ნაწყვეტები ჯეინ ჯეკობსის გახმაურებული წიგნიდან, „დიდი ამერიკული ქალაქების სიცოცხლე და სიკვდილი“[1]
მოკლე ცნობა: ამრიკელი ჟურნალისტი ჯეინ ჯეკობსი (1916-2006, აშშ-ის, შემდეგ კი კანადის მოქალაქე), საქვეყნოდ ცნობილი გახდა თავისი გახმაურებული წიგნის -, „დიდი ამერიკული ქალაქების სიკვდილისა და სიცოცხლის“ – გამოქვეყნების შემდეგ, 1961 წელს. ამ წიგნით ჟურნალისტი და აქტივისტი ჯეკობსი, დაუპირისპირდა იმდროინდელი აშშ-ის ურბანული „განახლების“ პოლიტიკას და ამერიკის უდიდესი ქალაქის, ნიუ-იორკის მმართველებს, კერძოდ კი დიდი ნიუ-იორკის ტერიტორიაზე მშენებლობისა და განვითარების მთავარ შემოქმედს, რობერტ მოუზესს. ჯეკობსის მიერ წიგნში მოყვანილი არგუმენტები თვალნათლივ უჩვენებდა მკითხველებს ქალაქის „დამგეგმავების“ მიერ ჩვეულებრივი ნიუ-იორკელების აზრის უგულვებელყოფას და მათი სურვილების სრულ იგნორირებას. ჯეინ ჯეკობსის ამ წიგნით სოციოლოგიაში შემოვიდა ისეთი ცნებები როგორებიცაა „სოციალური კაპიტალი“ („social capital”) და „თვალები ქუჩაზე“ („eyes on the street”). ჯეკობსის მთავარი დამსახურება გახდა ის, რომ მისი წიგნის შემდეგ, აშშ-ში კრიტიკულად შეხედეს 60-იანი წლების „რაციონალისტური“ ქალაქგეგმარების წესებსა და პრინციპებს. ჯეკობსის მტკიცებით, მოდერნისტული არქიტექტურა და გავრცელებული ურბანული დაგეგმვა უარყოფდა თვითონ ქალაქის, როგორც ადამიანებით დასახლებული ადგილის იდეას. ჯეკობსის აზრით, დიდი ქალაქის მოსახლეობა, ქალაქში მცხოვრები ადამიანები, წარმოადგენენ რთულ, მრავალშრიან საზოგადოებრივ ერთობას, ქალაქის თემს, რომლის აღქმა და გაგება საკმაოდ რთული საქმეა. ჯეკობსის კრიტიკის ობიექტი, „მოდერნისტი“ დამგეგმავები, ქალაქის „დაგეგმვისთვის“ დედუქციურ წესებს იყენებდნენ, რომლებმაც წარმოშვა ურბანიზმის ერთ-ერთი უდიდესი პრობლემა, ქალაქის ტერიტორიის დაყოფა „გამოყენების ზონებად“ (საცხოვრებელი, სამრეწველო, კომერციული, სხვა). ჯეკობსის აზრით, ამ პოლიტიკამ დაანგრია ქალაქების უნიკალური ერთობები – საქალაქო თემები და მათი ინოვაციური ეკონომიკა – და ჩაანაცვლა ისინი იზოლირებული, არაბუნებრივი, ურბანული სივრცეებით, რომლებიც არ ითვალსწინებენ ადამიანის ფაქტორს.
ქვემოთ გთავაზობთ ჯეინ ჯეკობსის საინტერესო ანალიზს, დიდ ქალაქებში ბავშვებისა და ქუჩის სივრცის ურთიერთქმედებისა და მათ შორის არსებული დამოკიდებულების შესახებ.
