თუკი მკითხავდნენ, მსოფლიო მწერლობიდან რომელ რომანს მოუხდენია ყველაზე დიდი გავლენა, თომას მანის „ჯადოსნურ მთას“ დავასახელებდი. ეს არის ნაწარმოები, რომელიც თავის წიაღში თუ შეგითრევს, უკვე „იქ, ზევით“, ჰანს კასტორპთან ერთად რჩები, ჯადოსნურ მთაზე. თუმცა ახლა ამ რომანზე წერას არ ვაპირებ. მასზე არანაკლები ზემოქმედების ძალა აქვს ამავე ავტორის ვრცელ მოთხრობა „ტონიო კრიოგერს“.
თომას მანს ეკუთვნის ადამიანთა ფსიქოტიპების ამგვარი გააზრება, რომ არსებობენ ბიურგერები და სულიერი ადამიანები. მწერალი დაინტერესებული იყო ფსიქოანალიზით და ღრმად იცნობდა ადამიანის ქვეცნობიერს. მისი თქმით, სულიერი ადამიანია ის, ვინც ქმნის ხელოვნების ნიმუშებს და ასევე ის, ვისაც სხვისი შექმნილის აღქმა და ამით ტკბობა შეუძლია. ვფიქრობ, ბიურგერი და სულიერი ადამიანი ბევრ ჩვენგანში ებრძვის ერთმანეთს. ამ მოთხრობის გმირიც ასეთსავე სულიერ ბრძოლებში იწრთობა ჩვენს თვალწინ. მისი წრთობის პროცესი ყველაზე საინტერესოა მკითხველისთვის. ტონიო მარტოსული, შემოქმედებითი წვით გაწამებული სულიერების მატარებელია. თავის პატარა ქალაქში, სასკოლო ასაკში მას თანატოლებს შორის ორი კერპი ჰყავდა – ჰანს ჰანსენი და ინგებორგ ჰოლმი. ჰანსი და ტონიო ქალაქში ცნობილი კომერსანტების, პრივილეგირებული ოჯახების შვილები იყვნენ. ტონიოს მამა კონსული იყო, აღიარებული და პატივსაცემი ადამიანი. ჰანსის მამა ხე-ტყის მაგნატი იყო, ხოლო ტონიოს ოჯახი უძველესი დროიდანვე მარცვლეულით ვაჭრობდა. ჰანსი საოცარი გარეგნობის, ძალიან წარმატებული მოსწავლე იყო, მაგრამ ზედაპირული, მარტივი, მიწიერების მოყვარე, ტიპური ბიურგერი. მისთვის ცხენოსნობა ბევრად მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე ფიქრები შილერის „დონ კარლოსზე“. თუკი ტონიოსთვის მარტოსულობით ატირებული მეფის სულიერი მღელვარება ფიქრის საგანი და ძლიერი ემოციის აღმძვრელი იყო, ჰანსს ტონიოსთან ამ პიესის იდეებზე მუსაიფს ერვინ იმერტალთან ცხენებზე საუბარი ერჩივნა. ტონიო ამბობდა: „დონ კარლოსს“ რაც შეეხება, იგი ყველასა და ყველაფერს აღემატება. ამ ნაწარმოებში ისეთი ლამაზი ადგილებია… თვითონაც ნახავ, ისე წამოგახტუნებს, თითქოს მათრახი გადაგიჭირესო…
– მათრახი? კი მაგრამ, როგორ?“ – გაოცებით კითხულობდა ჰანსი, რომელსაც მხატვრული ტექსტით ტკბობისა არაფერი გაეგებოდა და აღიარებდა კიდევაც, რომ ეს სამისო არ იყო. ჰანსი ამჩნევდა ტონიოს უპირატესობას. აფასებდა მის ენაკვიმატობას, საზრიანობას, ურთულეს საგნებზე მსჯელობის ნიჭს, ასევე ადამიანებისადმი სათუთი და ამაღლებული სიყვარულის უნარს, მაგრამ სკოლაში წარმატებული და დაფასებული იყო ჰანსი, მას ფეხქვეშ ეგებოდნენ მასწავლებლებიც, თანატოლებიც და ქალაქის საზოგადოებაც, ხოლო ტონიოს დაბნეული, არშემდგარი, წარუმატებელი ადამიანის რეპუტაცია ჰქონდა. ამ ორი პერსონაჟის ურთიერთობის ანატომიაზე ყველაფერს გვეუბნება ავტორისეული შეფასება: „ტონიოს ჰანს ჰანსენი ძალიან უყვარდა და უკვე ბევრი რამაც გადაეტანა მის გამო. ეს ხომ ასეა – ვისაც მეტად უყვარს, ის დამთმობიც უნდა იყოს, მორჩილად აიტანოს ყველაფერი. ეს უბრალო და მკაცრი გაკვეთილი თოთხმეტი წლის ყმაწვილის სულს უკვე მიეღო ცხოვრებისგან. ტონიოც ისეთი ბუნებისა იყო, რომ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას ყურადღებით მოინიშნავდა და მაშინვე გულში ჩაიბეჭდავდა... ეს ცოდნა ბევრად უფრო საყურადღებო და საინტერესო იყო მისთვის, ვიდრე იმის დასწავლა, რასაც სკოლაში, გოტიკური სტილის თაღებიან საკლასო ოთახებში აძალებდნენ გაკვეთილებზე”.
