„დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი…“
1940 წელს 23 წლის ლადო ასათიანს უკვე დაწერილი ჰქონდა „ალბომიდან“, „არ ვიცი ასე რამ შემაყვარა“, „საქართველოში“, „კრწანისის ყაყაჩოები“. ჯერ კიდევ დასაწერი იყო „სალაღობო“, „ქართლის გზაზე“, „ფიროსმანის მეგობრებთან“… – სულ რჩეული და ერთმანეთზე უკეთესი ლექსები.
ლადოს სულში პოეზიის ხანძარი ბრიალებდა, ფილტვებში კი ნელ-ნელა იფოთლებოდა „სიმჭლის სენი“.
„ვერც დედის ხელმა, ვერც სატრფოს ეშხმა
ვერ გამიყუჩა ჭაბუკს იარა…“ –
წერდა იგი 1940 წელს ერთ-ერთ ლექსში. დედა კი სად იყო ამ დროს, რომ მის იარებს სალბუნად დასდებოდა. 1937 წლის „ხანმა უნდობარმა“, უხვად რომ მოეტანა „სისხლი და ცხედრები“, ისიც ჩაითრია იმ სასტიკი სახელმწიფო მანქანის რკინის ბორბლებში, რომელიც უამრავ უდანაშაულო ადამიანს სრესდა.
რამდენიმე ამონარიდი პოეტის უფროსი მეგობრისა და ჭირისუფლის ნიკა აგიაშვილის მოგონებიდან: „კარგა ხანს იყო მოწყენილი ლადო და დასევდიანებული და ძალზე გამკილავი გახდა“; „ბოლო ხანებში ლადო ასათიანს ძლიერ გაუჭირდა ცხოვრება. ზოგიერთმა ვერ გამოიჩინა მისადმი გულისხმიერი დამოკიდებულება. ბევრი ამხანაგისაგან დააკლდა მას დროზე ნათქვამი ალერსიანი სიტყვა, მორალური მხარდაჭერა, მეგობრული დახმარება“; „ახსენებდა საყვარელ დედას, რომელიც იმ მძიმე წლებს გაჰყვა“[1].
ძალადობის სუსხი დაქროდა უზარმაზარ იმპერიაში. ეს სუსხი შეეხო უამრავ ოჯახს, ართმევდა მათ წარსულსაც, აწმყოსაც და მომავალსაც. ძნელი იყო ამ წნეხის გაძლება.
ასათიანების ოჯახის რეპრესია ჯერ კიდევ მაშინ დაიწყო, როცა ლადო 13 წლის იყო. 1930 წელს ლადოს ბაბუის, „დიდი გუჯუ ბატონის“, ოჯახი გააკულაკეს – ჩამოართვეს მთელი ადგილ-მამული, ტყეები და სოფლის გლეხობას გადასცეს; ოჯახს საკუთარ სახლში ერთი ოთახი დაუტოვეს და დანარჩენ ოთახებში კოლმეურნეობის კანტორა და კოოპერატივი გახსნეს (ეს გადაწყვეტილება წიგნიერ მკითხველს აუცილებლად გაახსენებს მიხეილ ჯავახიშვილის „ჯაყოს ხიზნების“ მსგავს ეპიზოდებს). პოეტის ბაბუამ ამ ტრაგედიას ვერ გაუძლო, მიწების ჩამორთმევის გაგების დღესვე გარდაიცვალა, მალევე გარდაიცვა მისი მეუღლეც, პელაგია ჩიქოვანი.
ლადოს მშობლებმა დიდი წვალების შედეგად მხოლოდ სოფლის გლეხობის მიერ გაპარტახებული სახლისა და მცირე მიწის ნაკვეთის დაბრუნება და ასე თუ ისე აღდგენა შეძლეს. რომ ეგონათ, ოჯახი ოჯახს დაამსგავსეს, ახალი განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდნენ. ძლივს შემორჩენილ ორიოდე მიწის ნაჭერზე ჩასაფრებულმა ადამიანებმა ახლა ლადოს დედა, ლიდა ცქიტიშვილი, ამოიღეს მიზანში და როცა დასმენა-ჩაწიხვლის ხელსაყრელი დრო დადგა, ანტისაბჭოთა ლაყბობისთვის უჩივლეს. ეს ხელსაყრელი დრო დამსმენთათვის კი 1937 წელი იყო.
უცნაურია ბედისწერის განგებულება. წლების შემდეგ, როცა ბარდნალაში ლადო ასათიანის სახლ-კარის განახლება, ხოლო ცაგერის ცენტრში პოეტის ძეგლის გახსნის საზეიმო ღონისძიებისა და იუბილეს ორგანიზება დაიწყო, ამ საქმეებში განსაკუთრებული მონაწილეობის მიღება სწორედ იმ კაცს მოუწია, რომლის ოჯახსაც პოეტის დედის დასმენა ბრალდებოდა.
