„ვინ არის ბავშვი?
ეს რომ შევიცნოთ, უნდა შეგვეძლოს იმის დანახვა, როგორი შეიძლება გახდეს ის მომავალში“…
მაქს ვან მანენი „სწავლების ტაქტი“
საყმაწვილო ლიტერატურის ზეპირი და წერილობითი ნიმუშები ფოლკლორულ კრებულებში, ზღაპრებსა და თქმულებებში, ბალადებსა და ეპოსში მრავლად მოგვეძევება. ამბის მბობის მაკურნებელი ძალის შესახებ კაცობრიობამ ოდითგანვე უწყის და თხრობა-კითხვის დიდაქტიკურ-პედაგოგიური ძალაც ჩვენს სიტყვიერ ხელოვნებაში კარგადაა ნაგრძნობი.
„ოფიციალურ“ საყმაწვილო ლიტერატურას საქართველოში მე-19 საუკუნის 80-იან წლებში მიექცა განსაკუთრებული ყურადღება. ქვეყნის მაშინდელმა აღმაშენებლებმაც კარგად გაიაზრეს ტექსტის პედაგოგიური და ესთეტიკური ზემოქმედების ეფექტი. ბეჭდური გამოცემების განვითარებასთან ერთად იმატებს საბავშვო ჩანართები, საყმაწვილო ჟურნალები. პრესაში იმართება პოლემიკა საბავშვო ლიტერატურის ფორმისა და შინაარსის, ესთეტიკის საკითხებზე. პოლემიკაში ჩართულნი არიან მწერლები, პედაგოგები, მთარგმნელები. აქტიურად ითარგმნება და ქვეყნდება საბავშვო ტექსტები.
„ბავშვი სათავეა, დასაწყისია დიდი ადამიანისა“ – ილია ჭავჭავაძის ეს სიტყვები ეპიგრაფად წამძღვარებულ ციტატას საოცრად ეხმიანება.
აკაკი წერეთელიც აქტიურად მუშაობა საბავშვო ტექსტების თარგმნა-გამართვაზე და ბევრს წერდა ბავშვებისთვის, ბავშვებზე.
„ყმაწვილკაცობის აღზრდის გარდა ხალხში სწავლებისა და განვითარების გასავრცელებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს ლიტერატურას. მაშასადამე ჩვენი ძველი თაობის წარმომადგენლები უნდა შესდგომოდნენ ამ კეთილ და სასარგებლო საქმეს…მათი დანაშაული იყო, რომ მათ…არ მიჰბაძეს სხვა ხალხების მოწინავე პირებს…მათი ვალი იყო ეწერათ და ეთარგმნათ საჭირო წიგნები, შესდგომოდნენ ჟურნალისა და გაზეთის გამოცემას და ამგვარად თან სწავლა და თან ახალი ჰაზრები გაევრცელებინათ“.
თავად აკაკი ამ „კეთილ და სასარგებლო საქმეს“ მთელი ცხოვრების განმავლობაში ემსახურა, ჟურნალ „ნობათთან“ ის აქტიურად თანამშრომლობდა და აქვეყნებდა თავის ლექსებს, თარგმანებს, ტექსტებს.
„ნობათი“ 1883-1885 წლებში გამოდიოდა თბილისში. ეს იყო ყოველთვიური საბავშვო ჟურნალი. აქ იბეჭდებოდა საბავშვო ლექსები, წერილები, მოგონებები, ზღაპრები, ჰქონდათ ანდაზების, გამოცანებისა და რებუსების რუბრიკები, სპეციალურად ჟურნალისთვის იხატებოდა ილუსტრაციები.
„ახალი ჰაზრების გასავრცელებლად“ მხატვრული ტექსტი შესანიშნავი სამარჯვია.
ქართული პედაგოგიკის „მამა“, იაკობ გოგებაშვილი წერდა: „საყმაწვილო ლიტერატურას დიდი მნიშვნელობა აქვს ერის ცხოვრებაში, მის წარმატებაში. ეს არის საუკეთესო საძირკველი, რომელზეც შენდება მთელი ლიტერატურა და მეცნიერება ხალხისა“…
„აი იას“ გენიალური შემოქმედი წუხდა, რომ „ ჩვენი ლიტერატურა ღარიბი არის საბავშვო წიგნებით…ამისთანა გარემოებაში შეუდარებელია წრეები თანამშრომლობისა. ამგვარ წრეს შეუძლია დაიბაროს რამდენიმე რუსული და სხვა საყმაწვილო ჟურნალი, შეიძინოს ბიბლიოთეკა საბავშვო წიგნებისა, ამოირჩიოს შესაბამისი გადასათარგმნელები, დაავალოს მათი გადათარგმნა ქართული ენის მცოდნესა“.
