კიდევ კარგი, მიხეილ ჯავახიშვილის უბის წიგნაკი გადაურჩა განადგურებას. თორემ მარგო რომ საქართველოა, ხოლო თეიმურაზ ხევისთავი ქართველი ხალხი, მხოლოდ ცალკეული მკითხველის ინტერპრეტაციის საგანი იქნებოდა. რა ძნელია, როცა ამა თუ იმ ნაწარმოების გარჩევისას ხელთ ასეთი უბის წიგნაკები არ გვიპყრია. თუმცა ვინ იცის, ეგებ მწერლის უბის წიგნაკები უფრო გვბოჭავს, ვიდრე გვეხმარება და მათი არქონა მკითხველს ნებისმიერი ვარაუდის გამოთქმისკენ გზას უთავისუფლებს. აი, არა გვაქვს ჰომეროსის უბის წიგნაკი და, როდესაც ვამბობთ, რომ ჰექტორი ტროაა და მისი დაღუპვა ილიონის დაცემასთან პირდაპირ კავშირშია, ვარაუდი სადავო მოსაზრებად იქცევა; არც ხალიდ ჰოსეინის უბის წიგნაკის ჩანაწერებს ვიცნობთ და, როდესაც ვამბობთ, რომ „ფრანით მორბენალში“ ამირი ავღანელი ხალხია, რომელმაც ვერ უპატრონა ჰასანს ანუ ავღანეთს, როდესაც მასზე ასეფმა ანუ თალიბანმა იძალადა, ტექსტის ჩვენეულ ინტერპრეტაციას ვახდენთ და ამ ინტერპრეტაციაში, შესაძლოა, ყველა არ დაგვეთანხმოს; არც ის ვიცით, რამდენად მართალია ერთი მკვლევარი, როდესაც ვლადიმერ ნაბოკოვის რომანში ლოლიტას მწერლის ბავშვობისდროინდელ რუსეთად მოიზარებს, რომელსაც ვერ იცავს დედა და რომელზეც რეჟიმი ძალადობს. ხანდახან რა შეედრება იმ სიამოვნებას, რომ ხელთ არ გვიპყრია მწერლების უბის წიგნაკები და სადავო მოსაზრებების გამოთქმისას თავისუფლები ვართ! მხატვრულ ლიტერატურაში ხშირია ისეთი შემთხვევები, როდესაც ქვეყანა ქალის ან ბავშვის სახითაა წარმოდგენილი, რომელსაც ვერ იცავს ხალხი, მხატვრულად კი ხან ქმარი, ხან დედა, ხანაც მეგობარი. ქართულ ლიტერატურაში საქართველოს ყველაზე ხშირად დასაცავი ქალის ან დედის სახით წარმოადგენენ. მცველი, როგორც წესი, მამაკაცია. ჯავახიშვილის გარდა სამშობლო-ქალი-დედის სახე ოთარ ჭილაძემაც შემოგვთავაზა რომანში „გოდორი“. რუსი საყვარელი, სახელად ჭაშნაგირი ადვილად ენაცვლება მოსულელო მეუღლეს, ხოლო პატარა ბავშვი გოდრის ჭუჭრუტანიდან უყურებს დედის ვნებიან სასიყვარულო ურთიერთობას. შვილი ჯერ უნდა გაიზარდოს, სანამ სულელი მამის ნაცვლად დაიცავს დედას, მაგრამ შემოსაზღვრულ გოდორში მჯდომი ეჩვევა, რომ ჭუჭრუტანიდან უნდა დააკვირდეს და არ უნდა ჩაერიოს დედის არჩევანში. თუ მკითხველი დაუშვებს, რომ ცოლი/დედა ქმრისა და შვილის საპატრონო საქართველოა, აღმოვაჩენთ, რომ მწერალი ქართველი ხალხის ახალ თაობაშიც გარყვნილ კონფორმისტებს ხედავს, რომელიც არ ერევა საქართველოს არჩევანში რუსეთის სასარგებლოდ.
რაში დამჭირდა ამ წერილისთვის ეს ვრცელი შესავალი, ამას წერილის ბოლოს შეიტყობთ.