ლადო ასათიანის ლექსები „დედისადმი“ და „ბარდნალა“ ორივე 1940 წელს დაიწერა. დედისადმი მიძღვნილი ლექსის დაწერის დროს პოეტი მის არათუ დაბეჭდვაზე, გამოჩენაზეც ვერ იოცნებებდა. ეს ლექსი უფრო საკუთარი გულის მოსაოხებლადაა დაწერილი. მასში დედის დატუსაღებითა და ადამიანთა დაუნდობლობით გამოწვეული ტრაგედიაა გადმოცემული. წლების განმავლობაში დაგროვილმა ტკივილმა და უსამართლობამ, როგორც ჩანს, ამ ლექსში ერთიანად ამოხეთქა. მართალია, 1937 წლიდან უკვე სამი წელი იყო გასული, მაგრამ ოდესმე ხომ უნდა ეთქვა, საკუთარი თავისთვის მაინც, ის, რაც ასე ტანჯავდა ცხადად თუ სიზმრად, ცოტათი მაინც ხომ უნდა გათავისუფლებულიყო იმ საშინელი პროტესტის გრძნობისაგან, რომელიც დუმილს აიძულებდა.
თუმცა ეს არ იყო დედისადმი მიძღვნილი პირველი ლექსი. ჯერ კიდევ 1938 წელს ლადო ასათიანს თავის უბის წიგნაკში შემდეგი სტრიქონები ჩაუწერია:
1938 წელი, 8 თებერვალი
ავდექი დარდით გულგასერილი,
გავაღე ჩემი მაგიდის ყუთი,
ვნახე, ძვირფასო, შენი წერილი…
და გამიბრწყინდა თვალები წუთით.
ვკითხულობ, ვღელავ, ქართლის მთებიდან
გინატრე შვილმა, იტირა ლექსმა,
ამ გაყვითლებულ წერილებიდან
მე შენი გულის ფართქალი მესმა.
ჰაუ, რამდენი ცრემლები ვღვარე,
როცა გავყევი წუხილის დემონს,
ნეტავ სადა ხარ, ან რომელ მხარეს…
სულზე უტკბესო დედილო ჩემო,
ავიღებ ყვითელ წერილის ფურცლებს,
ვინახავ გულთან, მარცხენა მხარეს…
შემაჟრიალებს ტანში და უცებ
ვგრძნობ შენი ხელის სიტკბოს და ალერსს.
და მჯერა, როცა ბრძოლის დროს, ხმალში,
განიგმირება პოეტის გული,
დედი, მაგ გულიც მოკვდება მაშინ,
უცხო მხარეში გადაკარგული.
აუხდა წინასწარმეტყველება – როცა 1943 წელს სიკვდილთან ბრძოლაში დამარცხდა ლადო ასათიანი, სავარაუდოდ, სწორედ იმ პერიოდში „უცხო მხარეში“ გაჩერებულა დედამისის, ლიდა ცქიტიშვილის, გულიც, რადგან ამ დროიდან მისი წერილებიც შემწყდარა.
ჯერ კიდევ 1940 წლის სექტემბერში მექი ასათიანი რძალს, ანიკო ვაჩნაძეს, შუა აზიაში გადასახლებული მეუღლის შესახებ სწერდა: „თქვენი ფასი მას არავინ დარჩება იცოდეთ ანიკო, თუ ლადოს კარგად დაახვედრებთ… და შეიძლება მასაც გაუღიმოს ბედმა და დაბრუნდეს ცოცხალი. ბევრი არ დარჩენია კიდევ, წელიწადზე მეტი. მეოთხე წელია ახლა და ეღირსოს თქვენს ნახვას ეგებ. ის ძალიან ბევრს მუშაობს იმისთვის რომ ვადამდის განთავისუფლდეს“.
ამ წერილის მიხედვით, პოეტის დედა 1942 წლისთვის უკვე განთავისუფლებული უნდა ყოფილიყო, მაგრამ, სამწუხაროდ, ასე არ მოხდა. 1938 წელს დედის სახემ ორიოდე სიტყვით გაიელვა ლექსში „თავადის ქალს“:
„დავშორდი დედას, არ ვახსოვარ ჭაღარა მამას
(უდროოდ დასჭკნენ სიჭაბუკის ჩემის ვარდები)“.
არ არის შემთხვევითი, რომ ლადო ასათიანს სწორედ 1938 წელს უთარგმნია რუსი პოეტის, სერგეი ესენინის, ლექსი, რომელიც, როგორც ჩანს, საკუთარ წარსულსა და აწმყოს ახსენებდა. ვერ ისვენებდა, დედის თემას უტრიალებდა. რადგან დედისადმი მიძღვნილ საკუთარ ლექსს ვერ აქვეყნებდა, თავისი სატკივრის გადმოცემას ესენინის ლექსის თარგმანით ცდილობდა:
***
ყველა სულდგმული თავის ბედს მიჰყავს
და ყველას ბედის ლოდინი დაღლის.
მე რომ პოეტი არ ვყოფილიყავ
დამიძახებდნენ ქურდსა და თაღლითს.
ტანად დაბალი და კაფანდარა,
ბიჭებში ყოჩი, სინდისიანი,
თითქმის ყოველდღე, არ დაგიმალავთ,
შინ ვბრუნდებოდი პირსისხლიანი.
