თანამედროვე ციფრულ ეპოქაში, სადაც ჩვენი ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილი ონლაინ პლატფორმებზე მიმდინარეობს, სულ უფრო ხშირად ვაწყდებით  უხილავ, მაგრამ ყოვლისშემძლე ძალას – ალგორითმს. რა ხდება, როდესაც ეს ავტომატიზებული სისტემა, კონტექსტის გააზრების გარეშე, ჩვენს მსაჯულად, ცენზორად და ზოგჯერ დამსჯელადაც გვევლინება? და საერთოდ, საით მივყავართ ალგორითმების ასეთ „ქცევას“?

ალგორითმების „შავი ყუთი“

ალბათ ყველას გქონიათ გამოცდილება, როდესაც რომელიმე პლატფორმა „გსჯით“ იმ დანაშაულის გამო, რომელიც არ ჩაგიდენიათ და მიგანიშნებთ რაღაცა ტიპის დარღვევაზე, რომელზეც წარმოდგენა არ გაქვთ. მაგალითად, მახსოვს ერთხელ რაღაც ტესტი დავდე ფეისბუკზე, სურათზე გამოსახული იყო: ძროხა, ქათამი და ბალახი და მომხმარებლებს ვთხოვდი, დაეჯგუფებინათ. ვინც კი სიტყვა „ქათამი“ დაწერა კომენტარში, ფეისბუკის ალგორითმმა ყველას კომენტარი წაშალა და გაფრთხილება მისცა, მათ შორის, მეც. ვერაფრით ვერ მივხვდი და დავიწყე გამოკვლევა, რა მოხდა და რატომ დავისაჯეთ. აღმოჩნდა, რომ სიტყვა „ქათამი“ რაღაც კოდური სიტყვაა, რომელიც ფეისბუკის „შავ სიაშია“ შეტანილი. „შავი სია“ ნიშნავს იმ აკრძალულ სიტყვებს, რომელთა გამოყენებაზეც მომხმარებლებს ბანი ედებათ. ჩვენ არ ვიცით ყველა სიტყვა, რომლის გამოყენებაც „ისჯება“ და ზოგს მაშინ ვიგებთ, როცა შეტყობინება მოგვდის.

ცოტა ხნის წინ კი Open AI – ის ალგორითმმა მოულოდნელად მთელი 2 წლის ანგარიში წამიშალა (თავისი ჩატებით, თასქებით, ჯიპიტებით, ასობით ჩატით, სტატიით, სამუშაო საქაღალდეებით და ასე შემდეგ). მეილზე მომწერა, რომ ჩემს კონტენტში აღმოაჩინეს ძალადობის შემცველი სიტყვები. რა თქმა უნდა, გავასაჩივრე და პასუხად მივიღე, რომ განიხილეს და ძალაში ტოვებენ გადაწყვეტილებას ანგარიშის წაშლის შესახებ და რომ აპელაცია აღარ განიხილება.  მხოლოდ ამ მოკლე აბსტრაქტული განცხადებით შემოიფარგლნენ, ბევრი ვიფიქრე თუ ცოტა (განვიხილე ეს თემა სხვა ჩატბოტებთან), იმ დასკვნამდე მივედი, რომ ChatGPT -ის ალგორითმმა დამსაჯა საბავშვო წიგნისთვის ილუსტრაციების შექმნის გამო; კერძოდ, პრომპტში გამოყენებული ისეთი სიტყვებისთვის, როგორიცაა: ბავშვი ნაძვის ხეს ჩაეხუტა, გოგონა დაწვა საწოლში და ბებომ ზღაპარი წაუკითხა, ლეკვმა ბიჭუნა ალოკა…  რაც არ უნდა ვიმეორო, რომ ალგორითმი უსამართლოდ მომექცა, არაფერს არ ცვლის ეს აღშფოთება. ალგორითმისთვის არ არსებობს სამართლიანი/უსამართლო ქცევა, მისთვის არსებობს აკრძალული ლექსიკის „შავი ყუთი“, რომლის შესახებაც მომხმარებელს უმეტესად წარმოდგენა არა აქვს. ამ დიდი „კაპიტალის“ დაკარგვის შემდეგ (2 წლის ჩატები), გადავწყვიტე, უფრო დეტალურად შემესწავლა ეს თემები და საზოგადოებისთვისაც ინფორმაცია მიმეწოდებინა, რადგან სხვაგვარად თავდაცვა უბრალოდ არ არსებობს. ალგორითმს არ აინტერესებს შენი ქცევები, ის რეაგირებს შენს ლექსიკაზე, რომლის კონტექსტში აღქმაც კი არ შეუძლია, თორემ ნახავდა, რომ როცა ვწერდი პრომპტში: „ბავშვი თამაშობს“, მართლა ბავშვის თამაში მქონდა მხედველობაში. ეს რომ ერთეული და მხოლოდ ჩემი შემთხვევა ყოფილიყო, განხილვად არ ეღირებოდა, მაგრამ ასე ხდება მასიურად.

ალგორითმული მმართველობა

ამ საკითხის კვლევისას მივადექი  ახალ თემას: ეს არის ალგორითმული მმართველობა. ალგორითმი გაიძულებს, გაითვალისწინო მისი შეზღუდვები, ის გიწესებს სოციალურ პლატფორმაზე თავისი თამაშის წესებს და თან ისე, რომ ბოლომდე და ღიად ამის შესახებ ინფორმაციას არ გაწვდის.

ეს ყველაფერი უფრო შორსაც მიდის, სხვადასხვა ქვეყანაში არსებობს უკვე „ალგორითმული პოლიცია“, რომელიც სავარაუდო დამნაშავეების იდენტიფიცირებას ახდენს დანაშაულის ჩადენამდე.

პრობლემას ამძიმებს ის, რომ ციფრული ინდექსები ხშირად ცდომილებითაა სავსე. სტატისტიკურად, ალგორითმული ფილტრები მნიშვნელოვანი რაოდენობით ცრუ დადებით სიგნალებს (false positives) გამოიმუშავებენ. მაგალითად,  predictive policing-ის სისტემაში 94,000-დან მხოლოდ 277 შემთხვევა დადასტურდა სწორ პროგნოზად.[1]

ზემოთ განხილული პრევენციული და სემიოტიკური მექანიზმების შერწყმით წარმოიშობა პარადოქსული რეალობა, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ „ლინგვისტური დანაშაული“. ეს არის სიტუაცია, როდესაც საწყისი „დანაშაული“ მხოლოდ ენაში/ლექსიკაში არსებობს: მომხმარებლის მიერ დაწერილ სიტყვებში, ან ალგორითმის მიერ მათთვის მინიჭებულ ინტერპრეტაციაში  და არა ობიექტურ რეალობაში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ენობრივი გამოხატულება იქცევა „დანაშაულად“, მიუხედავად იმისა, რომ არანაირ უკანონობას ადგილი არ ჰქონია.

ეს ტენდენცია სერიოზულ საფრთხეს უქმნის გამოხატვის თავისუფლებას და თავად სამართლიანობის პრინციპებს ციფრულ სივრცეში. როცა ალგორითმი ხდება მოსამართლე, ჩნდება ე.წ. „ალგორითმული ლევიათანი“, რომელიც უსამართლოდ უზღუდავს მომხმარებლებს უფლებებს. კვლევები ადასტურებენ (Algorithmic Arbitrariness in Content Moderation Juan Felipe Gomez , Caio Vieira Machado, Lucas Monteiro Paes, Flavio P. Calmon)[2] რომ მასშტაბური ავტომატური მოდერაცია ქმნის ისეთი გარემოს, სადაც ალგორითმი დომინანტურად აკონტროლებს ადამიანის ძირითად უფლებებს, მათ შორის თავისუფალ კომუნიკაციას. მაგალითად, დიდ პლატფორმებზე არაერთხელ ყოფილა შემთხვევა, როცა ავტომატურმა ფილტრმა უაპელაციოდ დაბლოკა ლეგიტიმური კონტენტი ან განარიდა დისკუსიიდან მომხმარებელი პროცედურული გამჭვირვალობის გარეშე. ასეთი შემთხვევა განმარტებულია, როგორც „ალგორითმული თვითნებობა“, სადაც კოდით დაწესებული ენა/ალგორითმი სჯის ცოცხალ ადამიანს სამართლებრივი დაცვის შესაძლებლობის გარეშე.

კემბრიჯის უნივერსიტეტის პროფესორი, კარენ იეუნგი, ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც  ტერმინი „ალგორითმული ლევიათანი“ აკადემიურ დისკურსში დაამკვიდრა (Karen Yeung – “‘Hypernudge’ and the ‘Algorithmic Leviathan’”). ნაშრომში ის აანალიზებს, თუ როგორ იყენებენ ალგორითმული სისტემები „ჰიპერ-ბიძგის“ (Hypernudge) ტექნიკას ადამიანების ქცევის სამართავად ფაქტობრივად უხილავად და ავტომატიზებულად. ის პირდაპირ უკავშირებს ამ ახალ მარეგულირებელ ძალას ჰობსის ლევიათანის განახლებულ, უფრო ყოვლისმომცველ და ნაკლებად ანგარიშვალდებულ ფორმას.