ტონიოს სამხრეთელმა დედამ თავისი ძმის პატივსაცემად არაგერმანული სახელი დაარქვა და ესეც სიმბოლო აღმოჩნდა ბიჭის თავის საზოგადოებასთან გაუცხოებისა. ჰანსისთვის მისი სახელიც კი გამაღიზიანებელია. როცა მარტო რჩებიან, ის სახელით მიმართავს მეგობარს, ხოლო როცა ერვინ იმერტალი გამოჩნდება, გვარით მოიხსენიებს და თავს ასე იმართლებს: „კრიოგერი გიწოდე, რადგან შენი სახელი ისეთი უცნაურია, მაპატიე, მაგრამ, რა ვქნა, ვერ ვიტან ამ სახელს. ტონიო… საერთოდ, რა სახელია ეს ტონიო… თუმცა, რა თქმა უნდა, რა შენი ბრალია!“ ტონიოს კი ისღა დარჩენია, რომ მწუხარება გამოთქვას თავისი გერმანელებისთვის უჩვეულო სახელის გამო: „ჰო, ეს მართლა სულელური სახელია… ღმერთმანი, მერჩივნა ჰაინრიხი ან ვილჰელმი დაერქმიათ ჩემთვის… მაგრამ ეს სახელი დედაჩემის ძმას ერქვა და მეც ანტონიოდ მომნათლეს. დედაჩემი ხომ უცხო მხრიდანაა“…
უცხო და გაუგებარი დარჩა ტონიო ინგებორგ ჰოლმისთვისაც. ვერც მეგობრობასა და ვერც სიყვარულში ვერ შედგა ტონიოს ურთიერთობები. ინგე ჰოლმი ტონიოს შთაგონება და სიყვარული იყო, მაგრამ გოგონა კეთროვანივით გაურბოდა ლექსების მწერალს, სხვებთან ერთად დასცინოდა მას ცეკვის გაკვეთილებზე.
ტონიოსი კარგად ესმოდა მაგდალენა ფერმერენს, მოსწონდა მისი ლექსები. მაგდალენაც ტონიოსავით სულიერი ადამიანი იყო, დაცლილი ბიურგერული უსულგულობისგან. სამწუხაროდ, ხშირად ხდება, რომ გვიყვარდება არა ის, ვინც ჩვენს სიყვარულსა და თანაგრძნობას იმსახურებს, ვისაც გულწრფელად ვუყვარვართ და გააბედნიერებს ჩვენი სიყვარული, არამედ ის, ვინც უცხო, ცივი და გულგრილია ჩვენ მიმართ. ტონიოსაც ასე დაემართა.
