როგორ ვასწავლოთ ისეთი მნიშვნელოვანი და აუცილებელი ლიტერატურული ცნება, როგორიცაა ინტერტექსტუალობა?
ჩვენი ცნობილი კრიტიკოსები: აკაკი ბაქრაძე, გურამ ასათიანი, გერონტი ქიქოძე, ოტია პაჭკორია და სხვ. ყოველთვის ცდილობდნენ ქართული ლიტერატურის მსოფლიო კონტექსტში გააზრებას, ამ თვალსაზრისით, ამა თუUიმ მხატვრული ტექსტის განხილვისას მოიხმობდნენ პარალელებს უცხოურ ლიტერატურასთან და ამგვარად გამოკვეთდნენ შემოქმედის სააზროვნო სივრცეს.
ინტერტექსტუალობა მხატვრულ ნაწარმოებში შეიძლება სხვადასხვანაირად წარმოჩნდეს: ციტატებით, სხვა ნაწარმოებთა პერსონაჟების შემოყვანით, მხატვრულ სახეთა “სესხებით”, ანალოგიით, ალუზიებით, რემინისცენციებით და სხვა ტიპის მინიშნებებით (პირდაპირ თუ შეფარულად).
მხატვრული ლიტერატურა ერთგვარი ჯადოსნური სარკეა, რომელშიც ადამიანის ყოველგვარი შესაძლებლობა, ოცნება, წარმოსახვა, რეალობის ათასგვარი მეტამორფოზა (რეალობის პოლიტიკური, სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული კონტექსტი) ირეკლება.
სარკის ამგვარი მეტაფორის გამოყენებისას უნდა გავითვალისწინოთ მისი სხვადასხვა გააზრება:
1.რეალისტური, როდესაც არეკვლა პირდაპირ ხდება (ილია ჭავჭავაძე: “ეს მოთხრობა სარკე იყოს და მე _ თუ გინდა _ მთქმელი ვიქნები. დააკვირდი, იქნება გენიშნოს რამე” (“კაცია-ადამიანი?!”); აკაკი წერეთელი: “ეს გული სარკედ ქცეული/ბუნების ნათავხედია,/ მხოლოდ მის სახეს გიჩვენებთ,/ რასაც შიგ ჩაუხედია” (“პოეტი”, “მესარკე”). ამ შემთხვევაში, ლიტერატურასა და მკითხველს შორის უშუალო კონტაქტია. მწერლები ცდილობენ, მკითხველისთვის გასაგებად წერონ. სწორედ ამ კონტექსტში დაუწუნა აკაკიმ ენა “მარგალიტების მთესველ” ვაჟას (აკაკისვე შეფასებით).
2.მოდერნისტული, როდესაც რეალობა სარკეში “გამრუდებულად” აისახება _ საგნები და მოვლენები პირდაპირ აღარ იცნობა, მკითხველის სიძულვილი თანამედროვე ხელოვნებისა, ოსკარ უაილდის აზრით, იმით აიხსნება, რომ ის ლიტერატურის სარკეში თავის თავს ვეღარ ხედავს. ამ შემთხვევაში, ხდება ლიტერატურისაგან მკითხველის გაუცხოება. აქ შემოდის ელიტარული მკითხველის ცნება. ცისფერყანწელი სანდრო ცირეკიძე მიიჩნევდა, რომ კარგ პოეტს შეიძლება მხოლოდ ერთი მკითხველი აღმოსჩენოდა და პოეზია იყო კონუსი, რომლის მწვერვალზეც მხოლოდ ერთეულები ადიოდნენ. ვალერიან გაფრინდაშვილი აცხადებდა: „ლირიკა არავისთვის სავალდებულო არ არის, ის არისტოკრატიულია ზედმიწევნით”. მათი მრავალი პოეტური სახე მოითხოვს ინტელექტს, დაწმენდილ, შეუცდომელ პოეტურ გემოვნებას. “გრიგოლ რობაქიძეს არც ერთი მხატვრული სახე არ მიუტანია მსხვერპლად, რომ უფრო გასაგები ყოფილიყო მკითხველისთვის” (ტიციან ტაბიძე).
3.პოსტმოდერნისტული _ რეალობის “ამსახველი” სარკე დამსხვრეულია და მის ნატეხებში ნაცნობი თუ უცნობი სახეები ფრაგმენტულად ირეკლება. აქ არის მცდელობა მკითხველთან თამაშის გზით დაახლოებისა, რათა მან ამ ნატეხებიდან ახალი მოზაიკური ნახატი შექმნას (მაგალითად, ბესიკ ხარანაულის “მთავარი გამთამაშებელი”).