„ავტომატიზებული გადაწყვეტილების მიმღები სისტემები, რომლებიც დიდ  სექტორზე უნიფიცირებულ შეფასებებს აკეთებენ  და რომლებსაც მოკლედ შეგვიძლია ვუწოდოთ „ალგორითმული ლევიათანები“ – მორალურად შემაშფოთებელი გზებით ზღუდავენ ადამიანების შესაძლებლობებს.“[3]

„შესაძლებლობების მონოპოლია“ არის ძალიან მძლავრი მეტაფორა, რომელსაც იყენებს Karen Yeung და  რომელიც აღწერს სისტემას, სადაც ინდივიდს აღარ აქვს ალტერნატივა და მისი ცხოვრების ტრაექტორია ერთიანი, უხილავი ძალაუფლების მიერ კონტროლდება.

Antoinette Rouvroy & Thomas Berns – “Algorithmic Governmentality and the End of the World” –   ავტორები ამ ნაშრომში ფუკოს „მმართველობის“ (Governmentality) იდეას ავითარებენ და თანამედროვე ციფრულ სამყაროს არგებენ. ისინი აღწერენ „ალგორითმულ მმართველობას“, როგორც მართვის ახალ რეჟიმს, რომელიც უგულებელყოფს სოციალურ ნორმებს, კანონებსა და რეფლექსიას და მათ ნაცვლად ეყრდნობა მონაცემთა კორელაციებსა და ავტომატიზებულ გადაწყვეტილებებს. [4]

რუვრუა და ბერნსი აანალიზებენ მმართველობის ფუნდამენტურ ტრანსფორმაციას, რომელიც ფუკოს მიერ აღწერილ დისციპლინარულ და ბიოპოლიტიკურ საზოგადოებებს ცვლის. მათი მთავარი არგუმენტებია:

გადასვლა ნორმებიდან სიგნალებზე: ტრადიციული მმართველობა ეფუძნებოდა კანონებს, წესებსა და ნორმებს (ანუ იმას, თუ როგორ უნდა მოქცეულიყო ადამიანი). „ალგორითმული მმართველობა“ კი ამას გვერდს უვლის და პირდაპირ მონაცემთა უწყვეტ ნაკადზე – „სიგნალებზე“ – ოპერირებს. ის არ გეუბნება, რა არის სწორი, არამედ პროგნოზირებს, თუ რას გააკეთებ სავარაუდოდ მომავალში.

არანორმატიული კონტროლი: ეს მმართველობა არ არის მორალური ან იდეოლოგიური. მისი მიზანი არ არის ინდივიდის გამოსწორება ან დასჯა, არამედ სისტემის ოპტიმიზაცია და პოტენციური რისკების წინასწარ მართვა. ის არ კრძალავს, არამედ „პროფილაქტიკურად“ ზღუდავს არასასურველ ქცევას, სანამ ის მოხდება.

კრიტიკისა და სუბიექტის დასასრული: რადგან ეს სისტემა არ ეფუძნება გასაგებ წესებს (არამედ გაუგებარ კორელაციებს „შავ ყუთში“), ინდივიდს არა აქვს კრიტიკის შესაძლებლობა. შენ ვერ შეეწინააღმდეგები იმას, რისი ლოგიკაც არ გესმის. ეს იწვევს ტრადიციული, რაციონალური სუბიექტის გაქრობას. სწორედ ეს არის სათაურში ნახსენები „სამყაროს დასასრული“ –  იმ სამყაროსი, რომელიც საერთო მნიშვნელობებსა და კრიტიკულ აზროვნებაზე იდგა.

ალგორითმული ლევიათანის ონტოლოგია

ალგორითმული ლევიათანი  უბრალოდ ხელისუფლების ახალი ფორმა კი არ არის, არამედ რადიკალურად განსხვავებული ონტოლოგიური ფენომენია, რომელსაც რამდენიმე უნიკალური მახასიათებელი აქვს:

• უსხეულობა (Incorporeality): ალგორითმულ ლევიათანს არ გააჩნია მატერიალური სხეული, ფიზიკური ფორმა. ეს მის წინააღმდეგ წინააღმდეგობას უკიდურესად ართულებს – როგორ ვებრძოლოთ იმას, რასაც სხეული არ გააჩნია?
• ყველგანმყოფობა (Omnipresence): ის ყველგანაა, სადაც კი ციფრული ტექნოლოგია არსებობს. ის არ მოძრაობს სივრცეში; ის თავად არის სივრცე – ციფრული სივრცე.
• კვაზი-ყოვლისმცოდნეობა (Quasi-omniscience): მისი „ცოდნა“ მონაცემთა მასივების ანალიზს ემყარება. ის მომხმარებლის ქცევას ხშირად თავად მომხმარებელზე უკეთ „იცნობს“. 

ძალაუფლების ახალი არქიტექტურა

ალგორითმული ლევიათანი ძალაუფლების სრულიად ახალ არქიტექტურას ქმნის: ის არ აყალიბებს ძალაუფლების კლასიკურ ვერტიკალს. მის ნაცვლად, ის ქმნის ქსელურ, რიზომულ (rhizomatic) სტრუქტურას, სადაც კონტროლი ყველგანაა და, ამავდროულად, არსად. მიშელ ფუკოს ტერმინოლოგიით, ალგორითმული ლევიათანი მიკრო-ძალაუფლების ლოგიკით მოქმედებს: იგი არა მხოლოდ კრძალავს, არამედ აწარმოებს და მიმართულებას აძლევს სურვილებსა და ქცევებს. ეს არის პანოპტიკონი 2.0: – ბენთამის პანოპტიკონის იდეის ციფრული ევოლუცია, სადაც მეთვალყურეობის მექანიზმი დეცენტრალიზებული და ინტერნალიზებულია — სუბიექტი თავად ხდება საკუთარი თავის მაკონტროლებელი.

დასკვნის მაგიერ:

აი, ასეთ მოცემულობაში ვართ ციფრული ეპოქის კონტექსტში, სადაც უხილავი კოდი ჩვენი სოციალური ქსოვილის არბიტრად იქცევა. კრიტიკული აზროვნება და სიფხიზლე აუცილებელია, რათა ერთ მშვენიერ დღეს რომელიმე ტექნოლოგიურმა გიგანტმა წყალში არ ჩაგვიყაროს წლების ნაშრომი და ჩვენს ციფრულ იდენტობას არ დაეწეროს ERROR.

ამ მოცემულობიდან შეგვიძლია დავასკვნათ:

1. ტექნიკური იმპერატივი: ციფრული ავტონომია. ყველაზე პირდაპირი და პრაგმატული გაკვეთილი მონაცემთა სუვერენიტეტის აუცილებლობაა. ყოველთვის ჩამოტვირთეთ, დააარქივეთ და შეინახეთ მნიშვნელოვანი დოკუმენტები ლოკალურ ან პირად ღრუბლოვან საცავში. ინსტრუმენტებზე დამოკიდებულება სტრატეგიული სისუსტეა. ჩვენი ინტელექტუალური საკუთრება არ უნდა იყოს ერთი კომპანიის კეთილ ნებაზე დამოკიდებული.
2.  დაკარგული კონტექსტის კრიზისი. „ალგორითმული ლევიათანი“ ქმნის სემანტიკურ ვაკუუმს, სადაც სიტყვები მოწყვეტილია თავის კონტექსტს, განზრახვასა და კულტურულ ნიუანსებს. ჩვენი ამოცანაა, ვიბრძოლოთ მნიშვნელობის შენარჩუნებისთვის. ეს ნიშნავს ახალი „ციფრული წიგნიერების“ სტანდარტების შემუშავებას, რომელიც მომხმარებელსაც და დეველოპერსაც კონტექსტის კრიტიკულ მნიშვნელობას ასწავლის.
3. გამჭვირვალობისა და ანგარიშვალდებულების მოთხოვნა. ჩვენ, როგორც მომხმარებლებმა და ციფრულმა მოქალაქეებმა, უნდა მოვითხოვოთ ალგორითმული პროცესების გამჭვირვალობა. „შავი ყუთი“ უნდა გაიხსნას. აუცილებელია შეიქმნას დამოუკიდებელი მარეგულირებელი ორგანოები და ადამიანური ჩართულობით მოქმედი სააპელაციო მექანიზმები, რომლებიც უზრუნველყოფენ, რომ მანქანის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება არ იყოს საბოლოო და უპირობო განაჩენი.
4. ცნობიერების ბრძოლა ავტომატიზაციის წინააღმდეგ. საბოლოო ჯამში, ეს ბრძოლა სცილდება ტექნოლოგიურ და სამართლებრივ ჩარჩოებს. ეს არის ბრძოლა ადამიანური ნების, კრიტიკული აზრისა და ცნობიერი გადაწყვეტილების დასაცავად მზარდი ავტომატიზაციის საპირისპიროდ. „ალგორითმული ლევიათანი“ საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ ჩვენს მონაცემებს, არამედ ჩვენს უნარს, ვიყოთ რაციონალური, მორალური და თავისუფალი სუბიექტები. ამიტომ, ამ უხილავ ძალასთან დაპირისპირება ჩვენი ეპოქის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ეგზისტენციალური ამოცანაა.