როდესაც საკონფერენციოდ თემებს ვარჩევდით, ერთ-ერთ სტუდენტს, მარი მიხანაშვილს, ნოდარ ლადარიას რომანის წაკითხვა და მასზე მოხსენების მომზადება შევთავაზე. ამ მოხსენებამ უნივერსიტეტში გამართულ კონფერენციაზე საპრიზო ადგილი მოიპოვა. დაკვირვებები იმდენად საინტერესო აღმოჩნდა, რომ გადავწყვიტე, თქვენთვისაც გამეზიარებინა. მით უმეტეს, რომ თემა საკმაოდ ნაცნობი და აქტუალურია ქართველი მკითხველისთვის და მიმაჩნია, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლები აუცილებლად უნდა ეცნობოდნენ უახლეს ქართულ ლიტერატურას და ისევე უნდა მსჯელობდნენ თანამედროვე მწერლობაზე, როგორც საპროგრამო ტექსტებზე მსჯელობენ.
ნოდარ ლადარიას „ქარის გამორჩევა“, ზედაპირული წაკითხვით, სიუჟეტზე და პერსონაჟებზე დაკვირვებისა და კითხვების დასმის გარეშე რთული სასიყვარულო ურთიერთობის აღწერა, „ჩმორისა და წაკლას მოსაწყენი ისტორიაა“. მაგრამ, თუ მკითხველს კითხვა დაებადება – რაში დასჭირდა ავტორს მთავარი გმირებისთვის ბერძნული სახელების დარქმევა და ამ სახელების სათარგმნად ლექსიკონის ფურცლებს მიაშურებს, ის ავტორის მიერ შემოთავაზებულ საინტერესო თამაშში ჩაერთვება. სახელები, რომლებიც კითხვის პროცესს ამძიმებდა და ალბათ მკითხველს აღიზიანებდა კიდევ ხელოვნურობით, ის გასაღები აღმოჩნდება ნაწარმოების გაგების გზაზე, წიგნის ყდას რომ ახატია. თავდაპირველად მკითხველი ვერ ხვდება, რატომ შეურჩია მწერალმა პერსონაჟებს რთული სახელები, როცა თავისუფლად შეეძლო, ქართული, „ნორმალური“ სახელებით მოეხსენებინა. მარტივი პასუხია, რომ რომანში აღწერილ ამბავს პროტოტიპები ჰყავს და მათ შესანიღბად ახალი სახელების მოგონება ერთ-ერთი ნაცადი ხერხია. მაგრამ რა საჭირო იყო მაინცდამაინც ბერძნული სიტყვებიდან სახელების შექმნა? ვინ ან რა შეიძლება დავინახოთ თეოფორას, ევდემონის და ჰედონიას მიღმა, თუკი შევეცდებით და ამ სახელებს ქართულად ვთარგმნით? ამ კითხვებზე პასუხის ძიებისას მკითხველი რომანში ბევრად საინტერესო და დასაფიქრებელ საკითხებს აღმოაჩენს, ვიდრე აქამდე მრავალჯერ გარჩეული ქალისა და მამაკაცის რთული ურთიერთობებია. დასმულ კითხვებზე პასუხების გასაცემად საჭირო გახდება დავუბრუნდეთ ერთხელ უკვე წაკითხულ ტექსტს და მიგნებული მინიშნებების გამოყენებით ტექსტის მთავარ სათქმელამდე გავიდეთ.
„ქარის გამორჩევა“ რომ მხოლოდ სასიყვარულო რომანი არ იქნებოდა, ჯერ კიდევ იმ პასაჟიდან მენიშნა, როდესაც სახელი ევდემონი ვთარგმნე. ევდემონი მამაკაცი პერსონაჟია, რომელსაც თეოფორა შეჰყვარებია. მეორე მინიშნება მაშინ გამოჩნდა, როცა აღმოვაჩინე, რომ მონასტერში, რომელშიც მარხვის დროს თეოფორა აფარებდა ხოლმე თავს, დედა ჰედონია მსახურობდა. ამის შემდეგ უფრო მეტი მონდომებით დავუწყე ბერძნულ სიტყვებს დაკვირვება და ძიებამ საინტერესო დაკვირვებამდე მიმიყვანა.
