|
აზავადი – ტუარეგთა უღიარებელი სახელმწიფო
ნიადაგთან დაკავშირებული პრობლემები
იცით თუ არა, რომ ერთ სუფრის კოვზ ნიადაგში უფრო მეტი ცოცხალი ორგანიზმია, ვიდრე ადამიანი მთელ დედამიწაზე?
იცით თუ არა, რომ ანტიბიოტიკების უმეტესობა, რომლებიც ადამიანს სხვადასხვა ინფექციის დამარცხებაში ეხმარება, ნიადაგებში არსებული მიკროორგანიზმებისგან არის მიღებული?
იცით თუ არა, რომ სოფლის მეურნეობა ეკონომიკის უმნიშვნელოვანესი დარგია მსოფლიოში და ამ სფეროში ყველაზე მეტი ადამიანია დასაქმებული?
იცით თუ არა, რომ ნიადაგი აღუდგენელი ბუნებრივი რესურსია?
იცით თუ არა, რომ საუკეთესო ჩინური კერძები ნიადაგს შეიცავს?
იცით თუ არა, რომ სახელმძღვანელოს, წიგნისა თუ ჟურნალის წონის 70% ნიადაგია?
იცით თუ არა, რომ კერამიკის ჭურჭელი, რომლიდანაც საჭმელ-სასმელს შევექცევით, ნიადაგია?
იცით თუ არა, რომ კანის გასამკვრივებლად თუ გასაწმენდად განკუთვნილი თიხის ნიღაბი სინამდვილეში ნიადაგისგან მზადდება?
რითია ნიადაგი მნიშვნელოვანი
როდესაც ლანდშაფტით ვტკბებით, ვერ ვამჩნევთ ყველაზე მნიშვნელოვანს, რაც მის ნაყოფიერებას განაპირობებს. ნიადაგის გარეშე ადამიანი ვერ იარსებებს. ნიადაგი მხოლოდ მცენარეთა საზრდო როდია – ის ყველაფრის საწყისია. ისაა ბიოლოგიური მრავალფეროვნების განმაპირობებელი და მასზეა დამოკიდებული, გამოკვებავს თუ არა დედამიწა თავის სწრაფად მზარდ მოსახლეობას.
თუ მრავალი სხვა კომპონენტის ცვლილება ბუნებაში თვალსაჩინოა და მასზე დაკვირვება შესაძლებელია, ნიადაგში უმთავრესად ფარული პროცესები მიმდინარეობს და ამის შესახებ მხოლოდ მას შემდეგ შევიტყობთ, რაც მცენარეებსა და ცხოველებს საფრთხე დაემუქრება ან სულაც გადაშენდება. უდიდეს კატასტროფებს ხშირად სწორედ ნიადაგის გადაგვარება ახლავს თან. ამის უარყოფას კი გამოუსწორებელ შედეგამდე მივყავართ, რადგან ნიადაგის ნაყოფიერების აღდგენას ბევრი დრო და დიდი ძალისხმევა სჭირდება. არსებობს მოსაზრება, რომ უძველესი ცივილიზაციების გაქრობა სწორედ ნიადაგის დეგრადაციამ განაპირობა. ეს ჰიპოთეზა მეოცე საუკუნის 80-იანი წლების აფრიკის გვალვების შედეგების ანალიზის შედეგად გაჩნდა.
ეროზიასთან ერთად, რომელიც ნიადაგის გამოფიტვას უწყობს ხელს, არსებობს მრავალი სხვა საფრთხეც: ნიადაგის დაბინძურება, მისი მჟავიანობის მომატება, ნაყოფიერების დაკარგვა, რომელიც ხმელეთის სხვადასხვა უბანზე სხვადასხვა ინტენსივობით მიმდინარეობს. ამის მიზეზი კი უმთავრესად სოფლის მეურნეობის არასწორი მენეჯმენტია.
როდესაც ბუნების კონსერვაციაზე ვსაუბრობთ, მთავარი საზრუნავი სწორედ ნიადაგი უნდა იყოს.