  პირველი ნაწილის დასასრული…

[1] https://algorithmwatch.org/en/algorithmic-policing-explained/#:~:text=Some%20findings%20on%20the%20rate,3%20per%20cent

[2]https://ar5iv.labs.arxiv.org/html/2402.16979v1#:~:text=model%20multiplicity%20compares%20to%20unambiguous,discussed%20and%20passed%20in%20many

[3] Karen Yeung – “‘Hypernudge’ and the ‘Algorithmic Leviathan’” – https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3786377

[4] https://shs.cairn.info/revue-reseaux-2013-1-page-163?lang=fr

გაღმერთებული სამშობლო

აკაკი წერეთელთანაც, როგორც ილიასთან, მამულის ცნება, სამშობლოს სიყვარულის გრძნობა საკრალიზებულია.

აკაკი წერეთლის შემოქმედებაში უამრავ ისეთ სახე-სიმბოლოს მოუყრია თავი, რომელთა არქეტიპები თუ ფესვები უძველეს ქრისტიანულ კულტურასა და მწერლობაშია საძიებელი, თუმცა ეპოქისა და მწერლის ინდივიდუალური ხედვის შესაბამისად ტრანსფორმირებულები. ამასთან ქრისტიანულმა სიმბოლიკამ აკაკისთან მხატვრული ფუნქციაც კარგად შეითვისა და განსხვავებული სახით წარმოჩნდა. მაგრამ ძირითადი დანიშნულება და ქრისტიანული შინაარსი შეინარჩუნა, უფრო მეტიც, მათ ქრისტიანულ, სარწმუნოებრივ შინაარსს ეროვნული შინაარსიც დაუკავშირა, რაც მეცხრამეტე საუკუნის საქართველოს მდგომარეობიდან გამომდინარე, ამ ეპოქის მწერლობის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ნიშანია.

აკაკი წერეთლის პროზასა თუ პოეზიაში სიზმარს მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, როგორც დამაკავშირებელ რგოლს ამქვეყნიურობასა და ზეციურს შორის. მხატვრული თვალსაზრისით, ლიტერატურაში სიზმარს ხშირად იყენებენ, თუმცა აკაკი წერეთლის „სიზმრები“ არ არის მხოლოდ მხატვრული ხერხი, ის ხიდის, ლიმინალური ზღურბლის ფუნქციასაც ასრულებს. თავის თავში აქცევს აწმყოს წარსულს და მომავალს, რითაც მარადიულობის ილუზიას ქმნის, დროის ერთიანი, დაუნაწევრებელი მსვლელობა კი ქრისტიანობის განუყოფელი ნაწილია.

აკაკი წერეთლის მიერ საკუთარ შემოქმედებაში სიზმრების მოხმობა და ხშირ შემთხვევაში სათაურად მათი გამოტანა (ლექსი: „სიზმარი“, მოთხრობა: „ორი სიზმარი“ და სხვ.) იმ ფაქტზე მიუთითებს, რომ ავტორი შეგნებულად და გააზრებულად მიმართავს სიზმრებს, რაც არა მხოლოდ მხატვრული სამკაულია, არამედ ეპოქის მიერ ნაკარნახები საჭიროებაც. კ. იუნგი არქეტიპებზე მსჯელობისას აღნიშნავს: „… მრავალი ასეთი არქეტიპული ხატი არსებობს, მაგრამ ისინი არ წარმოაჩენენ თავს სიზმარსა თუ ხელოვნების ნაწარმოებში, თუკი საერთო გზიდან გადახვევა არ აამოქმედებს მათ. როცა შეგნებული ცხოვრება ცალმხრივი ხდება ან მცდარი გზით მიემართება, ეს ხატები „ინსტინქტურად“ ამოდიან ზედაპირზე სიზმრებსა და ხელოვანის ან ნათელმხილველის ფანტაზიებში, რათა აღადგინონ როგორც ინდივიდის, ასევე ეპოქის ფსიქიკური ბალანსი“. აკაკიმ იგრძნო საფრთხე, რომ მისი სამშობლო, მისი „ხატი“ ტრადიციული გზიდან უხვევდა, გარეგან თავისუფლებაწართმეული შინაგან თავისუფლებასაც კარგავდა, ქრისტეს მცნებებს ივიწყებდა, მცდარი გზით მიდიოდა, „გარუსება“ დღითიდღე უფრო საშიში ხდებოდა, ქართველთა გულებში რაღაც უხილავი ძალა სამშობლოს ჩანაცვლებას ცდილობდა. სწორედ ამ საკითხების გაცნობიერების კვალდაკვალ მწერლის შემოქმედებაში ამოტივტივდა უძველესი ქრისტიანული არქეტიპი – ნათლის სვეტი. აღსანიშნავია, რომ ნათლის სვეტი აკაკისთან სიზმრებში ვლინდება. ქრისტიანული თვალთახედვით, რაც სიზმრად ეძლევა ადამიანს, ერთი ოცნებაა, მეორე ჩვენება და სხვა გამოცხადება. „გამოცხადება წმინდა და ნათლითმოსილი სულის ზემგრძნობიარე ჭვრეტაა, რომელიც ამა თუ იმ საკვირველ ღვთიურ საქმეებსა და დაფარულ საღმრთო საიდუმლოებებს წარმოაჩენს“. მიგვაჩნია, რომ აკაკის „სიზმრები“, სადაც წარმოჩნდა ნათლის სვეტი, გამოცხადებაა, იგი უფრო მეტია, ვიდრე სიზმარი. ძველი აღთქმის წიგნებში სიზმრები ღვთის ნების გაცხადების ერთ-ერთი საშუალებაა.

„ბაში-აჩუკის“ დასაწყისშივე აღწერილია მოძღვრის სიზმარი, რომელიც ერთგვარი შინაარსია, წინასწარმეტყველებაა ნაწარმოებისა, იგი პირველი წერტილია აქ მოთხრობილი ამბის განვითარებისა. სიმბოლური სახეებითაა წარმოდგენილი საქართველო, მტერი და სამი ჭაბუკი. ეს სიმბოლური სახეები ისეთი სახეებია, რომლებიც ადვილად ასახსნელია. ნაწარმოების მსვლელობის დროს კი ამ სიმბოლურ სახეებს ნელ-ნელა ფარდა ეხდება, ნელ-ნელა კარგავენ თავის სიმბოლურობას და რეალურ სახეებად ყალიბდებიან. ეს რეალური სახეები კი ზედმეტად რეალურნიც კი არიან, ისტორიულად არსებულნი. ზღაპრული სახეებიდან (გველეშაპი, თეთრი მხედარი და სხვ.) ისტორიამდე – აი გზა, რომელსაც „ბაში-აჩუკის“ მკითხველი გადის. ამ შემთხვევაში ნაწარმოებში მოხმობილ სიზმარს, გარდა მხატვრული ფუნქციისა, გარდა კვანძის შეკვრის დანიშნულებისა, უფრო არსებითი როლიც აკისრია. ეს არის ირეალურისა და რეალურის შეკავშირება, ერთგვარი მედიუმობა, შუამავლობა. სწორედ ამ ლიმინალურ ზღვარზე, რომელიც „არც იქითაა“ და „არც აქეთ“, გვევლინება ნათლის სვეტი, სამშობლოს მტრის (გველეშაპის) დამმარცხებელი სამი მეომრის ცხედარზე გადმოსული. „შიგ რომ შევედით, საყდარი ცარიელი იყო, მხოლოდ აღსავლის კარებთან ის სამი მეომარი ესვენა: ამ სოფლით გასულიყვნენ… თავზე ნათლის სვეტი ადგათ და მაღლით გალობა გუნდთა ისმოდა: „წმინდათა თანა განუსვენეო“ და სხვანი“. აქაც, როგორც ჰაგიოგრაფიაში, ნათლის სვეტი მსხვერპლშეწირვის ჟამს ვლინდება, როგორც ნიშანი ღვთისა, ან ღვთისჩენა, მოწამის წმინდანად შერაცხვის მაუწყებელი. თუმცა ჰაგიოგრაფიაში რწმენას, უფალს ეწირებიან მსხვერპლად, აკაკისთან კი, როგორც ილიასთან, მსხვერპლშეწირვის საგანი სამშობლოა. ამ ორ მწერალთან მამულის იდეა ღმერთამდეა აყვანილი. „ბაში-აჩუკში“ ეს კარგად ჩანს, როდესაც ავტორმა საქართველო ცხოვრების ხედ, სვეტი ცხოვლის უძველეს პარადიგმად, ბიბლიურ ცხოვრების ხედ წარმოსახა: „საქართველოც ჩვენი ცხოვრების ხეა, საკუთარ ქართულ ნიადაგზე დარჩენილი და ზედ ქრისტეს რჯული დამყნილი… ხე, როგორც მცენარე, მოურწყველად ვერ იხარებს; ისე ეროვნების ხესაც ძირის გასამაგრებლად და ფესვების განზე გასადგმელად ოფლთან ერთად ხანდახან წმინდა მოწამებრივი სისხლიც ეჭირვება სარწყავად!..“.