ხელოვნების სარკეში ნებისმიერი ვარიაციით არეკვლას კი, უპირველესად, ხელს უწყობს და ამრავალფეროვნებს ინტერტექსტუალობა, რომელიც ხან ხილულია (იოლად შესამჩნევ-აღსაქმელ-გასააზრებელი), ხან კი _ ფარული და, შესაბამისად, ძნელად გამოსაცნობი.
სხვა ტექსტის საკუთარ პოეტურ სივრცეში არეკვლის სურვილითაა გაჟღენთილი მოდერნისტული და პოსტმოდერნისტული ხელოვნება (ამ შემთხვევაში, ტექსტში არა მხოლოდ მხატვრული ლიტერატურა, არამედ ნებისმიერი ჟანრის ნაწერი და ხელოვნების სხვა დარგის ნიმუშებიც იგულისხმება).
ქართული ლიტერატურა, როგორც მსოფლიო ლიტერატურის ნაწილი, ყოველთვის გამსჭვალული იყო ინტერტექსტებით*.
ამ შემთხვევაში, გვინდა ყურადღება გავამახვილოთ შარლ ბოდლერზე, რომლის ესთეტიკური შეხედულებები, გამჟღავნებული ესეებსა და მხატვრულ ტექსტებში (“ბოროტების ყვავილები”, “ლექსები პროზად”) იქცა მძლავრ ინტერტექსტად, რომელიც ქართველ მოდერნისტთა, უპირველესად, სიმბოლისტ ცისფერყანწელთა ინსპირაციის წყარო გახდა. სამწუხარო იყო, რომ, როგორც ტიციან ტაბიძე წერდა გულისტკივილით, როცა შარლ ბოდლერი 1848 წლის რევოლუციისას ბარიკადებზე იბრძოდა და გაზეთ „ბარიკადსაც” გამოსცემდა, მაშინ „არც იყო დაწყებული დავა ილია ჭავჭავაძესა და კნ. ბარბარე ჯორჯაძეს შორის. მაშინ შინ გაზრდილი კნეინა სრული დაუეჭვებლობით სწავლობდა ანბან თეორეტიკას და ან ვის გაახსენდებოდა ის ამბავი, რომ პოეზიის ხერხემალი სწორედ მაშინ ტყდებოდა”.
ცისფერყანწელებმა და გალაკტიონმა პირველად დაუკავშირეს ერთმანეთს დრო-სივრცეში ისეთი დაშორებული სახელები, როგორებიცაა: რუსთაველი და მალარმე, რუსთაველი და ბოდლერი, ბესიკი და ბოდლერი, ტიციან ტაბიძე და ჟიულ ლაფორგი და ლოტრეამონი, ხოლო ვალერიან გაფრინდაშვილმა სრულიად “დაარღვია” ყოველგვარი “ჩარჩოები”, როდესაც გურამიშვილის “დავითიანი” დაუკავშირა ალფრედ მიუსეს, ფრანსუა ვიიონს, ვერლენს, არტურ რემბოს და სხვ. (მომავალი დაინახა წარსულში. როგორც პოსტმოდერნისტებმა განაცხადეს შემდგომ: “ვიკითხოთ” სერვანტესი ფრანც კაფკას შუქზე). მათ შეაჩვიეს ქართველი მკითხველის ყური სხვანაირ მუსიკას, მოახერხეს განსხვავებული პოეტური გემოვნების ჩამოყალიბება, სიმახინჯის ესთეტიზება და სხვ. ვალერიან გაფრინდაშვილი წერილში “ახალი 1922 წლის ქართულ პოეზიაში” აღნიშნავდა: “რუსთველს იმდენი გამართლება აქვს პოეზიაში, როგორც ბოდლერს. პირველი დეკადენტი სიტყვის ფორმის უეჭველად იყო რუსთველი. არც ერთი თანამედროვე ქართველი პოეტი ისეთი გაბედული ბარბაროსობით არ ეპყრობა სიტყვას, როგორც რუსთაველი. ტიციან ტაბიძემ პირველად დააყენა ანალოგია რუსთაველისა და მალარმესი”; “ხშირად ვიგონებ ვერლენს, როგორც დაღუპულ მამას” (გალაკტიონი “ჭიანურები”). სამწუხარო ის იყო მხოლოდ, რომ ბოდლერსა თუ ვერლენს მთელი ინტელექტუალური სამყარო იცნობდა, რუსთაველს _ თითქმის არავინ: “ღვთაებრივი რუსთაველი არ არის გაღმერთებული ევროპაში და თითქმის არც ცნობილი. გენიოსად ყოფნა ცოტა ყოფილა დიდებისათვის, კიდევ საჭიროა თურმე ბედნიერება, ისევე, როგორც არ არის საკმაო კეთილშობილ ნაციად ყოფნა, რომ ღირსეულად იყო მიღებული სხვა ქვეყანათა ერებში” (ტიციან ტაბიძე).
