ბავშვები ბუნებასთან ხშირი კონტაქტით სხვადასხვა ტიპის სარგებელს იღებენ, მათ შორის ფიზიკურსა და ფსიქოლოგიურს. იმ ბავშვებში, რომლებიც მეტ დროს ატარებენ ბუნებაში, ასთმის, დეპრესიისა და სხვა დაავადებების უფრო დაბალი მაჩვენებელია. კვლევებმა აჩვენა, რომ სკოლის გარშემო მწვანე სივრცე გავლენას ახდენდა სკოლაში მოსწავლეთა ქცევასა და აკადემიურ მოსწრებაზე.

ამ სარგებლის გათვალისწინებით, მასწავლებლებს კარგი მიზეზი აქვთ, „მეტი ბუნება შეიტანონ“ საკლასო ოთახებში. ქვემოთ ჩამოთვლილი მეთოდები დაგეხმარებათ ამ მიზნის მიღწევაში:

1. წაიხემსეთ ან ისადილეთ გარეთ (სუფთა ჰაერზე): ეს შეგიძლიათ გააკეთოთ ყოველთვის, როდესაც ამინდი ამის საშუალებას მოგცემთ. მომზადებისას მოსწავლეებს შენობაშივე შეგიძლიათ ასწავლოთ საჭირო უნარ-ჩვევები, როგორიცაა – ხალიჩაზე ან პლედზე ჯდომა და ნარჩენების მართვა, რომლებიც ქარიან ამინდში შეიძლება გაგვიფრინდეს. შესაძლებელია ღია ცის ქვეშ გაკვეთილის ჩატარებაც, განსაკუთრებით, როცა ბიომრავალფეროვნებას მიმოიხილავთ.
2. „შემოიტანეთ“ მეტი ბუნება შიდა სივრცეში. ბუნებაში გაყვანის ნაცვლად, მიუტანეთ მოსწავლეებს ცოტაოდენი ბუნება საკლასო ოთახში. შეგიძლიათ მორთოთ საკლასო ოთახი ბუნების სურათებით, გამოფინოთ ფოტოები ბავშვებისა, რომლებიც გარემოს იკვლევენ და ამით შეახსენოთ თქვენს მოსწავლეებს მათი კავშირი ბუნებასთან.
3. გამოიყენეთ ბუნებრივი მასალა: საკლასო ოთახის სხვადასხვა კუთხეში ბუნებრივ მასალას საინტერესო სენსორული გამოცდილების მოცემა შეუძლია. შემოიტანეთ ტოტები, ნაფოტები ან კენჭები სათამაშო სივრცეში. მათემატიკის სწავლებისას ხშირად გვეძლევა შესაძლებლობა, ჩავანაცვლოთ ხელოვნური სასწავლო მასალა ბუნებრივით. მაგალითად, შეგიძლიათ სეირნობისას ბავშვებს შეაგროვებინოთ რკოები, გირჩები, ფოთლები და ოთახში ერთად დაითვალოთ მათი რაოდენობა. გამოიყენეთ ბუნებრივი მასალები სახელოვნებო ან სამშენებლო პროექტებისათვის, რათა დააინტერესოთ ბავშვები იმ მრავალფეროვანი ტექსტურით, ფორმითა და ფერით, რომლებიც ბუნებაში მოიპოვება.
4. იფიქრეთ კლასში ცხოველის მოყვანაზე: მართალია, კლასში ერთი ან რამდენიმე ცხოველის ყოლა დიდ ვალდებულებას დაგაკისრებთ თქვენც და მოსწავლეებისაც, მაგრამ მათ შეუძლიათ თქვენს მოსწავლეებსა და ბუნებას შორის უნიკალური კავშირების უზრუნველყოფა.
5. შემოიტანეთ ველური ბუნება: შეგიძლიათ უსაფრთხოდ შემოიტანოთ ველური ბუნება თქვენს კლასში. ფანჯრის მიღმა განთავსებულ ჩიტების საკვებს შეუძლია მათი მოზიდვა. რამდენიმე ბინოკლითა და საველე გზამკვლევით შეიარაღებული მოსწავლეები ჩიტებს დააკვირდებიან.
6. გაახარეთ მცენარეები. კლასში მცენარეების შემოტანას, მაშინაც კი, თუ „მწვანე თითები“ არ გაქვთ, შეუძლია ატმოსფეროს სრული გარდაქმნა. კვლევები გვიჩვენებს, რომ მწვანე ხედები ამცირებს სტრესს, აუმჯობესებს ყურადღებას და სტანდარტულ ტესტებში მოსწავლეების შედეგებსაც კი.

ადვილად მოსავლელი ოთახის მცენარეებიდან საკვებად გამოსადეგი ხილისა და ბოსტნეულის ჩათვლით, ყველა მცენარეს შეუძლია გააღრმაოს მოსწავლის კავშირები ბუნებასთან. ფანჯარასთან ყუთში ან გარეთ მდებარე დამტვერვად მცენარეებს შეუძლიათ, მოიზიდონ ფუტკრები და პეპლები. შერჩევამდე მეტი გაიგეთ მცენარის შესახებ, რათა დარწმუნდეთ, რომ ის უსაფრთხოა. ზოგი მცენარე შეიძლება შხამიანი იყოს ან გამოიწვიოს კანის გაღიზიანება, თუ მოსწავლე მას შეეხება.

ბუნებასთან კავშირს დიდი გავლენა შეუძლია მოახდინოს ყველა მოსწავლის კეთილდღეობასა და სწავლაზე, განსაკუთრებით მათზე, ვისაც ემოციური, აკადემიური ან ქცევასთან დაკავშირებული სირთულეები აქვთ. ტრადიციულ საკლასო ოთახში ყველა ჩვენგანისათვის არსებობს ბევრი გზა, რათა დავნერგოთ ბუნებაზე დაფუძნებული განათლება ჩვენს სწავლებაში მხოლოდ მცირე ცვლილებების განხორციელებით.

წყარო: Edutopia.org

 „ძღვნად მსურს მოგართვა, ქვეყანავ ჩვენო,

 იგი ინახავს ფინეთის სინდისს!“

დღეს ჩვენი პლანეტის გულს ცეცხლი უკიდია. მისი მხურვალება ყველას სწვდება, განურჩევლად მანძილისა, კონტინენტისა. ვირტუალური რეალობის ეკრანზე თავმოყრილმა, დრო/სივრცე-გამქრალმა კაცობრიობამ კიდევ ერთხელ იგრძნო, რომ ის, რაც ახლა ერთ ქვეყანაში ხდება, მასაც ეხება. იმიტომ ეხება, რომ ომის მორევი თანდათან სიცოცხლის ყველა არტერიას ითრევს; იმიტომ ეხება, რომ ამ ომს, როგორც გველეშაპს, დღემდე ბავშვებს ვუყრით ხახაში; იმიტომაც ეხება, რომ გარეთ 21-ე საუკუნეა და ჩვენი ურთიერთობების ენა ბირთვული იარაღითაა დანაღმული… და კიდევ – იმიტომ ეხება, რომ ამ საერთო, გლობალურ ეკრანზე მიჭყლეტილები, ყოველდღე და ყოველწამს ვუყურებთ თავგანწირვის საარაკო მაგალითებს, ვუსმენთ თავისუფლებისთვის ბრძოლის წარმოუდგენელ ამბებს, ყოველდღე და ყოველწამს ჩვენ წინ ჩნდებიან გმირები. ისინი სიცოცხლის ახალი ენერგიით აღელვებენ ჩვენს გაწრეტილ ნებელობას.

ჯერ კიდევ პანდემიის დასაწყისში, ყველანი ვთანმხდებოდით, რომ ამ ტრაგიკული გამოცდილების შემდეგ კაცობრიობა აღარასდროს იქნებოდა ისეთი, როგორიც მანამდე იყო. სამიოდე წლის შემდეგ, ახალ და უფრო მძვინვარე ომში აღმოჩენილ ჩვენს პლანეტას კი, ალბათ კიდევ მეტად აქტიურად მოუწევს საკუთარი საზრისების, ფასეულობების, პასუხისმგებლობების გადახედვა. მთავარია, ყველაფერი სიმართლის – ესე იგი, უკრაინის გამარჯვებით დასრულდეს. მომავალმა კი, დღევანდელი ომის გმირებზე ბევრი უნდა ილაპარაკოს.

ისევე, როგორც საერთოდ, იმ მეხსიერებაზე, რაც კაცობრიობას თავისუფლებისა და სიმართლისთვის ბრძოლიდან დარჩა.

რუსეთ-უკრაინის ომმა სწორედ ეს მეხსიერება გააღიზიანა. ფიქრის და განსჯის ზედაპირზე ამოიწია თუნდაც ევროპის კონტინენტზე გაჩაღებული ბრძოლების ქრონიკამ. მათ შორის, ცხადია, ჩვენი ქვეყანაცაა, რომელიც ორას წელიწადზე მეტია, რუსულ იმპერიალიზმს ებრძვის და დღემდე ამ ომშია. მეხსიერებამ გააცოცხლა რუსეთ-შვედეთის (1808-1809), მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში კი – რუსეთ-ფინეთის კონფლიქტები, რომლებმაც შვედი და ფინელი ხალხის ისტორიაში თავისუფლებისთვის ბრძოლის სწორუპოვარი მაგალითები დატოვა.

ეს ომი ლიტერატურამაც ასახა, უფრო სწორად, ძეგლი დაუდგა სამშობლოსთვის მებრძოლ გმირებს. ამ ძეგლს პოემა „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ ჰქვია და მისი ავტორი ფინეთის ეროვნული პოეტი – იოჰან ლუდვიგ რუნებერგია (1804-1877). მან დიდი წვლილი შეიტანა ფინეთისა და შვედეთის იდენტურობის ინტერპრეტაციასა და ჩამოყალიბებაში.

სულ ცოტა ხნის წინ, ეს პოემა შვედურიდან ქართულ ენაზე თარგმნა პოეტმა, მარიამ წიკლაურმა. ამ უმნიშვნელოვანეს ფაქტს ჩვენი საზოგადოებისგან ბევრად მეტი ყურადღება სჭირდება და, ეს წერილიც ამ საბაბით დაიწერა. გარდა თარგმანის მაღალმხატვრულობისა, პოემა თავისი შინაარსითაც საოცრად მახლობელი და მიმზიდველია ა) ქართული მწერლობისათვის, რომლისთვისაც პატრიოტული მოტივი ერთ-ერთი მთავარი ტენდენციაა და, ბ) ჩვენი საგანმანათლებლო სივრცისთვის, რომელმაც მომავალი თაობების ცნობიერებაში სამშობლოს და თავისუფლების სიყვარულის გაღვივება ამგვარი ტექსტების სწავლებითაც უნდა შეძლოს.