მამულისთვის, სამშობლოს თავისუფლებისთვის გაღებული მსხვერპლი, მოწამეობა ნათლის სვეტით მტკიცდება, მოწმდება მათი მსხვერპლშეწირვა – „უფალი სამშობლოსთვის“. ეს ნათლის სვეტი კი ის ნათლის სვეტია, ქართული ჰაგიოგრაფიის გმირებს რომ ადგებოდათ ღვთიურ შარავანდედად, მათ ნაწამებ სხეულებს რომ გადმოადგებოდა, ღვთის ჩენას და სასწაულს რომ მოასწავებს. ეს ნათლის სვეტი არ არის ილიასეული განდეგილის სარკმელში შემოჭრილი მზის სხივი, ხანდახან სვეტადაც გარდაქმნილი, იგი მაშინ ჩნდება, როცა მოწამეობა უკვე აღსრულებულია. სიზმარში იხილვება იგი, რაც იმაზეც მიანიშნებს, რომ აკაკის დროინდელ გაუცხოებულ საზოგადოებაში სვეტმა რეალობიდან სიზმარში გადმოინაცვლა, რადგან ქართველობამ რწმენა დაკარგა, ის რწმენა, რომელსაც ნათლის სვეტის გამოვლენა აძლიერებდა და კვებავდა ხოლმე.

მოთხრობაში „ორი სიზმარი“ ისევ სიზმრისეულ ჩვენებად გვევლინება სვეტი ნათლისა. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მოთხრობას მინაწერი აქვს – მოხუცის მოგონება, რაც იმის მაუწყებელია, რომ თხზულებაში განვითარებული მოვლენები წარსულის კუთვნილებაა. „ბაში-აჩუკიც“ ასევე წარსულს გამოხატავს, აქედან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ აკაკი ნათლის სვეტს წარსულს მიაკუთვნებს, ისიც წარსულ სიზმარს. მწერალს თანამედროვე ეპოქაში არ ეგულება ან აღარ არსებობს ნათლის სვეტი, რადგან „ორ სიზმარში“ ასახულ გარუსებისა და ეროვნულობის განადგურების პოლიტიკას შედეგი გამოუღია. ეროვნულობის ჩაკვლასთან ერთად ნათლის სვეტიც მიჩქმალულა, გამქრალა.

მოთხრობაში „ორი სიზმარი“ ასახულია ქართველი გიმნაზიელი ყმაწვილის გრძნობა-განცდები. ყმაწვილის თვალით დანახული და აღქმულია მწარე რეალობა, როდესაც უცხო ძალა, აქამდის მისთვის უცნობი და გაუგებარი, ცდილობს ყველაფერი ის ჩაუკლას და შეურაცხყოს, რაც მისთვის აქამდე უძვირფასესი და სანუკვარი იყო. გრძნობა-ემოცია ერთმანეთს ცვლის, თუ თავდაპირველად რუსებიც მას დიდებულ და წმინდა ერად ესახება, შემდეგ იგი ნაბიჯ-ნაბიჯ აცნობიერებს ამ ერის სიმუხთლეს და ვერაგობას. ამის გაცნობიერებაში კი ისევ რუსი მასწავლებელი ეხმარება: ქართული სახარების კედელზე შეხეთქებით. აქ სიმბოლურ-ალეგორიულად არის გააზრებული იმდროინდელი საქართველოს მდგომარეობა, ის ფაქტი, რომ რუსეთი არა მარტო ეროვნული სულის ჩაკვლას ცდილობდა, არამედ ქართველთა რწმენასაც უდიერად ექცეოდა. ყველაფერი ეს კი პატარა ბიჭის სიზმრებში ვლინდება: როგორც ყველაზე თავისუფალ ადგილას, სადაც რუსები ვერ შეაღწევენ. „ბიჭოს!… აკი ესენი გუშინ ქრისტიანები იყვნენ?! დღეს სამოსელი გადაუგდიათ და კერპთთაყვანისმცემლობას აღიარებენ! „შევწიროთ მსხვერპლი მამონასაო!“ – იძახიან. სისხლიანი დანით ხელში მიარბენინებენ სამსხვერპლოდ გაწირულ ახალგაზრდებს ვიღაც გამხეცებულები!…. ცეცხლი მეკიდება, აგერ სადაც არის გული შემიწუხდება! მაგრამ დაილოცოს ღვთის სამართალი… დაიელვა, ყოველი გაანათლა; დაიქუხა და გავარდა მეხი, მოხვდა ანტიქრისტეს და ისიც თავის თანამოზიარეებით ჩავარდა ქვესკნელში.

შორით გამოჩნდება ნათლის სვეტი და თან მოჰყვება ქრისტე, ცოდვილთა და მართალთა განსასჯელად“.

ასე მთავრდება მოთხრობა. აქ ნათლის სვეტი ისეა წარმოდგენილი, როგორც ნიკოლოზ გულაბერისძის საკითხავის ერთ-ერთ სასწაულში, როდესაც ნათლის სვეტი ჯოჯოხეთში ჩადის იესო ქრისტესთან ერთად მართალი სულის გამოსახსნელად. ამ შემთხვევაში ნათლის სვეტი მამა ღმერთის სახეა, ისევე, როგორც გულაბერისძესთან. „ორ სიზმარში“ ნათლის სვეტი ასევე უფლის ნიშანია, რაც მოასწავებს მომავალ აღდგომას და ქვეყნის მტარვალთაგან განთავისუფლებას.

საინტერესოა ლექსი „სიზმარი“. აქაც სიზმარში ვლინდება ნათლის სვეტი:

ეს რომ ბრძანა, ნათლის სვეტად

გადმოეშვა ცისარტყელა…

აიტაცა შუქთა შუქი

და მას გაჰყვა თანვე ყველა!…

[ა. წერეთელი 1990: 54].

რეალობას უპირისპირდება სიზმარი, ილუზია, ავტორის სულის სიღრმეებში არსებული ოცნებები და სურვილები სიზმარში ისხამს ფრთებს.

ნათლის სვეტის ცისარტყელად გარდასახვა პოეტისთვის დამახასიათებელია. პოემა „თორნიკე ერისთავშიც“ ცისარტყელა ითავსებს ნათლის სვეტის „დანიშნულებას “.

აკაკი წერეთლის შემოქმედებაში ნათლის სვეტი თუ ცისარტყელა ვლინდება როგორც ღვთის ნიშანი, როგორც რწმენისა და მომავალი იმედის სიმბოლო, როგორც ღმერთი, როგორც სამშობლოსთვის მსხვერპლად შეწირულ მოწამეთა წმინდანობის მანიშნებელი.

ზაფხული მეცადინეობის დრო არ არის, ამაზე უკვე შევთანხმდით მე და ჩემი, აწ უკვე მეცხრეკლასელი, ჩვეულებრივი თინეიჯერი, ჩვეულებრივი ზარმაცი, ჩველებრივად მარადიულად გადაღლილი.

მაგრამ დედას რა მოასვენებს, რომ ზაფხულის თავისუფალი საათები რაღაც სასარგებლოსაც არ დაუთმოს.

„ვეფხისტყაოსნის“ მნიშვნელოვანი ნაწილი წინა კლასებში გაიარეს, წინ მეცხრე კლასია და, რასაკვირველია, კურიკულუმის ნაწილი აუცილებლად დაეთმობა მთავარ ქართულ წიგნს, ამ ყველაზე საინტერესო, თავბრუდამხვევ, შთამბეჭდავ პოემას.

ამას წინათ ჩემი ბავშვობის სახლი გავყიდე და სხვა ნივთებთან ერთად, ძველი ჭადრაკიც წამოვიღე – ჩემი ბავშვური ფანტაზიის საბადო.  ჩვეულებრივი ფიგურებისგან განსხვავებით, სპილოსძვლის ეს ნაკეთობა მეფეებისა და დედოფლების, სარდლებისა და მათი ბედაურების ზუსტ, გამოკვეთილ ანალოგიას წარმოადგენს. ჰოდა, ეს ჭადრაკი იყო ჩემი მთავარი მოგზაურობა ზღაპარში.  დედა იშვიათად მაძლევდა უფლებას ამ ჭადრაკით მეთამაშა, მითუფრო, რომ დიდი მოჭადრაკე არასდროს ვყოფილვარ, უფრო სხვანაირად ვთამაშობდი – ჩემს საჭადრაკო დაფაზე მეფეებს დედოფლები უყვარდებოდათ, ზოგჯერ ამირსპასალარებსაც…ლანსელოტისა და გვინივერას ამბით ვიყავი გატაცებული, რომანტიკული თინეიჯერი გახლდით.