სკოლაში მოდერნისტული მხატვრული ლიტერატურის სწავლებისას აუცილებელია ამ შემოქმედთა უფრო ახლოს გაცნობა და კონკრეტულ მხატვრულ სახეებში მათი “გამოძახილის”, “შეხმიანების” გამოცნობა, რასაც მომდევნო წერილებში შევეცდებით.
როგორც ცნობილია, მოდერნიზმის მთავარი ფორმულაა “ხელოვნება ხელოვნებისთვის”, რომელიც ეწინააღმდეგება რეალისტურ მოწოდებას: “ხელოვნება ხელოვნებისათვის”.
აქვე იმასაც ვიტყვით, რომ მოსწავლეებისთვის რეალისტური და მოდერნისტული მსოფლმხედველობის უკეთესად ასახსნელად კარგი იქნება, მაგალითად, ილიას “პოეტის”, აკაკის “პოეტისა” და შარლ ბოდლერის “ალბატროსისა” და “უცხოს” პარალელური განხილვა.
მხოლოდ ამ კონტექსტში შეიძლება სწორად გავიგოთ ცისფერყანწელების მიერ ილიასა და აკაკის შემოქმედების კრიტიკა. ერთი მხრივ, ჩანს აღტაცება და თაყვანისცემა მათ მიმართ, მეორე მხრივ: “მიუხედავად ილიას დიდი ქართული სახელისა, თანამედროვე პოეზია ვერ მიიღებს ილიას ლექსებს, სადაც პოეტი ყოველ წუთას უხერხულია, ყოველ სტრიქონში წამოიჩოქებს და მღლის მისი მომაბეზრებელი ნაჯახი, რომელიც ტლანქად ჩორკნის მძიმე ლექსებს, მაგრამ ილიას პოეზიას მაინც აქვს კულტურა ბაირონის, გიოტეს, პუშკინის, როცა აკაკი წერეთელი მოკლებულია ლიტერატურასაც კი, თითქოს ის ყოფილიყოს თანამედროვე ბარდი ან “გოგია მეჩონგურე” (გიორგი ლეონიძე).
ცისფერყანწელები ბოდლერს პირდაპირ ასახელებდნენ მთავარ ორიენტირად: “ჩემ წინ ბოდლერი გადაშლილი, ვით სახარება” (ვალერიან გაფრინდაშვილი); “ბესიკის ბაღში ბაღში ვრგავ ბოდლერის ბოროტ ყვავილებს” (ტიციან ტაბიძე).
შარლ ბოდლერის კონცეფცია ხელოვნების უპირატესობის შესახებ კარგად ირეკლება “უცხოში”. აქ შემოქმედი, პოეტი არის უცხო, რომელსაც უყვარს ცა და არა ადამიანები და ადამიანური ღირებულებები:
“იდუმალებით მოცულო კაცო, მითხარ, ვინ გიყვარს ყველაზე მეტად: დედა, მამა, დაჲ თუ ძმა?
_ არა მყავს დედა, არც მამა, არც ძმა და არცა დაჲ.
_ მაშ მეგობრები?
_ მაგ სიტყვების აზრი დღემდე უცნობია ჩემთვის.
_ იქნებ სამშობლო?
_ არც კი ვუწყი, რომელ განედზე მდებარეობს იგი.
_ მშვენიერება?
_ მე მზადა ვარ, შევიყვარო მშვენიერება, თუ იგი ღვთაებრივი იქნება და უკვდავი.
_ ოქრო?
_ მე მძულს ოქრო, ისევე, როგორც თქვენ გძულთ ღმერთი.
_ მაშ რაღა გიყვარს, ბოლოს და ბოლოს, საოცარო უცხოელო?
_ ღრუბლები მიყვარს… ჰე, ცის ტატნობზე რომ მისცურავენ… ის საოცარი ღრუბლები” (ზვიად გამსახურდიას თარგმანი).