და განცვიფრებულ დედაჩემს ასე,
კვნესით ვეტყოდი ანგლობის ამბავს:
– ეგ არაფერი, დავეცი ქვაზე
და ხვალ დილამდის მოვრჩები ალბათ.
და ახლა, როცა შორით წასულან
იმ ნათელ დღეთა მღელვარე ხმები,
ზვიადმა ძალამ, მამაკაცურად,
ჩემს პოემებში გაშალა მხრები.
ოქროს სიტყვების ძვირფასი ხვავი
ყოველ სტრიქონში საქვეყნოდ მამხელს,
როგორც ოდესღაც უშიშარ რაინდს,
როგორც მოჩხუბარს და როგორც თავხედს.
და დავრჩი მაინც ამაყი დღემდე,
მხოლოდ ახლისკენ ვადგამ ნაბიჯებს
და თუ წარსულში სახეში მცემდნენ,
ახლა ეს სული სისხლით ამივსეს.
და დედის ნაცვლად ვაუწყებ ასე
ბობოქარ ბრბოებს ანგლობის ამბავს:
– ეგ არაფერი, დავეცი ქვაზე
და ხვალ დილამდის მოვრჩები – ალბათ.
მაგრამ ეს მაინც სხვისი ლექსი იყო და სრულად ვერ გამოხატავდა იმ მძაფრ პროტესტს, რომელიც მის გულში გიზგიზებდა.
თავის ლექსში უნდა ეთქვა ის, რაც ახრჩობდა – მერე რა, თუ ვერ დაბეჭდავდა.
1939 წელს კიდევ ერთ ლექსში, „წარწერა სურათზე“, გაიელვა დედის თემამ:
„როცა ვნატრობდი უბრალო ხალათს,
დედის ძვირფასი ხელით შეკერილს…“
მაგრამ არც ეს არ იყო ის, რისი თქმაც სურდა.
ცხოვრებაში ბევრი, ერთ დროს წარმოუდგენელი, რამ ხდება. ლადო ასათიანის ეს ლექსიც – „დედისადმი“ – დაწერიდან 35 წლის შემდეგ მაინც გამოქვეყნდა, გამოქვეყნდა არა საქვეყნოდ და სახალხოდ, არამედ საიდუმლოდ – არალეგალურ ჟურნალ „ოქროს საწმისში“. დაწერიდან 48 წლის შემდეგ კი ჟურნალ „განთიადში“ უკვე ლეგალურად დაიბეჭდა:
დედისადმი
ამქვეყნად როცა ავიდგი ენა,
პირველი სიტყვა იყავი დედა,
დედა სიზმრებმა არ მომასვენა
შენს ბნელ საკანში გადმომახედა.
გეძახი, მინდა გაგესაუბრო
შუა აზიის ურწყულ მხარეში…
რა გენატრება – ქმარი თუ უფრო
დავაჟკაცებულ შვილის ალერსი.
მთვარეულივით დავდივარ ხმელზე
აგერ ეს ოცდასამი წელია,
მაგრამ, ძვირფასო მშობელო, შენზე
ერთი სიტყვაც არ დამიწერია.
ეს იმიტომ, რომ მიყვარხარ ძლიერ,
დამქონდი, როგორც საუნჯე გულით
და სიყვარულის სიმღერის მიერ
ვიყავი დღემდე დამუნჯებული.
ახლა კი მეტი არ ძალმიძს, არა,
ტირილი მინდა და შეცხადება,
შავმა სიზმრებმა შავ ნიაღვარად
წარმომიდგინეს შენი ხატება.
ჩვენი სახლ–კარი ააწიოკეს
დაუბანელმა გლეხის კაცებმა,
ნეტავ შენსავით ბნელში ვტიროდე,
არ ვუყურებდე ქვეყნის დაქცევას.
ინგრევა შენი ნაამაგარი
და არ გახსენო, არ შემიძლია,
აღარ გაჰკივის რთველში მაყარი,
ვენახში თოფებს აღარ ისვრიან.
თონეში ცეცხლი აღარ ტკრციალებს,
მამამ ბეღელი ვალში გაყიდა
და ძველებურად არ მიფრიალებს
შუკაში თეთრი ბაშილაყითა.
ჩვენი მარანი და საწნახელი
უფრო ძლიერმა დაიგირავა,
მამა ბუხართან ზის თავდახრილი,
ცეცხლში აფურთხებს და იგინება.
რკინის ჭიშკრიდან ყვითელ გვალვაში
არ შემოვდივართ მე და ურემი
და გაზაფხულის ხმაზე თავლაში
არ ჭიხვინებენ ბედაურები.
დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი,
ნაგაზს ჯაჭვს არვინ არ აღრღნევინებს,
წინათ თუ ღვინოს დაგაძალებდნენ,
დღეს წყალსაც არვინ დაგალევინებს.
დანაცრებულან ციხე–კოშკები,
„მრავალჟამიერ“ არსად გუგუნებს.
მე კარგად ვიცი, მალე მოვკვდები,
მე ვერ გავუძლებ ამ საუკუნეს.