პოემა „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ 12 წლის განმავლობაში (1848-1860) იწერებოდა და დღემდე ყველაზე დიდებულ ფინურ ეპიკურ ტექსტადაა მიჩნეული. ის ას წელზე მეტხანს ისწავლებოდა ფინეთისა და შვედეთის სკოლებში. სწორედ ამ წიგნიდან არის ამოღებული ტექსტი ფინური ეროვნული ჰიმნისთვის.

თავად პოეტის – იოჰან ლუდვიგ რუნებერგის დაბადების დღე ფინეთში სახელმწიფო უქმედაა გამოცხადებული. ამ დღეს ყველა დღესასწაულობს, აცხობენ სიმბოლურ ნუშიან-კონიაკიან ნამცხვარს, აჯილდოებენ მისივე სახელობის ლიტერატურული პრემიის გამარჯვებულებს… პოეტის მიმართ ასეთი დამოკიდებულება მკაფიოდ ცხადყოფს, რამდენად მნიშვნელოვანია ამ ხალხისათვის ეროვნული ცნობიერების სიმყარე. იმასაც ცხადყოფს, როგორ აკავშირებს ერთმანეთთან წარსულსა და აწმყოს უძვირფასესი ადამიანური სიტყვა/მდგომარეობა – მადლიერება.

პოემაში, ძირითადად, რუსეთ-შვედეთის ომის ქრონიკაა ასახული. პოეტი მგზნებარედ, იუმორით, სიყვარულითა და აღტაცებით ხატავს დაუვიწყარ პორტრეტებს. ვის არ შეხვდებით ამ წიგნში – კაპრალებს, ჯარისკაცებს, მედროგე-მებარგულებს, პოლკოვნიკებს, სერჟანტებს, ახალგაზრდა, თხუთმეტი წლის არტილერისტიდან დაწყებული, მოხუცი, ვეტერანი მებრძოლების ჩათვლით. მათი გმირობის აღწერა ერთი სტრიქონითაც უპრიანია, ეს სტრიქონი ერთ-ერთ გმირს – სვენ დუვას ეკუთვნის, რომელსაც „საუკეთესო ებადა გული და იგიც თავის სამშობლოს მისცა!“.

35 ბალადისაგან შემდგარი პოემა აგრძელებს სკანდინავიელი სკალდების პოეტურ ტრადიციასაც, როცა ზეპირსიტყვიერი ლეგენდებისა და მებრძოლთა გმირობის ამბები თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. როგორც ერთი გმირი ამბობს:

„მეფის და ქვეყნის წინ ხომ ფინელი

არ დარჩენილა არასდროს ვალში“.

მარიამ წიკლაურის შემოქმედებითი (დარგობრივი თუ ჟანრული) მრავალფეროვნების შესახებ ქართველი მკითხველისთვის კარგადაა ცნობილი. ის წერს დიდებისთვისაც და პატარებისთვისაც, წერს პოეზიასაც და პროზასაც. მისი მთარგმნელობითი საქმიანობაც ზუსტად იმ მხატვრული ხარისხის ნიშნითაა აღბეჭდილი, რომლითაც მთელი მისი შემოქმედება – დახვეწილი ოსტატობის, შრომის და პირუთვნელი დამოკიდებულების შედეგი. სხვადასხვა დროს, მარიამ წიკლაურმა თარგმნა რუსი, უკრაინელი, ბერძენი, ლიეტუველი პოეტები. რუნებერგის „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ მისი მთარგმნელობითი ბიოგრაფიის კიდევ ერთი ბრწყინვალე ფურცელია. მან ნათია მერებაშვილის მიერ შესრულებული პწკარედები შთამბეჭდავ პოეტურ ტექსტებად აქცია. მაქსიმალურად დაცული რითმული და რიტმული კონსტრუქციებით, ორიგინალური ენობრივი სივრცის მიმართ ერთგულებით, მთარგმნელმა ამ წიგნს ავთენტური სულიც შეუნარჩუნა და ის ქართულ ენაშიც გასაოცრად ბუნებრივად „აღმოაცენა“, შესაბამისად, „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ უკვე ქართული ლიტერატურის კუთვნილებაცაა და ვფიქრობ, საჭირო და საგულისხმო რესურსია ჰუმანიტარული დარგის პედაგოგებისთვის.

რაც უფრო ველური და მომაკვდინებელი მეთოდებით უსწორდება ადამიანი სიცოცხლის საიდუმლოს, მით უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ხელოვნებას, შემოქმედებითობას, ზოგადად, მხატვრულ-სულიერ დისკურსს. ლიტერატურა ამ „მშვიდობის ფრონტის“ ავანგარდშია; კულტურათა დიალოგი კი ყველაზე სანდო და საშური იარაღი. იოჰან ლუდვიგ რუნებერგის უკვდავი ჰიმნი „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ უკვე ქართულ ენაზეც იკითხება და ის ერთი ღონიერი ხმაა თავისუფლების სიმღერაში.

ბელგიელი სიმბოლისტი მწერლის, მოაზროვნის, ნობელიანტის, მორის მეტერლინკის შემოქმედებაში გამორჩეულია მხატვრულ-დოკუმენტური ესეისტური ნაშრომი „ყვავილთა სიბრძნე“, რომელიც ენათესავება ვაჟა-ფშაველას პოეტურ-ესთეტიკურ მსოფლმხედველობას. „ლურჯი ფრინველის“ ავტორისგან არც არის გასაკვირი ასეთი ნაზი, სულისშემძვრელი დამოკიდებულება ბუნებასთან. სათაურიდანვე ჩნდება ასოციაციური გადაძახილი ვაჟა-ფშაველას ცნობილ სტრიქონებთან: „ნისლი ფიქრია მთებისა, / იმათ კაცობის გვირგვინი“ („ბახტრიონი“). ვაჟას ალტერ-ეგოები, ლექსთა ლირიკული გმირები თუ პროზის მთხრობელნი, დიალოგს მართავენ ბუნებასთან და ამ გზით საკუთარ თავსა თუ სამყაროს შეიმეცნებენ. ეგზისტენციალურ პრობლემათა ჭრილში წარმოჩნდება ადამიანის სატკივარი, საკუთარი არსებობის საზრისის ძიება. კითხვებს, რომლებიც მის შემოქმედებაში გამოიკვეთება, ვაჟასავე ნაწარმოებებში მოეპოვება პასუხები: „არა გაქვთ აზრი? იდეა? გრძნობა? არ ოცნებობთ? როგორ არა! მაშ რაა ის მშვენიერი ყვავილები, თქვენ რომ გულმკერდს გიმშვენებთ? ეგაა თქვენი ოცნება, იმედი, ნუგეში… ელიან, ვის? ან რას? რაღაცას. დიაღ, რაღაცას. ეს რაღაცაა უნახავის დანახვა. ჰნახეს და გაათავეს, რასაც იმათი თვალი და გული მისწვდებოდა. სხვა ახალი მოსწყურებია იმათ თვალსა და გულსა“ („მთანი მაღალნი“). შეუცნობლისკენ სწრაფვა, ბედისწერის საზღვრების გადალახვა, დაუმორჩილებლობა, წინასწარ განსაზღვრულ ჩარჩოთა რღვევა ბუნებასაც თავის უპირველეს მიზნად დაუსახავს. ქართული თუ მსოფლიო ლიტერატურის ტრადიციით, ღირსეული ადამიანი ყოველთვის გრძნობს განუყოფელ ერთობას ბუნებასთან, ეს მისი ფუნდამენტური ღირებულება და იდენტობის განმსაზღვრელია. ამგვარ განცდას სხვადასხვა კუთხით წარმოაჩენენ მწერლები, მათ შორის, მეტერლინკი და ვაჟა-ფშაველა.

„აგრგვინდა ცა და ღრუბელნი ცროდეს ბროლისა ცვარითა;

ვარდთა აკოცა ბაგითა, მითვე ვარდისა დარითა;

უბრძანა: „გიჭვრეტ თვალითა, გულ-ტკბილად შემხედვარითა,

მისად სანაცვლოდ მოვილხენ თქვენთანა საუბარითა“, – წერს რუსთაველი ავთანდილზე, რომელსაც ენატრება თინათინი, მაგრამ რადგან შორსაა, მის ნაცვლად ვარდებს ელაპარაკება. ამგვარად, ის, სხვა ღირსებებთან ერთად, ბუნების მესაიდუმლედაც წარმოგვიდგება. ამასვე მოწმობს ისიც, თუ როგორ უსმენს მის ნამღერს ბუნება:

„რა ესმოდის მღერა ყმისა, სმენად მხეცნი მოვიდიან,

მისვე ხმისა სიტკბოსაგან წყლით ქვანიცა გამოსხდიან“.

მინდიას, ვაჟას ყველაზე გამორჩეულ პოეტურ ნიღაბს, ბუნება თავის საიდუმლოს უჟღავნებს. მკითხველს სჯერა ბუნების ყველა პერსონაჟისა, რომლებიც თავიანთ ტკივილსა თუ სიხარულზე ელაპარაკებიან („ია, „მთის წყარო, „ხმელი წიფელი“, „ფესვები“ თუ სხვ.).

„მე ყვავილები მესიზმრებოდა და ყვავილებს მე ვესიზმრებოდი“, – წერს გალაკტიონი და მკითხველი გრძნობს იდუმალ მიუწვდომელ სიბრძნეს, რომელსაც ფლობდა პოეტი. მას თავისი პოეტური სახეებით, მეტაფორებით გავყავართ ისეთ განზომილებაში, რომელშიც სხვა გზით ვერ მოვხვდებოდით.

მეტერლინკი, ერთი შეხედვით, ამ უცნაურსა და მომაჯადოებელ წიგნში („ყვავილთა სიბრძნე“) შეგვიძღვება ბუნების სამყაროში. ყვავილები აქ აღარ არიან მეტაფორები თუ სიმბოლურ-ალეგორიული სახეები, არამედ რეალური მოაზროვნე არსებები, რომლებიც თავისებურად აღიქვამენ და განიცდიან სიცოცხლეს. ისინი რომ გონიერი არსებები არიან, ვაჟა-ფშაველა და მეტერლინკი სხვადასხვა გზით, მაგრამ ერთნაირი გზნებით გვარწმუნებენ ამაში. ამას მოწმობს ფორმულასავით ჩამოქნილი სტრიქონები, მინდია რომ ამბობს „გველისმჭამელში“:

„რაც კი რამ დაუბადია

უფალს სულიერ-უსულო,

ყველასაც თურმე ენა აქვს,

არა ყოფილა ურჯულო“.

