2014 წლის 15 აგვისტოს ასი წელი შესრულდა, რაც პანამის არხში პირველმა გემმა გაიარა. ეს გრანდიოზული საინჟინრო სტრუქტურა ატლანტიკისა და წყნარ ოკეანეს აკავშირებს. არხის სიგრძე 81 კილომეტრი და 600 მეტრია, სიგანე – 150 მეტრი, სიღრმე – 12 მეტრი. პანამის არხი საგრძნობლად ამოკლებს საზღვაო გზებს და დროის ეკონომიას იწვევს. მისი წყალობით საზღვაო მანძილი ნიუ-იორკსა და სან-ფრანცისკოს შორის შემცირდა 22,5 ათასი კილომეტრიდან 9,5 ათას კილომეტრამდე, თუმცა 100 წლის შემდეგ პანამის არხის კონკურენტის მშენებლობა დაიწყო.
პანამის არხი
პანამის არხის მშენებლობის იდეა XVI საუკუნეში დაიბადა, როდესაც საღვთო რომის იმპერიის იმპერატორმა და ესპანეთის მეფე კარლ V ჰაბსბურგმა 1534 წელს გამოაქვეყნა გამოკვლევის ანგარიში, რომელიც მიზნად ისახავდა ამერიკის კონტინენტზე გამავალი გზის შექმნას, რომელიც ესპანეთსა და პერუს შორის გემების მიმოსვლას გააადვილებდა. ასეთი გზა ესპანეთს პორტუგალიასთან მიმართებაში სამხედრო უპირატესობას მისცემდა.
თუმცა პროექტის განხორციელება XIX საუკუნის პირველ ნახევარში დაიწყო. პირველი მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა, რადგან ფრანგული კომპანია, რომელიც მშენებლობაში იყო ჩართული, გაკოტრდა. აღსანიშნავია, რომ სამუშაოს ხელმძღვანელობდა ფრანგი დიპლომატი, მეწარმე, განათლებით იურისტი ფერდინანდ მარი ლესეფსი. იგი 1854-1869 წლებში ხელმძღვანელობდა სუეცის არხის მშენებლობას.
ამის შემდეგ, პროექტი ამერიკის შეერთებული შტატების ხელში გადავიდა. აშშ-ში რამდენიმე პარტია ხმელეთის ამ ყელის გასწვრივ არხის აშენების დიდ ინტერესს გამოხატავდა. ზოგიერთი მათგანი არხის გაყვანას ნიკარაგუაზე არჩევდა, ზოგიერთი კი მხარს უჭერდა პანამაში საფრანგეთის აქტივების შეძენას. საბოლოოდ, 1902 წელს აშშ-ის სენატმა ხმა პანამური ვარიანტის განხორციელების სასარგებლოდ მისცა აუცილებელი უფლებების მიღების პირობით. მშენებლობა ათ წელიწადში, 1914 წელს დასრულდა. არხის გახსნით გემებმა თავიდან აიცილეს გრძელი, სახიფათო ჰორნის კონცხის გზა, სამხრეთ ამერიკის უკიდურესი სამხრეთი წერტილის შემოვლით (დრეიკის სრუტეში) ან მაგელანის სრუტის გავლით. ამ ერთ-ერთმა უმსხვილესმა და ურთულესმა საინჟინრო პროექტმა, რაც კი კაცობრიობას ოდესმე განუხორციელებია, გემებს საშუალება მისცა, იმოძრაონ ატლანტისა და წყნარ ოკეანეებს შორის იმის ნახევარ დროში, რაც მანამდე სჭირდებოდათ. 1914 წლის 15 აგვისტოს პანამის არხში პირველი ლაინერი SS Ancon გავიდა, თუმცა ოქტომბერში ჩამოწოლილმა მეწყერმა საზეიმო გახსნას ხელი შეუშალა. პანამის არხი ოფიციალურად 1920 წლის 12 ივნისს გაიხსნა.
პანამა
პანამის არხის ტერიტორია ჯერ კოლუმბიას ეკუთვნოდა, შემდეგ საფრანგეთს, ბოლოს კი აშშ-ს, რომელმაც მისი მშენებლობა დაასრულა. 1999 წელს არხი პანამის მთავრობას გადაეცა. უმსხვილეს გემებს, რომლებსაც დღეს არხში გავლა შეუძლიათ პანამაქსს უწოდებენ. ამერიკის სამოქალაქო ინჟინერიის საზოგადოებამ პანამის არხი მსოფლიოს ახალ შვიდ საოცრებათა შორის დაასახელა.
