მარადიული ძიების მოტივი – აკაკი წერეთლის „სულიკო“

შემეცნებითი ძიება ინდივიდის არსებობის მთავარი ნიშანია. ადამიანი მუდმივად ეძებს ჭეშმარიტებას, ცდილობს ამოიცნოს, იპოვოს, ჩაწვდეს, მიაგნოს, ამოხსნას. ძიების სემანტიკა თავის თავში მოიაზრებს პოვნის სირთულეს, ამოუცნობის, მოუხელთებლის, განსაკუთრებულის აღმოჩენის აუცილებლობას.  აკაკი წერეთლის „სულიკო” ქართული კლასიკური ლექსია თავისი ფორმით, მეტრითა და რითმით. ლექსის შინაარსი, დაკარგული სატრფოს ძიება, სრულიად შეესაბამება ზოგადსაკაცობრიო, მარადიულ თემებს. სატრფო საიდუმლოებით მოცული სიმბოლურ-ალეგორიული სახეა, ამიტომაც ლექსის ესთეტიკა მრავალჯერ ქცეულა მეცნიერთა განხილვის საგნად: ვინ შეიძლება მოიაზრებოდეს დაკარგულ სატრფოში? ღმერთი? სამშობლო? დაკარგული სიყვარული? დაკარგული თავისუფლება? რას ნიშნავს იდეალური სამსახოვნება, სამბუნებოვნება? რას მიგვანიშნებს ეს სამი სახე-სიმბოლო?

აკაკი წერეთლის „სულიკო“ 1895 წლის 9 ივნისს დაიბეჭდა გაზეთ „კვალში“. ლექსის ავტოგრაფი დაკარგულია. სულიკოს გამოქვეყნებისთანავე აკაკის უთხოვია ბარბარე-ვარინკა მაჭავარიანი-წერეთლისათვის, რომელსაც მანამდე აუმღერებია აკაკის რამდენიმე ლექსი,  რომ „სულიკოსთვისაც“ გამოეძებნა მელოდია. ბაარბარე-ვარინკა მაჭავარიანი-წერეთლისა იგონებს: „აკაკიმ მიძღვნა „სულიკო“ და მითხრა, – შენებურად ხმა გამოუძებნე და იმღერეო. დიდი მგოსნის შეკვეთამ, რა თქმა უნდა, საგონებელში ჩამაგდო. ლექსის მომხიბვლავმა სილამაზემ ჩემში უთვალავი მუსიკალური სახეები აღძრა. ერთ მშვენიერ დღეს გიტარის აკომპანიმენტზე სრულიად მოულოდნელად ჩამოყალიბდა „სულიკოს“ მელოდია. როდესაც აკაკიმ ეს მელოდია პირველად გაიგონა, დიდად ნასიამოვნები დარჩა, მამღერა მრავალჯერ, შემდეგ თავისი პორტრეტი მაჩუქა წარწერით: „ჩემს საყვარელ ბულბულს, სულიკო-ვარინკას აკაკისაგან“ (იხ. მოგონებები აკაკიზე, 1990, გვ. 485).

აკაკი წერეთლის „სულიკო“ შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ლიტერატურული რეცეფცია მარადიული ძიების თემაზე. „შემეცნებითი ძიება ინდივიდის არსებობის მთავარი ნიშანია. ადამიანი მუდმივად ეძებს ჭეშმარიტებას, ცდილობს ამოიცნოს, იპოვოს, ჩაწვდეს, მიაგნოს, ამოხსნას. ძიების სემანტიკა თავის თავში მოიაზრებს პოვნის სირთულეს, ამოუცნობის, მოუხელთებლის, განსაკუთრებულის აღმოჩენის აუცილებლობას. აკაკი წერეთლის “სულიკო“ ქართული კლასიკური ლექსია თავისი ფორმით, მეტრითა და რითმით. ლექსის შინაარსი, დაკარგული სატრფოს ძიება, სრულიად შეესაბამება ზოგადსაკაცობრიო, მარადიულ თემებს“ (პოპიაშვილი 2018).

ცნობილი გერმანელი რომანტიკოსის, ადალბერტ ფონ შამისოს (1781-1838) ლექსი, „ხეტიალისას“ თავისი განწყობილებებითა და შინაგანი მიმართებებით სწორედ ძიების, ჭვრეტის თემას ეხება. სიყვარულისგან დამწუხრებული ლექსის ლირიკული გმირი სახეტიალოდ მიდის: „Wohl wandert’ ich aus in trauriger Stund’,/Es weinte die Liebe so sehr (დამწუხრებული ფიქრისაგან მივეხეტები,/სიყვარული ისე ძლიერ ტიროდა).

რომანტიული განწყობილებები, სიყვარული და სევდა ერთგვარი უნივერსალური სიმბოლოებია, რაც მუდმივად აისახება ლირიკაში. „შამისოს ლირიკა ევროპული რომანტიზმის კლასიკური ნიმუშია, სადაც ყველა ძირითადი ტენდენცია და მიმართულებაა ასახული“ (შამისო 1981, გვ. 7). შამისოს შემოქმედება ხასიათდება ორი ძირითადი ასპექტით. ერთი მხრივ, შამისო არის სიყვარულის ლირიკოსი, რომლის მთავარი აქცენტი შეყვარებულის გრძნობების გადმოცემაა. მეორე მხრივ, შამისოს შემოქმედება გოეთესეულ რეცეფციებთან არის ახლოს.