რა თემებსა და მოტივებს უნდა ასახავდეს საბავშვო ლიტერატურა? მე-19 საუკუნეში ჩვენი ეროვნული იდენტობის მცველებისა და „დამფუძნებელი მამების“ ნააზრევი ამ მიმართულებითაც საინტერესო, აქტუალური, საგულისხმოა.
ილია ჭავჭავაძე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ბიოგრაფიებს, გამოჩენილი ადამიანების ცხოვრების გზის გაცნობას:
„დიდბუნებოვან და სახელოვან გმირთა მაგალითებით ისტორია წვრთნის ერს, ზრდის და დიდებულნი საქმენი კიდევ უფრო გულს უკეთებენ მოქმედებისკენ“ – წერს ის. მისთვის მნიშვნელოვანი იყო ეპოქის თანამედროვე თემატიკის, ღირებულებებითა და ფასეულობებით მდიდარი ცოდნის გავრცელება.
„ყმაწვილკაცობა უნდა მომზადდეს ბეჯითის და ზედმიწევნილი ცოდნითა. უნდა რამდენადაც შესაძლოა ძირეულად შეისწავლოს ევროპული მეცნიერება, წინ წაიმძღვაროს ევროპული გამოცდილება და ამ თოფ-იარაღით შეუდგეს ჩვენის ქვეყნის საქმესა“.
პედაგოგი, დრამატურგი, თეატრალური კრიტიკოსი, სამეცნიერო ლიტერატურული გაზეთ „კვალის“ დამფუძნებელი გიორგი წერეთელი მეცნიერული ცოდნის გავრცელების აპოლოგეტი იყო. მისი აზრით, საბავშვო თხზულებებში უნდა ასახულიყო „თუ რა კანონები მართავენ სხვა და სხვა მოვლენებს, თუ რა მიზეზებიდან რა შედეგი წარმოდგება…თუ კაცი ნამდვილად განათლებულია, მან იცის ბუნების კანონები, რადგან თვითონ ბუნების ნაწილია, აქვს საკუთარ თავზე ცნობაც“.
ნიკო ნიკოლაძეს, პრაგმატულ და საქმიან კაცს, საბავშვო ნაწარმოებების აქტუალურ თემად ბუნების მოვლენების შესწავლა, სოციალიზაცია, ხალხთა ურთიერთობები, სარგებლიანობისკენ მიმართული შრომის ასახვა წარმოედგინა:
„რადგან ადამიანის მთელი შრომა ბუნებით სარგებლიანობისკენაა მიმართული, მის აღზრდასაც მიზნად უნდა ჰქონდეს, რომ ამნაირი ბრძოლისა და შრომისთვის დაამზადოს ყმაწვილი…აჩვენოს ამ ბუნებით სარგებლობის გზა და დაწვრილებით დაანახვოს ის განწყობილება და წესი, რომელიც საჭიროა ადამიანური და ძმური ცხოვრებისთვის“.
იაკობ გოგებაშვილისთვის უმნიშვნელოვანესი იყო ზოოლოგიური, ბოტანიკური, ბიოლოგიური ხასიათის თხზულებათა თარგმნა. ფრანგი ბუნებისმეტყველისა და ექიმის, პოლ ბერის ზოოლოგიური მოთხრობების თარგმნას ის უდიდეს მოვლენად მიიჩნევდა. „ნობათის“ ერთ-ერთი თანამშრომლის, მაღაროელის გადაწყვეტილებას, სრულად ეთარგმნა პოლ ბერის თხზულებები, აღტაცებით შეხვედრია.
ბავშვებზე ამბის მბობის ზემოქმედებაზე დაწყებითი კლასების მასწავლებლებისა და ფხიზელი, მკითხველი მშობლებისგანაც ბევრს გაიგებთ.
კითხვისა თუ მბობისას იმაზე დაკვირვება, როგორ ჰყვება ბავშვი სახის გამომეტყველებით, თვალების ფიქრიანი გამოსხივებით, ჟესტიკულაციით, შეძახილებით, მთელი არსით გაგონილს, მონათხრობს, ერთი სიამოვნებაა.