„ქალაქის მშენებელთა კიდევ ერთ ცრურწმენას წარმოადგენს ფანტაზია ბავშვების „გადაკეთების“ შესახებ. მათი ისტორია დაახლოებით ასე გამოიყურება: ბავშვების მთელი არმია იძულებულია ითამაშოს ქალაქის ქუჩებში. ეს საცოდავი ფერმკრთალი და რაქიტული ბავშვები, გარშემორტყმულნი უზნეო გარემოთი, ერთმანეთს უზიარებენ უხამსი ხუმრობებს სექსზე, დასცინიან ყველას და ისე ადვილად ითვისებენ „გაფუჭებულობის“ ახალ-ახალ ფორმებს, როგორც ეს თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში ხდება. ამას უწოდებენ „მორალურ და ფიზიკურ ზიანს, რომელსაც ქუჩა აყენებს მოზარდების თაობას“ ან უბრალოდ „ჯურღმულის აღზრდას“. თუ შესაძლებელი იქნებოდა ამ დაბეჩავებული ბავშვების გადაყვანა ქუჩებიდან პარკებში და სათამაშო მოედნებზე, სადაც იქნებოდა საშუალებები, რომლებზეც ბავშვები შეძლებდნენ გართობას, ვარჯიშს; სადაც მათ შეეძლებოდათ, ერბინათ, ექნებოდათ ბალახი, სულიერი ზრდისთვის…სუფთა და ბედნიერი ადგილები, სავსე სიცილითა და მხიარულებით, რომლითაც ბავშვები უპასუხებდნენ ჯანმრთელ გარემოს…
აქ შევჩერდეთ. გვეყოფა ფანტაზიები. განვიხილოთ სიტუაცია რეალური ცხოვრებიდან, რომელიც წარმოადგინა ჩარლზ გუგენჰაიმმა, კინოდოკუმენტალისტმა სენტ-ლუისიდან. გუგენჰაიმმა გადაიღო ფილმი სენტ-ლუისელ ბავშვებზე, რომლებიც საბავშვო ბაღში დადიან. მან ფილმში აღნიშნა, რომ ბავშვების დაახლოებით ნახევარი, ბაღიდან სახლში უხალისოდ მიდის. გუგენჰაიმმა საკმაო ცნობისმოყვარეობა გამოიჩინა, რათა ამ უხალისობის მიზეზისთვის მიეკვლია. ყველა ბავშვი, რომლებსაც საბავშვო ბაღის დატოვება არ უნდოდა, ახლომდებარე საცხოვრებელი მასივიდან იყო. ასევე ყველა ბავშვი, რომლებსაც სახლში დაბრუნება უხაროდა, ხცოვრობდა ძველ, „ჯურღმულ“ ქუჩებზე. ამ სიტუაციის საიდუმლო ადვილად ამოსახსნელი აღმოჩნდა: ბავშვებს, რომლებიც ბაღიდან საცხოვრებელ მასივში (ბაღებით, პარკებით და სათამაშო მოედნებით) ბრუნდებოდნენ, ხშირად ხვდებოდნენ ადგილობრივი ხულიგნები, რომლებიც მათ ჯიბეებს უტრიალებდნენ ან სულაც, ცემდნენ-ხოლმე. ამ ბავშვებისთვის, ყოველდღიურად, სახლში დაბრუნება წამების ტოლფასი იყო. ის ბავშვები კი, რომლებსაც ძველი ქუჩებით უხდებოდათ დაბრუნება, არაფერს ასეთს არც განიცდიდნენ და არც მოელოდნენ. ამასთან, მათ შეეძლოთ თვითონ აერჩიათ დასაბრუნებელი გზის რამდენიმე მარშრუტიდან ყველაზე უსაფრთხო. „თუნდაც ვინმეს რომ მოენდომებინა მათი დაჩაგვრა, მათ ყოველთვის შეეძლოთ შეერბინათ მრავალ მაღაზიიდან რომელიმეში, სადაც მათ ვინმე დაეხმარებოდა“, ამბობს გუგენჰაიმი. „ძველი ქუჩების“ მცხოვრებ ბავშვებს ყოველთვის ჰქონდათ უსაფრთხოების შეგრძნება და ისინი სახლში მხიარულები და გახარებულები ბრუნდებოდნენ“. გუგენჰაიმმა ოსტატურად აჩვენა ფილმში უკაცრიელი, მოსაწყენი სათამაშო მოედნების, მდელოებისა და საინტერესო, ძველებური ქუჩების შედარება, რომლებიც ფილმის ოპერატორს სიტუაციის მხატვრულად გამოსახვის უამრავ შესაძლებლობას სთავაზობდა.