სანამ პრობლემა თვალსაჩინო არ გახდება, მას ვერ ვამჩნევთ და აზრადაც არ მოგვდის მისი პრევენცია. ალბათ იმიტომ, რომ მისი შედეგები ძალიან ნელა მჟღავნდება. მაგრამ ამის გაუთვალისწინებლობა საფრთხეში აგდებს ჩვენს მომავალს, ვინაიდან ნიადაგის თითოეული სანტიმეტრის ჩამოყალიბებას ასეულობით წელი სჭირდება. თანამედროვე ცხოვრების ტემპი და განვითარების მასშტაბი დიდ საფრთხეს უქადის ნიადაგის ნაყოფიერებას, მისი შენარჩუნება კი თითოეული ადამიანისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია.
ნიადაგი ცოცხალი ბუნების მთავარი კომპონენტია. ის წყლის ინფილტრაციით ხელს უწყობს მისი წრებრუნვის პროცესს. გამოიყენება დაავადებებთან ბრძოლისთვის და, რაც მთავარია, სოფლის მეურნეობის წარმმართველია, გვაძლევს საკვებს, ტანსაცმელს, ტექნიკურ მცენარეებს.
კლიმატცვლილება
1850 წლიდან მოყოლებული, სათბური აირების მნიშვნელოვანი წყარო ანთროპოგენული გახდა და მისი წილი საერთო სტრუქტურაში 35%-ს გაუტოლდა. მისი უდიდესი ნაწილი მიწათსარგებლობასა და მეცხოველეობასთან არის დაკავშირებული. მოსავალს, მარცვლეულს, ტყეებს და მცენარეებით დაფარულ სხვა ზედაპირებს შეუძლია, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს სათბური გაზების შემცირებაში. იმავდროულად, დიდია ნიადაგის როლი წყლის გაფილტვრაში, მის ინფილტრაციასა და შენახვაში, რაც ამცირებს ატმოსფეროში ექსტრემალურ მოვლენებს, ნიადაგის ეროზიას.
ადამიანის ჯანმრთელობა
სამრეწველო, საყოფაცხოვრებო თუ სხვა ნარჩენები აბინძურებს ნიადაგს, რის გამოც იზრდება ნიადაგის დეგრადაციის საფრთხე, ეს კი უშუალოდ აისახება ადამიანის ჯანმრთელობაზე სხვადასხვა გზით. მოსახლეობის რაოდენობა იზრდება, ნიადაგის ნაყოფიერების შემცირება კი შიმშილობის პრობლემას ამძაფრებს. გარდა ამისა, დაბინძურებულ ნიადაგზე მოწეული მოსავალი ჯანმრთელობას ვნებს.
ნიადაგის დეგრადაციის პრობლემები
ნიადაგის დეგრადაცია მისი რაოდენობრივი და თვისებრივი შემცირებაა, რომელშიც გამოიყოფა:
- წყლისმიერი და ქარისმიერი ეროზია,
- ბიოლოგიური დეგრადაცია (ჰუმუსის დაკარგვა, ცვლილებები მცენარეებისა და ცხოველების სასიცოცხლო ციკლში);
- ფიზიკური დეგრადაცია (სტრუქტურის შეცვლა, ფორიანობის შემცირება);
- ქიმიური დეგრადაცია (მჟავიანობა, ნაყოფიერების შემცირება, PH-ის ცვლილება, დამლაშება, ქიმიური ტოქსიკაცია).
ქარისმიერი და წყლისმიერი ეროზიით ხდება ნიადაგების 80%-ის (20 მლნ კვ/კმ) დეგრადაცია მსოფლიოში. მჟავიანობა ნიადაგის ქიმიურ შემადგენლობას ცვლის, რაც ზრდის ტოქსიკური ლითონების ცირკულაციას. დამლაშებული ნიადაგები უმთავრესად ზღვიურ სედიმენტებში, ზღვისპირა, ცხელი და მშრალი კლიმატის არეალებში გვხვდება. ამ ადგილებში მარილი ფორების მეშვეობით ზედაპირზე ამოდის, რაც მცენარეების გადაგვარებას იწვევს.