წიგნში მოვლენების განვითარების ადგილი მკაცრად განსაზღვრული არ არის, ავტორი ცალკეული მინიშნებებით ქმნის თბილისურ გარემოს. რომანში აღწერილი თეოფორას ქალაქი თბილისის მსგავსი ქალაქია – ქალაქი, სადაც არავინ გიშლის სიცოცხლეს, არავინ გიწუნებს არჩევანს, არავინ გიზღუდავს მოქმედებას, და სადაც თავისუფლება მოსულა, ოღონდ ხსნილზე და ოღონდ სახლში; ამ ქალაქში ჯერ ისევ გადააზრების პროცესშია, რომ ადამიანი ზოგადი ზნეობრივი პრინციპებით განსაზღვრულ უკიდურესად რაციონალურ არსებაზე ბევრად მეტია; ამ ქალაქში ცხოვრების უფლებას ადამიანი ქენჯნის უნარის ფეის კონტროლის გავლის გარეშე ძნელად თუ მოიპოვებს; აქ ისევ ძალიან უყვართ მორალით აპელირება, რადგან „კანონთან შედარებით მორალზე აქცენტირება სწორედ საბჭოთა კულტურის ყველაზე ქმედითი ხერხი იყო… ლამის ერთადერთი“; ეს ქალაქი უფრო „მთის აულია და არა ქალაქი, რაღაც მონიშნული ტერიტორიაა ადგილის დედებითა და ხატებით, ტაბუირებული ტყეებითა და გაუგებარი ადათებით“. აქ ქალაქურ პროტოკოლს ადამიანურ ურთიერთობებზე გაცილებით დიდი მნიშვნელობა აქვს. აი, ასეთი ქალაქის შვილია თეოფორა ან სახელი რომ ქართულად ვთარგმნოთ, „ის, ვინც ღმერთს დაატარებს“. ოღონდ ევდემონის ცხოვრებაში თეოფორას შესვლა, ღმერთის შემოსვლასთან კი არა, ეკლექტური ქალაქის შესვლასთან ასოცირდება. „იგრძნო, რომ მის წინაშე უკვე მხოლოდ თეოფორა არ იდგა, არამედ რაღაც წრე, ან რამდენიმე წრე, რაღაც სოციალური სტრუქტურა… ქალაქი და არა ქალი“. ამ ციტატით ვხვდებით, რომ თეოფორა ქართული სოციუმის განზოგადებული სახე უფროა, ვიდრე მხოლოდ ერთი კონკრეტული პერსონაჟი. ეს არის ხსნილში მრუში, აღდგომის კვირეულში უცოდველი, რელიგიის გავლენით მეცნიერების უარმყოფელი და ღვთის რიდისა თუ შიშის მქონე ადამიანი, თუმცა მარხვაგამოშვებით. მას ქალისა და მამაკაცის ურთიერთობებში გაშინაურება ეგოიმება და კურთხევის გარეშე მეცნიერული მოსაზრებების მოსმენაც არ სურს. ეს პერსონაჟი დაკვირვებისა და განსჯის საგანია, როგორც ავტორის, ასევე მკითხველის მხრიდან. ეს პერსონაჟი დაკვირვების საგანია ევდემონის მხრიდანაც, რომელიც ერთი კი არა, სამია. პირველი ევდემონი ფიზიკური პირია, რომელიც ჭამს, სუნთქავს, უყვარს; მეორე ევდემონი პირველს იცნობს და აკვირდება არა მარტო პირველს, არამედ კარგი ტექსტოლოგივით ნაწილებად შლის თეოფორასაც – მის ქმედებებსა და ზეპირ თუ დაწერილ ტექსტებს; აი, მესამე ევდემონი პირველსაც იცნობს და მეორესაც და მეორე ევდემონის მიერ შეგროვებული მონაცემების საფუძველზე დიაგნოზს უსვამს მის ურთიერთობას თეოფორასთან და ის უსიამოვნო დასკვნები გამოაქვს, რომელიც მკითხველსაც მძიმედ აწვება გულზე. რომანიდან ჩანს, რომ თეოფორა ნახევრად ემანსიპირებული ქალების კატეგორიაა, რომელიც მხოლოდ იქამდე იხურავს თავისუფლების საბანს, სადამდეც მამათა თაობის კონსერვატიული გაგება სწვდება. თეოფორა საკუთარ თავში იტევს ქართულ რეალობაში გამოქანდაკებული ქალის, უფრო სწორად, ნებისმიერი სქესის ადამიანის სახეს, რომელსაც „წყალივით სწყურია და პურივით შია“ თავისუფლება, თუმცა ძალიანაც უფრთხის მას.
