გრიგოლ აბაშიძის ერთი ლექსის სამყარო
როგორია ლექსი, რომელსაც თანამედროვენი შედევრად აღიარებენ? ზოგადად, მკითხველებს ძალიან უჭირთ რომელიმე ნაწარმოების შეფასება, როგორც შედევრისა. დაუწერელი კანონით, თითქოს ამისთვის აუცილებლად დიდი დრო უნდა იყოს გასული. მურმან ლებანიძემ კი გრიგოლ აბაშიძის 1994 წელს შექმნილ ლექსს „არყოფნისაკენ“ შედევრი უწოდა: „ეს ლექსი უკანასკნელი წლების თვალსაჩინო პოეტური მიღწევაა. ნუ შეგვეშინდება, ეს გახლავთ შედევრი _ 80 წლის ასაკში, დაწერილი ყოველგვარი მოდური მანიპულაციებისა და თვითმიზნური ნოვაციების გარეშე, სწორედაც გრიგოლ აბაშიძისეული ნაცადი ოსტატობით“.
„არყოფნისაკენ! არყოფნისაკენ!
ჩემს გასაფრენად ქრიან ქარები,
გიჟურ ქროლვაში გაქრობას ვჩქარობ,
უკვე გაშლილან იალქანები,
არარსებულთან შესაერთებლად
სულმოუთქმელად მივექანები“ ( „არყოფნისაკენ“).
„შედევრს ავტორი კი არ ქმნის, არამედ მკითხველი, _ წერდა პოლ ვალერი, _მისი რანგი, მისი კვალიფიკაცია. დახვეწილი, დინჯი, მოცლილი, მოთმინებითა და მიამიტობით აღჭურვილი მკითხველი. დიახ, მხოლოდ ამნაირ მკითხველს შეუძლია შექმნას შედევრი. მხოლოდ მას შეუძლია მოითხოვოს უჩვეულობა, გულმოდგინება. ამოუწურავი ეფექტები, სიმკაცრე, ელეგანტურობა, სინატიფე, სიახლე“. თანვე ერთგვარი სინანულით დასძენს: „მაგრამ ის მკითხველი, რომლის ფორმირებაც, რომლის ძიებებიც, რომლის ყოყმანიც თუ რყევაც შეიძლებოდა ლიტერატურის ისტორიის ჭეშმარიტი თემა ყოფილიყო, დიახ, ეს მკითხველი კვდება“.
თუმცა, ალბათ, ისევ აღდგება კიდეც ფენიქსივით. თომას ელიოტს თუ დავეთანხმებით, რომლის აზრითაც, პოეტი პოეზიის საუკეთესო შემფასებელია, მურმან ლებანიძეს ნამდვილად დაეჯერება. იგი, ვალერისეული გაგებით, მართლაც, შედევრის შემქმნელი მკითხველია. ეს ლექსი თითქოს პოეტის აღსარებაცაა, სინანულითა და ტკივილით გაჟღენთილი. გრიგოლ აბაშიძე თანაბარი გატაცებით ქმნიდა პოეზიასა და პროზას. განსაკუთრებით ცნობილია მისი ისტორიული რომანები: „ლაშარელა“ და „დიდი ღამე“.
80 წლამდე იშვიათად მიუღწევიათ ცნობილ მწერლებს, ამიტომაც თვითონ ამგვარი გამოთქმა, „შედევრი _ 80 წლის ასაკში“ თავისებურ საოცრებად წარმოჩნდება, თუმცა, ალბათ, უპირველეს ყოვლისა, გოეთე გაგახსენდათ, რომელმაც სწორედ 80 წლის ასაკში დაასრულა „ფაუსტის“ მეორე ნაწილი. მთავარი ასაკი როდია, სულმა ხომ ასაკი არ იცის, მთავარი ერთგვარი მზაობაა იმ დიდი ენერგიის მოსაწესრიგებლად, რომელიც შემოქმედებითი მუხტის ძალით ეძლევა რჩეულს. ბარათაშვილმა ამ ენერგიის ხორცშესხმა „მერანის“ სახით 24 წლის ასაკში შეძლო, 19 წლის არტურ რემბოს „მთვრალი ხომალდი“ უკვე დაწერილი ჰქონდა. 26 წლის გურამ რჩეულიშვილმა და ლადო ასათიანმაც მოასწრეს თავიანთი შედევრების შექმნა. ცნობილმა იაპონელმა რეჟისორმა აკირა კუროსავამ მეორე გენიოს რეჟისორს ინგმარ ბერგმანს 70 წლის იუბილე წერილით მიულოცა, რომელშიც დაწერა: „ადამიანს არ შესწევს იმის უნარი, შექმნას ნამდვილად კარგი ნამუშევრები, სანამ ოთხმოც წელს არ მიაღწევს“. ასე რომ, მთავარი ისაა, შეძლებს თუ არა ვინმე ისეთი ფასეულობის შექმნას, შედევრად რომ მონათლავს მკითხველი. გრიგოლ აბაშიძის ეს ლექსი შედევრად სხვა პროფესიონალმა ლიტერატორებმაც მოიხსენიეს.