დეგრადაციის მიზეზები
- ბუნებრივი მცენარეული საფარის შემცირება, რაც ზედაპირს ეროზიისადმი უფრო მოწყვლადს ხდის
- არამდგრადი მიწათსარგებლობა, გადამეტებული მორწყვა, სასუქების, პესტიციდების არასწორი გამოყენება და გადამეტებული ძოვება
- მიწისქვეშა წყლების ზედმეტი გამოყენება, რამაც შესაძლოა მიწების გამოშრობა და ფიზიკური დეგრადაცია გამოიწვიოს
- ატმოსფეროში მძიმე ლითონებისა და სხვა დამაბინძურებლების მაღალი შემცველობა, რაც ნიადაგის ბუნებრივ წონასწორობას არღვევს
- კლიმატის ცვლილებაც გაცილებით ინტენსიურ ხასიათს სძენს მიმდინარე პროცესებს, რაც რეგიონულად მეტად ვლინდება აფრიკისა და აზიის კონტინენტებზე, სადაც გაუდაბურება, გაუდაბნოება, ტყის საწვავად გამოყენება, არამდგრადი სოფლის მეურნეობა სულ უფრო მზარდ მასშტაბს იძენს
მცენარეული საფარის შემცირების შედეგი
წყლის ინფილტრაციის დარღვევა, მიწისქვეშა წყლების შემცირება, ეროზიის წარმოქმნა, მიკროკლიმატის შეცვლა, მეტად – არიდულისკენ, ჭებისა და წყაროების დაშრობა
ნიადაგის დეგრადაციის მართვა
დეგრადაციის შემცირების სტრატეგიები, ისეთები, როგორებიცაა ხეების დარგვა, მექანიზაციის მდგრადი პროცესების განხორციელება, ფერდობების დატერასება, ზომიერი ირიგაცია და ღია სარწყავი სისტემების ჩანაცვლება, ქარსაცავი ზოლების განაშენიანება და სხვა მოსახლეობის შიმშილისგან დაცვის მნიშვნელოვანი წინაპირობაა. ტრადიციული მეთოდები ხშირად ვერ უზრუნველყოფს ნიადაგის საფარის დაცვას, ამდენად, მნიშვნელოვანია მოსახლეობის იმ ნაწილის ახალი უნარ-ჩვევებით აღჭურვა, რომელიც სოფლის მეურნეობას მისდევს.
მექანიკური მეთოდები
მექანიკურ მეთოდებს შორისაა შემაკავებელი ბარიერების აშენება, რაც ნიადაგის გადარეცხვასა და ქარის მიერ ნაყოფიერი ნაწილაკების გადატანას შეუშლის ხელს, ასევე – ფერდობების დატერასება და კონტურული ხვნა, ხეების ბარიერებად გამოყენება, რაც ჩამოტანილი ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის ადგილზე დაკავებას იწვევს. განსაკუთრებული საჭიროება წარმოიშობა იქ, სადაც მუსონური და თავსხმა წვიმებია და ეროზია ინტენსიურად მიმდინარეობს. ფერდობების ამგვარი გამაგრება საშუალებას იძლევა, მოსავალი იქაც მოიყვანონ, სადაც ეს სხვაგვარად გართულდებოდა.
ქარსაცავი ზოლები უფრო მეტად ქარისმიერი ეროზიის შემაკავებლად მიიჩნევა და მოსავლიანობას ზრდის, რადგან ნიადაგის ნაყოფიერება მისი ზედა ფენის შენარჩუნებით არ მცირდება. ქარსაცავი ზოლი ქარის სისწრაფესაც ამცირებს.
ხვნა-თესვის ტექნიკა
მნიშვნელოვანია ნარგავების საფარის შენარჩუნება რაც შეიძლება დიდხანს – ეს ზედაპირს ქარისმიერი ეროზიისგან დაიცავს.
იქ, სადაც ერთწლიანი ნარგავებია, მცენარეთა ფესვები მოსავლის აღების შემდეგ უნდა დარჩეს, რათა გაამაგროს ნიადაგის ფენა და მოშიშვლებული ზედაპირი ადვილად არ გამოიქაროს.
საჭიროა ბალაზების დარგვა და ნარგავებით გამწვანება ეროზირებულ ფართობებზე პროცესის შესაჩერებლად.
ორგანული, მცენარეული საფარი ნიადაგს საშუალებას აძლევს, მეტი წყალი შეაკავოს. გარდა ამისა, ის ამაგრებს სტრუქტურას და ნაკლებად მოწყვლადს ხდის ქარის მიერ ნაყოფიერი ნაწილაკების დაყოფისა და გადატანის მიმართ.