ჭადრაკი შინ წამოვიღე, გავხსენი და მტვერი გადავწმინდე, კიდევ ერთხელ დავტკბი ბავშვობის მოგონებებით. რამდენიმე ფიგურა აკლია, ერთიც გაბზარულია. ჭადრაკს ვერ ვითამაშებთ, ისედაც არ ვარ დიდი მოთამაშე, როგორც უკვე გითხარით.

სანამ შევინახავდი, ერთხელ კიდევ მოვესიყვარულე ბავშვობის საყვარელ სათამაშოს და უცებ, იდეამ გამკრა- როგორი შესანიშნავი ილუსტრაციაა „ვეფხისტყაოსნის“, უფრო სწორად, ორი სამეფოსი – არაბეთის და ინდოეთის, თეთრი და შავი სამყაროების…

ჩემი მეცხრეკლასელი ბიჭი წინ დავისვი, ჭადრაკის ფიგურები დაფაზე დავაწყვე და „ვეფხისტყაოსნის“ გამეორებას შევუდექით, კერძოდ, ორი სამეფოს- არაბეთისა და ინდოეთის დახასიათებას, პერსონაჟების გახსენებას, სიუჟეტის თხრობას.

აბა, დააკვირდით? სინამდვილეში, ინდოეთის სამეფო ხომ არაბეთის ანარეკლია, ოღონდ მრუდე, დაზიანებულ სარკეში. არაბეთში ყველაფერი იდეალურადაა, ინდოეთში – სულაც არა. დიდი განსაცდელი  ინდოეთის სამეფოს  ამიტომ  ხომ არ ატყდება თავს? ერთი ამბის ორგვარად წაკითხვის ვერსია ხომ არ გვაქვს?

რატომ ვერ ახერხებს ფარსადანი თავისი ქალი გაამეფოს, მაშინ, როდესაც როსტევანი ბედნიერია, რომ სამეფოს ჭკვიანი მეფე მოუძებნა თინათინის სახით.

არადა, ინდოეთის მეფემ სამეფოდ შეგულებული ტარიელი ხომ იმიტომ დატოვა ტახტის გარეშე, რომ მემკვიდრე ეყოლა – ქალი. ხომ გახსოვთ, ჯერ მემკვიდრედ გაზრდის ტარიელს, მერე- გადაიფიქრებს. „„საპატრონოდ მზრდიდეს სრულთა ლაშქართა და ქვეყანათად“ -უამბობს ტარიელი ავთანდილს. მერე კი „მეფე ქალსა ვით ხედვიდა მეფობისა ქმნისა მწრთომსა, მამასავე ხელთა მიმცეს“ და ა.შ. ბოლოს კი, სულაც ასეთ გადაწყვეტილებას იღებს: „აწ ქალისა ჩვენისათვის ქმარი გვინდა სად მოვნახოთ, რომე მივსცეთ ტახტი ჩვენი, სახედ ჩვენად გამოვსახოთ…

რატომ აძლევს თავს უფლებას ამოდენა მეფე, უკითხავად მოიყვანოს უცხოტომელი სასიძო?

განა შეიძლება ხელმწიფემ ამდენჯერ შეიცვალოს აზრი?

მოკლედ, ინდოეთი არაბეთის „ბნელი“, არეული, პრობლემური ვერსიაა. ის, რაც თინათინს მარტივად ერგება, ნესტანს- ქაჯეთში გამოკეტვის ფასად უჯდება. ის, რასაც ავთანდილი მშვიდი სიბრძნით აღწევს, ტარიელს- უმისამართო ხეტიალად გადაექცევა. ერთ მხარეს- სრული პატივისცემაა, მეორე მხარეს-ავტორიტარული, ერთპიროვნული, ცვალებადი და ზოგჯერ დაუფიქრებელი გადაწყვეტილებები.

არაბეთი – გამჭვირვალე და სტაბილური სამეფოა. მეფე სიბრძნით მართავს, გადაწყვეტილებები თანხმობით მიიღება.ინდოეთი – ავტორიტარული და ქაოსური გარემოა. მეფე ერთპიროვნულად წყვეტს, ზოგჯერ დაუფიქრებლადაც. ალბათ სწორედ ამიტომ, გამარჯვებით დაბრუნებულ გმირებს ფარსადანი ცოცხალი აღარ ხვდება, თითქოს ის გამარჯვების სიხარულს არ იმსახურებს, ნესტანისა და ტარიელის ძებნა, მათზე დარდი გადაიყოლებს.

მოკლედ, კიდევ ბევრი საინტერესო დეტალი გამოიკვეთა ჩვენი „ვეფხისტყაოსნობანას“ თამაშისას, ნათელისა და ბნელის დაპირისპირების რუსთველისეული კონცეფცია თუ  პოემის პერსონაჟთა რთული ბედის ათასგვარი ინტერპრეტაცია. ბევრი იდეა თუ კომენტარი ჩემს ზარმაც თინეიჯერს ეკუთვნოდა, ჭადრაკის დაფაზე პერსონაჟების ბედის განხილვამ ისე გაიტაცა, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ თამაშის გამეორებაც შემომთავაზა.

სცადეთ, იქნებ თქვენთანაც გაამართლოს.

თანამედროვე საგანმანათლებლო სივრცეში კრიტიკული აზროვნების განვითარება ერთ-ერთ ძირითად გამოწვევას წარმოადგენს. ეროვნული სასწავლო გეგმა  ითვალისწინებს უნარებზე ორიენტირებულ სწავლებას, სადაც კრიტიკული აზროვნება ერთ-ერთი ძირითადი ფუნქციური კომპეტენციაა.

განათლების ძირითადი ამოცანა არის აზროვნების სტრატეგიების გამომუშავება, შემეცნებითი თვითრეგულაცია და შემოქმედებითი საქმიანობის წახალისება. სწორედ ამ მიზნებს ემსახურება კრიტიკული აზროვნების განვითარება.

კრიტიკული აზროვნება წარმოადგენს მაღალ ინტელექტუალურ უნარს, რომელიც მოიცავს შეკითხვების დასმას, ინფორმაციის წყაროების შეფასებას, დასკვნების გამოტანას და სხვადასხვა მოსაზრებების შეთავსებას. განათლების პროცესში მისი განვითარება მნიშვნელოვანია როგორც თეორიული ცოდნისთვის, ისე პრაქტიკული უნარების გაძლიერებისთვის. კრიტიკული აზროვნება ხელს უწყობს მოსწავლეს, გახდეს ინფორმირებული, პასუხისმგებლიანი და შემოქმედებითი მოქალაქე — რაც მნიშვნელოვანია პიროვნული განვითარებისთვის და დემოკრატიული საზოგადოების მშენებლობისთვის.

მოსწავლეში კრიტიკული აზროვნების განვითარება მიზნად ისახავს:

• ინფორმაციის აღქმის ეფექტურობის გაზრდას;
• ინტერესის გაზრდას როგორც შესასწავლი მასალის, ასევე თავად სასწავლო პროცესის მიმართ;
• კრიტიკული აზროვნების უნარის განვითარებას;
• საკუთარ განათლებაზე პასუხისმგებლობის აღების უნარის განვითარებას;
• თანამშრომლობითი უნარის განვითარებას;
• სწავლის ხარისხის გაუმჯობესებას;

კრიტიკული აზროვნება განათლებაში მნიშვნელოვანია როგორც  ინტელექტუალური განვითარების თვალსაზრისით, ასევე დემოკრატიული საზოგადოების ფორმირებისთვისაც. მოსწავლე, რომელსაც აქვს კრიტიკული აზროვნების უნარი, ხდება:

• ინფორმაციის მიმღები და შემფასებელი ;
• დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებების მიმღები;
• ინდივიდი, რომელსაც შეუძლია განსხვავებული მოსაზრებების გაანალიზება და ტოლერანტობა.

კრიტიკული აზროვნება არის კომპლექსური გონებრივი პროცესი. ეს უნარი საჭიროა ყველა საგანში, მაგრამ განსაკუთრებული ძალით იკვეთება მუსიკის საგანმანათლებლო სივრცეში – სადაც ინტერპრეტაცია, შეფასება და ემოციურ-კულტურული კავშირები ძალიან დიდ როლს ასრულებს. მუსიკაში ეს ნიშნავს უნარს გააცნობიერო მუსიკალური ნაწარმოების  სტრუქტურა, გაიაზრო მისი შინაარსი და დაასაბუთო საკუთარი პოზიცია არგუმენტირებულად. მუსიკის გაკვეთილები არა მხოლოდ ემოციური და შემოქმედებითი განვითარების, არამედ ლოგიკური, ანალიტიკური და შეფასებითი უნარების ჩამოყალიბების მნიშვნელოვანი სივრცეა. დაწყებით საფეხურზე, კრიტიკული აზროვნება ეხმარება მოსწავლეებს  მუსიკის აღქმაში,  მის გააზრებასა და დამოუკიდებელი ინტერპრეტაციის უნარის განვითარებაში.