ეს ლექსი თავისუფლების სიმფონიასავით აგვირგვინებს გრიგოლ აბაშიძის მთელ მიწიერ მოღვაწეობას. იქნებ უფრო რექვიემივითაც გაისმის, თუმცა, მასში ძლიერია ორივე ნაკადი — სწრაფვა სიკვდილისა და სწრაფვა სიცოცხლისაკენ, ოღონდაც ზღვარი მათ შორის მოშლილია. უსასრულობისაკენ ლტოლვა თანაბრად ვლინდება თავისუფლების, სიცოცხლის, სიკვდილის წყურვილში.
„არყოფნისაკენ“, ერთი შეხედვით, ჩვენთვის ძალიან „ნაცნობი“ ლექსია. აქ არის ინტერტექსტუალური პარალელები, ალუზიები, რემინისცენციები და ინტონაციები „ვეფხისტყაოსნისა“, „მერანისა“, „ლურჯა ცხენებისა“, „ღვთაებრივი კომედიისა“, ქართული თუ მსოფლიო ლიტერატურის ცნობილი ნიმუშებისა. სხვანაირად, ალბათ, არც შეიძლებოდა ყოფილიყო, რადგან ამ ლექსის შექმნისას პოეტი უკვე ნაკლებ იყო მხოლოდ „თვითონ“ — არამედ უფრო მეტად — „სხვები“ მასში. ეს „სხვები“ კი იტევს უდიდეს ადამიანურ გამოცდილებას. „სხვები“ — გრიგოლ აბაშიძემდე არსებული სამყაროა, უდროო და უსივრცო. ყველაზე მძაფრად კი ერთი „სხვა“ ირეკლება, რომელსაც გრიგოლ რობაქიძე უწოდებდა „ჩემს სხვას“, მაისტერ ეკჰარტი კი უფრო ზუსტად გამოხატავდა ამას: სხვა, რომელიც უფრო ახლოა ჩემთან, ვიდრე მე ჩემს თავთან. ეს „სხვა“ უჟამო ჟამია, „უცნაური და უთქმელი“ (რუსთველი).
პოეტი ამ შემთხვევაში, მართლაც, თითქოს მხოლოდ „ბაგეებია“, რომელთაც სიტყვებს „სხვები“ აწვდიან, ან საყვირია — „სხვათა“ სუნთქვით ახმაურებული. შედევრიც ხომ ისაა, რასაც ილია გენიოსზე წერდა, რომ გენიოსი თავისთავში შემოიკრებს და გამოავლენს უკვე არსებულს, ოღონდაც ახალ სიმაღლეზე მოწესრიგებულს.
ამ ლექსში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ცნობილ პოეტებსა და ნაწარმოებებს მაშინვე „იცნობს“ მკითხველი. რა თქმა უნდა, ეს „ცნობა“ ძალზე პირობითია და სუბიექტური:
აი, ბარათაშვილი:
„არყოფნისაკენ!
არყოფნისაკენ!
ჩემს გასაფრენად ქრიან ქარები.“
ტერენტი გრანელი:
„არყოფნა მინდა, რაც
თავისთავად
არც სიცოცხლეა, არც სიკვდილია“.
აკაკი:
„მე სიხარულიც ბევრი მინახავს,
სისხლის ცრემლებიც ბევრჯერ მდენია,
ბოლოს სიბერე სულ გამიმწარდა…“
ვაჟა-ფშაველა:
„შური და ბოღმა იქ არ იქნება,
არც უზნეობის სხვა რამ ცდუნება“.
„ლურჯა ცხენები“:
“იქ ჩემს მისვლასაც
ვერვინ შეიტყობს
ვერც შემოსასწრებს ჩემსას შესვამენ,
ალერსით არვინ მომეგებება“.
ტერენტი გრანელი:
„აღარც სიცოცხლე,
აღარც სიკვდილი,
მე რაღაც სულ სხვა მინდა — მესამე“.
ჟიულ ლაფარგი:
„უცნობ პლანეტებს
ქროლვით ჩავუვლი,
ქუდმოხდილი და ფეხზე ამდგარი“.
და კიდევ ბევრი სხვა. როგორც ქარში არ ჩანს ჰაერის უამრავი ნაკადი, რომლებიც ქარის ძალას ქმნის, ასევეა ლექსიც: არ „ჩანს“, მაგრამ შევიგრძნობთ მათ და ამიტომაც ეს ლექსი გრიგალივით გუგუნებს, ერთდროულად მიმზიდველი და შემაძრწუნებელი.