ნიადაგის დამლაშების მართვა
ამ კუთხით არსებობს სამი ძირითადი მიდგომაა:
- მარილის ნიადაგიდან გამოტუტვა და გამორეცხვა;
- კალციუმის სულფატის დამატება, რომელიც ნატრიუმის იონებს ჩაანაცვლებს;
- აორთქლების შემცირება, რაც შეამცირებს ნიადაგის ქვედა ფენებიდან წყალთან ერთად მარილის ზედაპირზე ამოტანას.
გამოყენებული ლიტერატურა:
Geography, Garrett Nagle, Briony Cooke, Oxford University Press, 2009
Soil Science Society of America, Annual Report, 2012
https://www.soil-net.com/legacy/advanced/soil_functions.htm
ნარჩენების მართვა და გარემოსდაცვითი სტრატეგიები
დედამიწის მოსახლეობის ზრდასა და მათი ასევე მზარდი მოთხოვნილებების პარალელურად გამუდმებით იზრდება პროდუქციისა და მომსახურების წარმოების, ასევე მათი მოხმარების რაოდენობა. შედეგად ჩვენს პლანეტაზე წარმოიქმნა ნარჩენების უზარმაზარი რაოდენობა, რამაც მრავალ ქვეყანაში “ნარჩენების კრიზისი” გამოიწვია. დღეს მსოფლიოში ერთი ქვეყანაც კი არ არსებობს, ნარჩენებთან დაკავშირებული პრობლემები რომ არ ჰქონდეს. ზოგიერთი მათგანი ყველა ქვეყნისათვის საერთოა, ზოგი კი – განსაკუთრებული და მხოლოდ კონკრეტული ტერიტორიისთვის დამახასიათებელი.
ნარჩენები არსებობს სამრეწველო და საყოფაცხოვრებო. სამრეწველო ნარჩენები – ეს არის ნედლეულის, მასალების, ნახევარფაბრიკატების ნარჩენები, რომლებიც წარმოიქმნებიან პროდუქციის წარმოებისას ან სამუშაოთა წარმოებისა და ნაწილობრივ ან სრულიად დაკარგული აქვთ სამომხმარებლო ღირებულება. გარკვეულწილად მათ განეკუთვნება ფიზიკური ან მორალური ცვეთის შედეგად მოძველებული ნაკეთობები და მანქანები. საყოფაცხოვრებო (კომუნალური) ნარჩენები – ყოფა-ცხოვრებაში არარეციკლირებული მყარი ნივთიერებები, რომლებიც საყოფაცხოვრებო საგნების ამორტიზაციისა და თავად ადამიანების ცხოვრების შედეგად წარმოიქმნებიან. საყოფაცხოვრებო ნარჩენებს აკუთვნებენ ასევე კომუნალურ- საყოფაცხოვრებო ჩამდინარე წყლების მყარ ნაწილს – მათ ნალექს.
მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნები უკვე მრავალი წელია ცდილობენ ნარჩენების პრობლემის გადაწყვეტას და ნარჩენების მართვის სფეროში მუდმივად ახალ ტექნოლოგიებს გვთავაზობენ.
2005 წელს, იაპონიაში ოფიციალურად გავრცელდა ინფორმაცია 3R-ის ინიციატივის დანერგვასთან დაკავშირებით. მომდევნო წლის მარტში (2006 წელი) ქ. ტოკიოში, მსოფლიოს 20-ზე მეტი სახელმწიფოს წარმომადგენელი 3R-ის ინიციატივის განსახილველად შეიკრიბა. შეხვედრაზე მიიღეს რეზოლუცია, რომელიც შეხვედრაში მონაწილე ქვეყნების მთავრობებს და დაინტერესებულ მხარეებს ავალდებულებს ხელი შეუწყონ 3R-ის ინიციატივის დანერგვას ადგილობრივ, რეგიონულ და ეროვნულ დონეზე, ასევე მის პოპულარიზაციას მსოფლიოში. დღეისათვის 3R-ის ინიციატივა საფუძვლად უდევს ნარჩენების მართვის ყველაზე მოწინავე ტექნოლოგიებს მსოფლიოში.
ტერმინი – 3R შესაბამისი სამი სიტყვის (ანუ იმ სამი ქმედების) პირველი ასოების ერთობლიობას წარმოადგენს, რომელიც ყველაზე მთავარია ნარჩენების მართვის პროცესში. ესენია: Reduce – შემცირება; Reuse – ხელახალი გამოყენება; Recycle – რეციკლირება ანუ გადამუშავება.