აქვე მსურს მოვიყვანო ერთი ტრაგიკული ისტორია, რომელიც ნიუ-იორკში, 1959 წლის ზაფხულში მოხდა – ნიუ-იორკის მოზარდთა ბანდების დაპირისპირებას, შემთხვევით, თხუტმეტი წლის გოგონას სიცოცხლე შეეწირა. იგი უბრალოდ იმ ადგილას აღმოჩნდა, სადაც მოზარდთა ბანდების შეტაკება მოხდა, საკუთარი საცხოვრებელი სახლის წინ, რომელიც მასივში მდებარეობდა. „ნიუ-იორკ თაიმსი“, უკვე სასამართლოს მიმდინარეობისას ამ შემთხვევის შესახებ წერდა: „პირველი ჩხუბი დაახლოებით შუადღისას მოხდა, როდესაც „სპორტსმენების“ ბანდის წევრები „სარა დელანო რუზველტის” პარკის ტერიტორიაზე, ერთ-ერთ მდელოზე შევიდნენ. ამ მდელოს, „ფორსაით სტრიტის“ დაჯგუფების ბიჭები თავიანთ ტერიტორიად თვლიდნენ. <…> დღის მეორე ნახევარში, „ბიჭებმა“ გადაწყვიტეს საბრძოლველად სხვადასხვა საშუალებები გამოეყენებინათ – კარაბინი და ბოთლები აალებადი ნარევით. <…> საღამოს, დაახლოებით ცხრა საათზე, ფორსაით-სტრიტის მოზარდები მოულოდნელად მიუახლოვდნენ „სპორტსმენების“ ბანდის შეკრების ადგილს, ლილიან უოლდის საცხოვრებელ მასივთან ახლოს, „სი“ და „დი“ ავენიუებთან. ეს ადგილი „არავის მიწად“ შეიძლებოდა განხილულიყო, რადგან აქ საცხოვრებელი მასივის საზღვარი გადიოდა. „ფორსაითელებმა“ „სპორტსმენებს“ აალებული ბოთლები ესროლეს. ერთ-ერთი ბიჭი კი მიწაზე დაწვა, კარაბინი მოიმარჯვა და ისროლა“.