არხიდან მიღებული შემოსავალი დღეისთვის პანამის მთლიანი შიდა პროდუქტის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენს. პანამას მესამე ან მეოთხე უდიდესი ეკონომიკა აქვს ცენტრალურ ამერიკაში; ამავე დროს ის ყველაზე სწრაფად მზარდი და ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლების მხრივ პირველია ამ რეგიონში. 2010 წელს პანამა მეოთხე ადგილზე იყო ადამიანური განვითარების ინდექსის მხრივ ლათინურ ამერიკაში, მსოფლიოში კი 54–ე ადგილზე.
2007 წელს პანამის არხის გაფართოება დაიწყო, რომელიც 2015 წლის დეკემბერში დასრულდა. რეკონსტრუქციის პროექტის მთავარი მიზანი წლიური ტვირთგამტარობის გაზრდაა. გაფართოებული არხის გამტარუნარიანობის მაქსიმალური მაჩვენებელი წელიწადში 600 მლნ ტონას მიაღწევს. სამუშაოების ფარგლებში უფრო დიდი ჩამკეტები აშენდება, რაც ფართო და ღრმა არხების საშუალებით დიდი გემებს გავლის შესაძლებლობას მისცემს. გემების ზომა 25%-ით სიგრძეში და 26%-ით სიღრმეში გაიზრდება; შესაბამისად, განისაზღვრება პანამაქსის ახალი სტანდარტიც.
2013 წელს ნიკარაგუის პარლამენტმა დაამტკიცა გეგმა, რომლის მიხედვითაც კომპანია HKND Group-ს (ჰონგ-კონგი) უფლება მიეცა პანამის კონკურენტი არხი დააპროექტოს და ააშენოს. შეთანხმების პირობებით, კომპანიას არხის მართვა-გამგებლობა მომდევნო 50 წლით გადაეცემა. ნიკარაგუის მთავრობა არხზე დიდ იმედებს ამყარებს და მიაჩნია, რომ იგი მნიშვნელოვნად გაზრდის ეკონომიკას. გახსნის ცერემონიას სიმბოლური ხასიათი ჰქონდა, რადგან ჯერ მხოლოდ იმ გზის მშენებლობა დაიწყო, რომელიც წყნარი ოკეანის სანაპიროზე ასაშენებელი პორტისთვისაა აუცილებელი. ამ პორტიდან იქნება არხის დასაწყისი.
ნიკარაგუისა და პანამის არხების მდებარეობა
ჯერ კიდევ XVI საუკუნეში ესპანეთის მეფე კარლ V-ის ბრძანებით ნიკარაგუის ტერიტორია შეისწავლეს, რათა ორი ოკეანე დაეკავშირებინათ. 1795 წელს ტბა ნიკარაგუასა და მდინარე სან-ხუანზე იგეგმებოდა არხის გაყვანა.
1830 წელს ჰოლანდიის მეფე უილიამ II-ის მითითებით პირველი ტოპოგრაფიული კვლევები ჩატარდა.
აშშ-ს მე-20 საუკუნის დასაწყისში ნიკარაგუის არხის აშენების გეგმა ჰქონდა: მდინარე რიო-სან-ხუანის, ნიკარაგუის ტბისა და რივასის გეოგრაფიული ყელის გავლით ატლანტისა და წყნარი ოკეანეები ერთმანეთს დაუკავშირდებოდნენ. მაშინ ამ არხის მშენებლობის გეგმა ჩაიშალა, რადგანაც საფრანგეთი პანამის არხის გაყვანას მისაღებ ფასად უკვე ახორციელებდა.