ვირტუალური მოგზაურობა მხატვრული ტექსტის სამყაროში ერთ-ერთი საუკეთესო ერთობლივი თავგადასავალია, რომელიც ზრდასრულსა და ბავშვს აახლოებს, აკავშირებს, განსაკუთრებულს ხდის მათ ურთიერთობას.
ტექსტი, როგორც სამარჯვი, თავადაც გამომიყენებია მნიშვნელოვანი გზავნილების ბავშვებამდე მისატანად, მათ გულებში დასაბუდებლად.
მხატვრულმა ტექსტმა შეიძლება გადაგვალახვინოს ისეთი სერიოზული თემები და საკითხები, როგორიცაა ეგზისტენციალური – სიცოცხლისა და სიკვდილის მოტივები, საყოფაცხოვრებო (ცუდი სიტყვები, უჭმელობა), ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილება, საკუთარი თავისა და გარე სამყაროს შეცნობა და სხვა.
საინტერესო, გულსა და სულში ჩამწვდომი ნაამბობი მყუდრო გარსივით წიაღს ქმნის და მსმენელ ბავშვებს ამ უსაფრთხო წიაღში ეპატიჟება. თუ მთხრობელმა შეძლო ამ უსაფრთხო გარსის, ამ წიაღის შექმნა, რაც არ უნდა საშინელი, საზარელი ამბავი მოჰყვეს, მაკურნებელი ეფექტი, კათარსისი ან შვება კეთილად გასრულებული ამბისა თავის საქმეს აკეთებს. ამიტომ არ იყო საშიში საშიში ზღაპრების მოყოლა უწინ. თუ გავიხსენებთ ჩვენს ხალხურ, ჯადოსნურ ან საყოფაცხოვრებო ზღაპრებს, ჰორორის ელემენტს კარგა ბლომად აღმოვაჩენთ. დღევანდელი მშობლები კი ფრთხილად უნდა იყვნენ, ინფორმაციით გაჯერებულ დღევანდელობაში რა და როგორ მიაწოდონ შვილებს, რადგან ამბის ეფექტი საწინააღმდეგოც შეიძლება იყოს.
ბავშვობაში მძიმედ განვიცდიდი დედისგან შორს ყოფნას. მკაფიოდ მახსოვს ყველა ის შეგრძნება, რასაც მარტო დარჩენილი ვგრძნობდი. ერთხელ ხელთ ერთი წიგნი ჩამივარდა. დასაწყისშივე აღწერდა ავტორი ბიჭის ფიქრებს. ეს ბიჭი ეზოში გვიანობამდე შემორჩა, დედას ელოდებოდა, რომ ერთად ასულიყვნენ შინ, დედა კი არ ჩანდა. ყველა ბავშვი სახლში დაბრუნდა, ყველას დაუძახეს, ზოგს ჩამოაკითხეს. ბიჭის დედა კი არა და არ ჩანდა. ბიჭს საშინელი ფიქრები აეკვიატა – რატომ შეგვიანდა დედას? რამე ხომ არ დაემართა? ხომ ჯანმრთელადაა? იქნებ ვინმე შეხვდა და საუბარს შეჰყვა მაგრამ იქნებ რაღაც გამოუსწორებელი მოხდა? ბიჭის შფოთვა ისე იყო აღწერილი, მეგონა, საკუთარს ვკითხულობდი. მახსოვს, ამ მონაკვეთს ხშირად ვუბრუნდებოდი ხოლმე, როცა მე თავად ვიყავი ამ მდგომარეობაში. ტექსტი მაშველი რგოლივით იყო. ამ გამოცდილებით შთაგონებულმა ერთი საბავშვო ტექსტი დავწერე და როგორც მკითხველები მიზიარებენ, ბავშვებს ძალიან მოსწონთ ამ მონაკვეთის კითხვა. ხშირად სვამენ კითხვებს, თანაუგრძნობენ ამბის გმირს, ოთხფეხა ბიჭუნა უშბას და თავადაც უადვილდებათ მსგავსი განცდების გადატანა, როცა მარტო რჩებიან.
სტატიის დასასრულს ამ ამბავს გაგიზიარებთ. იქნებ კიდევ ვინმეს გამოადგეს:
(იკითხება მაშინ, თუ: ბავშვი განიცდის დედის სიშორეს, თუ მას სჭირდება იმ გრძნობების, ფორიაქის, შინაგანი ღელვის გაცხადება და ლეგიტიმაცია, გათავისება, რომ ასე სხვებსაც ემართებათ. იგებს ბავშვი, რომ, აი, ამ გმირსაც დამართვია ეს, მასაც განუცდია. და კიაფობს შიგანის გამათბობელი იმედი. იღვიძებს მხარდამჭერი ძალები).