ო, ვიცი ეგ და ამიტომ მინდა,
უკანასკნელად მაინც გიხილო,
დედაო, ქრისტეს ხატივით წმინდავ,
და ეს ტანჯვები შენ გაგიმხილო
და პირვანდელი ლუღლუღის მსგავსად
ხელებგაშლით და თვალებგახელით,
დაუვიწყარო, სიკვდილის ჟამსაც
გავიმეორო შენი სახელი.
ხომ მძიმეა ასათიანების „დანგრეული ბუდის“ წარმოდგენა, მაგრამ კიდევ უფრო მტკივნეულია წარმოდგენა თავისთვის ჩუმად მოტირალი ახალგაზრდა კაცისა, რომლის ცრემლები მის მკითხველს არასდროს უნახავს. არ უნახავს მაშინაც კი, როცა სიკვდილის სარეცელზე იწვა. ამიტომ მგონია, რომ ეს ყველაზე ინტიმური, „პირადი“ ლექსია, მხოლოდ საკუთარი თავისთვის დაწერილი, ისეთი ლექსი – საშუალებაც რომ ჰქონოდა, არათუ სხვისთვის, იქნებ დედისთვისაც კი დაემალა ეს სიტყვები:
„ახლა კი მეტი არ ძალმიძს, არა,
ტირილი მინდა და შეცხადება“.
წარმოიდგინეთ, როგორ უჭირდა, რომ ეს თქვა კაცმა, რომლის სტრიქონებიც:
„ცხრა ლახვარი რომ დამარტყათ ცხრაჯერ გულში,
მტრის ჯინაზე ცხრაჯერ მწარედ გავიცინებ“ –
დღემდე მოუდრეკელი ქართული ხასიათის უმთავრეს ნიშან-თვისებად მიიჩნევა.
პოეტის სათქმელი პირად ტრაგედიაზე, ოღონდ სხვებისთვისაც გასაგონად, მაინც ითქვა – ითქვა განსხვავებულად, უცრემლოდ, შეფარულად და საყოველთაოდ ცნობილიც გახდა. „ბარდნალა“ „საგარეო“ ვარიანტია იმავე თემისა, რომელზედაც პოეტმა ლექსში „დედისადმი“ ისაუბრა. მრავალი წელია „ბარდნალას“, როგორც საბავშვო ლექსს, ისე ასწავლიან. არადა ლექსი ბედნიერი ბავშვობის მონატრება კი არა, ბედნიერი წარსულის გამოტირებაა. ნურავის მოატყუებს ალიტერაციის მუსიკა, რომელიც ამ ლექსის დასაწყისში ისმის და ნურც შემდეგ სიტყვათა გამეორებით მიღწეული გრადაცია, რომელთა მიღმაც მწარე ცრემლები იმალება.
ხელნაწერთა კრებულ „მთვარიან ღამეებში“ ლექსის სათაურის ქვეშ ფრჩხილებში წერია „ბარდნალა (პირველი ვარიანტი)“. ამ ლექსის მეორე ვარიანტი კი არსად ჩანს. ისიც არ ვიცით, საერთოდ არსებობდა თუ არა. ფაქტია, რომ ლადოს რაღაც გეგმები ჰქონია „ბარდნალასთან“ დაკავშირებით, მაგრამ რა… იქნებ ამ ლექსის მეორე ვარიანტი სწორედ დედისადმი მიძღვნილი ის ლექსია, რომელსაც იმ გადასახედიდან ვერასდროს დაბეჭდავდა.
ყველასთვის ცნობილი პირველი ვარიანტი კი ესაა:
ბარდნალა
(პირველი ვარიანტი)
რა კარგი იყო ბარდნალა,
ბარდნალელების ბორანი,
ვარდებიანი ბარდნარი,
ბულბულთა ნაამბორალი,
ჩემი ხორგო და მარანი,
ჩემი ცეცხლი და ღადარი,
სახლის წინ ნაგრიგალარი –
გაფითრებული ჭადარი,
ჩემი კავი და სახნისი,
ჩემი თონე და ბეღელი
და დედა, დიასახლისი,
ჯანღონე გაუტეხელი,
ჩემი პაწია ქოთანი,
დუღილით ნაქოთქოთარი.
რა კარგი იყო ბარდნალა,
როგორი სათაყვანები!
ვარდებიანი ბარდნარი
და გუმარეშის ყანები,
თოხი პირგამოპირული,
გაციებული ბინული…
გახსოვს, ტყეები, ირიბად
ხეზე დაკრული თარჯები…
ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს,
შეყვარებული დარჩები…
გახსოვს, ცხენისწყლის ნაპირი,
თევზაობა და აპრილი?
გახსოვს, მაჭრით რომ გავბრუვდით,
და ძლივს რომ მივაბიჯებდით,
სახლში რომ ვეღარ დავბრუნდით
მისგან დამთვრალი ბიჭები?
გახსოვს, ღვინიან შემოდეგს
აივანზე რომ შემოვდექ?
გახსოვს, აფთარი ზამთარი,
ან გაზაფხული – პირიქით?
გახსოვს, ამტყდარი ავდარი
და სარეწკელას ბილიკი?
გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი
და მეწისქვილე დამღრჩვალი?
გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი
და ვარდიგორას ხანძარი
და დიდი გუჯუ ბატონი
თავისი ქამარ–ხანჯალით?
ხან ისე იყო, ხან ასე,
გახსოვს, ცაგერის ჭალაზე.
ეჰ, რა იქნება ხელახლა
დაიწყებოდეს თავიდან,
რაც დროის დენამ შელახა,
რაც დროსთან ერთად წავიდა.
რა კარგი იყო ბარდნალა,
როგორი სათაყვანები!
შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ,
რამ დაგისველა თვალები?
ან შენ სადა ხარ, დედილო,
რომ ლექსი გამაბედვინო?!
რად არ ჭიხვინებს ვეება
ლაფშა, ლაგამის მკვნეტავი?
ჰეი, წარსულის დღეებო,
დაბრუნდებოდეთ ნეტავი!
რა კარგი იყო ბარდნალა,
ბარდნალელების ბორანი,
ვარდებიანი ბარდნარი,
ბულბულთა ნაამბორალი!
საინტერესოა, ამ ორი ლექსიდან – „დედისადმი“ და „ბარდნალა“ – რომელი დაიწერა პირველად. ის, რომ ორივე ლექსის თემა ერთი და იგივეა, მათი შედარება-შეპირისპირებითაც კარგად ჩანს.
„ბარდნალაში“ ყველაფერი საუკეთესო მხოლოდ წარსულშია: „რა კარგი იყო ბარდნალა…“.
ხორგოც და მარანიც, ცეცხლიც და ღადარიც, კავიც და სახნისიც, თონეც და ბეღელიც იყო… იყო და აღარ არის, თუ რატომ, ამის განზოგადებული პასუხი მეორე ლექსშია – „დედისადმი“:
„ჩვენი სახლ–კარი ააწიოკეს
დაუბანელმა გლეხის კაცებმა…“
უფრო კონკრეტული პასუხები კი ამ ორი ლექსის მიხედვით, ასეთია:
„ჩემი ხორგო და მარანი…“ („ბარდნალა“)
„ჩვენი მარანი და საწნახელი
უფრო ძლიერმა დაიგირავა…“ („დედისადმი“);
„ჩემი თონე და ბეღელი…“ („ბარდნალა“)
„თონეში ცეცხლი აღარ ტკრციალებს,
მამამ ბეღელი ვალში გაყიდა…“ („დედისადმი“);
„რად არ ჭიხვინებს ვეება
ლაფშა, ლაგამის მკვნეტავი?“ („ბარდნალა“)
„და გაზაფხულის ხმაზე თავლაში
არ ჭიხვინებენ ბედაურები“ („დედისადმი“).
„ბარდნალაში“ საინტერესოა კიდევ ერთი რამ – ავტორი ცდილობს, რომ მკითხველის ყურადღება ერთი აკვიატებული სიტყვის გამეორებით მიიქციოს. პირველი ასეთი სიტყვაა „ჩემი“:
„ჩემი ხორგო და მარანი,
ჩემი ცეცხლი და ღადარი…
ჩემი კავი და სახნისი,
ჩემი თონე და ბეღელი…
ჩემი პაწია ქოთანი…“
„ჩემი“ – ამ სიტყვის ჯიუტად გამეორებით პოეტი მკითხველს მიანიშნებს, რომ ეს ყველაფერი, რაც ერთ დროს მისი ოჯახის საკუთრება იყო, დაუნდობელმა დრომ წაართვა. იყო და აღარ არის…
შემდეგ სტრიქონებში თონეს, ბეღელსა და ქოთანს შორის მოქცეულია დედის სახე, რომელიც წარსულის მოზაიკის ყველაზე ძვირფასი კენჭია:
„ჩემი კავი და სახნისი,
ჩემი თონე და ბეღელი
და დედა, დიასახლისი,
ჯანღონე გაუტეხელი,
ჩემი პაწია ქოთანი,
დუღილით ნაქოთქოთარი“.
და ისევ რეფრენი: „რა კარგი იყო ბარდნალა…“ .
ლექსის შუა ნაწილში პოეტი უკვე სხვა სიტყვაზე აკეთებს აქცენტს, მის გამეორებას იწყებს და სათქმელს ამ სიტყვის ქარგაზე აწყობს:
„გახსოვს, ტყეები, ირიბად
ხეზე დაკრული თარჯები…
ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს,
შეყვარებული დარჩები…
გახსოვს, ცხენისწყლის ნაპირი,
თევზაობა და აპრილი?
გახსოვს, მაჭრით რომ გავბრუვდით,
და ძლივს რომ მივაბიჯებდით,
სახლში რომ ვეღარ დავბრუნდით
მისგან დამთვრალი ბიჭები?
გახსოვს, ღვინიან შემოდეგს
აივანზე რომ შემოვდექ?
გახსოვს, აფთარი ზამთარი,
ან გაზაფხული – პირიქით?
გახსოვს, ამტყდარი ავდარი
და სარეწკელას ბილიკი?
გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი
და მეწისქვილე დამღრჩვალი?
გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი
და ვარდიგორას ხანძარი
და დიდი გუჯუ ბატონი
თავისი ქამარ–ხანჯალით?“
„გახსოვს?“ – ამ სიტყვის ყოველი გამეორების შემდეგ სტრიქონებში მოქცეული მონატრება თანდათან ტკივილად, საყვედურად, სასოწარკვეთად იქცევა.
„ბარდნალაში“ ორი პასუხგაუცემელი კითხვაა:
ვის მიმართავს ავტორი ასე დაჟინებით: „გახსოვს?“
და ვის გულისხმობს სიტყვებში:
„ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს,
შეყვარებული დარჩები…“
პირველი კითხვის სავარაუდო პასუხს, რომ შეიძლება პოეტი საკუთარ თავს ესაუბრებოდეს, შემდეგი სტრიქონი გამორიცხავს: „გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი…“.
ვინ არის ის მეორე – მეგობარი თუ საყვარელი გოგონა?
ჩემი აზრით, სწორედ დედაა ის მეორე, რომელსაც, როგორც მისი ბავშვობის წლების თანაზიარს, ჩავლილი ეპიზოდების მომსწრესა და ზოგჯერ მონაწილესაც, წარსულს ახსენებს…
ამ ლექსის დასაწყისში ასათიანების სახლის წინ ერთი ნაგრიგალარი, გაფითრებული ჭადარი ჩანს. ეს ჭადარი ჩვეულებრივი ჭადარი არავის ეგონოს, იგი მეტაფორაა ერთი ქარიშხალგადავლილი ოჯახისა:
„სახლის წინ ნაგრიგალარი –
გაფითრებული ჭადარი…“
თუ „ბარდნალაში“ აღწერილ ფრაგმენტებს გავაერთიანებთ, ასათიანების გაფითრებული ჭადრის ფონზე „გადაღებულ“ ოჯახურ პორტრეტს დავინახავთ. ამ „ფოტოზე“ მხოლოდ სამი ადამიანია: ბაბუა, გუჯუ ბატონი, რომელიც ლექსის დაწერის დროს, მართალია, ცოცხალი აღარაა, თუმცა ერთგვარი თანამდევი სულია არა მარტო ამ ოჯახისა, არამედ – პოეტის შთაგონებისა; მამა, რომელიც ჯერ კიდევ შემორჩენია ნაგრიგალარ ოჯახს და დედა, რომელიც სადღაც, შუა აზიის უდაბნოშია გადაკარგული.
ჩემი აზრით, თუ ვინმე შეიძლება იყოს ჩამოთვლილთაგან ამ სიტყვების მიმართვის ობიექტი:
„ვერ დაივიწყებ ვინც გიყვარს,
შეყვარებული დარჩები…“ – სწორედ დედაა.
„საიდუმლო“ ლექსშიც ხომ არის მსგავსი სიტყვები:
„ეს იმიტომ, რომ მიყვარხარ ძლიერ,
დამქონდი, როგორც საუნჯე გულით…“ („დედისადმი“);
ამ ორი ლექსის საერთო სულისკვეთების გამომხატველია ასევე შემდეგი პარალელები:
„შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ,
რამ დაგისველა თვალები? („ბარდნალა“)
„მამა ბუხართან ზის თავდახრილი,
ცეცხლში აფურთხებს და იგინება“ („დედისადმი“);
„ან შენ სადა ხარ, დედილო,
რომ ლექსი გამაბედვინო?!“ („ბარდნალა“)
„და სიყვარულის სიმღერის მიერ
ვიყავი დღემდე დამუნჯებული“ („დედისადმი“).
პოეტმა მშვენივრად იცის, რომ რაც იყო, ის ვერასდროს დაბრუნდება, მაგრამ ნატვრას მაინც რა უდგას წინ:
„ეჰ, რა იქნება ხელახლა
დაიწყებოდეს თავიდან,
რაც დროის დენამ შელახა,
რაც დროსთან ერთად წავიდა“.
„ხელახლა, თავიდან…“ – შეუძლია კი ვინმეს წარსულის უკან დაბრუნება ან ჩავლილ მდინარეში ხელმეორედ შესვლა?
დიახ, შეუძლია – შეუძლია პოეტის სიტყვას; ეს შეეძლო ლადო ასათიანს, რომელმაც გრძნობები და ემოციები პოეტურ სიტყვად ისე გარდაქმნა, რომ მკითხველიც თავისი განცდების თანამონაწილედ აქცია. ამ ჯადოსნურ ძალას თავადაც კარგად გრძნობდა და ამიტომაც ერთ ლექსში დაწერა კიდეც:
„მჯერა, ამ დიად ბუნების კართან
მე თვით სიკვდილსაც გარდავქმნი ლექსად“ („ვაჟა-ფშაველას ნაამბობი“).