სად მოხდა ეს თავდასხმა? პარკში და მასივისა და პარკის შესაყარზე. ასეთი ინციდენტებისა და კრიმინალური შემთხვევების შემდეგ, კვლავ ისმის ხმები პარკების ფართობებისა და რაოდენობების გაზრდაზე. ჩვენ მართლაც მოჯადოებულნი ვართ სიმბოლოებით. ე.წ. ქუჩის ბანდები თავიანთ „ქუჩურ გარჩევებს“ სწორედ პარკებსა და სათამაშო მოედნებზე აწყობენ. „ნიუ-იორკ თაიმსმა“ 1959 წელს გამოიკვლია ნიუ-იორკში, ბოლო ათწლეულებში მომხდარი ძალადობის შემთხვევები მოზარდთა შორის და ყველა (!) შემთხვევაში, ინციდენტები პარკებში მოხდა. მეტიც, ასეთი შემთხვევები სხვა ქალაქებშიც მსგავსი, საცხოვრებელი მასივების მიმდებარე პარკებში და სათამაშო მოედნებზე ხდებოდა. ეს ის ადგილებია, სადაც „სათამაშო მოედანი“ ბავშვებისათვის აღარ იყო ქალაქის ქუჩა. სამწუხაროდ, მსხვილი მასივების მშენებლობების შედეგად, მოხდა ბავშვების ქუჩებიდან განდევნა და მათი გადანაცვლება, ბალახით დაფარულ, სათამაშო მოედნებით გავსებულ, მრავალჰექტრიან „დასავენებლ“ ზონებში, სადაც არ არსებობს ქუჩები. ასეთი სავალალო შედეგი გაკვირვებას არ იწვევს“. როგორც შემდეგ ქ-ნი ჯეკბსი აღნიშნავს, ქალაქის დაგეგმარება და მისი არქიტექტურის ცვლილება, შესაბამისად იწვევს ცვლილებას ადამიანების ქცევაში. უსაფრთხოების კანონები მოზრდილთათვის და საზოგადოებრივი თანაცხოვრების წესები ისევე ვრცელდება ახალგაზრდებზე, როგორც ეს ხდება ზრდასრულთათვის, იმ განსხვავებით, რომ ბავშვები უფრო მოწყვლადნი არიან ბოროტმოქმედებისა და ბარბაროსების წინაშე.
მაინც რა ცვლილებას იწვევს მოთამაშე ბავშვების გადანაცვლება ქალაქის ცოცხალი ქუჩებიდან ერთი მხრივ უფრო კომფორტულ და გამწვანებულ პარკებში, რომელბიც საცხოვრებელ მასივებთან არიან გაშლილი? უმეტეს შემთხვევაში (და არა ყოველთვის, მადლობა ღმერთს!), ყველაზე მთავარი ცვლილება ის არის, რომ ბავშვები გადიან ზრდასრულთა ზედამხედველობიდან, რომელიც მუდმივად არსებობს ქუჩებში. პარკში და სათამაშო მოდნებზე, ეს უხილავი ზედამხედველობა (ან უბრალოდ ყურადღება) ან მცირეა, ან საერთოდ არ არსებობს. დიდი ქალაქების ბავშვებმა ეს ყოველთვის კარგად იცოდნენ და ეს ცოდნა თაობებს გადაეცემოდა. „თუ რაიმე ანტისაზოგადოებრივის ჩადენა გვინდოდა, ჩვეულებრივ ლინდსი-პარკში მივდიოდით, სადაც ადვილი იყო უფროსებისგან დამალვა“ , ამბბს ჯესი რეიჩეკი, ბრუკლინში გაზრდილი მხატვარი – „მაგრამ უმეტეს დროს, ჩვენ ქუჩაში თამაშში ვატარებდით. იქ კი უჩუმრად ვერ იხულიგნებ“.