ტონიო კრიოგერი ცხოვრების გზაზე, ახალგაზრდულ წლებშივე კარგავს ყველასა და ყველაფერს. მოულოდნელად გარდაიცვლება მამამისი, კონსული კრიოგერი. გაღატაკდება მისი ოჯახი. დედა, რომელიც მგზნებარედ დასტიროდა მამას, ერთ წელიწადში იტალიელ მუსიკოსს გაჰყვება ცოლად და შვილს დაივიწყებს. ტონიოსთვის ყრუ და ბრმა რჩება ბავშვობის ყველა მეგობარი, მათ შორის – ჰანსიც და ინგეც. ბიჭი მშობლიური ქალაქიდან მიდის და როცა 13 წლის შემდეგ „შინ“ ბრუნდება, აღმოაჩენს, რომ მის სახლში სახალხო ბიბლიოთეკაა გახსნილი. ზედა სართულზე უცხო ადამიანები ცხოვრობენ. ტონიოს თავის ქალაქში ვერ ცნობს ვერავინ, სასტუმროში გულგრილად დახვდნენ, რადგან შეამჩნიეს, რომ ფეხით მივიდა, ხოლო ქალაქიდან გასვლის დროს პოლიციის წარმომადგენელმა დაკითხა და კინაღამ დააპატიმრა, ვიღაც კრიმინალს მიამსგავსა. ტონიოს არ ჰქონდა პირადობის დამადასტურებელი არანაირი დოკუმენტი, პასპორტად გამოადგა თავისივე ხელნაწერები, რომლებზეც ავტორის სახელი ეწერა.
ტონიო სახელგანთქმული მწერალი გახდა, მან გამოიარა თვითძიების ურთულესი გზა, ცოდვით დაეცა, გამოცადა გარყვნილებისა და ბოჰემური ცხოვრების გემოც, მაგრამ მაინც შინაგანად წესიერ ადამიანად დარჩა. თავგადასავლებს ის მხოლოდ საკუთარი მწერლური ინსპირაციისთვის იყენებდა. ტონიო თხემით ტერფამდე, სისხლითა და ხორცით ხელოვანი იყო, ის ფიქრობდა, რომ „კარგი ნაწარმოებები მხოლოდ გაუსაძლისი ცხოვრების უღელქვეშ იქმნება. ვინც ცხოვრობს, ვერაფერს ქმნის, უნდა მოკვდე, შემოქმედი, მწერალი რომ გერქვას“. აქ გვახსენდება ჩვენი წამებულები: ბარათაშვილი, ვაჟა, გალაკტიონი. უცხოელი მწერლებიდან დიდი მარტვილი სერვანტესი. კიდევ ერთი მსხვერპლი პოეტური სტიქიისა, პაოლო იაშვილი წერდა: „დადის ქალაქში ბევრის მსგავსი ჩემი სხეული და ხალხი ამბობს: „ეს კაცია ლექსის მწერალი“, მაგრამ ვინ იცის, რა ცეცხლშია გამოხვეული ეს ჩემი ტვინი დასაქცევი, ტვინი ვერანი“. თუკი პაოლოს ლირიკული გმირი წერდა, რომ ლექსის იდეა მის მთელ არსებას იპყრობდა („შემომახურებს სიკვდილივით სიტყვა კვიატი და სისხლი, აზრი, სული იქცნენ იმის მონებად, გავიდა ღამე, მოასკდება კარს განთიადი, აღარ ხარ კაცი, აღარც ჩონჩხი, ხარ მოგონება”…), ტონიო ხელოვანის შთაგონებას ასე ხედავდა: „ის აზრი, თავში რომ გიტრიალებს, ხედავ, ყველგან აღბეჭდილა. მას ყველგან პოულობ, ზოგჯერ ქარშიც კი იყნოსავ მის სურნელს“… და როცა ადამიანი ამ სურნელით გაბრუებული დაიარება, ძნელია მისი გაგება, მაგრამ თუკი ჩვენც, რიგითი მოკვდავები, ვისწავლით ასეთი ადამიანების გაგებას, ეს ჩვენივე სულებისთვის არის გამაფაქიზებელი და დამამშვენებელი. ტონიოს პორტრეტით მანი გვასწავლის სულის გამშვენიერების, ადამიანის გაკეთილშობილების საიდუმლოს. ხელოვანი არავის ჰგავს. მწერალი ასე გვაცნობს მის ფსიქოტიპს: „ნამდვილ ხელოვანს და არა ისეთს, რომლის მოქალაქეობრივი მოწოდებაა ხელოვნება, არამედ წინასწარდადგენილსა და დაწყევლილს, გამორჩეულსა და მსხვერპლს, ცოტაოდენი მახვილი თვალითაც კი გამოარჩევთ ადამიანთა ფართო ჯგუფიდან. მის სახეს ერთბაშად ატყვია განცალკევებულობისა და გამორჩეულობის ნიშანი, რისი გამოცნობა თუ შემჩნევა არც ისე რთულია. მის სახეზე ერთდროულად მეფურიცაა და მოკრძალებულიც“.