ცა, ღრუბლები, რა თქმა უნდა, ღვთის საუფლოა და ამიტომაც მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს განცდა, რომ ეს უცხო არა პოეტი, არამედ ღვთისთვის განდგომილია. ბუნებრივია ამგვარი გააზრებაც, მით უმეტეს, თუ გავითვალიწინებთ იმას, რომ რელიგიაც და პოეზიაც, ორივე ამქვეყნიურის საზღვრებს არღვევს. ამ თემაზე შესანიშნავი წერილი აქვს ცისფერყანწელ სანდრო ცირეკიძეს, რომელიც წერს, რომ ორივე გაურბის ნოუმენებს და ეძებს ფენომენებს (კანტისეული ცნებებია: ნოუმენი რეალურ, ხილვად სამყაროს აღნიშნავს, ფენომენი _ დაფარულს). ოღონდ რელიგია ეძებს და აღმოაჩენს ერთ ჭეშმარიტებას, პოეზია კი ეძებს და აღმოაჩენს ჭეშმარიტების სხვადასხვა ნიღაბს.
ვინ არის პოეტი ბოდლერისთვის? მან შექმნა ალბატროსის მეტაფორა. პოეტი ალბატროსია, რომელიც ლაღად დაფრინავს ცაში, ის ლაჟვარდის მეუფეა, მაგრამ როდესაც მეზღვაურები დაიჭერენ (საკვებისთვის გემბანზე მოხვედრილს), მას ეს მძლავრი ფრთები (ნიჭი, შთაგონება, უხილავის ხილვის ნიჭი, განსხვავებულობა) ექცევა საშინელ სასჯელად, ბორკილებად. მას ფთრები უშლის მიწაზე სიარულს:
“ასე პოეტი მშვილდოსანთა უძლებს დაცინვას,
ღრუბლებს მბრძანებლობს და გრიგალთან ღამეს ათენებს,
მაგრამ მიწაზე, სადაც კაცთა დგას ღრიანცელი,
რომ გაიაროს, ფრთები უშლის გოლიათური” (გივი გეგეჭკორის თარგმანი).
გალაკტიონის ერთ წერილში ვკითხულობთ: “ბოდლერს აქვს ერთი შესანიშნავი ლექსი, რომელსაც სახელად ჰქვია “ლოცვა-კურთხევა”, მაგრამ აქ არავითარი კურთხევა არ არის, აქ არის მხოლოდ წყევლა და მხოლოდ წყევლა… ლექსი გამოხატავს მგოსნის ამქვეყნად მოსვლას, დაბადებას. ღვიძლი დედისთვის მგოსანი არის მარტოოდენ საგანი გაკვირვებისა და ზიზღისა _ დედას რცხვენია საკუთარი შვილის ყოლა. მგოსანი იტანს დაცინვას სულელებისგან, იტანს შურსა და სარკაზმს. მგოსანი ხანდახან მსხვერპლი ხდება რომელიმე სისხლისმსმელი დალილასი, რომელიც თავისუფლებს მისცემს მას შემდეგ, რაც უკანასკნელ სისხლს ამოსწოვს” (გალაკტიონი “ძვირფასი საფლავები”).
ცისფერყანწელთა ბევრი ლექსის, მაგალითად, პაოლო იაშვილის “პოეზიის” ფარული შთამაგონებელი, ფარული ინტერტექსტია ბოდლერის შემოქმედება, რადგან პაოლოც წერს პოეტის გაუცხოებაზე. ის მხოლოდ გარეგნობით ჰგავს სხვებს, თორემ შინაგანად, სულიერად ის სხვა სამყაროს შვილია, რომელიც ადამიანთა მატერიალური ყოფის გაუმჯობესებაზე კი არ ფიქრობს (ილია: “მოვსწმენდ ერსა ტანჯვის ცრემლსა… “), არამედ მხოლოდ ახალი მხატვრული სახეების გამოგონებაზე. მისი მთავარი საქმე არა ხალხის, არამედ ხელოვნების მსახურებაა, მშვენიერების დაფარული სახის ძიება და აღმოჩენა ხილულ სამყაროში. ამიტომაც იყო, რომ ცისფერყანწელები ახალი ღმერთის (ხელოვნების) მახარებლებად მოაზრებდნენ თავს:
“ახალი ქრისტეს ოთხი დავრჩით მახარობელი,
პაოლო, გრიგოლ, ვალერიან,
მე _ იოანე” (ტიციან ტაბიძე, “დროსა ქიმერიელთა”).