ნარჩენების შემცირება (Reduce) გულისხმობს, ნაკლების ყიდვას და შესაბამისად ნაკლების მოხმარებას. ნარჩენების შემცირება არის პროცესი ან პოლიტიკა, რომლის დროსაც ხდება ცალკეულ ადამიანთა ან მთლიანად საზოგადოების მიერ წარმოქმნილი ნარჩენების რაოდენობის შემცირება. სხვანაირად რომ ვთქვათ, თითოეულმა ჩვენგანმა უნდა შევიძინოთ ოპტიმალური რაოდენობის როგორც პროდუქტი, ასევე სხვა საქონელი, რითაც თავიდან ავიცილებთ ნარჩენების წარმოქმნას. ნარჩენების შემცირების გარდა, ამ პროცესში ასევე იგულისხმება მოხმარებული ენერგიისა და რესურსების შემცირებაც.
ნარჩენების ხელახალი გამოყენება (Reuse) გულისხმობს უკვე მოხმარებული ნივთების მეორად გამოყენებას. ეს შეიძლება იყოს ნივთების იგივე ან სხვა დანიშნულებით გამოყენება. საჭირო და კარგ მდგომარეობაში მყოფი ნივთების გაცვლა ან ხელახალი გამოყენება, მათი ტექნოლოგიური გადამუშავების გარეშე ზოგავს დროს, ფულს, ენერგიას და რესურსებს. ხელახალი გამოყენების კლასიკური მაგალითებია: მინის ბოთლების ჩაბარება საწარმოში, სადაც მას ხელახლა იყენებენ პროდუქციის ჩამოსასხმელად, ავტომობილების და მათი ნაწილების ხელახალი გამოყენება, მეორადი ტანსაცმლით სარგებლობა და სხვა.
ნარჩენების რეციკლირება, ანუ გადამუშავება (Recycle) ნარჩენების მართვის თანამედროვე ტექნოლოგიების მთავარ კომპონენტად ითვლება და გულისხმობს გამოყენებული ნივთის ან ნარჩენის ტექნოლოგიურ გადამუშავებას სხვა პროდუქტად. ამ კომპონენტს უდიდესი ყურადღება ექცეოდა საერთაშორისი დონეზე ჯერ კიდევ, 3R-ის ინიციატივის დანერგვამდე. რეციკლირების შედეგად მცირდება ნედლი მასალის ან რესურსის მოხმარება, რაც, თავის მხრივ, ზოგავს ენერგიას, ამცირებს ჰაერისა და წყლის დაბინძურებას (ნაგავსაყრელებიდან) და ა.შ. დღეისათვის ფართოდ მოხმარებული ნივთების უმეტესობა გადამუშავებას ექვემდებარება. 2003 წელს ევროკავშირში მიღებულია სპეციალური კანონი, რომელიც ევროკავშირის ქვეყნების მოქალაქეებს ავალდებულებს დაახარისხონ კონკრეტული 7 სახის ნარჩენი და გააგზავნონ ისინი შესაბამის ადგილებში რეცილკირებისთვის. ეს მასალებია: ალუმინი, მუყაო, მინა, ქაღალდი, პლასტმასი, ფოლადი, ხის ნაკეთობა.
აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე ლიტერატურაში სულ უფრო და უფრო ხშირად ჩნდება ტერმინი 4R. რაც გულისხმობს მეოთხე პრინციპს – შეცვლას (Replace), რომელიც მოგვიწოდებს შევცვალოთ პოლიეთილენის პაკეტები ქაღალდით, პლასტმასის ბოთლები და ჭურჭელი – მინის ჭურჭლით, არ გამოვიყენოთ ერთჯერადი მოხმარების საგნები და ა.შ. სამწუხაროდ, 3R-ის ინიციატივის წარმატებით შესრულების დროსაც კი რჩება ისეთი ნარჩენები, რომლებსაც ვერც გადავამუშავებთ და ვერც ხელახლა გამოვიყენებთ. ამიტომ ნარჩენების მართვაში, 3R-ის გარდა, დამატებითი კომპონენტებიც არსებობს. ყველა ეს კომპონენტი ერთად აღებული ქმნის, ე.წ. “ნარჩენების იერარქიას”, რომლის საფუძველი მაინც 3R-ის ინიციატივაა.
,,ნარჩენების იერარქიის” მთავარი ამოცანაა, ნარჩენების მართვის შედეგად ადამიანებმა მივიღოთ მაქსიმალური პრაქტიკული სარგებელი და მინიმალური ზიანი მივაყენოთ გარემოს. დღეისათვის ნარჩენების იერარქიის ევროპული მოდელი 5 ძირითადი კომპონენტისაგან შედგება: 1. შემცირება; 2. ხელახალი გამოყენება; 3. გადამუშავება; 4. ნარჩენების გარდაქმნა ენერგიად და 5. ნარჩენების განთავსება.
ნარჩენების იერარქიის მოდელს ამობრუნებული პირამიდის სახით გამოსახავენ. პირამიდის თავში მოთავსებულია ყველაზე მნიშვნელოვანი და სასურველი ქმედება – შემცირება, შემდეგ მეორე პრიორიტეტი – ხელახალი გამოყენება, გადამუშავება და ა.შ. ნარჩენების მდგრადი მართვის მოდელი სქემატურად ასე გამოისახება.
ნარჩენების იერარქიის მეოთხე კომპონენტია ნარჩენების გარდაქმნა ენერგიად (Energy Recovery), რომელიც გულისხმობს სპეციალური ტექნოლოგიების მეშვეობით ნარჩენების თერმულ დამუშავება/დაწვას, რომლის დროსაც წარმოიქმნება სასარგებლო ენერგია. დღეისათვის მიჩნეულია, რომ ნარჩენების გარდაქმნა ენერგიად ნარჩენების მართვის ინტეგრირებული მეთოდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია, თუმცა გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით ის მაინც ნაკლებად სასურველ კომპონენტად ითვლება.
ნარჩენების ენერგიად გარდაქმნის საუკეთესო მაგალითია ნაგავსაყრელებიდან გამომუშავებული ენერგია, რომელიც დასახლებული პუნქტების ცენტრალური გათბობისათვის და ელექტრო-ენერგიის მისაღებად შეიძლება გამოიყენოთ. მსგავსი ქმედებები შესაბამისი კანონით რეგულირდება. თუმცა უნდა აღინიშნოს რომ, ბევრ ქვეყანაში ნარჩენების თერმული დამუშავება ან დაწვა კანონით იკრძალება, თუკი ამის შედეგად არ გამომუშავდება სასარგებლო ენერგია.
ნარჩენების იერარქიის მეხუთე კომპონენტი – ნარჩენების განთავსება (Disposal) – გულისხმობს ნარჩენების კანონიერ და კონტროლირებად განთავსებას მიწის ზედაპირზე. ხშირ შემთხვევაში ხდება ნარჩენების დამარხვა, რაც არასწორი ტექნოლოგიების შემთხვევაში მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნის გარემოს და ადამიანთა ჯანმრთელობას. გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით უსაფრთხო ნაგავსაყრელის მოწყობა დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული.
პოპულარული და აქტუალურია ნარჩენების მართვის პრინციპი – ”მიდგომა სრული ციკლის გათვალისწინებით”. მის საფუძველზე ნარჩენების მართვა, ერთი მხრივ, ხელს უწყობს რესურსების უკეთესად უტილიზირებას, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ცნობილია, რომ ბუნებრივი რესურსები თანდათანობით მცირდება და, მეორე მხრივ, განაპირობებს ნარჩენების რაოდენობის შემცირებას, რაც შესაბამისად გარემოზე და ჯანმრთელობაზე ნარჩენების უარყოფითი ზეგავლენის შემცირებას ნიშნავს.