ხელოვანის ქვეცნობიერში დალექილია უამრავი შრე, რომელთა სიღრმე ისევე შეუცნობელია, როგორც სამყაროს შექმნისა და უფლის საიდუმლოებანი. ტონიო თავის ერთადერთ მეგობარს, მხატვარ ლიზავეტა ივანოვნას, რომელიც საყვედურობს, რომ ბიურგერი ხარ და მიწიერი სიამენი მართავენ შენს გონებასო, ასე უპასუხებს: „შეეშვით ჩემს ტანისამოსს, ლიზავეტა ივანოვნა! ხომ იცით, ხელოვანი შინაგანად ისედაც ავანტიურისტია! დალახვროს ეშმაკმა! გარეგნულად ხომ მაინც უნდა გამოიყურებოდე კარგად და ისე იქცეოდე, როგორც პატიოსან კაცს შეშვენის“…
მართალია, ტონიო ყველამ გაწირა, მას ერთადერთ თანამგრძნობად ლიზავეტა ივანოვნა შემორჩა, მაგრამ, მიუხედავად ადამიანთა სიმუხთლის, ცხოვრების წარმავლობის მკაცრი კანონზომიერებების ბოლომდე გასიგრძეგანებისა, ტონიოს მაინც შერჩა ძალა ბოლომდე ადამიანად დარჩეს, გული არ გაუცივდეს, ადამიანების იმედი არ დაკარგოს. ტონიოსგან ბევრ რამეს ვსწავლობთ, მაგრამ მისი მთავარი შეგონება, ჩემი ღრმა რწმენით, ეს სიტყვებია: „უნდა მსოფლიო სევდა დაძლიო, ყველაფერს დაუკვირდე, შენიშნო, გაუძლო სატანჯველსაც კი და მაინც კარგ ადამიანად დარჩე. თავი უნდა ინუგეშო იმით, რომ ზნეობრივად ამაღლებულხარ იმ საზიზღრობაზე, რასაც ყოფიერება ჰქვია!“ მართალია, მისი სული დიდ შემოქმედებით წამებაშია, ზოგჯერ ბიურგერულ პრიმიტიულობაზეც კი ოცნებობს („ვიცხოვრებდი თავისუფლად შემეცნების წყევლა-კრულვისა და შემოქმედებითი ტანჯვა-წამების გარეშე, მეყვარებოდა და განვადიდებდი სანეტარო ბანალურობას!“), მაგრამ საბოლოოდ მას მაინც ეს ეკლიანი გზა ურჩევნია, „Per aspera ad astra”, გზა, რომელიც სისხლის დათხევისა და ტკივილისაა, მაგრამ, ამავე დროს, ამაღლებისაც და ვარსკვლავებისკენ მიდის.
30 წელს გადაცილებული, უკვე დაბრძენებული, სულიერად გამთლიანებული ტონიო დანიაში მოგზაურობის ჟამს აღმოაჩენს, რომ მისი საოცნებო ადამიანები, მეგობარი ჰანს ჰანსენი (სახელიც როგორი ევფონიური დაარქვა მწერალმა მისი პიროვნული არსის შესაცნობად) და შეყვარებული ინგე ჰოლმი დაწყვილებულან, ერთად არიან მდიდრულ სასტუმროში, გართობასა და თავგადასავლებში გართულნი ვერც ამჩნევენ ტონიოს, რომელიც კარგად ხედავს წყვილს, ისე იოლად კითხულობს მათ სახეებზე ვნებებსა და სურვილებს, როგორც – შავით თეთრზე დაწერილს და ძალიან უნდა ბავშვობის მეგობრებს გამოელაპარაკოს, მაგრამ… აი, რას გვეუბნება ავტორი: „ფიქრობდა, რა შეიძლებოდა ეთქვა, მაგრამ ვერ ბედავდა კი. იგივე განმეორდებოდა, როგორც ყოველთვის: ისინი ისევ ვერ გაუგებდნენ, ცივად მოისმენდნენ მის ნათქვამს, ვინაიდან მათი ენა ხომ მისი ენა არ იყო, ისინი ხომ, მართალია, გერმანულად, მაგრამ მაინც სხვადასხვა ენაზე ლაპარაკობდნენ“.
