სიკვდილზე ფიქრი გურამ რჩეულიშვილის მოთხრობებით ვისწავლე და შევიჩვიე.
სანამ მის კითხვას დავიწყებდი, უკვე ვიყავი ნამყოფი გაგრაში, სადაც გურამი დაიხრჩო. იქ, ზუსტად იმ ადგილას, გურამის მეგობრებისგან მქონდა მოსმენილი მისი ტრაგიკული ისტორია. მერე ძალიან შევიყვარე მისი მოთხრობები, ზოგიერთიდან მთელი პასაჟები ზეპირადაც კი ვიცოდი და როცა სიკვდილთან შეჯახება მიხდებოდა, ხან უმწვავესი არტისტიზმით, ისეთით, როგორიც მარტო პატარა გოგოებს ახასიათებთ, ბათარეკა ჭინჭარაულის ასულის ადგილას წარმოვიდგენდი თავს, ხან, თუ ნუგეში მჭირდებოდა, გურამის ერთ-ერთ მოთხრობაში, „სიკვდილი მთებში“ ნათქვამი ფრაზა : „ხომ გეუბნებოდი, მაინც დაარტყამს-მეთქი“, როგორც თავშესაფარი მიტივტივდებოდა გონებაში. მაშინ არ ვიცოდი, რატომ მშველოდა ეს სიტყვები, დღეს, როცა დიდი ვარ, შევეცდები ავხსნა.
გერმანელი მწერალი და მოგზაური ალფრედ კურელა საოცარი თავდაჭერილობით ხვდება ცოლის უეცარ გარდაცვალებას. გურამი და მისი მეგობრები აკვირდებიან. ბოლოს, თბილისში, ინტურისტის ნომერში ალფრედი ცოლის ხალათს დაინახავს, დაემხობა და ტირის. მაშინ ამბობს გურამი: „ხომ გეუბნებოდი, მაინც დაარტყამს-მეთქი!“
კულტურათა შორის სხვაობა, კონფლიქტი ყველაზე მეტად გლოვისა და დღესასწაულისას იჩენს თავს.
მახსოვს, ბავშვობაში როგორი ინტერესით ვადევნებდი თვალს ქურთი მეზობლების ქორწილს, რომელთაც ნაოჭასხმული ფერად-ფერადი ქვედაბოლოები ეცვათ და ფერხულს ცეკვავდნენ.
მოგვიანებით აღმოვაჩინე, თვითონ საქართველოს ფარგლებშიც კი, გლოვისა და დღესასწაულის კულტურა საგრძნობლად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან.
მთიულეთში შვილმკვდარი დედა თავისი ჩვეული სამოსით, ყავისფერი კაბით მიუყვებოდა შვილის ცხედარს. როგორც ამიხსნეს, მათთვის ყველა მუქი ფერი თალხი, ანუ სამგლოვიარო იყო. გურიაში სპეციალურად იკერავდნენ შავ კაბას, თანაც გლოვის ნიშნად ბოლოები გადაუტეხავი, ჩამოძენძილი უნდა ყოფილიყო. ყველაზე მძაფრად მაინც სვანური ზარი მახსოვს.
1984 წელი იყო, თერთმეტი წლის ვიყავი, როცა ძალიან კარგი პოეტი და ადამიანი რევაზ მარგიანი გარდაიცვალა. ახლა არ ვიცი რატომ, მაგრამ დაკრძალვაზე მეც წამიყვანეს. გამოსვენება მწერალთა სასახლიდან იყო. მახსოვს, ვიდექით მაჩაბლის 13-თან და რაღაც სრულიად შემზარავი, მძიმე ხმები ნელ-ნელა გვიახლოვდებოდა. ეს იყო სვანეთიდან ჩამოსული კაც მოტირალთა გუნდი, რომელიც სვანურ ზარს ასრულებდა.
როცა პატარა ხარ, სიკვდილი გაშინებს, მაგრამ მაინც ნაკლებად აღიქვამ მის ტრაგიზმს. მახსოვს, მეცხრე სართულის აივნიდან როგორ ვადევნებდი თვალს მეზობლის ბავშვის გამოსვენებას, როგორ გამოიტანეს კუბო, მაგრამ იმ სვანურმა ზარმა, ნელ-ნელა რომ ახლოვდებოდა, თითქოს ასევე ნელ-ნელა და ნაბიჯ-ნაბიჯ მოკლა ჩემში ბავშვი და პირველად შევშინდი, რომ შეიძლება დაკარგო ყველაზე საყვარელი და სანდო ადამიანიც კი.
მერე ნუგეშად და დასაყრდენად გურამის „სიკვდილი მთებში“ ვიპოვე.