რა თქმა უნდა, ამ თემაზე ფიქრისა თუ მსჯელობისას ბარათაშვილის ცნობილი სტრიქონები გვახსენდება:

„მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის,

და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის!“ („ჩინარი“).

„გველის მჭამელის“ მხატვრულ სივრცეში ბუნებას გააზრებული აქვს საკუთარი ეგზისტენცია. მან იცის, რისთვის არის დაბადებული. მისი არსებობის საფუძველი სიკეთე და სიყვარულია. ამას გრძნობდა გულთმისანი ვაჟა, როდესაც წერდა: „რამ შემქმნა ადამიანად,/ რატომ არ მოველ წვიმადა?“.

„უჩინონი და დაფარულნი სიბრძნისა შენისანი გამომიცხადენ მე“, – შესთხოვდა ღმერთს ბიბლიური დავითი (50-ე ფსალმუნი). ამ უჩინარ სიბრძნეს შეიგრძნობენ ვაჟა-ფშაველაცა და მეტერლინკიც და თავისებურად გადმოგვცემენ.

მეტერლინკის ესეისტურ ნაშრომში ირეკლება მეოცე საუკუნის დასაწყისისთვის არსებული სამეცნიერო ცოდნა. დარვინისეული „ბრძოლა არსებობისთვის“ აქაც წამყვანი იმპულსია სიცოცხლისა. მეტერლინკი ყვავილთა ამბებს, თავგადასავლებს, მათ ცხოვრებისეულ დრამებს გვიყვება. 1907 წელს დაწერილ ამ წიგნში მეტერლინკი საკუთარ დაკვირვებებზე დაყრდნობით ხატავს ყვავილთა ფიქრებით სავსე ფერადოვან სამყაროს. ისინიც ცდილობენ გამრავლებას, ადგილის მოპოვებას ამ სამყაროში და ამისთვის ათას გზასა და ხერხს მიმართავენ. მეტერლინკი წარმოაჩენს მათ მახვილგონივრულ ეშმაკობებს, რომელთა საშუალებით ისინი ცდილობენ, გადაურჩნენ სიკვდილსა და დავიწყებას. ცნობილია, რომ მწერალს ყვავილების მშვენიერი ბაღი ჰქონდა და თვითონვე აკვირდებოდა მცენარეთა საიდუმლო ცხოვრებას. იგი აღწერს თაიგულებად ქცეულ მინდვრებს, სადაც იების, ვარდების ნარგიზების, მიხაკების, სუმბულების, ჟასმინთა სურნელი და ფერები დაუსრულებელ ღვარებად მოედინება გაზაფხულის, ზაფხულის, შემოდგომისა თუ ზამთრის დღეებსა და ღამეებში. სწორედ ყვავილთა ეს მრავალფეროვნება ბადებს სამოთხისეული ნეტარების განცდას.

მეტერლინკი მკითხველს არწმუნებს, რომ ეს მცენარეული სამყარო, რომელიც ასეთი მშვიდი, ბედსმინებებული გვგონია და რომელშიც თითქოს მხოლოდ სიჩუმე, მორჩილება, შინაგანი კონცენტრირებაა, პირიქით, სწორედ ისეთი სამყაროა, სადაც ამბოხი ბედისწერის წინაშე უდიდესია: „შეუდარებელ სანახაობას წარმოადგენს მისი იდეა-ფიქსი ენერგიაც, რომელიც მისი ფესვების წყვდიადიდან ამოდის, რათა საბოლოოდ მოიწესრიგოს თავი და გაიფურჩქნოს ყვავილი სინათლეში. ის მთელი არსებით იძაბება ერთადერთი განზრახვის აღსასრულებლად: ზემოთ გაექცეს ქვედა ფატალობას, გვერდი აუაროს, დაარღვიოს ბნელი და მძიმე კანონი, გათავისუფლდეს, დაამსხვრიოს შეზღუდული სივრცე, გამოიგონოს ან მოუხმოს ფრთებს, გაიქცეს, რაც შეიძლება შორს, დაამარცხოს სივრცე, სადაც ბედისწერა ამწყვდევს, მიუახლოვდეს საუფლოს, შეაღწიოს ცოცხალ და მოძრავ სამყაროში. იქამდე მისვლა ხომ მისთვის ისეთივე შეუდარებელი იქნება, როგორც ჩვენთვის დროის მიღმა გასვლაა, ან შეღწევა მატერიის ყველაზე მძიმე კანონებისაგან თავისუფალ საუფლოში“. ბედისწერის გადალახვის ეს ჟინი გაგვახსენებს ვაჟა-ფშაველას არაერთ მოთხრობას, რომლებშიც ხატოვნად წარმოჩნდება ბუნების დაფარული გონივრული მოძრაობები. ასე შევყავართ მწერალს ხმელი წიფლის ფიქრების ნაკადებში: „ფიქრობს ხმელი წიფელი თავის თავზე, წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე; გულში თითქო ღრმად ჩასჭედვია მწუხარება. ხანდახან გადმოაცქერდება მის ერთ ფესვის ბოლოზე ამოსულს პატარა დასახულს ყლორტს, რომელიც მზეს და წვიმას უცდის, რომ გაიზარდოს“ (ვაჟა-ფშაველა, „ხმელი წიფელი“).

მეტერლინკის აზრით, ყვავილი ადამიანს აძლევს დაუმორჩილებლობის, გამბედაობის, შეუპოვრობისა და გამომგონებლობის სასწაულებრივ მაგალითებს. ისეთ გარდაუვალობათაგან თავდასახსნელად, როგორებიცაა ჩვენთვის, მაგალითად, ტკივილი, სიბერე და სიკვდილი: „რომ შეგვძლებოდა იმის ნახევარი ენერგიის დახარჯვა, რასაც ჩვენს ბაღში ამოსული ერთი პაწია ყვავილი ხარჯავს, შეგვიძლია ვირწმუნოთ, რომ ჩვენი ხვედრი დიდად განსხვავებული იქნებოდა იმისგან, რაც დღეს არის“.

მწერალი მსგავსებას ხედავს ადამიანისა და ბუნების სწრაფვებს შორის. ბუნებაც იმავე მეთოდს, ლოგიკას მიმართავს, მიზანსაც იმავე საშუალებებით აღწევს, ყოყმანობს, ცდება, შეცდომას ასწორებს, თავიდან იწყებს, მარცხს არ ეგუება, მთელი მონდომებით ცდილობს, ებრძვის გარემოსა და საკუთარ არსებას, იდეალებს ისახავს. ის არა მხოლოდ უსასრულო რესურსებს ფლობს, არამედ ამოიცნობს სასწაულებრივი ძალების საიდუმლოსაც. თავისი „ინტელექტით“ სამანებს სცდება. ამიტომ დაასკვნის მწერალი, რომ ადამიანი სწორედ ის არსებაა, რომელშიც მჟღავნდება „სამყაროს დიადი სურვილი“.

მცენარე უამრავ მახვილგონივრულ ხერხს, ეშმაკობას მიმართავს, რათა ამ სამყაროში თავი დაიმკვიდროს. მაგალითად, ყვავილი თესლს აკრავს დაშაქრულ გარსს, რათა ჩიტუნამ თან პირი ჩაიტკბარუნოს და სხვა გარემოში გადაიტანოს გასახარებლად. მწერალი აღმოაჩენს მცენარეთა სივრცის დაპყრობისკენ მიმართულ უზარმაზარ ძალისხმევას, თესლთა საჰაერო გადატანის განსაცვიფრებელ სისტემებს, ნეკერჩხლის საჰაერო სპირალს, ბაბუაწვერას ჰაერში სალივლივო მექანიზმს, რძიანას ფეთქებად ზამბარებს და ათას სხვა მოულოდნელ და გამაოგნებელ მექანიზმს.

მეტერლინკს განსაკუთრებით ხიბლავს ორქიდეის გონების სრულყოფილი და ყველაზე ჰარმონიული გამოვლინება: „ამ უცნაურ და გატანჯულ ყვავილებში მცენარის გენია თავის უმაღლეს მწვერვალებს აღწევს“. იგი იმოწმებს ჩარლზ დარვინის წიგნს „მწერთა მიერ ორქიდეების დამტვერვის შესახებ“, რომელშიც „ყვავილის სულის ყველაზე ჰეროიკული ძალისხმევის განსაცვიფრებელი ისტორიაა მოთხრობილი“. როგორც მეტერლინკი შენიშნავს, ეს არის „მდიდარი და ფეერიული ეპოპეა“. იგი საინტერესოდ აღგვიწერს ყვავილის მეთოდებსა და გონებრივ ჩვევებს, აიძულოს ფუტკარი ან პეპელა ზუსტად ისე მოიქცნენ, როგორც თვითონ სურს.

მწერალი მკითხველს სთავაზობს წარმოიდგინოს პლატონისეული გამოქვაბული უფრო დიდი მასშტაბით. მას მოამარაგებენ ყველაფრით, რაც ცივილიზაციას მოეპოვება და ადამიანებიც დაბადებიდან მისი ტუსაღები იქნებიან, „რაკი სინათლე არასოდეს უნახავთ, არც უსინათლობა შეაწუხებთ“. ბუნებასთან შეხება წყვდიადის გარღვევა იქნება. ის სინათლის სხივია, რომელიც გამოქვაბულში შემოაღწევს. მისი აზრით, ყვავილები და ადამიანი თანასწორნი არიან: „ჩვენ ერთსა და იმავე სამყაროს ვეკუთვნით. ამიერიდან ჩვენ ვმეგობრობთ არა მიუწვდომელ ღმერთებთან, არამედ ძმურ და დაფარული ნებასა თუ ნებელობებთან, რომლებიც უნდა გავშიფროთ და წარვმართოთ“. ვაჟა-ფშაველა მცენარეებს თავის „ძუძუმტეებად“ აღიქვამდა და მშობელ მთებს ასე მიმართავდა:

„თქვენი მიწოვავ მეც ძუძუ,

ღალიან-ბარაქიანი,

ნუმც გაჯავრდება პირიმზე,

ნუმც დამწყევლიან იანი,

რომ იმათ დედის ძუძუთა

ვსუქდები ცოდვილიანი“ („ბახტრიონი“). ეს მხოლოდ მეტაფორული თქმა კი არა, იმ საიდუმლოს სიტყვებით გაცხადებაა, რომელსაც ფლობდა პოეტი.