ლადო ასათიანის „ბარდნალა“ მრავალი წელია სკოლაში ისწავლება, თუმცა არაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, რომ ეს ლექსი პოეტის ბიოგრაფიის ნაწილია, უნდობარი ხანის ექოა. არ ჩანს ეს პოეტის ბიოგრაფიაშიც, რომელიც ლექსს უძღვის წინ, არ ჩანს არც მეთოდიკურ ნაწილში, რომელიც ლექსს განსჯისა და ანალიზისათვის მოსდევს. ამის გარეშე კი გაუგებარია სტრიქონები:
„შენ, მამაჩემო, რათ დარდობ,
რამ დაგისველა თვალები?
ან შენ სადა ხარ, დედილო,
რომ ლექსი გამაბედვინო?!“
ლადო ასათიანის „ბარდნალა“ არ არის ერთი კონკრეტული ადამიანისა და ოჯახის ტრაგედიის ექო, იგი მთელი თაობების ტკივილია, დაუნდობელი ეპოქის ანარეკლია.
***
ბევრ თქვენგანს მოუსმენია ალბათ აუდიოჩანაწერი, რომელშიც ცნობილი ქართველი მსახიობი ეროსი მანჯგალაძე ლადო ასათიანის „ბარდნალას“ კითხულობს. ასათიანის პოეზიის მოყვარულნი დროდადრო აზიარებენ ხოლმე ამ ლექსს. მე არ მიყვარს ამ ჩანაწერის მოსმენა, რადგან იგი გულისმომკვლელი დასტურია იმისა, თუ როგორ ჩეხდა საბჭოთა ეპოქა ლადო ასათიანის შემოქმედებას. წარმოვიდგენ, როგორ დაესერებოდა გული პოეტს, ეს დაჩეხილი ლექსი რომ მოესმინა. ხომ ცნობილია, რომ ლადო საშინლად ღიზიანდებოდა, როცა მის ლექსში რაიმე, თუნდ უმნიშვნელო, ცვლილება შეჰქონდათ.
მეუღლის, ანიკო ვაჩნაძისათვის, გაგზავნილ ერთ წერილში წერს: „უნდა დაიბეჭდოს აუცილებლად ასე… წინააღმდეგ შემთხვევაში, არ მინდა; თუ რაიმე შეიცვლება, თუ გინდ ერთი სიტყვა, არც მაშინ მინდა…“ . ძმას, გოგი ასათიანსაც, ასეთ რამეს სწერს ერთ წერილში: „ძმაო, გოგი! შენი ლექსი უშეცდომოდ დაიბეჭდაო, რომ მწერ, ესაა, ბიჭო, უშეცდომოდ?! წათების მაგიერ – წაქები წერია, ნადუღი რომ დაგეწერათ, უკეთესი იქნებოდა, წინმბრძოლის მაგივრად – წინბრძოლი. ისე–ს მაგივრად ისევ და სხვა. განსაკუთრებით ეს „ისევ“ ამახინჯებს აზრს. ზევით სამ სტრიქონში „ისევ“ არის ნახმარი და თქვენ, ალბათ, იფიქრეთ, მეოთხეშიც „ისევ“ იქნებაო, და გაუშვით ასე. მეოთხეში უნდა იყოს „ისე გულდაგულ შევარდნენ“. თქვენ გაგიწყდათ მიწა, თქვენ!“.
ვინც ეროსი მანჯგალაძის მიერ წაკითხულ „ბარდნალას“ ყურადღებით მოისმენს, ადვილად მიხვდება, რომ მსახიობი ლექსის შემოკლებულ ვარიანტს არ კითხულობს. ჩანს, მას ლექსი თავიდან ბოლომდე წაუკითხავს, მაგრამ არასასურველი სტროფები შემდეგ ვიღაცას ამოუჭრია.
ამოჭრილი კი საკმაოდ მოზრდილი მონაკვეთია:
„გახსოვს, სოფელი ლარჩვალი
და მეწისქვილე დამღრჩვალი?
გახსოვს, ჩვენ ორნი მარტონი
და ვარდიგორას ხანძარი
და დიდი გუჯუ ბატონი
თავისი ქამარ–ხანჯალით?
ხან ისე იყო, ხან ასე,
გახსოვს, ცაგერის ჭალაზე?
ეჰ, რა იქნება ხელახლა
დაიწყებოდეს თავიდან,
რაც დროის დენამ შელახა,
რაც დროსთან ერთად წავიდა!
რა კარგი იყო ბარდნალა,
როგორი სათაყვანები!
შენ, მამაჩემო, რად დარდობ,
რამ დაგისველა თვალები?
ან შენ სადა ხარ, დედილო,
რომ ლექსი გამაბედვინო?!“
თუ რატომ ამოჭრა „მაკრატლიანმა“ ცენზორმა ეს მონაკვეთი ლექსიდან, რთული მისახვედრი არაა – როგორ შეიძლებოდა იმ დროს ბედნიერი საბჭოთა ადამიანის მოგონებებში ავისმომასწავებელი განწყობა ჯერ დამხრჩვალი მეწისქვილის გახსენებას შემოეტანა, შემდეგ – ვარდიგორაში გაჩენილ ხანძარს, არც „დიდი გუჯუ ბატონის“ პოზიტიური კონტექსტით გახსენება იქნებოდა სასურველი და არც ბედნიერი ბავშვობის „შემლახველ“ დროზე საუბარი იქნებოდა მისაღები…
ყველაზე უსიამოვნო და აუხსნელი კი ალბათ ეს სტროფი აღმოჩნდა:
„შენ, მამაჩემო, რად დარდობ,
რამ დაგისველა თვალები?