მუსიკა, როგორც მრავალდონიანი და ემოციური  დისციპლინა, დიდი პოტენციალითაა დატვირთული კრიტიკული აზროვნების უნარების გასავითარებლად. ხშირად გავრცელებულია მოსაზრება, თითქოს მუსიკა მხოლოდ მეხსიერებაზე  და რიტმზეა ორიენტირებული. რეალურად კი, სწორად დაგეგმილი მუსიკის გაკვეთილი იძლევა საშუალებას, მოსწავლემ შეაფასოს, შეადაროს, გააანალიზოს და საკუთარი არგუმენტი ჩამოაყალიბოს.

მუსიკა, როგორც უნივერსალური ენა — მასში იმალება უზარმაზარი პოტენციალი ანალიტიკური, შეფასებითი და შემოქმედებითი აზროვნების განვითარებისთვის. მუსიკა მოსწავლეს სძენს  ემოციურ გამოცდილებას,  უბიძგებს კითხვების დასმისკენ, დაკვირვებისკენ, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების პოვნასა და საკუთარი ინტერპრეტაციის გამყარებისკენ.

მიუხედავად იმისა, რომ კრიტიკული აზროვნება ხშირად ასოცირდება ლოგიკასთან, მათემატიკასთან ან სამეცნიერო დისციპლინებთან, მუსიკის გაკვეთილები იდეალურ გარემოს ქმნიან ამ უნარის განვითარებისთვის.  მუსიკაში კრიტიკული აზროვნების ტექნოლოგიები მოიცავს:

• ნაწარმოების ინტერპრეტაციას და მისი მნიშვნელობის ახსნას;
• შესრულებების შედარებას;
• მუსიკალური დეტალების ანალიზს (ტემპი, რიტმი, მელოდია,დინამიკა);
• ემოციების და იდეების იდენტიფიცირებას;
• არგუმენტირებული მსჯელობის განვითარებას ჯგუფურ მუშაობაში;

ჩემ პედაგოგიურ პრაქტიკაში, მუსიკის გაკვეთილებზე, აქტიურად ვიყენებ კრიტიკული აზროვნების ტექნოლოგიას. მისი აქტუალობა განპირობებულია მისი უნივერსალურობით, ნებისმიერ გაკვეთილზე გამოყენებადობით, ეფექტურობითა და პროდუქტიულობით. მოსწავლეებში კრიტიკული აზროვნების ჩამოყალიბებისა და მუსიკის გაკვეთილებზე ტექნოლოგიების სისტემატური გამოყენების შედეგად, შესაძლებელია მოსწავლეების აზროვნების, ანალიზის, გადაწყვეტილებების მიღების, მოქმედების, საკუთარი აზრის გამოხატვის უნარის გაზრდა.

ტექნოლოგია ეფუძნება ანალიტიკურ მიდგომას, მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის თანამშრომლობას. კრიტიკული აზროვნების უნივერსალურობა საშუალებას იძლევა გამოყენებულ იქნას მეთოდების, ტექნიკისა და პედაგოგიური მიდგომების დიდი რაოდენობა.

წარმოგიდგენთ მუსიკის გაკვეთილებზე კრიტიკული აზროვნების ტექნოლოგიის მაგალითებს:

I კლასი

თემა: ,,მხიარული  მელოდია“

მიზანი: მოსწავლემ ნაწარმოების  მოსმენის  საფუძველზე დააფიქსიროს აზრი – რატომ შეესაბამება მოცემული მელოდია გაზაფხულს და არგუმენტირებულად დაასაბუთოს საკუთარი პოზიცია.

გონებრივი იერიში აქტივობის  დასაწყისში:

აქტივობის აღწერა:

მოუსმინეთ მუსიკალურ ნაწარმოებს,  მელოდიის ხასიათით  შეაფასეთ წელიწადის დროები .

მოსასმენი მასალა:

ანტონიო ვივალდის ,, გაზაფხული”

ნაწარმოების მოსმენის შემდეგ მოსწავლეები  პასუხობენ შეკითხვებს   ზეპირი დისკუსიით:

• როგორია ამ მელოდიის განწყობა?
• რომელი ფერი შეესაბამება ამ მუსიკას?
• რას გრძნობ ამ მელოდიის მოსმენისას?

• რატომ გგონია, რომ ეს მელოდია გაზაფხულს უხდება?
• რომელი მუსიკალური ელემენტი გამოხატავს გაზაფხულის განწყობას? (მაგ. რიტმი, ტემბრი, ტემპი, მელოდია)
• რომ არ მეთქვა ნაწარმოების სახელწოდება, რას იფიქრებდით – რომელ წელიწადის დროს ეხება? რატომ?

მოსწავლეთა თვითშეფასება:

• დავასახელე მუსიკალური ელემენტი? ✅/❌
• დავასახელე მიზეზი, თუ რატომ ვიგრძენი გაზაფხული? ✅/❌
• შევადარე მუსიკა გაზაფხულის განწყობას? ✅/❌
• შევაფასე ჩემი აზრი? ⭐⭐⭐⭐⭐

შეფასება SOLO ტაქსონომიის მიხედვით:

მასწავლებლის რეფლექსია:

II კლასი

თემა: „როგორი მუსიკა მოუხდება?“

მიზანი:  მოსწავლემ შეძლოს განწყობისა და ემოციის ამოცნობა ვიდეოს მიხედვით, ნაწარმოების მოსმენამდე ვარაუდის ფორმირება, არგუმენტირებული შედარება ორ მუსიკალურ ინტერპრეტაციას შორის და დამოუკიდებელი აზრის ჩამოყალიბება.

გონებრივი იერიში აქტივობის  პროცესში:

აქტივობის აღწერა:

1. მოსწავლეები უყურებენ ხმის გარეშე ვიდეოს( მაგ. მზე ამოდის – ემოციური ფონი)
2. მასწავლებელი აჩერებს ვიდეოს და აცდის მოსწავლეებს საკუთარი ინტერპრეტაციის გადმოცემას.
3. მასწავლებელი ვიდეო ფრაგმენტის  ჩვენებას შეაჩერებს  და სვამს წინასწარ დამუშავებულ კითხვებს.
4. მასწავლებელი მოსწავლეებს უჩვენებს ორ მუსიკალურ ვერსიას:

1. ედვარდ გრიგი ,,დილა”(ორიგინალი)
2. ედვარდ გრიგი ,,დილა” (რემიქს ვერსია).
3. მოსწავლეები აფასებენ, რომელი მუსიკა უფრო მოუხდება ვიდეო სიუჟეტს და რატომ.

გონებრივი იერიში აქტივობის შემდეგ:

მოსწავლეთა თვითშეფასება:

შეფასება  SOLO ტაქსონომიის მიხედვით:

მასწავლებლის რეფლექსია

III კლასი

თემა: „მუსიკა–პოლემიკა: რომელი ვარიანტი სჯობს?“

მიზანი: მოსწავლემ იმსჯელოს ორ განსხვავებულ ინტერპრეტაციაზე, წარმოადგინოს  მოსაზრება და არგუმენტირებული პოზიცია ჩამოაყალიბოს.

გონებრივი იერიში აქტივობის დასწაყისში:

აქტივობის აღწერა:

1. მოსწავლეები უსმენენ ერთსა და იმავე ნაწარმოების ორ განსხვავებულ ვერსიას :

• Johann Sebastian Bach – Partita in c BWV 997 / Preludio
• Johann Sebastian Bach – Partita in c BWV 997 in C minor Remix

2. მოსწავლეები ადარებენ ორ ვერსიას: ტემპის, ჟანრის, განწყობის, ინსტრუმენტების და შთაბეჭდილებების მიხედვით.
3. მოსწავლეები წერენ არგუმენტირებულ მოსაზრებას ან ჯგუფურად აწარმოებენ დისკუსიას კითხვების დახმარებით.

გონებრივი იერიში აქტივობის შემდეგ:

მოსწავლეთა თვითშეფასება:

ჩასვი ✓ შენს პასუხთან შესაბამის გრაფაში:

შეფასება SOLO ტაქსონომიის მიხედვით:

მასწავლებლის რეფლექსია

IV კლასი

თემა: „მუსიკის წერილობითი შეფასება“

მიზანი: მოსწავლემ წერილობით გამოხატოს მოსაზრება მოსმენილ მუსიკაზე, დააფიქსიროს არგუმენტირებული შეფასება და გააკეთოს რეკომენდაცია ან კრიტიკული შენიშვნა.

გონებრივი იერიში გაკვეთილის დასაწყისში:

აქტივობის აღწერა:

1. მოსწავლეები ისმენენ თანამედროვე ახალგაზრდა კომპოზიტორის: ფლინ ჰეის სპენსი Eternal Eclipse – Rival

1. მოსმენის შემდეგ მასწავლებელი აცნობს მოსწავლეებს „მუსიკალური მიმოხილვის“ სტრუქტურას:

• პირველადი შთაბეჭდილება – როგორი შეგრძნება დარჩათ მოსმენის შემდეგ?
• პოზიტიური მხარე – რა მოეწონათ განსაკუთრებით?
• შესაცვლელი ნაწილი – რა შეცვლიდნენ ან რა არ მოეწონათ?
• შემაჯამებელი აზრი – რეკომენდაცია, შეჯამება.