სასოფლო დასახლებებში ნარჩენების მართვის ყველაზე ეფექტური გზაა კომპოსტირება, რომელიც ამავე დროს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გარემოსდაცვითი საქმიანობაცაა. კომპოსტირება კომპლექსური კვების სისტემის შედეგია, სადაც აერობული მიკრობები კვებავენ ორგანულ ნარჩენებს და მას ნიადაგის საკვებად გარდაქმნიან. კომპოსტი ქმნის კონტროლირებად გარემოს, რათა ნარჩენები სწრაფად გარდაქმნას მძლავრ, საკვები ნივთიერებებით მდიდარ ნივთიერებად, რომელიც s სტრუქტურას. კომპოსტი არ შეიცავს ქიმიკატებს, რაც ძვირი სასუქების იაფი და კარგი ალტერნატივაა. ზოგადად მიჩნეულია, რომ ნაგავსაყრელებზე მხოლოდ იმ სახის ნარჩენი უნდა განთავსდეს, რომლის გადამუშავება არანაირი სახით არ არის შესაძლებელი. ნაგავსაყრელზე უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ნარჩენების გრძელვადიანი და საიმედო დაცვა. მისი ოპერირება მკაცრად უნდა კონტროლდებოდეს შესაბამისი კანონმდებლობის ფარგლებში.
უკანასკნელ ხანს დამკვიდრდა ტერმინი – ნარჩენების მართვა. ეს ტერმინი უფრო ფართოა, ვიდრე ცნებები “გადამუშავება”, “რეციკლირება”, “ნარჩენებისადმი მოპყრობა”, რადგან მოიცავს ნარჩენების შეგროვების, რეციკლირების (გადამუშავების, დაწვის, დამარხვის…), ასევე მათი რაოდენობის შემცირების ღონისძიებებს. დღესდღეობით, მყარი სამრეწველო და საყოფაცხოვრებო ნარჩენების (მსსნ) მართვის სტრატეგია ხორციელდება ნარჩენების მოცილების ქიმიურ-ტექნოლოგიური სისტემის საშუალებით, რომლის სტრუქტურა სახელმწიფოს ეკოლოგიური და ეკონომიკური პოლიტიკის პირდაპირ ანარეკლს შეადგენს.
ნარჩენების სწორი მართვა საკმაოდ რთული პროცესია და მთავრობისა და მოსახლეობის მაქსიმალურ ჩართვას მოითხოვს. თანამედროვე მსოფლიოში ნარჩენების მართვის სხვადასხვა წარმატებული სქემა არსებობს, თუმცა არსებობს საკითხები, რომლებსაც თითქმის ყველა სქემა ითვალისწინებს. უპირველეს ყოვლისა აუცილებელია შემუშავდეს ნარჩენების მართვის ეფექტური გეგმა. რომელიც თავის მხრივ, სამოქმედო გეგმისაგან შედგება და რამდენიმე ეტაპს მოიცავს. ნარჩენების მართვის გეგმის სწორად შემუშავებაზეა დამოკიდებული შემდგომში ნარჩენების მდგრადი მართვა.
ევროკავშირში ნარჩენების მართვის პრინციპები განმარტებულია EU ნარჩენების ჩარჩო დირექტივაში (2008/98/ EC) და შემდეგ პრინციპებს მოიცავს: ნარჩენების იერარქია, “სრული ციკლის გათვალისწინებითი მიდგომა” (Life Cycle Thinking), დამაბინძურებელი იხდის პრინციპი (Polluter Pays Principal), სიახლოვის პრინციპი (Proximity Principal) – ნარჩენები უნდა განთავსდეს რაც შეიძლება წყაროსთან ახლოს, საქმიანობის შეწყვეტის შემდეგ ნარჩენებზე პასუხისმგებლობის პრინციპი (Liability for After Care).
ევროკავშირის სახელმძღვანელო დოკუმენტის მიხედვით არსებობს ეროვნული, რეგიონული და ადგილობრივი მართვის გეგმები. ნარჩენების მართვის ეროვნული გეგმა უფრო მეტად სტრატეგიული ხასიათისაა, მაშინ როდესაც რეგიონული და ადგილობრივი მართვის გეგმები მთლიანად ქმედებებზეა ორიენტირებული და დეტალურად ასახავს ნარჩენების შეგროვების, გატანის, განთავსების, გადამუშავების და სხვა ქმედებების ტექნოლოგიებსა და ვადებს.
ნარჩენების მართვის გეგმის შემუშავებისას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება დაინტერესებული მხარეების თანამონაწილოებას. აუცილებელია ჩატარდეს ფართომასშტაბიანი საჯარო განხილვები და კონსულტაციები.
ნარჩენების პრობლემის გადაჭრის ეფექტური გზა მდგომარეობს მხოლოდ რამდენიმე ურთიერშემავსებელი პროგრამისა და ღონისძიების კომბინაციაში და არა რომელიმე ერთი, თუნდაც სრულიად უახლესი ტექნოლოგიის გამოყენებაში.