ან შენ სადა ხარ, დედილო,
რომ ლექსი გამაბედვინო?!“
რომელ წელშია ჩაწერილი ამ ლექსის აუდიოვერსია, არ ვიცი, მაგრამ ალბათ დიდი მნიშვნელობა არცა აქვს. ვიღაცის მახვილმა ყურმა ზუსტად ის გაიგონა, რაც პოეტმა თქვა და „მაკრატელიც“ იმიტომ აიღო ხელში.
ყველაზე კარგად თვითონ ლადო ასათიანმა იცოდა, როგორ ეპოქაში უწევდა ცხოვრება და ამიტომაც ზოგჯერ იძულებული იყო, თავად შეეტანა კორექტივები საკუთარ ლექსებში, რომ თვალმახვილი და ყურმახვილი ადამიანების შემოტევებისაგან დაეცვა თავი. ვისაც ლადო ასათიანის ხელნაწერი კრებული „მთვარიანი ღამეები“ უნახავს, შეამჩნევდა, რომ ამგვარი შესწორებები იქ აქა-იქ გვხდება. „ბარდნალაშიც“ არის ერთი ამგვარი, პოეტის ხელით ჩასწორებული, ადგილი. ჯერ წერია:
„რაც საუკუნემ შელახა,
რაც საუკუნოდ წავიდა!“ –
შემდეგ კი ისე, რომ თავდაპირველი ვარიანტი არ გადაუშლია, პოეტს ხაზებს შორის დაუწერია:
„რაც დროის დენამ შელახა,
რაც დროსთან ერთად წავიდა!“
ლადო ასათიანის კრებულებში ჩანს, რომ ვიღაცას „ბარდნალაში“ ერთი სხვა შესწორებაც შეუტანია. ლადოს ლექსის დედანში ასე უწერია: „ჰეი, წარსულის დღეებო…“, კრებულებში კი დღემდე ასე იბეჭდება: „ჰეი, ბავშვობის დღეებო…“.
ლექსის ტრაგიკული სულისკვეთება რომ შეეცვალა, იმ ვიღაცამ სიტყვა წარსული ბავშვობით ჩაანაცვლა. იქნებ სწორედ ამის შემდეგ გამოცხადდა „ბარდნალა“ საბავშვო ლექსად?
უკვე ვთქვით, რომ არავინ უნდა მოტყუვდეს ვარდებითა და ბულბულებით, რომლითაც ეს ლექსი იწყება. როცა პოეტის სათქმელს ნაბიჯ-ნაბიჯ გაჰყვები, ადვილი მისახვედრია, რომ „ბარდნალა“ არც საბავშვო ლექსია და არც პასტორალი. „ბარდნალა“ ერთი დიდი კვნესაა, რომელშიც არა მხოლოდ ასათიანების ოჯახის, არამედ მილიონობით საბჭოთა ადამიანის ტრაგედია აირეკლა. აკი, ლადოც ზუსტად ასე – განზოგადებულად ხედავდა თავისი ოჯახის უბედურებას:
„დაიქცა ყველა დიდი ჯალაბი,
ნაგაზს ჯაჭვს არვინ არ აღრღნევინებს,
წინათ თუ ღვინოს დაგაძალებდნენ,
დღეს წყალსაც არვინ დაგალევინებს“.
ხომ უცნაურია, მაგრამ როცა მე-20 საუკუნის 80-იან წლებში ლადო ასათიანის დედისადმი მიძღვნილ ლექსს ბოლოს და ბოლოს ოფიციალურად დაბეჭდვა ეღირსა, ვერც მაშინ გადაურჩა ცენზურას. ის ადგილი, სადაც პოეტს „დაუბანელმა გლეხის კაცებმა…“ ეწერა, დაბეჭდვისას ასე შეცვალეს: „გაუტანელმა გლეხის კაცებმა…“. თუმცა ამასაც თავისი მიზეზი ჰქონდა, ასათიანების ოჯახი ჯერ კიდევ მოძალადე თანასოფლელთა შთამომავლებს ერიდებოდა.
ლადოს „ბარდნალა“ – ეს გამორჩეული ლირიკული ლექსი ნატიფი პოეტური სახეებით, დახვეწილი ენობრივი ქსოვილით, ალიტერაციის მუსიკით, შინაგანი დრამატიზმით, ინტიმითა და სიფაქიზით – უნდობარი ხანის რეკვიემად ქცეული ერთი გულწრფელი და გულისგულში ჩაბრუნებული მდუღარე ცრემლის წვეთია.
დრომ ბევრი რამ გადააფასა. მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურასაც საბჭოური სტერეოტიპებისაგან გათავისუფლება და ახლებურად წაკითხვა-გააზრება სჭირდება.
[1] ნიკა აგიაშვილი, „ჭაბუკები დარჩნენ მარად“, გვ.76, თბ, 1971.