სასიყვარულო ლირიკაში შამისოს ლექსების ობიექტი ისეთი სატრფოა, რომელიც ლექსის ლირიკულ გმირს მუდმივად უარს ეუბნება, არ თანხმდება შეხვედრაზე, თავს არიდებს ლირიკულ გმირს, რომელიც თავის მხრივ, სიყვარულის ერთგულია, განიცდის სიყვარულს, სევდიანი და მწუხარეა სატრფოს უარის გამო. ლექსის „ხეტიალისას“ ლირიკული გმირი სეირნობისას ჩიტებს დაინახავს და ეკითხება: „Was singt ihr, ihr Vögel, im Morgenlicht?/Ihr wißt nicht, wie scheiden thut!“ (რას ჭიკჭიკებთ, ჩიტებო, დილით?/თქვენ არც კი იცით, განშორება რარიგ ძნელია!).

ლექსის ლირიკული შეკითხვაა: „რას დაეძებ წუთისოფელში?“ რა არის აქ საძებნელი, ან რისი პოვნა შეუძლია ადამიანს? მარადიული შეკითხვაზე პასუხი შამისოს ლექსში ორიგინალურად არის გაცემული: იმას არ ვეძებ, რაც უკვე ნაპოვნი მაქვს,/იმას არ ვეძებ, რაც უკვე თავს გადამხდენია.

„Was gehst du suchend durch das Land,

Du Müder mit ergrautem Bart? –

Ich suche nicht, was ich schon fand,

Ich suche nicht, was mir schon ward“.

„ – რას ეძებ ნეტავ ტიალ მიწაზე

დაღლილო მოყმევ, ჭაღარა წვერით?

– მე არ დავეძებ განცდილ სიამეს,

მე არ დავეძებ თავს გადახდენილს“.

(თარგმანი: ჩემია, ნ. პ.)

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ადალბერტ ფონ შამისოს შემოქმედება თანადროულ ევროპულ ლიტერატურაში ძალზე პოპულარული იყო. შამისოს სასიყვარულო ციკლის ლექსებზე შექმნილია სიმღერები, რომლბიც დღემდე სრულდება. შამისოს ლექსის, „ხეტიალისას“ მუსიკა ეკუთვნის გერმანელ კომპოზიტორს, ჰუგო ვოლფს (1860-1903). ლექსი იმდენად მოსწონებია კომპოზიტორს, რომ მუსიკის ორგვარი ვარიაცია არსებობს, ორი სხვადასხვა მუსიკალური ნაწარმოები.

აკაკი წერეთლის „სულიკო“ და  ადალბერტ ფონ შამისოს ლექსი, „ხეტიალისას“ ძიების მოტივზე შექმნილი ნაწარმოებებია. სატრფო განყენებული ცნებაა, ერთგვარი არქეტიპია, ის არის ძიების უცვლელი მიზანი. სიყვარულის, მოუხელთებელი სატრფოს, სევდისა და იმედის, მარადიულის ძიების, ჭეშმარიტების შეცნობის, თავისუფლების, ამოუცნობის ამოცნობისკენ სწრაფვა ასაზრდოებს მხატვრულ ლიტერატურას, ქმნის საერთო თემებზე ინტერპრეტაციებსა და რეფლექსიებს.

შეიძლება გადაუჭარბებლად ითქვას, რომ მარადიული ძიების თემას ქართულ ლიტერატურაში მრავალმხრივად წარმოაჩენს აკაკი წერეთლის „სულიკო“, რომელშიც უმთავრესი სწორედ ძიების რთული შემეცნებითი და შემოქმედებითი პროცესია.

გამოყენებული ლიტერატურა:

მოგონებები აკაკიზე 1990

მოგონებები აკაკიზე, თბ., 1990

შამისო 1981

Adalbert von Chamisso, Werke in zwei Baenden, Band I, Insel-Verlag, 1981

პოპიაშვილი 2015

ნინო პოპიაშვილი, ნაციონალური ლიტერატურის კანონი და დიქტატურა (სტალინი და აკაკის „სულიკო“), კრებულში: ლიტერატურათმცოდნეობის თანამედროვე პრობლემები, ტრადიცია და თანამედროვე მწერლობა (სიმპოზიუმი ეძღვნება აკაკი წერეთლის გარდაცვალებიდან 100 წლისთავს), მეცხრე საერთაშორისო სიმპოზიუმის მასალები, თბ., 2015

პოპიაშვილი 2018

ნინო პოპიაშვილი, აკაკი წერეთლის „სულიკო“ ენებსა და სტრიქონებს შორის. წიგნში: აკაკი წერეთლის „სულიკო“ მსოფლიო ხალხთა ენებზე, თბ., თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2018