ანტიტრავმის განათლება

„წერისას იმას მივხვდი, რომ საიდანღაც უკიდეგანო აგრესია მოდიოდა. არც მიცდია, რომ მოვრეოდი, ვერც მოვერეოდი“. 

აკა მორჩილაძე, „გასეირნება ყარაბაღში“

ბუნებრივი კატაკლიზმები, ვირუსები, უბედურების გახშირებული შემთხვევები სოციუმზე, კერძოდ კი განათლებაში ჩართულ საზოგადოებაზე, ნეგატიური კვალს ტოვებს. ბავშვებსა და მათ სწავლაში ჩართულ პირებში იმატებს ტრავმები, ამ ფონზე კი აქტუალურობას იძენს ტრავმის შესახებ ინფორმირების განათლების საკითხები.

ალბათ, ყველას გვინახავს მოსწავლე ან სტუდენტი სხვადასხვა ტრავმით, მაგალითად, საზღვრისპირა რეგიონიდან ჩამოსული, ათრთოლებული გოგონა, რომელიც მთელი ტანით მხოლოდ იმის გამო ცახცახებს, რომ შინ პირადობა დარჩა, შუალედური გამოდის წინ პირადი ნომერი კი ზეპირად არ ახსოვს; გვინახავს მოსწავლეც, რომელიც ყველას ბრაზით და აგრესიით პასუხობს, თანაკლასელებს და მასწავლებლებს უსამართლოდ ექცევა; მოსწავლე, რომელსაც მიღებული ნიშნის ისტერიული შიში აქვს ანაც მოსწავლე, რომელიც მთელი გაკვეთილები კლასის ბოლოში, თავჩაქინდრული ზის.

ალბათ, გიცდიათ მათთვის უკეთესი რეალობა გეჩუქებინათ და ყურადღების სხვა, ხალისიან სასწავლო ასპექტებზე გადატანით ტრავმის დაძლევაშიც დახმარებიხართ.

თუ ასეა, იქნებ გსმენიათ კიდეც, რომ ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლება თანამედროვე განათლების ფსიქოლოგიაში ფსიქო-სოციალურად დაუცველი მოსწავლეების/სტუდენტების მხარდამჭერ ნაკადად ჩამოყალიბდა და, რომ თანამედროვე სასკოლო ფსიქოლოგიის უცხოურ პერიოდიკაშიც მოხშირდა სამეცნიერო თუ პოპულარული პუბლიკაციები აღნიშნული მიმართულებით[1]. მკვლევრები შეისწავლიან პოზიტიური განათლების პარადიგმის როლს ზოგადი თუ სპეციალური განათლების საკლასო ოთახებში იმ მოსწავლეთათვის, რომელთაც გადაიტანეს კომპლექსური ტრავმა[2]. უწყვეტი კვლევის შედეგად, იდენტიფიცირებული უარყოფითი გამოცდილების ძირითადი ჩამონათვალი მოიცავს გამოცდილებას, როგორიცაა: ბულინგი/ჩაგვრა, საყვარელი ადამიანის სიკვდილი, დეპორტაცია ან მიგრაცია, სამედიცინო ტრავმა, საზოგადოებაში ძალადობის მოწმე ან სახლის გარეთ რაიმე სახის ძალადობა და დისკრიმინაცია, რასა, სქესი, სექსუალური ორიენტაცია, დაბადების ადგილი, შესაძლებლობები ან რეგიონი/ეთნიკურობა.

ტრავმის შესახებ ინფორმაციული განათლება ყურადღებას ამახვილებს მარეგულირებელი შესაძლებლობების პოზიტიურ ცვლილებებსა და მოსწავლეებში დარღვეული მიჯაჭვულობის აღდგენაზე.

თუმცა, მენტალური ჯანმრთელობის ორშრიანი მოდელი მიგვანიშნებს, რომ ბალანსის აღდგენა განათლების რეაგირების ნაწილია და ეს აუცილებელია ტრავმით დაზარალებული მოსწავლეების კეთილდღეობის ზრდისთვის. ამდენად,  ტრავმის შესახებ განათლებაზე საუბრისას ამოდიან შემდეგი პერსპექტივებიდან. ესენია:

• დეფიციტისა (მაგალითად, რა სირთულის, ხარვეზის თუ განვითარების შეფერხების წინაშე დგას მოსწავლე) და
• გაძლიერების (მაგალითად, რა ფსიქოლოგიური რესურსები უნდა დააშენოს მოსწავლემ მომავალი წარმატების მისაღწევად).

ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლება მოსწავლეებისთვის/სტუდენტებისთვის განვითარების სამ დონეს გვთავაზობს. ესენია:

• მარეგულირებელი შესაძლებლობების აღდგენა
• ჩაშლილი მიჯაჭვულობის აღდგენა და
• ფსიქოლოგიური ინსტრუმენტების/რესურსების გაძლიერება.

კვლევებით მტკიცდება, რომ აღნიშნულ დონეებს ახასიათებს სინერგიულობა, ინტერაქციულობა, ურთიერთმხარდაჭერა და ქმნის პიროვნების მზარდ ფსიქოლოგიურ სპირალებს.  ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლების (TIPE) მოდელი ხელს უწყობს პოზიტიური განათლების, პოზიტიური ფსიქოლოგიისა და  ტრავმამცოდნეობის განვითარებას და გამოყენებითი კონტექსტებით ეხმარება მასწავლებლებსა თუ სასწავლო პროცესში ჩართულ სხვა პირებს, რათა პოზიტიური მიდგომებით დაამარცხონ მოსწავლეთა რთული ქცევითი, ფსიქიკური და ურთიერთობითი საჭიროებები.

ტრავმის გამომწვევ, ბავშვობიდან მომდინარე არასასურველ გამოცდილებებად მიჩნეულია:

• ბავშვთა ფიზიკური, სექსუალური და/ან ემოციური შეურაცხყოფა;
• ემოციური ან ფიზიკური უგულებელყოფა;
• ფსიქიკურად დაავადებული, დეპრესიული ან სუიციდისკენ მიდრეკილი პირი სახლში;
• ოჯახის წევრების მატერიალური შევიწროება;
• დედაზე ოჯახის სხვა წევრების ძალადობის ფაქტის შესწრება;
• განქორწინების გამო, სიკვდილის ან მიტოვების გამო მშობლის დაკარგვა;
• ან დანაშაულის გამო ოჯახის რომელიმე წევრის დაპატიმრება და სხვ. (Anda 2005).

მიჩნეულია, რომ ტრავმა სკოლებს სერიოზული დილემის წინაშე აყენებს. იგი შემდეგია:

• როგორ დააბალანსოს ძირითადი მისია განათლების რეალობასთან;
• ბევრ მოსწავლეს სჭირდება დახმარება ტრავმულ სტრესთან გამკლავებაში, საგაკვეთილო პროცესებში რეგულარული დასწრებისა და აქტიურად ჩართვისათვის.

ტრავმის შესახებ ინფორმირების საგანმანათლებლო პრაქტიკაში[3] წარმოდგენილია სახელმძღვანელო მითითებები კლასში ტრავმის ინფორმირებული უსაფრთხოების პრინციპის განსახორციელებლად. თუმცა მათ უძღვის ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში კლინიკური დაკვირვებები და ემპირიული მასალის ანალიზი, რომელიც ცხადყოფს, რომ საშუალო საფეხურის/კოლეჯის მოსწავლეთა 66%-94%-ს აღენიშნება ერთი ან მეტი ტრავმული მოვლენის ზემოქმედება, ხოლო დაახლოებით 9%-12% პირველკურსელებისა აკმაყოფილებს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კრიტერიუმებს, ასევე ბევრ მოსწავლეს შეიძლება ჰქონდეს ქვესინდრომული სიმპტომები. ისიც ვლინდება, რომ კლინიკურ სასწავლო პროგრამებში ჩარიცხული სტუდენტების/მოსწავლეების დიდი ნაწილი ჰყვება თავისი  ტრავმის ისტორიას [Im, Becher, & Crook-Lyon, 2014 და სხვ.][4].

კლასში უსაფრთხოების ძირითადი სახელმძღვანელო პრინციპები

ტრავმის შესახებ ინფორმირება ნებისმიერ კონტექსტში ნიშნავს იმის გაგებას, თუ როგორ შეიძლება გავლენა მოახდინოს ძალადობამ, ჯაბნამ/ვიქტიმიზაციამ და სხვა ტრავმულმა გამოცდილებამ მონაწილე პირთა ცხოვრებაზე და გამოიყენოს ეს გაგება სისტემების დიზაინისა და მომსახურების გაწევის დასანერგად, ასევე დააკმაყოფილონ ტრავმაგამოვლილთა საჭიროებები, რაც ხელს უწყობს მათი ძალების აღდგენასა და გამოჯანმრთელებას. ტრავმის შესახებ განათლების ფუძემდებლების მიერ განსაზღვრულია ხუთი პრინციპი, რომლებიც ფუნდამენტურია  ტრავმის პარამეტრების შესაქმნელად. თითოეული მათგანი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ტრავმიდან გადარჩენილთა მოწყვლადობისა და საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად და მათ მკურნალობაში მონაწილეობის გასაადვილებლად. ეს პრინციპებია:

• უსაფრთხოების უზრუნველყოფა;
• სანდოობის დამყარება;
• არჩევანის მაქსიმიზაცია;
• თანამშრომლობის მაქსიმიზაცია;
• გაძლიერების პრიორიტეტი.

მათზე და იმაზეც, თუ როგორ ავარიდოთ პანდემიის შესახებ სკოლაში დაბრუნებული ბავშვების არმიას სწავლასთან დაკავშირებული მოსალოდნელი ტრავმები, სავარაუდოდ, მომდევნო წერილებში შემოგთავაზებთ. მანამდე კი:

• არ დავიშუროთ დრო ონლაინსწავლებიდან კლასებში დაბრუნებული მოსწავლეების ბავშვების გრძნობებსა და შეგრძნებებზე სასაუბროდ;
• ბავშვებმა აუცილებლად უნდა იგრძნონ საკუთარი მნიშვნელოვნება;
• ისაუბრეთ ღიად პანდემიით გამოწვეულ თქვენეულ ტრავმებზეც;
• შევქმნათ პოზიტიური და სახალისო სასწავლო პროცესი;
• რაც შეიძლება გავუმარტივოთ ბავშვებს ასათვისებელი მასალა;
• დავეხმაროთ ბავშვებს, ადგილზე ხალისით დაისწავლონ გაკვეთილები – ეს შესაძლებელია!
• ისაუბრეთ თქვენს საგანმანათლებლო საზოგადოებებში პანდემიით გამოწვეულ რისკებთან დაკავშირებით;
• სასკოლო კოლექტივებში დასახეთ გეგმები არასასურველი გამოცდილებებისა და მათგან გამოწვეული ტრავმის რისკებთან დაკავშირებით.
• აქციეთ სკოლა ტრავმის შესახებ ინფორმირების კოორდინირებულ და კონსტრუქციული გადაწყვეტილების ნაწილად.

გვახსოვდეს, ნებისმიერ შესასწავლ საკითხებზე მნიშვნელოვანი სოციალური პრობლემებით გამოწვეული ფსიქო-ემოციური სტაბილურობაა, რომელსაც აუთვისებელი მასალა, გაუგებარი, ვერ მოსწრებული თუ ნაჩქარევად გადარბენილი საკითხები მოსწავლეებში ზედმეტ ტრავმად იჩენს თავს და კაცმა არ იცის, რა შედეგებამდე მიიყვანს ჩვენს ისედაც ტრავმირებულ საზოგადოებას.

[1] ტომ ბრუნზელის, ჰელენ სტოუკისა და ლეა ვოტერსის Tom Brunzell, Helen Stokes & Lea Waters სტატიაც ანტიტრამვის განათლებას ეხება: Brunzell, T., Stokes, H. & Waters, L. Trauma-Informed Positive Education: Using Positive Psychology to Strengthen Vulnerable Students. Contemp School Psychol 20, 63–83 (2016). https://doi.org/10.1007/s40688-015-0070-x

[2] კოპლექსური ტრავმა აღწერს ბავშვებში როგორც მრავალჯერადი ტრამვული მოვლენების (ხშირად ინვაზიური, პიროვნების ინტერპერსონალური ბუნებისა) ზემოქმედებას, ასევე ამ ზემოქმედების ფართო და ხანგრძლივ ეფექტებს. ეს ზემოქმედება შეიძლება იყოს უგულებელყოფა ან სასტიკი მოპყრობა, გაუპატიურება, ჩაგვრა. ამავდროულად, არის ყოვლისმომცველი და ღრმა შრეების მქონე.

[3]Janice Carello &Lisa D. Butler Pages 262-278. Published online: 01 Jul 2015.

https://doi.org/10.1080/08841233.2015.1030059

[4] ნაშრომში: Brunzell, T., Stokes, H. & Waters, L. Trauma-Informed Positive Education: Using Positive Psychology to Strengthen Vulnerable Students. Contemp School Psychol 20, 63–83 (2016). https://doi.org/10.1007/s40688-015-0070-x-ში