1950-იანი წლებია, მეორე მსოფლიო ომი ახალი დამთავრებულია. საქართველოც ჯერ კიდევ მგლოვიარეა, ყველა ოჯახშია ფაშიზმთან ბრძოლას შეწირული ძმა, ქმარი, მამა, შვილი. ყველა სახლშია გადიდებული ფოტოები.1950-იან კი არა, 1980-90-იან წლებში გამიგია მოხუცებისგან გერმანელების მიმართ სიძულვილით სავსე ფრაზები. მიუხედავად ამისა, საქართველოში ყოველთვის არის გარკვეული აღტაცება უცხოს მიმართ. ოღონდ ეს აღტაცება სრულიად არ ნიშნავს იმას, რომ უცხოს, უცნობის მიმართ შიში არა გვაქვს. როგორც ყველას, ჩვენც გვაშინებს ჩვენთვის გაუგებარ კულტურებთან შეჯახება. ასეა გურამიც.
მისთვისაც და სხვა გამყოლებისთვისაც სრულიად უცხოა კურელას საქციელი ცოლის სიკვდილის შემდეგ. გერმანელი მოგზაური თავისი კულტურისთვის დამახასიათებელი სიმშვიდით წყვეტს ყველა პრობლემას – სად დაკრძალონ, შვილებს როდის გააგებინონ. უეცრად ყველანი იქცევიან დამკვირვებლებად, რომლებიც გაოცებულნი შესცქერიან გლოვის მათთვის ჯერარნახულ ფორმას.
კურელას ამგვარი თავშეკავებულობა თითქოს ეჭქვეშ აყენებს მის ადამიანობასაც კი. რად გინდა კულტურა, თუკი ის ადამიანის სახეს გართმევს, თუკი უახლოესი ადამიანის სიკვდილით მიღებული ტკივილის გამოხატვას გიკრძალავს?
ერთადერთი გურამია კურელას „მხარეს.“
აი, ეს კურელას „მხარეს“ ყოფნა, ეს მოლოდინი, რომ მიუხედავად კულტურათა შორის სხვაობისა, სიკვდილი ყველასთვის ერთნაირად მტკივნეულია და მერე ამ მოლოდინის გამართლება, საოცრად მანუგეშებდა მაშინ, როცა პატარა ვიყავი და მანუგეშებს ახლაც, რადგან რაც უფრო დიდ, ფართო წრეს მიაკუთვნებ ადამიანი თავს, მით უფრო მშვიდი და დაცული ხარ.
საერთოდ გურამ რჩეულიშვილის მოთხრობებს ადამიანის რწმენის ხან ღია, ხან – შეფარული ხაზი მუდმივად გასდევს. მწერალი თითქოს ექსპერიმენტს ატარებს, რათა ბოლოს ამაყად კი არა, სრულიად ჩვეულებრივად, სადად, მაგრამ ეფექტურად თქვას, რომ მისი პერსონაჟი გადარჩა, ხან მოკვდა, ხან – არა, მაგრამ დარჩა ადამიანად.
ამისი ნათელი მაგალითი მუნჯი ახმედია. პერსონაჟი რომელსაც არა აქვს ენა, სიმბოლური გამოხატულება ადამიანის ღვთიურობისა. ის სწორედ ენის უქონლობის გამო კარგავს ყველას – მამას, შვილს, ცოლს და მაინც, რჩება ყველაზე მთავარი, სიკეთის კეთების ძალა, მაინც რჩება ადამიანობა.
თუმცა გურამს აქვს სხვა თემებიც სიკვდილთან დაკავშირებით.
ვის არ გამოგვიყენებია თუნდაც უნებლიეთ ვიღაცის ტრაგიკული დაღუპვა ან რამე საშინელი ამბავი სხვა ადამიანებთან ურთიერთობის დამყარების საშუალებად?! ვყვებით, ვლაპარაკობთ და ხშირად იქნებ გადავდივართ კიდევაც იმ ზღვარს, რომელსაც ეთიკა, რაღაც შინაგანი კულტურა და ადამიანობა გვიწესებს.
მოთხრობა „ნელ ტანგოში“ გურამ რჩეულიშვილი სწორედ ასეთ საფრთხეზე გვიმახვილებს ყურადღებას. ეს ისედაც პატარა ტექსტი, ორ ნაწილადაა გაყოფილი. თითქოს ავტორი მკითხველს არ ენდო, მხოლოდ სათაური არ აკმარა იმის სათქმელად, რომ მთავარი ის კი არაა, როგორ ვაჟკაცურად გადაარჩენს იგორი თავის ცოლ-შვილს და თავად დაიღუპება, არამედ ის, რასაც ლაპარაკობენ საცეკვაოზე. პირველი ნაწილი ჩვეულებრივი თხრობაა, გურამისთვის დამახასიათებელი დინამიკურობითა და ექსპრესიით. მეორე ნაწილს პიესის ფორმა აქვს მიცემული: “… ბიჭი: საცოდავი, კარგი ვაჟკაცი ყოფილა!