მოსწავლეები დამოუკიდებლად ან წყვილებში ავსებენ მუსიკალური მიმოხილვის ფურცელს.

გონებრივი იერიში აქტივობის შემდეგ:

მოსწავლის თვითშეფასება:

შეფასება SOLO ტაქსონომიის მიხედვით:

მასწავლებლის რეფლექსია

კრიტიკული აზროვნების განვითარება დაწყებით საფეხურზე, წარმოადგენს მნიშვნელოვან პროცესს მოსწავლის პიროვნული, შემოქმედებითი და სოციალური ზრდისთვის. სწორედ ამ ასაკში ხდება ღრმა ემოციური და მსჯელობითი უნარების ფორმირება. მუსიკით მიღებული შთაბეჭდილება, მძლავრ საფუძველს ქმნის დამოუკიდებელი, შემფასებელი და შემოქმედებითი მოქალაქის ჩამოყალიბებისთვის.
მუსიკის გაკვეთილებზე კრიტიკულ აზროვნებაზე ორიენტირებული მიდგომები საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, იყვნენ კარგი  მსმენელები და ასევე , თავად გახდნენ შეფასების, გააზრებისა და არჩევანის აქტიური ავტორები.

წარმოსახვითი პრაქტიკის საფუძველზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ სწორად სტრუქტურირებული გაკვეთილები — კითხვებზე დაფუძნებული სწავლება, ვარაუდის დაშვება, შედარება, არგუმენტირებული მსჯელობა და რეფლექსია — მოსწავლეს  ეტაპობრივად გადააქვს ერთგანზომილებიანი აღქმიდან სისტემურ და ღრმა გააზრებამდე. აღსანიშნავია, რომ მოსწავლეთა უმეტესობა აქტიურად ერთვება კრიტიკულ მსჯელობაში მაშინ, როცა მასწავლებელი არ აწვდის მზა პასუხებს.

კრიტიკული აზროვნების განვითარება მუსიკის გაკვეთილზე ქმნის სწავლების ისეთი ტიპის სივრცეს, სადაც ბავშვი მხოლოდ ცოდნის მიმღები კი არა, არამედ — შემფასებელი და შემქმნელია .

წარმოდგენილი პრაქტიკული მაგალითები ცხადყოფს, რომ მუსიკის გაკვეთილებზე კრიტიკული აზროვნების ტექნოლოგიების გამოყენება აუმჯობესებს მოსწავლეთა ანალიტიკურ და შემოქმედებით უნარებს, ამაღლებს მათ თვითშეფასებას და აყალიბებს აქტიურ მოსწავლეს.

ასეთი მიდგომა ხელს უწყობს მოსწავლეზე ორიენტირებული გარემოს შექმნას და თანამედროვე საგანმანათლებლო მიზნების მიღწევას. შესაბამისად, კრიტიკული აზროვნების ინტეგრაცია მუსიკის გაკვეთილებში წარმოადგენს არა მხოლოდ ინოვაციურ, არამედ აუცილებელ გზას დაწყებით განათლებაში.

კაცობრიობის ისტორია შეიძლება სიკეთისა და ბოროტების ბრძოლის ისტორიადაც ჩავთვალოთ. ესაა რელიგიის, ფილოსოფიის, ხელოვნების პრობლემა. მაგალითად, ქრისტიანობა მიიჩნევს, რომ მარჯვენა ლოყაზე გარტყმას, მარცხენის მიშვერით უნდა უპასუხო. ფილოსოფიაში ზნეობრიობად მიიჩნევა ისეთი ქმედება, როცა მეორე ადამიანი შენთვის მიზანია და არა საშუალება, ანუ მას იმავეს უსურვებ, რასაც საკუთარ თავს. პრაქტიკულად ეს ასე გამოიყურება: მე თუ მოვუწოდებ ახალგაზრდას, რომ მან გაიღოს სამშობლოსთვის ყველაზე ძვირფასი, სიცოცხლე; ის მაშინ დამიჯერებს, ზნეობრივად მაშინ ჩათვლის ჩემს ამაღლებულ რჩევასა თუ სულიერ გამოცდილებას, როცა შესაბამის სიტუაციაში მე ამავეს ვეტყოდი საკუთარ შვილსაც.

საინტერესოა, ყოველ ჩვენგანში არის ზნეობრივი ქცევის საფუძველი?

• რატომ ვიქცევით ამგვარად და არა იმგვარად?
• რატომ ხდება ოქსიმორონი, რომ ერთსა და იმავე საზოგადოებაში, გარემოში, სოციუმში, შეიძლება ჩამოყალიბდეს და თანაარსებობდეს როგორც კეთილი, ისე ბოროტი ადამიანიც?

ეს კანტსაც უკვირდა. თუმცა „ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა და ზნეობრივი კანონი ჩემში“ ის სულიერი ქვაკუთხედია, ბალავარი, ძალა, საყრდენი, რომელსაც ეფუძნება ადამიანი, საკუთარი ორიენტაციით სამყაროს ხედვისა თუ ადამიანური ურთიერთობებისა, ასევე საკუთარ თავთან მიმართებითაც… მოდი, შემდეგისთვის გადავდოთ, გარკვევა იმისა თუ:

• როგორ ყალიბდება ცოდნა და ცხოვრებისეული გამოცდილება?
• თანდაყოლილია ზემოთქმული თუ გარემოს ზემოქმედებით შეძენილი?
• რა განსხვავებაა ცოდნასა და „ცოდნას“ შორის?

მოკლედ, საფიქრალი გვაქვს და გავშალოთ ლიტერატურულ-მხატვრულად, რეალურ თუ გამოგონილ/შეთხზულ სინამდვილეზე ორიენტირებით, ჯემალ თოფურიძის მოთხრობის „დიოსკურია ჩაძირული ქალაქია“ მაგალითზე… ნაწარმოების მთავარი გმირის ტრაგიზმს, უიღბლო ბედისწერას, სწორედაც რომ საზოგადოების მორალის ავადმყოფური მდგომარეობა განსაზღვრავს. პიროვნებისთვის, რომელიც ზნეობრივად მგრძნობიარეა, ფატალური ხდება უზნეობა გარშემო, რომელსაც ყოველ ფეხის ნაბიჯზე აწყდება. თუმცა, ბედის, გარემოს, დარტყმების მიუხედავად, ის კანტისეული, მისი სულიერი არსი – სიყვარულისა და თანაგრძნობის ნიჭი – შეულახავი რჩება, მიუხედავად მისი ფიზიკური განადგურებისა…

თხრობა ნაწარმოებში ხან პირველ პირშია, ხანაც – მესამეში. თითქოს მთხრობელი „გარედანაც უყურებს“ საკუთარ თავს. მოგონებები, წარსული და აწმყო ერთმანეთს ცვლის და ქმნის დამაბნეველ მოზაიკურობას, რომლისგანაც ნელ-ნელა იკვრება სიუჟეტი. „ახლა მთლიანად ლოგინი და მისი ის ნაწილიც, რომელიც ჩემი სხეულითაა დაკავებული, შუაზე გაჭრილი ადამიანი მგონია. თავიდან ფეხებამდე შუაზე გაჭრილი“ (613); – კარგადაა ნაჩვენები, როგორ ებრძვის ადამიანი ჩახავსებულ სააზროვნო სტერეოტიპებს, ზედ ობივით რომ მოსდებია ყალბი საზოგადოებრივი მორალი, როგორ იმსხვრევა ეს მორალი თუ სტერეოტიპები პიროვნების წარმოსახვაში… ყველაფერი კი დაიწყოო „იმ კაციდან, მეფისტოფელს რომ მიუგავდა სახე და ბაბუაჩემს რომ ეძახდნენ. რატოა ამ ხალხში ისეთი აზრი, თითქოს ბაბუები და ბებიები გადასარევები იყვნენ“ (613). ასე ზიანდება ჩვენი ნათელი წარმოდგენები რეალობით, ხოლო ტვინი, დაღლილი და მოქანცული მძიმე სინამდვილით, პარალელურ, ჰალუცინაციურ სინამდვილეს გთავაზობს, თუმცა კაცს უხარია მაინც: „რადგან ვიცი, მეჩვენება, ესე იგი, გიჟი არა ვარ“. სულიერი კრიზისი დგება ხოლმე, მაგრამ როცა გამოსავლად სიკვდილს მიიჩნევ, უკვე ფინალისკენაა გეზი: „სულ მგონია, გადავხტები. თავის მოკვლა არ მინდა და ღია ფანჯრებს ვერ ვეკარები. რაღაც ძალა გადამაგდებს. შეიძლება სულაც იმ ბებერმა გადამაგდოს, მეფისტოფელის სახე რომ ჰქონდა. მკვდარია, მაგრამ მაინც… მკვდრები სულ თან მდევენ“ (64).