მოზრდილთა მხრიდან ბავშვებისა და მიმდებარე გარემოს ჩუმი ზედამხედველობის საინტერესო შემთხვევას აღწერს ჯეინ ჯეკობსი მომდევნო პარაგრაფში: „იმ დღეს მანჰეტენის შუა ნაწილში წავედი. უესტსაიდში მომხდარი საშინელი შემთხვევის შემდეგ, როდესაც ჩხუბში ორი თექვსმეტი წლის ახალგაზრდა მოკლეს, მსურდა ეს რაიონი მენახა და იქაურ ცხოვრებას დავკვირვებოდი. მიმდებარე ქუჩები უკვე დაბრუნებოდნენ ცხოვრების ჩვეულებრივ რიტმს. ასობით ბავშვი, ქუჩაში მყოფი და მოსეირნე თუ ფანჯრებიდან ქუჩებში მომზირალი უამრავი მოზრდილის დაკვირვების ფონზე, ტოტურებზე თამაშობდნენ ან მხიარული შეძახილებით დასდევდნენ ერთმანეთს. ქუჩების ტროტუარებზე უხვად ნახავდით ნაგავსა და ნარჩენებს. ტროტუარებიც საკმაოდ ვიწრო გახლდათ მათთვის დაკისრებული ფუნქციებისათვის და მათ ესაჭიროებოდათ მზისგან დაცვა, მაგრამ ამ ქუჩებზე ადგილი არ ჰქონდა სახიფათო ქმედებებს: ცეცხლს, იარაღიან ხალს თუ პირდაპირ მუქარას ვინმეს მიმართ. მომხდარი მკვლელობის ადგილას, მიმდებარე პარკში, როგორც ჩანს, საქმეები ასევე ჩვეულებრივად მიმდინარეობდა. სამი პატარა ბიჭუნა, ერთად ცდილობდნენ გაეჩაღებინათ კოცონო ხის სკამის ქვეშ. იქვე, სხვა ბავშვებს, ერთი მცირე ასაკის ბიჭუნა დაეჭირათ და თავს ბეტონის საფარზე ახლევინებდნენ. მოედნის ზედმახედველი ამას ვერ ხედავდა, რადგან უფრო მნიშვნელოვანი საქმით იყო დაკავებული – იგი ფლაგშტოკიდან ამერიკის შეერთებული შტატების დროშას წევდა ქვევით. უკვე სახლში დაბრუნებისას, ჩავუარე მეტ-ნაკლებად მოვლილსა და წყნარ სათამაშო მოედანს. საღამოს საათები იყო და პარკებში მოსერნე დედიკოები და ბაღის ზედმახედველი ოფიცრები უკვე აღარსად ჩანდნენ. მოედანზე მხოლოდ ორი ბიჭი იდგა, რომლებიც გოგონას გორგოლაჭებიანი „სქეითერებით“ ცემით ემუქრებოდნენ. იქვე იდგა ლოთი, რომელიც ცდილობდა ბავშვებისთვის განემარტა, რომ ასე მოქცევა არ შეიძლება. ცოტა მოშორებით, უკვე საქალაქო ქუჩაზე, სადაც პუერტო-რიკოდან ჩამოსული ათასობით ემიგრანტი ცხოვრობს, სურათი სრულიად განსხვავებული გახლდათ. ყველა ასაკის დაახლოებით ოცდარვა ბავშვი მხიარულად თამაშობდნენ ტროტუარზე ყოველგვარი ჩხუბებისა თუ აგრესიის გარეშე, თუ არ ჩავთვლით კამათს კამფეტების შეკვრის თაობაზე. ბავშვების აქტივობებს ზედაპირულად უყურებდნენ ქუჩის ზრდასრული ბინადარნი, რომლებიც ერთმანეთთან საუბრით იყვნენ დაკავებულნი. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, უფროსების ზედამხედველობა ზედაპირული სრულიადაც არ აღმოჩნდა: როდესაც ბავშვების კამათი კამფეტების თაობაზე გამწვავდა, უფროსი მოქალაქეები მაშინვე ჩაერივნენ და აღადგინეს წესრიგი და სიმშვიდე. ქუჩაში ზრდასრული ადამიანების შემადგენლობა მუდმივად იცვლებოდა – ზოგი მიდიოდა, ზოგიც მოდიოდა და ემატებოდა მიზანსცენას, ფანჯრებიდან ქუჩას სხვადასხვა ადამიანები გადაჰყურებდნენ, ქუჩის დინამიკაც მუდმივად ცვალებადი იყო: ზოგი ტროტუარზე იდგა და მეორეს ესაუბრებოდა, ზოგიც ნელი სიარულით მიჰყვებოდა მას. ერთი საათის განმავლობაში, რომლის დროსაც მე ქუჩას ვადევნებდი თვალს, ზრდასრული გამვლელების თუ დამსვნებელების რაოდენობა ქუჩაში დიდად არ შეცვლილა – ეს ხდებოდა საღამოს რვა საათიდან თერთმეტამდე. მოგვიანებით, საკუთარ სახლთან მისვლისას, ჩვენი კვარტლის ბოლოში ჩემმა მზერამ შემდეგი სურათი აღნიშნა – ჩვენი მრავალბინიანი სახლის, ატელიეს, სამრეცხაოს, პიცერიისა და ხილის მაღაზიის წინმდებარე მცირე სივრცეში, ტროტუარზე, თოთხმეტი ზრდასრული მეზობლის თვალწინ დაახლოებით თორმეტი ბავშვი თამაშობდა.