გოგო: რა თქმა უნდა, ახლა ცოტანი არიან ასეთები. ჯაზი ახლა მელოდიურ ტანგოში გადავიდა, ბიჭმა ახლოს მიიკრა ქალი.
ბიჭი: მაგრამ მენდეთ, მაინც არიან!“
საკუთარი თავის, საკუთარი ვაჟკაცობის წარმოსაჩენად ნათქვამი ფრაზა, ძალიან მწვავედ აჩვენებს ადამიანურ ბუნებას, იყოს გულგრილი და თუნდაც გაუცნობიერებელი სარგებელი ნახოს სხვისი უბედურებით, მაგალითად, გამოიყენოს გოგოსთან საუბრის გაბმის, შეფარული ტრაბახის საგნად.
მაგრამ სრულიად სხვა, დამანგრეველი, მთიდან მოწყვეტილი ზვავივით ძალა ჰქონდა მოთხრობა „ბათარეკა ჭინჭარაულს“ თავისი სრულიად სხვა სამყაროდან გადმოხვეწილი ცამეტი წლის ასულის, მზიას თვითმკვლელობით.
რამდენჯერ მიგრძვნია თავი სრულიად მარტოდ, სრულიად უცხოდ. მზიასგან განსხვავებით, მე სარკე მქონდა და საკუთარი მშვენიერება ვერ გამაოცებდა, მაგრამ რომელ პატარა გოგოს არ დასტყომია თავს მისი ვნებები. იმდენად ტკბილი იყო ამ სამყაროსგან გამიჯვნა, ალბათ ერთი სილა საკმარისი იქნებოდა, რომ ჭერხოში ვერა, მაგრამ სადმე, მეცხრე სართულის რომელიმე ოთახში ჩამომეკიდა თავი. თუმცა მოთხრობა თვითმკვლელობისკენ კი არ მიბიძგებდა, პირიქით, მიცავდა, რადგან მზიასთან ერთად იმდენად მწვავედ, იმდენად ლამაზად და პოეტურად მქონდა განცდილი გაწბილების სიმწარე, რომ პირიქით, სიძნელეებისთვის მამზადებდა, თანაც ვგრძნობდი, სინამდვილე ვერაფრით იქნებოდა მხატვრული გამონაგონივით უზადო.
დღეს, როცა ამ მოთხრობას ვკითხულობ, შატილი იმდროინდელი საბჭოთა საქართველოს სახე მგონია. ზამთრის სურათის დახატვას დიდ დროს ანდომებს მწერალი. ბათარეკა ჭინჭარაულის ვნებები ამ ზამთრითაა ხელფეხშეკრული. აქ „პოეზია უპირობოდ ბატონობს პროზაზე“, მაგრამ დგება ზამთარი და ისპობა ყოველგვარი სარბიელი. ფუნქციადაკარგულ კაცს კი ერთადერთი რამ შეუძლია, თავისი დაგროვილი აგრესია ყველაზე მშვენიერს გადმოანთხიოს.
შეიძლება ვამეტებ, მაგრამ ბათარეკა ჭინჭარაული ჩემთვის საბჭოთა ადამიანის სახეა.
გაცილებით ზოგადი და მარადიულია მზიას სახე:
„ზის კოშკის ზემოთა მუხლში ქურქების შუაში ჩამჯდარი მზია, ბათარეკას ცამეტი წლის ქალიშვილი… ზის ქურქში გამოხვეული ეს უცნაური არისტოკრატი ქალი, რომელიც ბუნებამ აქ, შატილში გააჩინა და ელის. არ არის გაწბილებული მისი მოლოდინი, ის ყველაფერში ხედავს მას. დიდი ანთებული თვალები, გრძელი გაკვირვებული წამწამებით ყველაზე პატარა საგანსაც კი არ უშვებენ თავის გარშემო შეუყვარებლად“.
არისტოკრატული და არტისტული ბუნებისაა მშვენიერება ყველგან. განა აღაზას მდინარეში გადახტომა წარმოგიდგენიათ არტისტიზმის გარეშე?!
როცა პატარა ხარ, სამყაროთა გზის გასაყარზე დგახარ, საკუთარი ზღაპარი სულს გიხუთავს, იმდენად მშვენიერია და თამაშობ ყველაზე სუფთა, ლამაზ მონაგონს, მანამ, სანამ სინამდვილე სილას გაგაწნავს, ჯობია მზიასთან ერთად არ მიიღო შეურაცხყოფა, არ მიიღო რეალობა და მერე, სწორედ ეს არმიღება კი არ მოგკლავს, ძალას მოგცემს, ებრძოლო უმიზნო, უსამართლო აგრესიას.