უშბა მარტოდმარტო, სულ მარტო დარჩა
ერთხელ უშბა დედამ მეგობართან დატოვა. იმ სახლს დიდი ეზო ჰქონდა, მწვანე მინდვრით, მობიბინე ბალახით. ეზოში იქაური ცუგები, ღომი და ვენიკო ცხოვრობდნენ.
დედამ იფიქრა, უშბა ითამაშებს, გაერთობა, ყველაფერს დაყნოსავს, ღომისთან და ვენიკოსთან ერთად ირბენს, მე კი საქმეს მოვითავებ და მალევე დავბრუნდებიო.
როგორც კი ჭიშკარი გაიხურა და მანქანაში ჩაჯდა, უშბამ ყურები ცქვიტა. მანამდე კი უთხრა დედამ, მივდივარ და მალე დავბრუნდებიო, მაგრამ უშბას დიდი ყურადღება არ მიუქცევია. ზოგჯერ სიტყვები ყურიდან ყურში გაქროლდებიან და ჰაერში იფანტებიან.
ახლა ხედავს უშბა, რომ დედა მანქანაში ჩაჯდა, თვითონ კი ღობის იქითაა.
სულ მარტო. მარტოდმარტო.
აღარავინაა ირგვლივ.
რაც არის, თითქოს არც არის. თითქოს არც არსებობს.
ერთადერთი, რაც არსებობს, რასაც უშბა გრძნობს და ხედავს, დედას არყოფნაა.
დედა იქ არ არის. უშბა კი მთელს სამყაროში მარტო დარჩა.
და უცბად უშბას სხეულში მოზღვავდა ფიქრები და დარდი, აბობოქრდა ტკივილი და შიში.
დედა წავიდა. აღარ მოვა. რომ დაიკარგოს? ვერასდროს რომ ვეღარ მოაგნოს ამ სახლს?
და უშბამ დაიწყო ტირილი, წკავწკავი. მალევე – ყმუილი, იმიტომ რომ ტირილი არ ეყო. წკავწკავიც არ ეყო.
ყმუოდა უშბა და ასე ეგონა, დედა გაიგონებს და სადაც არ უნდა იყოს, მიატოვებს ყველაფერს და მობრუნდებაო. დედა კი საქმეზე იყო წასული და ფიქრობდა – შინ მალე მივალ, უშბას კი გემრიელ ძაღლურ სასუსნავს მივუტან, ამხელა ბიჭია უკვე, მარტოც დარჩაო.
მაგრამ უშბა ყმუოდა. მერე ხმა დაუმთავრდა და ფიქრების ადგილიც გაჩნდა თავში.
კვალს უნდა მივყვე – გადაწყვიტა უშბამ – მანქანას დავეწევი და დედასთან ვიქნები!
და უშბამ თხრა დაიწყო. თხარა ღობის ძირი რაც ძალი და ღონე ჰქონდა. თხარა და თხარა. უშბა ძალიან კარგი მთხრელია, მაგრამ იმხელა გვირაბს კი მაინც ვერ გათხრის, რომ ღობის იქით გავიდეს.
დაიღალა, არაქათი გამოეცალა.
მერე იფიქრა, წავალ, ღომის და ვენიკოს დავერევი, მაგათი ბრალია, დედა რომ წავიდაო.
აბა, რა იმათი ბრალი იყო?
ღომი ბაღში ჩიტებს დასდევდა, ვენიკო კი ნაპოვნ ძვალს ყარაულობდა.
არც ერთი არ აჰყვა უშბას ბრაზში.
ამოუჯდა ისევ გული უშბას.
ის იყო, კვლავ ტირილი უნდა მოერთო, რომ მანქანის ხმა გაიგონა. ყურები ცქვიტა. მიაყურადა. მერე დედაც დაინახა, ჭიშკარს უახლოვდებოდა.
სამყარო თავის ადგილზე დაბრუნდა.
გული საგულეს ჩადგა.
შიგნით აბობოქრებული დარდი და ბრაზი ჩაცხრა.
დედა დაბრუნდა.
უშბა გულში ჩაიხუტა და გემრიელი სასუსნავებით გაუმასპინძლდა ბიჭუნას.