თეოფორას პერსონაჟის გარჩევის დროს აღმოვაჩენთ, რომ უმთავრესი შეცდომა, რომელიც მის განვითარებაში წვლილშეტანილმა ადამიანებმა დაუშვეს, მისთვის რჩეულობის ხატის შექმნა და ღრუბლებში სახლის აშენებაა, რაც მოზარდის ფსიქიკას გამოუსწორებლად ამახინჯებს და მნიშვნელოვნად არღვევს ადამიანში ობიექტური რეალობის აღქმის უნარს. სწორედ ესაა თოფორას მოუშუშებელი ტრავმა, მაღალი სტანდარტები, რომელთა დაკმაყოფილებაც ასაკის ზრდასთან ერთად სულ უფროდაუფრო აღემატება მის ძალებს.ასეთ თეოფორას საზოგადოებრივი ბორკილების გასარღვევად ევდემონის გზა სჭირდება. ამასვე მოწმობს ავტორიც „შენი ახირებები, შეუსაბამობები, ბნელი ბოდვები თუ უსამართლო საყვედურები ჩემთვის მხოლოდ ერთი რამ იყო: ხსნისა და გათავისუფლების ვედრება, რომელსაც სხვანაირად ვერ გამოხატავდი…“ ავტორს რომ სექსიზმის ბრალდება ავაცილოთ და ისე არ წარმოვადგინოთ, თითქოს მას ქალთა ემანსიპაცია მხოლოდ მამაკაცების ღვაწლი ჰგონია, მოვიხმოთ სიტყვა „ევდემონის“ განმარტება. ეს ბერძნული სიტყვა ითარგმნება როგორც კეთილი სული ან ანგელოზი და ხშირად გამოიყენება ბედნიერების და კეთილდღეობის აღსანიშნად. მაგრამ სიტყვა „ჰედონიასთან“ წყვილში ფოლოსოფიაში ჩახედულ მკითხველს გაახსენდება, რომ ეს ორი სიტყვა ორ გზას აღნიშნავს და რომ ბედნიერების მოპოვება ცხოვრების ამ ორი წესის მუდმივ ჭიდილზეა დამოკიდებული. რომანის უხილავი პერსონაჟ დედა ჰედონიას რომ სასულიერო ცხოვრების სიძნელეებთან სრულიად არაასოცირებული სახელი აქვს შერჩეული, ცხადია. ჰედონია ტკბობას, სიამოვნებას და კმაყოფილებას აღნიშნავს. ვინაიდან დედა ჰედონია მონაზონია, ევდემონი კი თავისუფალი ადამიანი, გასაგებია, რომ მათი გზები მკაცრად გამიჯნული და დაშორებული უნდა იყოს, მაგრამ პოზიტიურ ფსიქოლოგიაში მათი გზების გაერთიანება სრულ ბედნიერებამდე მისაღწევ აუცილებელ წინაპირობად განიხილება, ვინაიდან, ისინი გარკვეულწილად ავსებენ ერთმანეთს. თუ „ევდაიმონიის“ ბედნიერების გზა მიზნების ასრულებასა და ამ მხრივ ნაყოფიერ ცხოვრებაზე გადის, „ჰედონიის“ გზა უფრო საკუთარ სიამეზეა გადართული. ამ ორი განცალკევებული ტკბობის ტანდემს კი სრულყოფილ ბედნიერებამდე მივყავართ. რა გამოდის? გამოდის, რომ თეოფორამ ეს ორი გზა უნდა გააერთიანოს, მაგრამ მას შეცდომით ჰგონია, რომ ერთი გზა მეორეს გამორიცხავს და ამიტომ არჩევანს პირველის სასარგებლოდ არ აკეთებს.