ვაჟა-ფშაველა მედიუმია და ასე „გვითარგმნის“ იის ნათქვამს: „მანამ ცოცხალი ვარ, ჩემის სილამაზით დავატკბობ ტყეს, ბალახს და იმ გაღმიდამ გამომცქერალს გულხავსიანს კლდესა, სუნელებას მივაფრქვევ არე-მარეს“. იას „გააზრებული“ აქვს, რა ადგილი, როლი და ფუნქცია აქვს ამ თვალუწვდენელ მრავალფერიან სამყაროში. ეს მას თავდაჯერებულობასა და რწმენას მატებს, სიცოცხლის აუცილებლობას შეაგრძნობინებს. აკაკი წერეთელი გვახსენდება, რომელიც ყვავილთა სურნელს მათ ენად აღიქვამს: „ყვავილთა ენა – არს სუნნელთ ფშვენა,/ საგალობელად აღმა კმეული“. ყვავილი სურნელის ენით ლაპარაკობს. ეს ეხმიანება ბარათაშვილის სტრიქონებსაც: „და ვით გუნდრუკსა სამადლობელსა, შენდა აღკმევენ სუნნელებასა!“ („შემოღამება მთაწმინდაზედ“).

„ბუნებასაც მიზნად აქვს ბედნიერება, სრულქმნილება, გამარჯვება იმაზე, რასაც ჩვენ ბოროტებას, სიკვდილს, წყვდიადს, არარაობას ვუწოდებთ“, – წერს მეტერლინკი. ამ სტრიქონებს ეხმიანება ღვთისთვის აღვლენილი ფესვების ვედრება: „ვინ იცის, იქნება გიჟმაჟმა მდინარემ გაგვრიყოს სადმე უდაბურს ადგილას და მწვავე მზის სხივებმა დაგვაჭკნოს, გაგვახმოს, გააქროს ჩვენი ხსენება! ღმერთო, ნუ დაგვკარგავ! ბედო, ნუ გვიმტყუნებ. დედამიწავ, კიდევ გაგვიჩინე ბინა! სიცოცხლე და შრომა გვწყურია, გვინდა კიდევ ვიშრომოთ, ეგები კიდევ გავზარდოთ ჩვენს ფესვებზე შვილი, ეგები კიდევ ვიგრძნოთ სიხარული. ბუნების ძალნო, შეიწყნარეთ საბრალო ფესვების მუდარა“ (ვაჟა-ფშაველა, „ფესვები“).

მეტერლინკი მკითხველს წარმოუჩენს ბუნების სამყაროში მიმდინარე გასაოცარ ამბებს, ვაჟა-ფშაველას მხატვრულ ნაწარმოებებში კი არა მხოლოდ ბუნების, არამედ, უპირველესად, ადამიანური სატკივარი გამოიკვეთება. ორივე მწერალი კი სხვადასხვა გზით მიგვიძღვება ბუნების ბოლომდე ამოუცნობსა და იდუმალ სანახებში, რათა შევიგრძნოთ დედამიწის ყოველ „არსთა“ ერთიანობა, სიცოცხლისა და სიკვდილის განუყოფლობა. მადლიერებით უნდა აღვნიშნოთ, რომ მეტერლინკის „ყვავილთა სიბრძნე“ დავით აკრიანმა თარგმნა და გამომცემლობა „ინტელექტმა“ გამოსცა.

მინდა, გიამბოთ, როგორ ვაქციეთ მეორე კლასში მათემატიკის კომპლექსური დავალება მთელი კლასისთვის სახალისო, საინტერესო და ამავდროულად, სიკეთით სავსე აქტივობად.

წინასწარ შემუშავებული სასწავლო პროგრამის მიხედვით, კომპლექსური დავალება ჩემს მოსწავლეებს ნოემბრის თვეში უწევდათ. პირველი საგანი მათემატიკა იყო, თემები – რიცხვები და თანრიგები, კანონზომიერებები, მოქმედებები რიცხვებზე.

კომპლექსურ დავალებას სახელად დავარქვი – „დავეხმაროთ წითელქუდას“. მათემატიკური მინიშნებების ამოხსნით მას თავისი საყვარელი ბებია მგლისგან უნდა გაეთავისუფლებინა.

ნოემბერი უკვე ის დროა, როდესაც მასწავლებლებს აქტიურად აქვთ დაწყებული ამგვარ დავალებებზე მუშაობა. შესაბამისად, მოსწავლეები და მშობლებიც შემართებით არიან ჩართული ამ პროცესში. თუმცა ირგვლივ არის არასასიამოვნო აჟიოტაჟიც, რომ კომპლექსური დავალებები დიდი თავსატეხია ოჯახებისთვის, რომ მათ ბავშვების ნაცვლად მშობლები ასრულებენ, რომ ბევრი სამუშაოა მოკლე დროში და სხვ. ზოგმა მშობელმა მასწავლებლის მიერ გაგზავნილი „მშობლის ბარათის“ არსი და დანიშნულებაც ვერ გაიგო და ფიქრობდა, რომ მასწავლებელი მას აძლევდა დავალებას… ყველა სიახლეს ამგვარი გამოხმაურებებიც თან სდევს, თუმცა ფაქტია, რომ კომპლექსური დავალებების დანერგვა სასწავლო პროცესში მრავალი სიკეთის მომტანია და ის ხარვეზები, რომლებიც ამგვარი დავალებების დანერგვას, მოსწავლემდე ან თუნდაც მათ ოჯახებამდე მიტანასა და განხორციელებას ახლავს თან, თანდათან შემცირდება და აღმოიფხვრება.

მინდა, ჩემი პირადი გამოცდილება გაგიზიაროთ, რომელიც, ვფიქრობ, შესაძლოა ერთ-ერთი პოზიტიური მაგალითი იყოს კომპლექსური დავალებების დანერგვის საწყის ეტაპზე.

„მეგობრებო, წითელქუდას ხომ ყველა იცნობთ? მას ჩვენი დახმარება სჭირდება“, – ვუთხარი ნოემბრის პირველივე სასწავლო დღეს მოსწავლეებს. დაინტერესდნენ. ისინი ხომ მეორეკლასელები არიან. მთავარია, შეეხმიანო, მიმართო დახმარებისთვის, თავი საჭიროდ აგრძნობინო და მაშინვე მზად არიან ყველაფერი გააკეთონ, რომ დაგეხმარონ.

მგელმა მისი ბებია დაატყვევა. შემდეგ წითელქუდას დაურეკა და მათემატიკური თამაში შესთავაზა – სანამ მოშივდებოდა, მანამდე წითელქუდას მის მიერ გაგზავნილი მათემატიკური სავარჯიშოები უნდა ამოეხსნა. თუ დროში ჩაეტეოდა, მის ბებიას გაათავისუფლებდა. მაგრამ წითელქუდამ მათემატიკა კარგად არ იცის, ნანობს, მეორე კლასში რომ იზარმაცა და გულიანად არ იმეცადინა. დასახმარებლად კეთილ და მოაზროვნე მეორეკლასელებს მოგმართათ. დაეხმარებით ბებიის განთავისუფლებაში? ამოხსნით მათემატიკურ სავარჯიშოებს?

რა თქმა უნდა, შემართებული თანხმობა მივიღე. და დავიწყეთ!

პირველ რიგში, ყველამ ავიღეთ თხელი, 12-ფურცლიანი რვეული, რომელსაც „წითელქუდას რვეული“ დავარქვით. გადავწყვიტეთ, აქ მოგვეთავსებინა ყველა მინიშნება, თავისი ამონახსნით.

რვეულის პირველი ფურცლები ამ ამბის ამსახველ კომიქსს დავუთმეთ. ალაპარაკებული პერსონაჟები ყველას თავისებურად სახალისო და საინტერესო გამოუვიდა.

შემდეგ გავიხსენეთ და ჩამოვწერეთ, რა ვისწავლეთ ამ ორ წელიწადში მათემატიკაში. მომდევნო ფურცელი რჩევებს დავუთმეთ, რომლებსაც მეორეკლასელები ამ ამბის პერსონაჟებს – წითელქუდას, მგელს და ბებიას აძლევდნენ. ამასობაში, პარალელურად, მათემატიკის გაკვეთილებზე გამოვყოფდით ხოლმე დროს, როცა მოსწავლეებს კომპლექსური სავარჯიშოების მსგავს დავალებებს ვთავაზობდი. ვვარჯიშობდით მათი ამოხსნის ტექნიკაში. შემდეგ კი კონკრეტულ მინიშნებებს ვაძლევდი დამოუკიდებლად ამოსახსნელად. მოსწავლეებს აღარ უჭირდა მათი ამოხსნა, პირიქით, ხალისით მუშაობდნენ. იმის შეგრძნება, რომ ამით სიკეთეს აკეთებდნენ, სხვანაირ მოტივაციას აძლევდა ბავშვებს.

კომპლექსური დავალება სამუშაოს დასრულების შემდეგ პრეზენტაციების გამართვასაც გულისხმობს, რომლის ფარგლებშიც, მოსწავლეებმა მოკლედ უნდა წარმოადგინონ საბოლოო ნაშრომი და აღწერონ მასზე მუშაობის პროცესი.

ამისთვისაც განსაკუთრებით მოვემზადე.

მოსწავლეებს ვუთხარი, რომ ყველა მინიშნების ამოხსნის შემდეგ წითელქუდა ესტუმრებოდათ კლასში და თავად გადაუხდიდა მათ მადლობას. ასეთი ეფექტების შეტანა, ვფიქრობ, საჭიროა დაწყებით, განსაკუთრებით კი, 1-2 კლასებში, მოსწავლეთა ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინებით.

როდესაც მინიშნებებზე მუშაობა დავასრულეთ, დავიწყეთ „წითელქუდას რვეულიდან“ ამოხსნილი მინიშნებების პლაკატებზე გადატანა, რათა თითოეული მოსწავლის შრომა უფრო თვალსაჩინო ყოფილიყო.

ძალიან საინტერესო პლაკატები გამოუვიდათ. ყველა ნამუშევარს ეტყობოდა მონდომებული შრომა. ნოემბრის ბოლო სასწავლო დღეს მოვაწყვეთ პრეზენტაციების დღე. მოსწავლეებს შევთავაზე, ამ დღისთვის განსაკუთრებულად გამოწყობილიყვნენ, სასურველი პერსონაჟის ფორმებში. ზოგი წითელქუდა იყო, ზოგი მგელი, ზოგიც უბრალოდ კეთილი ფერია ან პრინცი, რომლებიც საკუთარი ცოდნით ასე გულიანად დაეხმარნენ  მას, ვისაც ეს სჭირდებოდა.