მოდერნისტებისთვის პოეტური ნიჭი ერთგვარი სნეულებაა: “მაგრამ არ არი ტანჯვა უფრო უზარმაზარი./ როგორც პოეტის შთაგონებით დასნეულება”. პაოლო იაშვილის ეს სტრიქონები თავისებურად გახმიანდა ნიკო სამადაშვილთან, რომელიც ცისფერყანწელთა ესთეტიკის მემკვიდრედ შეიძლება მივიჩნიოთ: “ავადმყოფობა ეგონათ, ბიჭო,/ ლექსები ტანზე გამონაყარი” (“ნიკო სამადაშვილს”). ამავე კონტექსტში უნდა გავიაზროთ: “პოეტისთვის მე ვიწამე ეს კარიერა: სიგიჟიე, ჭლექი და თვითმკვლელობა” (ვალერიან გაფრინდაშვილი) ან “პაოლო იაშვილს მომეწყინა ყვითელი დანტე,/ ვაქებდი შექსპირს, მაგრამ ფარდა, შექსპირს უარი”.
პაოლო იაშვილისთვისაც მთავარია ძიება არა რეალობის, მატერიალური ყოფის გარდამქმნელი ძალისა, არამედ არამატერიალური სივრცეების პოეტურ სიტყვაში მოხელთებისა: “რამდენი სახე მე თვით უნდა გავაპარტახო,/ რომ ერთი ლექსი დამრჩეს წმინდა, როგორც პეპელა” (“პოეზია”).
წმინდა პოეზიის შექმნა, როგორც პოეტის უკანასკნელი ოცნების ახდენა, მოდერნისტ პოეტთა მთავარი ესთეტიკური იდეალია.
———————-
* ჰაგიოგრაფიისთვის ამგვარი ინტერტექსტები იყო, უპირველესად, ბიბლია, წმინდა მამათა გადმოცემები, წმინდანთა ცხოვრებანი, აპოკრიფები და სხვ.
“ვეფხისტყაოსნის” ინტერტექტუალურ ჭრილში განხილვა ადასტურებს იმას, თუ როგორ შეიძლება მხატვრულმა ტექსტმა კაცობრიობის ინტელექტუალური გამოცდილება დაიტიოს, აღმოსავლურ-დასავლური სააზროვნო სივრცეები თანაბრად მოიცვას და არ გაუცხოვდეს მკითხველისგან. ამას მოწმობს ვიქტორ ნოზაძის, რევაზ სირაძის, შალვა ნუცუბიძის, ზვიად გამსახურდიას და სხვა მეცნიერთა ნაშრომები. “სიბრძნე სიცრუისა” და “დავითიანი” ე. წ. აღორძინების ხანის ლიტერატურულ ტენდენციებს სრულად ირეკლავენ.
XIX საუკუნეში ქართულმა რომანტიზმმა (უპირველესად, ბარათაშვილის შემოქმედებამ) წარმოაჩინა, როგორ ასახა ქართულმა ლიტერატურამ სწორედაც ინტერტექსტუალობის გზით პოეტურ სიტყვაში, ერთი მხრივ, ევროპულ და ამერიკულ ლიტერატურაში გაჩენილი ახალი ტენდენციები, მეორე მხრივ, საღვთისმეტყველო სიმბოლიკის ტრადიციული სახეები.
XX საუკუნე ქართული ლიტერატურაში რამდენიმე “ნაწილად გადატყდა” და, შესაბამისად, სხვადასხვანაირად წარმოჩნდა ინტერტექსტუალობა:
1)XX ს-ის დასაწყისიდან 20-იანი წლების ჩათვლით (მოდერნისტული ტენდენციები _ შესაბამისი მოდერნისტული ესთეტიკური გამოცდილების ინტერტექსტების სიუხვით).
2)30-იანი წლებიდან სოცრეალიზმის ხანა (იხ. აკაკი ბაქრაძის “მწერლობის მოთვინიერება”; ინტერტექსტების სიმწირე).
3)70-იანი წლებიდან დღემდე _ სხვადასხვა ტიპის რეალიზმის ვარიაციები, მაგიური, მეტაფორული, შეუფარავი და სხვ. (ოთარ ჭილაძე, გურამ დოჩანაშვილი, ოთარ ჩხეიძე, ჯემალ ქარჩხაძე და სხვ.). იმატა ინტერტექსტებმა (მითოლოგია, მსოფლიო ლიტერატურა და ხელოვნება).
4)XX ს-ის ბოლო და XXI საუკუნის პირველი ათწლეული _ პოსტმოდენისტული ნაირსახეობანი (ინტერტექსტუალობის თვალსაზრისით, ყველაზე გამორჩეული).