რასაკვირველია, დიდი ქალაქების ყველა ტროტუარი ასეთი დაკვირვების ქვეშ ვერ იქნება და ეს ალბათ ერთ-ერთი იმ პრობლემათაგანია, რომლესაც ქალაქმშენებლობა და გეგმარება უნდა უზრუნველყოფდეს. ნაკლებად გამოყენებადი ტროტუარები ცუდად უზრუნველყოფენ უფროსების მიერ ბავშვების აქტივობების ზედამხედველობა-დაკვირვებას. შეიძლება ითქვას, რომ არც მთლად უსაფრთხოა ტროტუარები, სადაც თითქოს საკმარისია უფროსების პერიფერიული მზერა, ეზოში და ტროტუარზე იქნება ეს თუ უბრალოდ ფანჯრიდან ქუჩაში მომზირალი მეზობლისგან. თუ სახლებიდან გამომავალი თუ უკან დაბრუნებული ადამიანების შემადგენლობა ჩქარა იცვლება, ეს ვერ უზრუნველყოფს ბავშვების აქტივობების პერიფერიულ კონტროლს თუ ზედამხედველობას და ქალაქმშენებლებმა ესეც უნდა გაითვალისწინონ. მაგრამ ერთმნიშვნელოვანია ის, რომ ასეთი ქუჩები, სადაც ბევრია უფროსებიცა და ბავშვებიც, გაცილებით უსაფრთხოა, ვიდრე სათამაშო მოედნები და პარკები. როგორ წესი, დიდ ქალაქებში მცხოვრებ ადამიანებს, რომლებიც ბავშვებს ზრდიან და რეალურად იზიარებენ მათზე პასუხისმგებლობას, კარგად ესმით ქუჩისა თუ მისი ტროტუარების მნიშვნელობა: „შეგიძლია ქუჩაში ითამაშო, ოღონდ ტროტუარს არ გასცდე – ეუბნებიან ქალაქელი დედები თავიანთ ბავშვებს. ბოსტონური ნორთ-ენდის სოციალური სერვისების დაწესებულების დირექტორის, ფრენკ ჰეივის სიტყვებით, მას მშობლები დროდადრო შეკითხვებს უსვამენ ამ თემაზე: „მე ბავშვებს ვაძლევ უფლებას, ითამაშონ ქუჩაში ვახშმის შემდეგ. გამოდის არასწორად ვიქცევი?“ – ეკითხება მას ერთ-ერთი მშობელი ნორთ-ენდიდან. ჰეივი არწმუნებს მშობლებს, რომ ისინი სწორად იქცევიან. მისი აზრით, ნორთ-ენდში მოზარდებს შორის დაბალი დამნაშავეობის მაჩვენებელი შეიძლება აიხსნას ამ სამეზობლო-თემში ქუჩის ცხოვრების იმ თავისებურებით, როდესაც ბავშვები თავისუფლად ერთობიან, ქუჩაში მყოფი უფროსების, ქუჩის მაღაზიებისა და ბიზნესების მფლობელების მუდმივი ყურადღების ქვეშ ქუჩაში მიმდინარე მოვლენებისადმი”.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
მოამზადა ლევან ალფაიძემ,
[1] The Death and Life of Great American Cities by Jane Jacobs, Vintage Books Editions, 1992, originally published by Random House, 1961, ISBN 0-679-74195-X