მოსწავლეებს წინასწარ მივეცი რჩევები, რაზე შეეძლოთ გაემახვილებინათ ყურადღება პრეზენტაციების დროს:

რაში მივიღეთ მონაწილეობა; რა იყო ჩვენი მოვალეობა; რა სარგებელი მოგვიტანა ამ აქტივობაში მონაწილეობამ; რა რჩევას მივცემთ პერსონაჟებს; რაზე ვმუშაობდით; ვინ ან რა გვეხმარებოდა მინიშნებების ამოხსნაში; თითოეული სავარჯიშოს გააზრებულად წარმოდგენა – ახსენი, როგორ ამოხსენი.

თითოეული მოსწავლე ინდივიდუალურად წარსდგა კლასის წინაშე საკუთარი პლაკატით და მოკლედ ისაუბრა ზემოთ ჩამოთვლილი პუნქტების შესახებ.

დაბოლოს, წითელქუდას სტუმრობის ჯერიც დადგა. და წითელი ქუდითა და კაბით კლასის წინაშე, რა თქმა უნდა, მე წარვდექი. მადლობა გადავუხადე თითოეულ მათგანს და სამახსოვროდ, საახალწლო წინდებითა და ტკბილეულით დავასაჩუქრე. ყველა ბედნიერი დავრჩით, რადგან ჩვენ ამ ერთი თვის განმავლობაში შევძელით სტრესის, პრობლემების, წუწუნისა და მოწყენილობის გარეშე გვემუშავა ჩვენს პირველ კომპლექსურ დავალებაზე.

დერეფანი საშინლად დავიწროვდა, მაგრამ არქეოლოგები უკან დახევას არ აპირებდნენ. მათი მთავარი სამიზნე კარსტული ჭა იყო, რომლის შავი ხვრელი მაგნიტივით იზიდავდათ. ჭის სიღრმის დასადგენად არქეოლოგებმა ჯერ ქვები ჩაყარეს და რაკი სუსტი ექო გაისმა, ამირან ჯამრიშვილმა და ვალერი ბარბაქაძემ თოკები მოიბეს და უკუნეთ სიბნელეში გადაეშვნენ…

ჭიათურიდან 12 კილომეტრზე, სოფელ ვაჭევის ტერიტორიაზე, მღვიმე, სახელად უნდო, რიონ-ყვირილის აუზის ძველი ქვის ხანის შემსწავლელი არქეოლოგიური ექსპედიციის ხელმძღვანელ ნიკა თუშაბრამიშვილის ჯგუფმა დაზვერვითი სამუშაოების დროს შემთხვევით აღმოაჩინა.

ზემო იმერეთში საერთაშორისო მნიშვნელობის იმდენი მღვიმეა, რომ მათი ზუსტი რაოდენობა არავინ იცის. ორთვალაში, ძუძუანაში, ბონდში, უნდოში, ჯრუჭულაში, სამგლეში, სამერცხლეში და მრავალ სხვა ადგილას სიცოცხლე პალეოლითის ეპოქიდან ფიქსირდება. ეს სხვადასხვა ტიპის დასახლებებით – სამონადირეო თუ მუდმივი მღვიმეებით, გამოქვაბულებით, სეზონური თუ ღია სადგომებით დასტურდება. ნიკას სამეცნიერო ჯგუფის მთავარი მიზანი სწორედ ადამიანისა და პალეოგარემოს, ადამიანთა და ცხოველთა სამყაროს გარემოსა და კლიმატურ ცვლილებებთან ადაპტაციების კვლევაა – პალეოლითის ეპოქიდან მოყოლებული შუა საუკუნეების ჩათვლით. ეს კი საუკეთესოდ აისახება დასავლეთ საქართველოს მღვიმეებში, რომელთა გეოლოგიური ფენები თითქმის ხელუხლებლადაა გადარჩენილი.

მღვიმეები ინფორმაციის დიდი რესურსის შემცველია როგორც არქეოლოგებისთვის, ისე სპელეოლოგებისთვის, ანთროპოლოგებისთვის, პალეონტოლოგებისთვის, არქეოზოოლოგებისთვის, პალეობოტანიკოსებისა და სხვა დარგის სპეციალისტებისთვის.

ნიკა დარწმუნებულია, რომ ჭიათურის რეგიონში თავმოყრილი მღვიმეები უამრავ აქტუალურ კითხვას პასუხობენ: როდის და როგორ გამოჩნდნენ და გავრცელდნენ ნეანდერტალელები კავკასიაში და, საზოგადოდ, ევროპის ტერიტორიაზე? როგორი იყო მათი დემოგრაფიისა და ევოლუციის ისტორია? რატომ წარმოადგენდა ეს ტერიტორია გეოგრაფიულ ჩიხს, სადაც არეალის სიმცირის გამო სხვადასხვა კულტურა იძულებით კონტაქტობდა?

უკვე დადგენილია და ცნობილია, რომ ეს ტერიტორია ნეანდერტალელებმა დაახლოებით 35 000-34 000 წლებში აითვისეს (შესაძლოა, უფრო გვიანდელ პერიოდამდეც), რაც, თავის მხრივ, განაპირობებდა იმას, რომ ამ მცირე და ჩაკეტილ სივრცეში Homo sapiens sapiens-ს, რომელიც ამ რეგიონში 35 000 წლის წინათ გამოჩნდა, ძალაუნებურად მოუწევდა ნეანდერტალელებთან ურთიერთობა.

რას გვიამბობს უნდო

…უნდოს 50-მეტრიანი სიღრმის კარსტული ჭიდან ამირან ჯამრიშვილი და ვალერი ბარბაქაძე ორი ტომრით დაბრუნდნენ და სასწრაფოდ, იქვე გადმოაპირქვავეს. მოულოდნელობისგან ნიკაც კი შეცბა – სველ ტალახში ცხოველების ძვლებთან ერთად ადამიანების ძვლებიც ეყარა.

არქეოლოგებმა უნდოს მღვიმის შესასვლელი გათხარეს და შუა პალეოლითურ ფენაში (300-40 000 წ.წ.) უამრავ სამონადირეო წვეტანას წააწყდნენ. იქნებ ეს მონადირეების დროებითი სადგომი იყო? – ივარაუდეს არქეოლოგებმა. – კარსტული ჭა კი ქვის ხანის ადამიანისთვის ნაგავსაყრელის როლს ასრულებდა? ან იქნებ ამ ადგილას რაიმე რიტუალი სრულდებოდა, რომლის დროსაც მასში ცხოველები და ადამიანები იყრებოდნენ? ან ჭა აქ მცხოვრებთა უსაფრთხოების გარანტი იყო, რადგან ადამიანების გარეთ დამარხვას ან გადაყრას მტაცებელი ცხოველების მოზიდვა შეეძლო?.. თუმცა უკვე ეჭვგარეშე გახლდათ, რომ ეს უნიკალური სადგომი, რომელიც ვარხმელის ხევის დონიდან 100 მეტრის სიმაღლეზე, ციცაბო კლდეზე მდებარეობდა, უამრავ საიდუმლოს ინახავდა.

ნიკას ინიციატივით, უჩვეულო მღვიმის შესწავლაში მსოფლიოს წამყვანი უნივერსიტეტების მკვლევრები ჩაერთნენ. უნდოს კლდე სპეციალური აპარატურით, ტოტალ სთეიშენით, ვინჩესტერის უნივერსიტეტის თანამშრომელმა კის ვილკინსონმა აზომა, ესპანელმა სპეციალისტებმა მადრიდის დამოუკიდებელი უნივერსიტეტიდან ხავიერ ბაენამ, ფელიპე კვარტერომ, დიეგო მარტინ პუიგიმ, სერხიო ბარეზმა, მარტა როკამ კი მღვიმის შესასვლელიდან 15 მ-ის სიღრმეზე, უცხო თვალისგან მოშორებით, კედელზე ამოკაწრული ხელებაღმართული კაცუნას გამოსახულება იპოვეს.

პალეონტოლოგიური მასალის შემადგენლობამ დაადასტურა მოსაზრება, რომ ჭაში სპეციალურად ხდებოდა ნაშთების ჩაყრა. მღვიმეში ლოდებში ჩაყოლილი მღვიმური დათვის რამდენიმე ინდივიდის ძვლებიც ნახეს. შესაძლოა, ისინი ბუნებრივმა კატაკლიზმებმა იმსხვერპლეს, მაგრამ მღვიმეში ირმისა და შვლის ძვლებიც იყო. კარსტულ ჭამდე მისასვლელი დერეფანი ვიწროა, ეს ცხოველები იქ ნამდვილად ვერ გაეტეოდნენ. მაშ, როგორ მოხვდნენ ჭაში?

ისრაელის ჰაიფას უნივერსიტეტის სპეციალისტებმა რუვენ იეშერუნ და გაი ბარ-ოზიმ დაადგინეს, რომ ერთი ადამიანი და ცხოველების ნაშთების ნაწილი ჭაში სიკვდილის ან მათი მოკვდინების შემდეგ იყო ჩაყრილი. ამ და სხვა უნივერსიტეტების თანამშრომლებთან ნიკა თუშაბრამიშვილს 1993 წლიდან აკავშირებდა სხვადასხვა პროექტი, რომლებიც შუადან ზედა პალეოლითზე გადასვლას და, ბუნებრივია, ნეანდერტალელების თანამედროვე ადამიანით ჩანაცვლებასაც ეხებოდა.

ნიკა თუშაბრამიშვილის მოსაზრება გამყარდა – უნდოს კლდე პირველყოფილ ადამიანთა სარიტუალო ადგილი ან მონადირეთა სადგომი იყო.

უნდოს უფსკრული ქართველ სპელეოლოგებთან ერთად საფრანგეთის სპელეოლოგიური ფედერაციის წარმომადგენლებმაც შეისწავლეს. აღმოჩნდა, რომ ის არ არის ერთადერთი კარსტული ჭა. ეს მთელი სისტემაა, რომელიც შედგება დერეფნებისგან, ჭებისგან, უფსკრულებისგან, სადაც მრავლადაა ანთროპოლოგიური და ფაუნისტური ნაშთები. ყველაზე საინტერესო კი ის იყო, რომ შუა და ზედა პალეოლითური ფენები ერთმანეთთან კონტაქტში აღმოჩნდა.