მამა, რომელსაც მთხრობელივით თემური ერქვა და რომელიც სამსახურიდან გაათავისუფლეს, ორი კვირა ხმას არ იღებს (ოტია პაჭკორიას ერთი პერსონაჟივით, ცხოვრების პროტესტად უმეტყველობას რომ ირჩევს) და ექიმს მოუყვანენ, მდუმარე რომ დადის მათთან, პანაშვიდზე მისულივით. ისინი სოხუმელები არიან, ოჯახი… ბიჭმა უკვე იცის, რომ სიკეთეს ყველაზე მეტ ხანს სჭირდება გამოცდა და ზოგჯერ ის ამ გამოცდას ვერ უძლებს… მამა თავს ჩამოიხრჩობს თეთრ პერანგში გამოწყობილი („ვის გიფრენიათ მამასთან ერთად ასეთ ლამაზ საქანელაზე?!“), ბავშვი დაიგვიანებს და ვეღარ უშველის.

რატომაა, რომ ვიღაცა წუთისოფლის მასპინძელია, ვიღაც კი მარადი სტუმარი, მარადი ტვირთმძიმე, მარადი საპყარი, მარად მოწყალებაზე?! როგორც გახუნებულპალტოიანი ქალი, რომელსაც შეიძლება მდიდარი ნათესავები ჰყავს („ო, რა კეთილი ხართ ეს ნათესავები“), რომლებიც სტუმრების წასვლის შემდეგ სუფრის ალაგებასა და ჭურჭლის დარეცხვაში ჩანთას ნარჩენი საჭმელებით აუვსებენ ხოლმე. გაწვალებული, დაღლილი, ჩანთიანი ქალი, ნაწყალობევი სანოვაგით („დედაჩემივით მეცოდებიან ისინი“)… ვინღაა ამ სოფლის მასპინძელი? ნუ, თუ არ გავიხსენებთ ცნობილ იდიომს სატანაზე, მივყვეთ მწერლის ირონიას, რომელიც არავის დაგრჩებათ შეუმჩნეველი: „არიან ადამიანები, რომელთაც სხვებზე მეტად აქვთ შეგნებული, რომ ერთხელ მოსულან ამ ქვეყანაზე. ისინი არავითარ სიამოვნებას არ იკლებენ. შოულობენ ბევრ ფულს, ყოველ შემთხვევაში, ყველაფერს აკეთებენ ამისთვის და რაც მთავარია, არ ეზარებათ. ცხოვრობენ ლამაზ გოგოებთან, ქეიფობენ და მოგზაურობენ. იცავენ იმას, რაც ყველაზე ძვირი ღირს. ისინი ცდილობენ, არაფერზე იდარდონ და აღწევენ კიდეც ამას. სხვა ძალიან ბევრი რამე აკლიათ, მაგრამ მაინც ალბათ დიდი ბედნიერებაა იმის მიღწევა, რომ აღარაფერზე არ იდარდო“ (624).

ამ სოფლის კიდევ ერთი „მწარე“ ჭეშმარიტება – „ძალიან კარგად არის ადამიანის ტვინი მოწყობილი. ბოლომდე არ სჯერა, რომ კვდება“ (626). იქნებ ეს ჩვენი ფსიქიკის თავდაცვის მექანიზმია?

– „ცოცხლებს არ ტირიან…

• ცოცხლებს ტირიან სწორედ, მკვდარი რაღა სატირალია“.

ჩვენი ცხოვრება დაუსრულებელი ქორწილებისა და პანაშვიდებისაგანაც შედგება. „როგორ შეიძლება გიყვარდეს ქორწილები და პანაშვიდები?“ არადა, არის ხალხი, იქ სიარული რომ მიაჩნიათ საკუთარ უმაღლეს დანიშნულებად. დადიან კიდეც, როგორც ცხოვრების მასკარადზე, სპეციალურად თმა-სახედაყენებულნიც და ფრანც კაფკასავით არ გრძნობენ, რომ ზედმეტნი არიან, კონტექსტიდან ამოვარდნილნი ამ „სპექტაკლში“. თუმცა არც ამ „ზედმეტთა“ ნაკლებობაა. ასეთია მოთხრობის მთავარი პერსონაჟიც, მთელი ცხოვრება რომ გაჰყვება თვითმკვლელი მამის ტრაგიზმი და გლოვა („ყველაზე მეტად მამა მაშინ მეცოდებოდა, როდესაც წვიმდა“).

მწერალი მოთხრობის მძიმე განწყობებს იუმორით, ამ შემთხვევაში, „შავით“, ანეიტრალებს. აი, როგორ ახასიათებს იგი ამ „კოსტიუმირებული კარნავალის“ მონაწილეებს, ასე რომ აქცენტირდებიან მატერიალურზე, – ეკლესიასტეს ყველასა და ყოველივეს განმაიარაღებელი ფილოსოფიურობით: „ძალიან ჰგავს ეს ხალხი მიცვალებულებს თავიანთი ახალი ფეხსაცმელებით, ახალი კოსტიუმებით, ქათქათა, თეთრი პერანგებითა და შავი ჰალსტუხებით, პიჯაკის გულის ჯიბეში სათვალეებით“ (630). მართლაც, ვერ უარყოფ, საპირისპიროსაც: როგორ ცდილობენ ადამიანები, მიცვალებულები ცოცხლებს დაამსგავსონ, არადა, „მანამდე კი არავინ გამოჩნდება, სანამ არ მოკვდება… სანამ არ მოკვდება“ (630). თუმცა უკვე გარდაცვლილებს ისე მაგრად აუკრავენ ხოლმე პირს, „…თითქოს ეშინიათ, სიკვდილის შემდეგ ის არ თქვან, რაც სიცოცხლეში დაუმალავთ, არავისთვის გაუმხელიათ, გულში დაუმარხავთ, რითაც დაღუპულან და რაც იმქვეყნად გაჰყოლიათ დარდად; სიკვდილის შემდეგ არა თქვანო, – ეშინიათ, შევრცხვებითო, თავი მოგვეჭრება…“ (630-631).

მამის სიკვდილის შემდეგ ბიჭს ერთადერთ საყრდენად მისი ბიჭობისა, ბიძა მოევლინება, გურამი, ქრისტესავით ცისფერთვალება („ახლა ქრისტე იყო ის მისთვის“). თუმცა ეს ჰარმონია დიდხანს არ გაგრძელდება, რადგან „ტყუილად არც არაფრის ეშინიათ, მით უმეტეს ბედნიერების“, რომელიც შემოდგომის მზიან დღესავითააო, მწერალმა, როცა გეშინია, რადგან ყოველ წუთს შეიძლება მოიღრუბლოს და განაცრისფერდეს ყველაფერი გარშემო, ჩამობნელდეს, რადგან შემოდგომაზე „მზე მალე კვდება“. პატარა თემურისთვისაც ერთხელ კიდევ მოკვდება მზე, გურამი რომ გარდაიცვლება… აქ ტანჯვის არსზეცაა საუბარი, ადამიანთათვის ბოლომდე მაინც აუხსნელ-შეუცნობელზე: „ბედნიერი დღეები უფრო ადვილად ავიწყდება კაცს, უბედურება სულ ახსოვს, ტვინსა და გულს უღრღნის, სულ თანა სდევს, იმიტომ, რომ უფრო ნაღდია, ყველაფერზე ნაღდია, რაც კი რამ გაჩენილა ამ ქვეყანაზე“ (640-641).

კვდება კოტიკა, მთხრობლის მეგობარი და ის ისე უნდა მოკვდეს, რომ არ ეტკინოს. ამაზე ზრუნავს თემური. თხოვდება მისი ყოფილი ცოლიც, მარინა, მისი ბოლო იმედი. ეკარგება შვილიც, ანუ ყველაფერი გათავებულია, რადგან მისი ცხოვრების ეს ერთადერთი მიზანიც ისპობა. ისიც გაუყვება გზას, კარგა ხნის დაწყებულს, სულეთისკენ: „გზაზე მოკვდა ვიღაც უცნობის მხარზე თავმიდებული. – როგორ მცივა, – თქვა სიკვდილის წინ“ (644). მოთხრობა მთავრდება ისე, რომ არაა მინიშნება, მოთხრობას „რეფრენივით“ გაყოლილი ძახილი-ჰალუცინაცია „თემურ!“ ვისგანაა:

• ბედისწერისგან?
• მფარველი ანგელოზისგან?
• თუ საკუთარი იდეალური „მესგან“?

ასეთი რაღაცები ხომ ყოველთვის გაუგებარია დედამიწაზე, რომელსაც „ათადან და ბაბადან“ „…თეთრი და სისხლიანი პერანგი ეცვა“…

ციტატები წიგნიდან – „მე-20 საუკუნის ქართული მოთხრობის ანთოლოგია“, გია ქარჩხაძის გამომცემლობა, 2007 წელი