„არყოფნისაკენ“ სიკვდილისაკენ სწრაფვაა მისი გაუფასურების, მისი ღირებულებების (ჯოჯოხეთი, სამოთხე, სამსჯავრო) უარყოფის გზით, მაგრამ თანვე ეს სწრაფვა არყოფნისაკენ სიკვდილის გადალახვას გულისხმობს. სიკვდილი თითქოს არყოფნის ერთი კუნჭულია, არყოფნა კი ვრცელი და „მოსახილველი სამყაროა“, როგორც „ლურჯა ცხენების“ „სამუდამო მხარე“ თუ „მერანის“ „საზღვარს იქით“. მაგრამ სიკვდილის დაძლევა ამქვეყნიური ცხოვრებით ხდება:
„გაუკვლეველი გზის გასაკვლევად
სხვა ძალას ვცდი და ჩავრთავ სხვა ძალას —
ჩემს ხორცშეუსხმელ ლამაზ ოცნებებს
უხვად დავხარჯავ საგზალ-საწვავად“.
ეს ოცნებათა „საგზალ-საწვავი“ საჭიროა იმისთვის, რომ პოეტი გადაიქცეს „ქროლად“, ე.ი. უნებურად იგი კვლავ სიცოცხლისაკენ მიისწრაფვის, რომელიც მარადიული მოძრაობაა და სხვა არაფერი. ასე რომ, „არყოფნისაკენ“ — თავდავიწყებული შეძახილისას ჩაგვესმის „სიცოცხლისაკენ“. ეს ღვთაებრივი წრეა. ეს ღმერთში მიმოქცევაა.
„და აი, უკვე არყოფნისაკენ
სულმოუთქმელად მივექანები.
გიჟურ ქროლვაში გაქრობას ვჩქარობ,
შავად გაშლილან იალქანები,
არყოფნისაკენ!
არყოფნისაკენ!
ჩემს გასაფრენად ქრიან ქარები.“
ასე ამოტრიალდება ლექსის მთლიანი ზედაპირი და გამოჩნდება დაფარული. თუ დასაწყისში „გიჟურ ქროლაში გაქრობა“ გაქცევას, დავიწყებას, სიცარიელეს გულისხმობდა, ლექსის ბოლოსკენ ეს სურვილი უკვე დაბრუნებას აღნიშნავს. სწორედ ეს არის ლექსის ღირსება. პოეტი გრძნობს სიტყვის უზენაეს ძალმოსილებას. სიტყვა, ამ შემთხვევაში, მართლაც, სულია, რომელსაც „ვიდრე უნებს, ქრის“. როცა „ჩანს“ — სიცოცხლეა, როცა არ „ჩანს“ — სიკვდილი, მაგრამ ყოველთვის „ქრის“. მთავარიც სწორედ ესაა, ლექსი ცოცხალია, მთელია, იგი ფეთქავს და მოძრაობს, იგი მუხტავს მკითხველის გონებას. ერთი შეხედვით, ჩვეულებრივი სიტყვები, ჩვეულებრივი განწყობილებანი, ნაცნობი ფილოსოფიურ-რელიგიური განსჯანი პოეტის მიერ მიგნებულ იდუმალ „კომბინაციაში“ ახალ მნიშვნელობებს იძენენ და ახალ მთელს ქმნიან. „არყოფნისაკენ“ წარმოჩნდება, როგორც დასტური თუ ბეჭედი ყოფნის ღირებულებისა.
ცხოვრების ამაოებაზე დასკვნას კაცი 16-სა თუ 80 წლის ასაკში თანაბარი გატაცებით აკეთებს. 25 წლის ნიკოლოზ ბარათაშვილის გულისტკივილით სავსე წერილი გვახსენდება, მაიკო ორბელიანს რომ მისწერა: „სად განისვენოს სულმა, სად მიიდრიკოს თავი? ვიცი, გაიცინებ, ასე გეგონება, დამწვარი ვლაპარაკობ. ჭეშმარიტად, მაიკო, ასე გულცივად ჯერ განსჯა არა მქონია. ასეთი თავისუფალი ფიქრი მაქვს და ასეთი მტკიცე გული, რომ სამოცი წლის მოხუციც ვერ იქნება ჩემისთანა უსყიდელი მსაჯული“. მოხუცივით ფიქრი სიბრძნის სინონიმია, ერთ ლექსში მისივე ირონიის საგნად რომ იქცა: „სასაცილოა, ბერიკაცი რომ ყმაწვილობდეს/ და საბრალოა, როს ჭაბუკი ბერიკაცობდეს!“ („ჩემთ მეგობართ“). მაგრამ ცხოვრების ბოლოში დანახული „ყოფნის აზრი“ სხვა სიმაღლეა, რომელზეც ერთეულები ადიან, უფრო ნაკლებნი კი შეძლებენ ხოლმე ამის გამოთქმას. გრიგოლ აბაშიძე ერთ-ერთი მათგანია. „არყოფნისაკენ“, მაგრამ მხოლოდ სიცოცხლის გზის გავლით! ასეთია გრიგოლ აბაშიძის ლექსი-შედევრის, ლექსი-ანდერძის მთავარი პათოსი.