რადგან ზედა პალეოლითი თანამედროვე ადამიანების ცხოვრების ეპოქად განიხილება, შუა კი ნეანდერტალელების, ამან ქართველ არქეოლოგებს ახალი კვლევისკენ უბიძგა: როგორ ჩაანაცვლეს ნეანდერტალელები თანამედროვე ადამიანებმა კავკასიის ტერიტორიაზე? თანაარსებობდნენ თუ არა ისინი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში? თუ თანამედროვე ადამიანები ნეანდერტალელების გადაშენებიდან გარკვეული ხნის შემდეგ გამოჩდნენ?

ეს კითხვები პასუხს ითხოვდა, მაგრამ ჯერ კიდევ მიმდინარე ახალი აღმოჩენების ფონზე რამის დაბეჯითებით მტკიცება სარისკო იყო. ამ მიმართულებით საერთაშორისო კვლევები პერმანენტულად მიმდინარეობს. მათში ჩართული არიან სხვადასხვა ინსტიტუტის, მათ შორის – საფრანგეთის ბუნების მუზეუმის ადამიანის პალეონტოლოგიის ინსტიტუტის მეცნიერები: მარი-ელენ მონსელი, დავიდ პლოღდო, პიერ ვუანშე.

ზემო იმერეთის ტერიტორია, სადაც უნდოს კლდე მდებარეობს, მღვიმეების ნაირსახეობებით და მდინარე ყვირილას ვიწრო ხეობის კარსტულ ინტერიერში ჩაფენილი „შავი“ ქალაქით, ჭიათურითაა განთქმული. თითქმის ორი საუკუნეა, ქალაქი მანგანუმის მადნის მოპოვებით სულდგმულობს. კლდეებზე შეფენილი ვიწრო ქუჩები საბჭოთა კავშირის დროინდელი საბაგირო გზებითაა დაქსაქსული.

მზის ჩასვლისას აქაური კანიონები და ნახევრად დაშლილი მონსტრი ქარხნები თეატრის სევდიან დეკორაციას ემსგავსება. სამაგიეროდ, დიდთოვლობაში ცენტრალური საავტომობილო გზიდან მკაფიოდ ჩანს დაღარული ფერდობებიდან ამაყად მომზირალი გამოქვაბულები და მღვიმეები.

სენსაციური აღმოჩენები ზემო იმერეთში წლიდან წლამდე ხდება. ჭიათურა-საჩხერის ტერიტორია სავსეა პალეოლითის ძეგლებითა და იმდროინდელ ადამიანთა დისლოკაციის ადგილებით. რიონ-ყვირილას აუზის მღვიმეების იდუმალება მეცნიერთა ცნობისმოყვარეობას XIX ს-ის 70-იანი წლებიდან აღვივებს. ამასთან დაკავშირებული უმნიშვნელოვანესი კვლევები პოლონელ მეცნიერს სტეფან კრუკოვსკის ეკუთვნის. 1916-1917 წლებში მას აღუწერია ჭიათურის რაიონის სოფელ რგანთან არსებული მღვიმეები: გვარჯილას კლდე, ბნელ კლდე, საქაჯი კლდე, საძროხია, ჩელტი.

არცთუ დიდი ხნის წინ კი მსოფლიო სამეცნიერო საზოგადოებამ ნამდვილი შოკი განიცადა – ჭიათურასთან, ბონდში, საერთაშორისო მასშტაბით ყველაზე ადრეული – დაახლოებით 35 000-იანი წლების – სელის ბოჭკო აღმოაჩინეს. ამან კიდევ უფრო გაამყარა მოსაზრება, რომ ზედა პალეოლითში ადამიანები უკვე ქსოვდნენ და ეს კლიმატის ცვლილებითაც იყო განპირობებული.

სოფელ მღვიმევთან, ძუძუანას მღვიმეში, რომელიც მუდმივად იპყრობდა ჰარვარდისა და ებრაული უნივერსიტეტების სპეციალისტთა ყურადღებას, ერთი წლის შემდეგ, 2008 წელს, ქართველმა არქეოლოგებმა კიდევ ერთი ასეთივე ტექსტილის ნაშთი, ლერწმისგან დამზადებული 34 000 წლის გრეხილი ძაფის ნაკეთობა იპოვეს.

ძუძუანას უნიკალურ მღვიმეს, სადაც ძაფთან ერთად ორნამენტირებული ძვლის, ამულეტების, ავგაროზების ასამდე ნიმუშიც აღმოჩნდა, მრავალი წლის განმავლობაში ნიკა თუშაბრამიშვილის მამა, ცნობილი ქართველი არქეოლოგი დავით თუშაბრამიშვილი იკვლევდა. მისი ხელმძღვანელობით ჭიათურა-საჩხერის რაიონში 1957-1992 წლებში ყვირილას აუზში 70-ზე მეტი პრეისტორიული, პალეოლითური პერიოდის მღვიმური ძეგლი გამოვლინდა.

„მამამ ექსპედიციაში პირველად ოთხი წლისა წამიყვანა“, – იხსენებს ნიკა. ახლა ის ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის სრული პროფესორია, დედამიწის შემსწავლელ მეცნიერებათა ინსტიტუტის, პალეოგარემოს რეკონსტრუქციის, ბიომრავლფეროვნებისა და არქეოლოგიური კვლევის ცენტრის ხელმძღვანელი. მისი სამეცნიერო ჯგუფი ზემო იმერეთში 1993 წლიდან მუშაობს. ამავე წლიდან, საქართველოში მიმდინარე ომების მიუხედავად, დასავლეთ საქართველოს ძეგლების შესწავლის პროექტებში ჩართულნი იყვნენ ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი ოფერ ბარ-იოზეფი, დანიელ ადლერი და ჰაიფას უნივერსიტეტის პროფესორი ანა ბელფერ-კოჰენი.

მღიმეების ისტორიული სიმდიდრე

ადამიანის მიერ მღვიმეების ათვისება საქართველოში 700 000 წლის წინ იწყება და კაცობრიობის ისტორიის ყველა ეტაპზე სხვადასხვაგვარად მიმდინარეობს. პრეისტორიულ ხანაში მღვიმე ადამიანისთვის სიცივისა და ცხოველთა თავდასხმისგან დამცავი ხელსაყრელი და სასურველი თავშესაფარია. ისტორიულ ხანაში კი, უკვე მწარმოებლური მეურნეობის არსებობისას, უპირატესობა სხვა ტიპის საცხოვრებელ გარემოს ენიჭება და მღვიმეების ათვისებაც მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებს უკავშირდება. მაგალითად, სოფელ რგანში აღმოჩენილ ორ უსახელო მღვიმეში, რომლებიც გამოყენებული იყო როგორც სახიზარი და სამონასტრო კომპლექსის ნაწილი, შუა საუკუნეების მასალა იპოვეს. ამას კედელზე ამოკვეთილი ჯვარიც ადასტურება. ერთ-ერთში პალეოლითის ფენებიც ნახეს, მაგრამ მეორე მსოფლიო ომის დროს მღვიმეებში ჩაშენებული დინამიტების საწყობის გამო ისინი დარღვეული აღმოჩნდა. ცოტა ხანში კი, მანგანუმის საბადოს გახსნისას, ორივე მღვიმე მიწის ქვეშ ისე ჩაიმარხა, რომ მათი ბოლომდე შესწავლა ვერც მოასწრეს.

ზემო იმერეთის პლატოს სივრცეში, სოფელ ნავარძეთთან, კაჟის მოშიშვლებული საბადოები ახლაც შესანიშნავად ჩანს. კაჟის ძარღვები ფიქსირდება სალიეთში, კაცხსა და ჭილოვანში. ასეთ ადგილებზე ადამიანი მილიონი წლის წინ, შესაძლოა, უფრო ადრეც სახლობდა და მისთვის ეს კომფორტული საცხოვრებელი იყო – მდინარიდან წყალი ჰქონდა, იარაღს აქვე, კაჟისგან ამზადებდა. გარეთ ცხოვრებაში თბილი კლიმატიც ხელს უწყობდა. საქართველოს დღევანდელი ტერიტორია, ხელსაყრელი გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის, შავი ზღვიდან წამოსული თბილი ჰავისა და ჩრდილოეთიდან ცივი მასების შემაკავებელი დიდი კავკასიონის ქედის გამო, როგორც ერთი დიდი სახლი, მართლაც სამოთხე იქნებოდა! ამიტომ გამყინვარების 7000-წლოვან პერიოდსაც (25 000 წლიდან 18 000 წლამდე) იოლად გადაურჩა.

გოდერძი სამხარაძემ ყოფილმა მთამსვლელმა და ჭიათურის რაიონში არქეოლოგიური ექსპედიციების შეუცვლელმა წევრმა, რამდენიმე ხნის წინ მიამბო, რომ რაც უფრო დაბლაა მდინარის ხეობიდან მღვიმე, მით უფრო გვიანდელ პერიოდს მიეკუთვნება, რადგან ასეთი ხეობების კირქვულ რეგიონებში მღვიმეები წყლისა და მდინარეების ნაკადების მიერ არის შექმნილი. დროთა განმავლობაში, ხეობის გარღმავებასთან ერთად, ადამიანიც მდინარიდან სულ უფრო ზემოთ ადიოდა.

ნეანდერტალელი და თანამედროვე ადამიანი საცხოვრებლად ყოველთვის მშრალ ადგილს, თუმცა კი მაინც წყლის სიახლოვეს ირჩევდა. სწორედ ასეთია ამ რეგიონში ყველაზე ძველი, 300 000 წლის ჯრუჭულას მღვიმე. მისი თარიღი დადგენილია ბორდოს უნივერსიტეტის არქიომეტრიული კვლევის ინსტიტუტის მკვლევარ ნორბერ მერსიეს, კლიმატისა და პალეოგარემოს მეცნიერებათა ლაბორატორიის თანამშრომელ ელენ ვალადასის და დედამიწის შემსწავლელი მეცნიერების ჯგუფის წარმომადგენელ ჟან-ლუი ჟორონის მიერ.

ამ რეგიონში მუდმივად ცხოვრობდა ადამიანი. ადრეულ ეტაპზე ჯრუჭულაში, სადაც ხელუხლებელი გეოლოგიური ფენებია შემორჩენილი, ნაპოვნია როგორც კაჟისგან, ისე არგილიტისგან, ანდეზიტისა და ბაზალტის ვულკანური ქანებისგან დამზადებული იარაღი. როგორც ჩანს, ამ ნედლეულს ადამიანები მდინარის კალაპოტში პოულობდნენ, მდინარეს კი ის კავკასიონის კალთებიდან ჩამოჰქონდა.