ჩემს მოსწავლეებს ხშირად შევახსენებ ხოლმე თომას მანის დეფინიციას ბიურგერებსა და სულიერ ადამიანებზე და ვურჩევ, რომ აირჩიონ სულიერი ადამიანის საინტერესო გზები. ბიურგერობა არ არის დასაძრახი, მაგრამ მოსაწყენი და უინტერესოა ბიურგერის გზაც და ფსიქოტიპიც. სულიერი ადამიანი ანათებს. ვასიკო კეჟერაძე ამაოდ კი არ ითხოვდა კარცერ-ლუქსებში ახალგაზრდების გამომწყვდევას, მათ „ინფიცირებას“ კითხვის სიყვარულით. ლიტერატურის წიაღში სულიერად გამდიდრებულმა კარგად იცოდა, რომ განათლებულ ადამიანზე დიდი ძალა არ არსებობს. მხოლოდ განათლებას მოაქვს კაცობრიობის პროგრესი, ქვეყნების, საზოგადოებების განვითარება.
ვფიქრობ, რომ ტონიო კრიოგერი აუცილებლად უნდა გავაცნოთ ჩვენს უფროსკლასელებს. სასკოლო გარემოში ბავშვებს შორის კონფლიქტები, ერთმანეთისადმი უპატივცემლობა, ვერგაგება, მარტოსულობა და სულიერი ტანჯვა, რომელიც ბევრი მოსწავლის ხვედრია, დაიძლევა, თუკი ტონიოსავით უნაზესი სულის, ფიქრიან, ჰუმანისტ გმირს გავეცნობით.
მოთხრობის მთავარი ინტრიგა ასევე ის გახლავთ, რომ ტონიო კრიოგერი ავტორის „ალტერ ეგოა“. მწერლის ბიოგრაფიული დეტალები ტონიო კრიოგერის ცხოვრების გზას უმთავრესად ემთხვევა. ტონიოს პატარა ქალაქი ძალიან ჰგავს მანის მშობლიურ ლიუბეკს. მის მშობელთა პორტრეტები – ტონიოს დედ-მამისას. თომას მანის დედაც, იულია მანი (ქალიშვილობაში სილვა ბრუნი) გერმანელი პლანტატორისა და პორტუგალიური წარმომავლობის ბრაზილიელი კრეოლის ქალიშვილი იყო.
თომას მანი მსოფლიო კულტურული მოვლენაა, ნობელიანტი მწერალი, რომელიც ნაცისტურ რეჟიმს დაუპირისპირდა და ჰუმანისტური იდეალების ერთგული დარჩა. ის თავისი შემოქმედებით ეძებდა პასუხებს ეგზისტენციალურ კითხვებზე. შთაგონებული იყო შოპენჰაუერისა და ნიცშეს ფილოსოფიით, ვაგნერის მუსიკით, როგორც მისი ეპოქის ხელოვანთა უმრავლესობა. მის ცხოვრებაშიც არის შავი ლაქები. მანს სტალინური რეჟიმის თანაგრძნობაში სდებდნენ ბრალს და აქ უსათუოდ გაგვახსენდება ჩვენი გრიგოლ რობაქიძე, რომელიც ასევე ერთი უკიდურესობიდან მეორეში აღმოჩნდა. სტალინური რეჟიმისგან დევნილს ჰიტლერული ნაციზმის მხარდაჭერის სენი შეეყარა. ამ ორი მწერლის ბიოგრაფიაც ბევრ რამეს ასწავლის ჩვენს ახალ თაობებს, რომ ტოტალიტარიზმი თვით გენიალურ მწერლებსაც კი თავგზას ურევს და წონასწორობას აკარგვინებს, რაც კარგი გაკვეთილია. თუმცა საბოლოოდ ყველაფერს მაინც ჰუმანიზმისა და ესთეტიზმის იმ ამაღლებულმა იდეალებმა სძლია, ორივე მწერლის სულში რომ უხვად იყო ჩაბუდებული, ხოლო გმირებში, ტონიო კრიოგერსა და თამაზ ენგურში, ძალუმად გამოიხატა.