პროექტი ნიკარაგუაში და მთლიანად ცენტრალური ამერიკაში ეკონომიკურ სიტუაციას სრულიად შეცვლის. ხელისუფლების წარმომადგენლები თვლიან, რომ მშენებლობისას გარემოსთვის მიყენებული ზიანი მინიმალური იქნება, ამავე დროს ქვეყნის მილიონამდე მაცხოვრებელი დასაქმდება. არსებული გეგმის თანახმად არხი წყნარ ოკეანეში მდინარე ბრიტოს შესართავიდან დაიწყება და ატლანტის ოკეანეში მდინარე პუნტა-გორდას შესართავთან დასრულდება. არხის სრული სიგრძე დაახლოებით 278 კილომეტრი იქნება, მათგან 105 კილომეტრი ტბა ნიკარაგუაზე მოდის, სიღრმე 26–30 მეტრი, ხოლო სიგანე 230–530 მეტრი იქნება. არხის გასავლელად გემებს დაახლოებით 30 საათი დასჭირდებათ. წლის განმავლობაში არხი 5 ათასზე მეტ გემს გაატარებს. ნიკარაგუის არხის ექსპლუატაციის დაწყების თარიღად 2019 წელია დაგეგმილი, ხოლო მშენებლობა ბოლომდე 2029 წელს უნდა დასრულდეს. პროექტის სრული ღირებულება 40 მილიარდ აშშ დოლარს შეადგენს.
ახალი 278 კილომეტრიანი არხი გაცილებით უფრო გრძელი, ღრმა და განიერი იქნება, ვიდრე მისი ამჟამინდელი კონკურენტი პანამის არხი, რომელიც ცენტრალურ ამერიკაში ორ ოკეანეს უკვე აკავშირებს.
ნიკარაგუის არხის პროექტის კრიტიკოსთა აზრით, მას ნეგატიური გავლენა ექნება გარემოზე და ეჭვი ეპარებათ, რომ მისი მშენებლობა ეკონომიკურად გამართლებული იყოს.
მოწინააღმდეგეთა აზრით, არხის მშენებლობა ნიკარაგუის ტბის ეკოსისტემის განადგურებასა და 4 000 ჰექტარი ტროპიკული ტყისა და ჭარბტენიანი ტერიტორიის განადგურებას გამოიწვევს, რაც ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებს ეკოლოგიური კატასტროფის საფრთხეს შეუქმნის.
მეცნიერთა აზრით, არხის მშენებლობა უნიკალური ბუნებრივი ნაკრძალის განადგურებას გამოიწვევს, რადგან ნიკარაგუის ტბა, გარდა იმისა, რომ მტკნარი წყლის ტბაა, მასში ხერხთევზა, ტარპონი და ზვიგენი ბინადრობენ. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ნიკარაგუის ტბის ზვიგენი ენდემურ სახეობას მიეკუთვნება. 1960-იან წლებში მეცნიერები ვარაუდობდნენ, რომ ზვიგენები ტბაში ხელოვნურად შეიყვანეს. თუმცა მოგვიანებით, ეს მოსაზრება უკუაგდეს, დადასტურდა რა, რომ ზვიგენებს კალმახების მსგავსად რიო-სან-ხუანის (მდინარე, რომელიც ტბას მსოფლიო ოკეანესთან აკავშირებს) დინებაში ცურვა შეეძლოთ. გარდა ამისა, ნიკარაგუის ტბაში კიდევ არაერთი სახეობის თევზი ბინადრობს.
ამერიკის შეერთებული შტატების საელჩომ ნიკარაგუაში ხელისუფლებისგან გარემოს მონიტორინგი მოითხოვა, რომელიც საფრთხეებს გამოავლენს.
2015 წლის 14 ივლისს ათასობით ნიკარაგუელმა გლეხმა არხის მშენებლობის წინააღმდეგ საპროტესტო აქცია მოაწყო. მათი აზრით, ისინი მიწას კარგავენ, და, გარდა ამისა, ქვეყნის მტკნარი წყლის ძირითადი მარაგი ნადგურდება. თუმცა ქვეყნის ვიცეპრეზიდენტმა ომარ ალიესლევენსმა განაცხადა, რომ ამ არხმა შეიძლება ლათინური ამერიკის ერთ-ერთი უღარიბესი ქვეყნის ისტორია და ეკონომიკა შეცვალოს.
„ამ დიდებული არხით ნიკარაგუა კომერციული დანიშნულების მთელი საზღვაო ტვირთების 5%-ის გადაზიდვას გეგმავს, რაც დიდ ეკონომიკურ სარგებელს მოიტანს და მშპ-ს გააორმაგებს“, – აღნიშნა ალიესლევენსმა.