„რაც თავი მახსოვს, ჭიათურის მთებში დავდივარ და ვრწმუნდები, რომ ამ მიწაში ჩამარხული ისტორიული სიმდიდრე ჩვენი წარმოდგენის ფარგლებს სცდება“, – ამბობდა ენთუზიასტი არქეოლოგი გოდერი სამხარაძე. ზემო იმერეთის მღვიმეებსა და გამოქვაბულებში ნაპოვნ უნიკალური მასალას ის ჭიათურაში, საკუთარი სახლის პირველ სართულზე ინახავდა. მას შემდეგ, რაც „შავი“ ქალაქის ერთ-ერთ სკოლაში მის მიერ მოწყობილი არქეოლოგიური მუზეუმი გაქურდეს, ძვირფასი არქეოლოგიური მონაპოვარის მნიშვნელოვანი ნაწილი ჭითურის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმს გადასცა, ნაკლებად ღირებული ნივთებისგან კი შინ მოკრძალებული სამუზეუმო ექსპოზიცია შექმნა. მის პირად კოლექციაში სხვადასხვა პერიოდის ქვის იარაღი ჭარბობს, ასევე, არის შემკვრივებული ზღვის ვარსკვლავი და ქვაში ჩაკირული უზარმაზარი ნიჟარა, იმდროინდელი, როდესაც ზემო იმერეთის კანიონები ჯერ კიდევ წყლით იყო დაფარული, ჩვ. წ. IV-V საუკუნეების ნატიფი სამშვენისები, ჯიხვის რქები, ყალიონი, სათითეები, რვალიტრიანი ღვინის სასმისი, გიგანტური დათვის კბილები.

„რატომ უწოდებთ ამ რეგიონს გეოგრაფიულ ჩიხს?“ – ვეკითხებით ნიკას, რომლის ორხიდიანი ჯიპიც ბონდის მღვიმისკენ მოყინულ გზას ხტუნვა-ხტუნვით მიუყვება.

„როდესაც კასპიისა და შავი ზღვების ტრანსგრესიისა და გამყინვარების შედეგად კავკასიონის მთები ყინულით დაიფარა, სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ ადამიანის მიგრაცია გართულდა. ამის გამო დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე შეიქმნა რეფუგიული ზონები, სადაც ფაუნისტური და მცენარეული სახეობები გაცილებით მეტხანს, ზოგი კი დღემდე შემორჩა. ასეთია ძელქვა, პანტა, უთხოვარი, ლაფანი. მათი შესწავლისას ადგენ, რა კლიმატში ცხოვრობდა ადამიანი. კლიმატის კარგი მაჩვენებლები არიან მღრღნელებიც. მაგალითად, ევროპაში 1 200 000 წლის წინ გადაშენებულმა Allophaimys Pliovaenicus-მა და Lagurodon arankae-მ ჩვენს ტერიტორიაზე დაახლოებით 300 000 წლით მეტხანს იარსება“, – მპასუხობს ნიკა.

გეოგრაფიულ ჩიხად მონათლულ რეგიონში სხვადასხვა კულტურა იძულებით კონტაქტობდა. ეს ტერიტორია ნეანდერტალელებმა დაახლოებით 35 000-34 000 წლებში აითვისეს. მსოფლიოსთვის საინტერესო უნდა იყოს ქართველ მეცნიერეთა მიერ წარმოებული ის გენეტიკური და მულტიდისციპლინური კვლევები, რომლებიც ადასტურებს, რომ ამ მცირე და ჩაკეტილ სივრცეში ნეანდერტალელებს იძულებით მოუწიათ თანაარსებობა Homo sapiens-ებთან, რომლებიც რეგიონში დაახლოებით 35 000 წლის წინ გამოჩნდნენ. თანაარსებობის დამადასტურებელ ინფორმაციას დღეს ბონდისა და ორთვალას მღვიმეები ინახავს.

საქმე ის არის, რომ გამყინვარების პერიოდში, როდესაც კავკასიონის ქედის გადალახვა შეუძლებელი იყო, სამხრეთ კავკასიაში კი ცხოვრებისთვის ხელსაყრელი პირობები არსებობდა, სხვადასხვა ტერიტორიიდან მიგრირებულ ადამიანთა ჯგუფები ამ არეალში თავს იყრიდნენ და თავიანთი კულტურა მოჰქონდათ.

მღვიმე როგორც მდიდარი მემატიანე

ბონდის მღვიმე ჭიათურიდან ექვს კილომეტრზე, სოფელ წირქვალთანაა. მასში შეკიდული ხიდის გავლით უნდა მოხვდეთ. ხიდი ქანაობს და მოყინულ საძელეებზე უკეთ მოსაჭიდებლად ხელთათმანებს ვიხდით. ქვემოთ ჩაკარგული მდინარის ხმა სიმაღლის გამო ჩვენამდე ვერ აღწევს. მერე საცალფეხო ბილიკით გადავდივართ. ბონდის მღვიმეში თბილა. ის მუდმივად 16-18 გრადუსს ინარჩუნებს. აქ რომ ცეცხლი ინთებოდა, ამის დამადასტურებელი ნაკერალი ფენებია აღმოჩენილი. თუ ზამთრობით ადამიანი მღვიმის შესასვლელს ტოტებით დახურავდა, მღვიმეში უფრო დათბებოდა.

ბონდის მღვიმის ფართობი 121 არასრული კვადრატული მეტრია, სიღრმე – 11 მეტრი, სიგანე – 7 მეტრი. ეს იდეალური საცხოვრებელია თაბაგრების ღელესა და კაჟის საბადოებთან ახლოს, ირემსა და დომბაზე მონადირე ადამიანების მცირერიცხოვანი ჯგუფისთვის. სხვადასხვა სფეროს მკვლევართა მიერ დადგენილია, რომ ასეთ ჯგუფებში, საარსებო არეალიდან და იქიდან გამომდინარე, რამდენს ადამიანს შეეძლო ეცხოვრა მღვიმეში, 15-20 კაცი იყრიდა თავს.

2007 წელს ნიკამ და მისმა სამეცნიერო ჯგუფმა, რომლის შემადგენლობაში იყვნენ მარი-ელენ მონსელი, დავით პლოვდო, გოდერძი სამხარაძე, ალპინისტი და მხატვარი ლაშა ორჯონიკიძე, ადგილობრივი მოყვარული არქეოლოგი ავთო ყიფშიძე და ნიკას სტუდენტები, ბონდის გათხრების შედეგად პატარა ბავშვის მოუცვეთელი კბილი იპოვეს. ეს ფაქტი და დიდი რაოდენობით წარმოების გადანაყარი აჩვენებს, რომ მღვიმე პირველყოფილი ადამიანისთვის მონადირეთა ბანაკი კი არა, არამედ მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივი ან დროებითი საცხოვრისი იყო.

მღვიმეში სიმშვიდეა. მისი კედლები „ავთო+ქეთისნაირი“ თანამედროვე წარწერებითაა შელახული. „მართალია, მხატვრობის ეს „ნიმუშები“ სამხრეთ საფრანგეთის გამოქვაბულების პეტროგლიფებისგან ძალიან განსხვავდება, მაგრამ რამდენიმე ათასი წლის შემდეგ იქნებ კვლევის საგანიც გახდეს, – ხუმრობს ნიკა. – თუმცა კონკრეტულად ეს მღვიმე ისტორიაში სხვა მიზეზთა გამოა შესული“. ბონდის მღვიმეში საქართველოს ტერიტორიაზე პირველად დგინდება პალეომიწისძვრა. ზუსტი თარიღები 29 462 წელი და 17 500 წელია. მღვიმეში ერთ ზოლზე დაფიქსირებული ჩამოქცევები ბუნებრივი კატასტროფის უტყუარი ნიშანია. მღვიმის ზედა მხარეს ღრმა ნაპრალი კარგად ჩანს და ისეთივე შიშის განცდას იწვევს, როგორც თანამედროვე ბინების ჭერზე მიწისძვრის ძლიერი ბიძგებისგან გაჩენილი ბზარები.

თუმცა მიწისძვრა როდი იყო მღვიმეში მცხოვრები ადამიანების ერთადერთი განსაცდელი – 2010 წელს, RESET (RESonse of humans abrupt Environmental Transitions) პროექტის ფარგლებში განხორციელებული კვლევისა და ბონდის მღვიმის გათხრების დროს ლითოლოგიურად განსხვავებულ ფენებში ვულკანური ფერფლი აღმოაჩდა. მასალის სიმცირის გამო ფერფლის წარმოშობის დადგენა ვერ მოხერხდა. ამ პროექტზე ოქსფორდის უნივერსიტეტის თანამშრომლებმა იმუშავეს, კერძოდ, ბრიტანეთის ბუნების მუზეუმის ცნობილი ანთროპოლოგის კრის სტრინგერის ჯგუფმა დასტინ უაიტის ხელმძღვანელობით. მიწისძვრის დროს იყო ვულკანიზმიც, ამის ნიშნები ერთსა და იმავე ფენაშია ნაპოვნი. ფერფლი ადგილობრივი ვულკანისა აღმოჩნდა, მაგრამ კვლევები უნდა გაგრძელდეს.

ბონდის მღვიმის შესწავლისას გამოითქვა ვარაუდი, რომ შესაძლოა, პირველყოფილ ადამიანთა ჯგუფების თანაცხოვრება სხვადასხვა ხეობასა და მღვიმეში გარემოსთან მათ ადაპტაციასთან, კერძოდ, ბუნებრივი რესურსებისა და არეალების გადანაწილებასთან ყოფილიყო დაკავშირებული. საინტერესოა, რომ ერთ, იდენტურ ლანდშაფტში ადამიანი სხვადასხვა ტიპის საქმიანობას ეწეოდა. ბონდის პარარალელურ ხეობაში, სულ რაღაც ორ კილომეტრზე, ორთვალა მღვიმეში აღმოჩენილი მასალა ადასტურებს, რომ იქაურები უმეტესად ჯიხვზე ნადირობდნენ, ბონდში კი – დომბაზე. რატომ? ხომ არ იყო ეს მღვიმეები მათთვის სეზონური სადგომები, ან ხომ არ არსებობდა სხვადასხვა ცხოველებზე სპეციალიზებული ადამიანთა ჯგუფები, რომლებსაც ტერიტორიები ჰქონდათ გადანაწილებული? ამის შესახებ ქართველ სპეციალისტებს მხოლოდ ვარაუდების გამოთქმა შეუძლიათ.