აღსანიშნია, რომ ტექსტში ევდემონსა და თეოფორას სხვა სახელებიც აქვთ, ბენედიქტუსი და ფსიქე. ბენედიქტუსი ღვთისგან კურთხეულს ნიშნავს. ამიტომ თავისუფლება, რომელიც ევდემონშია, უფრო თამამად შეიძლება განვიხილოთ როგორც ჯილდო, როგორც ღვთის წყალობა და არა გმობა, როგორც ეს თეოფორას ჰგონია. რაც შეეხება ფსიქეს, რომაელმა მწერალმა აპულეუსმა ფსიქეს შესახებ მითის მოთხრობით წარმოაჩინა, რომ ბედნიერება განსაცდელის გარეშე არ არსებობს და თავდაპირველად შემცდარი, თუმცა ბოლოს გონს მოგებული, გაძლიერებული, მამაცი, შეუვალი და მებრძოლი ფსიქეს სახით დაგვიდო მაგალითი იმისა, რომ ბრძოლას ყოველთვის აქვს შედეგი და მის გარეშე ბედნიერება ძნელად ან საერთოდ არ მოიპოვება. ამ მითის გაცნობის შემდეგ ნათელი ხდება, რომ თეოფორა თავისუფლების მაძიებელი ფსიქეა, რომელსაც, შესაძლოა, ემანსიპაციის გზაზე მრავალი დაბრკოლება შეხვდეს, მაგრამ საბოლოოდ ევდემონის თავისუფლების გამზიარებელი, გამარჯვებული იგემებს ბედნიერებას. თუმცა იქამდე ჯერ ბრძოლა და საკუთარ თავში საჭირო უნარების და საკმარისი ძალის მოძიებაა საჭირო.
ტექსტში კიდევ ბევრი საინტერესო სახელია, რომლებსაც დეკოდირების პროცესში სხვადასხვა მნიშვნელოვან საკითხზე გაჰყავს მკითხველი. მაგალითად, ისეთი სახელების გაშიფვრისას, როგორებიცაა ანდრომახა, ადელფა, ევდექსია ტექსტი კიდევ ახლებურ გააზრებას საჭიროებს. ადელფა ევდემონის ცოლია. ეს სახელი ბერძნულად „დას“ აღნიშნავს ანუ ეს ადამიანი, რომელიც ბრძენი და შორსმჭვრეტელია, საყვარელი ქალის როლზე მეტად დის როლს უფრო ირგებს ქმრისთვის. ევდექსია ევდემონის მეგობარი ქალია და, სახელით თუ ვიმსჯელებთ, მისი მოვალეობაა თავადაც სწორ გზაზე იდგეს და მეგობარიც სწორ, მარჯვენა გზაზე დააბრუნოს. ანდრომახა, რომელიც თეოფორას მეგობარია, სახელით ჰომეროსის უკვდავი პოემის პერსონაჟს წააგავს. თუმცა, როდესაც სიტყვას ვთარგმნით, მივხვდებით, რომ ის კაცთან მებრძოლი ქალია, რომელიც კაცების ომს კი არ ეწირება, თავად უცხადებს მათ ომს, შესაძლოა, სულაც მიღებული ტრავმების საკომპენსაციოდ. ტექსტი გვეუბნება, რომ ქალი საკუთარ მეგობრებს ჰგავს. ამიტომ შეგვიძლია თეოფორა ამ ჭრილშიც დავინახოთ. თეოფორა ძველი ტრავმების საკომპენსაციოდ მამაკაცებთან ბრძოლაში ჩაბმული ქალია. და ბოლოს ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვანია იურეის პერსონაჟიც. იურეი, როგორც წიგნშია განმარტებული, იაპონური მოჩვენება, დაუმარხავი მკვდრის შურისმაძიებელი სულია. ის ოდესღაც თეოფორას საყვარელი იყო, გარდაიცვლა, მაგრამ, თუ მეორე ევდემონის მიერ დადებულ დასკვნას ვენდობით, იურეი თეოფორას მარტოსული ღამეების ქმნილება იყო, მრავალი მეტ-ნაკლებად ახლობელი და ნაწილობრივ გამოგონილი მამაკაცის ნაკუწებისგან შეკრული. მაგრამ, ვინც არ უნდა იყოს ის, ცხადი თუ გამოგონილი, წარსულის აჩრდილი თუ აწმყოში არსებული, თეოფორასთვის შეუცვლელი ავტორიტეტია. იურეი არის იდეა, ძალა, რომელიც თავისუფლებას არ გაცდის. იგი მუდმივად და დაუღალავად დგას თეოფორას პირადი სივრცის კონტროლის სადარაჯოზე. ეს სახელი ძალიან წააგავს რუსულ სახელ იურის, მხოლოდ არარუსული დაბოლოებით. ამ კონტექსტში გასაგები ხდება თეოფორას მუდმივი ნოსტალგია. მას ენატრება მოსკოვი, ენატრება რუსეთში გატარებული ახალგაზრდობა, მაგრამ იცის, რომ უხერხულია მოგწონდეს რუსეთი, როცა პროგრესულ დასავლეთს გაიცნობ. ალბათ ამიტომაც იცვლის მის მოგონებებში იური სახელს და დასავლურ ყაიდაზე დარქმეული სახელით ცოცხლობს. შესაძლოა, იური არც არის რუსი და ის ქართველი გიორგი იყოს სხვადასხვანაირი წარმოთქმით, მით უმეტეს, რომ ტექსტში იურეის ხსენებისას თამარ მეფის პირველი ქმარი, გიორგი რუსიც ჩნდება. კიდევ უფრო საინტერესოა თეოფორას მამის სახელი. ჩემი აზრით, ბატონი ფლოკიანე იმ ქიმიურ პროცესს უნდა დავუკავშიროთ (სამწუხაროდ, ჩემი ცოდნა იმდენად ზედაპირულია, შესაძლოა, ქიმიკოსებმა შეცდომად ჩამითვალონ ასეთი ინტერპრეტაცია), რომლის დროსაც წყლის გაწმენდა ხდება ბუნებრივი და ხელოვნური გზებით მავნე ნივთიერებებისგან. ამ კონტექსტში საინტერესოა, რისგან ან ვისგან წმენდს ქალიშვილს თუ ქალიშვილის ცხოვრების გზაზე შემოერთებულ მგზავრებს მამა, ბუნებრივად ხდება მისი ჩართვა შვილის ცხოვრებაში თუ ხელოვნურად არგებენ მას ამ როლს? ფლოკიანე თითქოს ტრადიციებია, რომელიც აბრკოლებს და უკეტავს მომავლისკენ სავალ გზას, რადგან იმას, რამაც სინამდვილეში უნდა გაწმინდოს და უკეთესობისკენ შეცვალოს, არასწორი დანიშნულებით იყენებენ: გამოთავისუფლებული მავნე ნივთიერება ჰგონიათ გაწმენდილი და არა პირიქით.
მკითხველი შეუზღუდავია ინტერპრეტირებისას. ამას ნოდარ ლადარიას რომანშიც ვკითხულობთ. მკითხველი თავისუფალია და ინტერპრეტაციის შემდეგ თავისებურ ახალ სიცოცხლეს ანიჭებს ნაწარმოებს. ჰოდა, ვიყოთ თავისუფლები ინტერპრეტირებისას და ბერძნული სახელების გახსნის შემდეგ რომანი ახლებურად წავიკითხოთ, სადაც თეოფორა უკვე საქართველო იქნება, ხოლო ევდემონისა და ჰედონიას გზა მისი ორი არჩევანი. რომელ გზას აირჩევს ქვეყანა, მისი გადასაწყვეტია, მაგრამ სწორი არჩევანის გაკეთებას იურეის ანუ რუსეთის ხატება არ აძლევს. ის თითქოს მოკვდა, მაგრამ მისი აჩრდილი თან სდევს ქვეყანას და არ აძლევს თავისუფლად სუნთქვის საშუალებას. მიუხედავად სევდიანი დასასრულისა, იმედი მაინც არსებობს, რომ იურეის სახე-ხატი გაფერმკრთალდება და იურეის ჩრდილი ვეღარ დაუწყებს გათავისუფლებულ და სწორ გზაზე დამდგარ თეოფორას თვალთვალს. და თეოფორაც მიხურულ კარს მიღმა იპოვის ნანატრ თავისუფლებას არა მარტო ჰედონიას გზის არჩევით, არამედ ევდემონისა და ჰედონიას გზის სწორი გაერთიანებით.