დენიელ ადლერს ჰარვარდის უნივერსიტეტიდან და გაი ბარ-ოზის ჰაიფას უნივერსიტეტიდან ჰქონდათ მოსაზრება, რომ, მაგალითად, ორთვალა კლდე (მასზე ცოტა მოგვიანებით ვისაუბრებთ) სეზონურად იყო ათვისებული. მკვლევართა ეს მოსაზრება მონადირებული ზრდასრული ჯიხვების ასაკს ეფუძნებოდა. თუმცა ნიკა ამ ვარაუდს უარყოფს. მისი აზრით, ჯიხვზე ნადირობის ტრადიცია აქ ნეანდერტალელების დროიდან იწყება და ზედა პალეოლითშიც გრძელდება.

ნიკას აზრით, იმის გამო, რომ ვერტიკალური ზონები 1000 მეტრით იყო დაწეული, ჯიხვები საკვების მოსაპოვებლად ყოველდღიურად ორ კილომეტრს გადიოდნენ (ნაქერალას კლდე ზღვის დონიდან 2000 მეტრზეა). ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ისინი ამ მღვიმეების გარშემო მუდმივად ცხოვრობდნენ და ადამიანს ნებისმიერ სეზონზე შეეძლო მათი მონადირება.

გეზს სოფელ პერევისკენ ვიღებთ. მის მიდამოებში მრავალი კარსტული მღვიმეა: კლდეკარის გამოქვაბული, ორთვალა კლდე, ცაცას გერამი. გადმოცემით, ცაცას გერამში იოსებ სტალინი იმალებოდა, რაშიც ცაცა წერეთელი ეხმარებოდა.

ორთვალა კლდე მდინარიდან 40 მეტრ სიმაღლეზეა. დიდთოვლობის გამო ბილიკი არ ჩანს. ნიკა ყოფილი ალპინისტია. მთამსვლელობის დროს არაერთ მწვერვალი დაუპყრია. წინ სიფრთხილით მიიწევს. ორთვალას ორდარბაზიან მღვიმეში, საქართველოში იარაღების შესწავლის საფუძველზე, უკანასკნელი ნეანდერტალელის არსებობა ერთ-ერთი ბოლო, შუაპალეოლითური ფენის თარიღით – 35 000 წლით დადასტურდა. ასევე ნაპოვნია 39 000-37 000 ათასი წლებით დათარიღებული მამაკაცის მეორე საღეჭი. ის მაქს პლანკის ინსტიტუტის სვანტე პააბოს ჯგუფის წარმომადგენელმა და საფრანგეთის ბუნების ისტორიის მუზეუმის თანამშრომელმა ტონი შევალიემ შეისწავლა.

ორთვალაში ნიკამ არაერთ უცხოურ უნივერსიტეტთან ერთად იმუშავა, მაგრამ პასუხგაუცემელი დარჩა შუა და ზედა პალეოლითის გარდამავალ პერიოდთან დაკავშირებული რამდენიმე კითხვა. ამჟამად გათხრილია მცირე დარბაზის ნაწილი. დიდი დარბაზი გაუთხრელია. აქ ფენები გაცილებით ღრმად მიდის. ამიტომ შესაძლოა, ეს ადგილი იქ მდიდარი ინფორმაციის მატარებელი იყოს.

ჯერჯერობით უცნობია, იყო თუ არა ორთვალას ორი მღვიმე ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი და რისთვის გამოიყენებოდა. სავარაუდოდ, დიდი დარბაზი საცხოვრისი უნდა ყოფილიყო, რადგან მისი შემოსასვლელის დახურვა ტოტებით ადვილად შეიძლებოდა.

ორთვალას დიდი დარბაზიდან მოპირდაპირე კლდის შთამბეჭდავი პანორამა იშლება. ნიკა ფოტებს თავისი მინიატურული წყალგაუმტარი აპარატით იღებს და ხსნის, რომ მღვიმის ქვედა შეუვსებელი, „სტერილური“ ფენა გვიჩვენებს – ადამიანი ამ პერიოდში აქ არ ცხოვრობდა, აციების გამო მან ის დროებით დატოვა და შემდეგ ისევ დაუბრუნდა.

…ჭიათურის საავტომობილო ტრასაზე გასულები, გზის პირას, ბალასტისგან გამოსასუფთავებელ ერთ-ერთ მოზრდილ მღვიმეშიც შევდივართ. არქეოლოგიური მასალა აქ არ აღმოჩნდა, მაგრამ საჩხერის მუნიციპალიტეტთან არსებული საქველმოქმედო ფონდისა და კულტურის სამინისტროს დაფინანსებით, სამუზეუმო სივრცე და პალეოლითური ექსპოზიცია მოეწყობა. იქვე, კიდევ ერთ მღვიმეში, ტურისტებისთვის საინფორმაციო ცენტრი უნდა გაკეთდეს.

დაახლოებით ას მეტრზე, მაგრამ უკვე დიდ სიმაღლეზე, სამი მღვიმეც მოჩანს. ნიკას ჯგუფმა ანა დულარეს, ლაშა კვეკვესკირის, ილია ბერულავას შემადგენლობით აქ ალპინისტური მეთოდების გამოყენებით შეაღწია. ერთ-ერთ ციხე-ქვაბში (დაახლოებითი თარიღი – მე-6-7 ს.ს.-დან), რომელიც ორნავიანი ეკლესიის ნაწილი იყო, განდეგილები ცხოვრობდნენ. შუა საუკუნეების სხვადასხვა პერიოდში აქაურ ხეობებში გამოკვეთილი გამოქვაბულთა სისტემები, განურჩევლად იმისა, თავდაცვითი მნიშვნელობისა იყო თუ სამონასტრო სტრუქტურების შემადგენელი ქვაბოვანი საგანდეგილოები, თითქმის ყოველთვის იმის გათვალისწინებით იქმნებოდა, რომ ურთიერთშორის ვიზუალური კომუნიკაცია ჰქონოდათ. ეს მათ შორის სასიცოცხლოდ აუცილებელი ინფორმაციის გასცავლელად იყო საჭირო (ჟურნალი „სემიოტიკა“, №12, სტატია „ზემო იმერეთი – გზები, კლდის ძეგლები და კომუნიკაციის საკითხები“, ავტორები: ნ. თუშაბრამიშვილი, ნ. ბახტაძე, ლ. სუხიშვილი).

საქართველოს მღვიმეებს იმის გამოც აქვს მსოფლიო მნიშვნელობა, რომ ამ ძეგლთა კვლევის შედეგები ძველი ქვის ხანის მეცნიერთა წინაშე დასმულ არაერთ კითხვას პასუხობს: როგორ ხდებოდა ადამიანების გავრცელება? როგორი იყო მათი ცხოვრების წესი? როგორ მოხდა ერთი პერიოდის მეორით ჩანაცვლება? რა სახეობის ადამიანები ცხოვრობდნენ და როგორ ხდებოდა გარემოსთან მათი ადაპტაცია? ამით ინტერესდებიან დიდი საერთაშორისო ინსტიტუციები. საქართველოში არსებული ძეგლები მოხსენიებულია არა მხოლოდ სპეციალურ უცხოურ ლიტერატურაში, არამედ ქვის ხანის ძეგლების გზამკვლევებში, მაგალითად, კემბრიჯის უნივერსიტეტის მიერ გამოცემულში.

„უნდოს მღვიმეში არაერთხელ რომ დავბრუნდები, ნამდვილად ვიცი. ბოლომდე გასარკვევია იმ კარსტული ჭის ფუნქცია, სადაც ადამიანისა და ცხოველების ძვლები ვიპოვეთ. ისიც გვაინტერესებს, იყო თუ არა დაკავშირებული კედლის გამოსახულება რაიმე რიტუალთან, ან ხომ არ იყო ეს ადგილი მონადირეთა ბანაკი, სად იყო ამ მონადირეების საცხოვრისი. უნდო ერთ-ერთი პატარა საიდუმლოა, თორემ მკვლევრებისთვის დასავლეთი საქართველოს კლდოვანი ტერიტორია ერთი დიდი თავსატეხია“, – ამბობს ნიკა.

ჭუბერი-საკენის გზაზე, რომელიც რუსებმა გოლგოთის გზად გვიქციეს, აფხაზეთის ომში დაღუპულთა ხსოვნის მემორიალი აღიმართა. ამ ღონისძიებას უკრაინის გასამხედროებული ორგანიზაცია „უნა-უნსოს” უფროსი მეთაური, იური შუხევიჩი ესწრებოდა. ის უშუალოდ ხელმძღვანელობდა „უნა-უნსოს” მებრძოლების საქართველოში გადმოყვანას, სადაც ისინი აფხაზეთში ქართული არმიის მხარეს იბრძოდნენ.

უკრაინული ნაციონალ-პოლიტიკური ორგანიზაცია „უნა-უნსო“ ათას ცხრაას ოთხმოცდაათ წელს მწერალმა და დისიდენტმა, იური შუხევიჩმა დააარსა. უკრაინელი ნაციონალისტები დღემდე ამბობენ, რომ მათი მიზანია, რუსეთის სახელმწიფოს საზღვარმა მოსკოვიდან 70 კილომეტრში გაიაროს.

საერთო ჯამში აფხაზეთში იბრძოდა 300-მდე უკრაინელი მოხალისე, მათ მეთაურობდა მაიორი ოლეგ ბობროვიჩი, რომელიც ვახტანგ გორგასლის ორდენის კავალერია.

თბილისში, საქართველოს ერთიანობისთვის დაღუპულთა ხსოვნის მემორიალურ კედელზე რამდენიმე უკრაინელი მოხალისის გვარიც არის ამოტვიფრული. რაც შეეხება ცოცხლად დარჩენილებს, არქივებში მხოლოდ იმ უკრაინელი მებრძოლების გვარები აღმოჩნდა, რომლებიც 1994-96 წლებში საქართველოს იმჟამინდელმა სახელმწიფო მეთაურმა სახელმწიფო ჯილდოებით დააჯილდოვა. საქართველოს ვეტერანთა დეპარტამენტმა მოძებნა მათი გვარები და შარშან ივნისში მათთვის ერთჯერადი ფულადი ჯილდოების გადაცემა გადაწყვიტა, მაგრამ „უნა-უნსოს” მებრძოლებმა, როგორც გაირკვა, ჯილდოებზე უარი თქვეს.

ომის დროს უკრაინელმა მოხალისემ, „ობუხ“ ტკაჩუკმა ჟურნალისტთან ინტერვიუში თქვა: „ახლა ამ ომში, თუ გაუძლებს საქართველო, გაუძლებს უკრაინაც“.

ახლა 2022 წლის აპრილია და იმედით შევყურებთ უკრაინას, რადგან ვიცით, რომ თუ გაუძლებს უკრაინა, გავუძლებთ ჩვენც.