ნარჩენების კომპლექსური მართვა იწყება იმ შეხედულების ცვლილებიდან, თუ რას წარმოადგენენ საყოფაცხოვრებო ნარჩენები. მყარი საყოფაცხოვრებო ნარჩენების პრობლემისადმი ტრადიციული მიდგომა ორიენტირდებოდა გარემოზე მათი სახიფათო ზემოქმედების შემცირებაზე: ნაგავსაყრელის იზოლაცია გრუნტის წყლებისაგან, ნაგავსაწვავი ქარხნის გამონატყორცნების გაწმენდა და სხვა. პრობლემისადმი არატრადიციული მიდგომა მდგომარეობს იმაში, რომ გაცილებით იოლია გაკონტროლდეს (ვაკონტროლოთ) რა ხვდება ნაგავსაყრელებზე, ვიდრე ის, თუ რა ხვდება ნაგავსაყრელებიდან გარემოში.
ნარჩენების კომპლექსური მართვის კონცეფციის საფუძველი გახლავთ – საყოფაცხოვრებო ნარჩენები შედგებიან სხვადასხვა კომპონენტებისაგან, რომლებიც იდეალურ შემთხვევაში არ უნდა შეერიოს ერთმანეთს, არამედ უნდა მოხდეს მათი რეციკლირება ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად ყველაზე მეტად მისაღები ეკოლოგიური და ეკონომიკური მეთოდებით. ნარჩენების კომპლექსური მართვის სისტემა, რომელიც დამკვიდრებულია წლების განმავლობაში განვითარებულ ქვეყნებში, საქართველოსათვის გარკვეულ სიახლესა და პრობლემას წარმოადგენს.
საქართველოში ნარჩენების მართვისა და შესაბამისი საკანონმდებლო რეგულირების თემა ბოლო 10 წელია აქტუალურად განიხილება როგორც სამთავრობო და არასამთავრობო ორგანიზაციების, ასევე საზოგადოების მიერ. თუმცა ამ განხილვებს რეალური შედეგები ჯერჯერობით არ მოჰყოლია არც ნარჩენების მართვის სტრატეგიის და არც საკანონმდებლო რეგულირების სისტემის შემუშავების თვალსაზრისით.
ამრიგად, მყარი ნარჩენების გაუვნებელყოფისა და გადამუშავების პრობლემა დღესდღეობით ერთ- ერთი მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური პრობლემაა, რომლის საბოლოო გადაჭრა მრავალ პრობლემას უკავშირდება – ნარჩენების საკითხის გადაწყვეტა ინტეგრირებულ მიდგომას საჭიროებს. ევროკომისიისა და ეროვნულ დონეებზე ნარჩენების მართვასთან დაკავშირებულმა პოლიტიკამ და კანონმდებლობამ ძირითადი ყურადღება ნარჩენების წარმოქმნის შემცირებასა და მათი სასარგებლოდ გამოყენების უზრუნველყოფაზე გადაიტანა. თითოეულ ქვეყანას ნარჩენების მართვის მისთვის დამახასიათებელი სისტემა გააჩნია, რომელიც ამ კონკრეტული ქვეყნის სოციალურ, გარემოსდაცვით და ეკონომიკურ სპეციფიკაზეა მორგებული. საქართველოსათვის მისაღები სისტემის შესამუშავებლად მნიშვნელოვანია ამ გამოცდილების გაცნობა და გააზრება.
გლობალური კლიმატცვლილება
გლობალური კლიმატცვლილება თანამედროვე მსოფლიოს ერთ-ერთი უმძაფრესი გარემოსდაცვითი პრობლემაა, რომელიც, თავის მხრივ, დაკავშირებულია სოციალურ, ეკონომიკურ, პოლიტიკურ თუ ეკოლოგიურ პრობლემებთან. მას დიდი ეკონომიკური ზარალი და ადამიანთა მსხვერპლიც კი მოაქვს.
კლიმატის გლობალური ცვლილების თაობაზე სხვადასხვა მოსაზრება არსებობს. მეცნიერთა ნაწილს მიაჩნია, რომ მისი უმთავრესი მიზეზია ინდუსტრიული საქმიანობა და ამის შედეგად ატმოსფეროში გაფრქვეული აირები. სხვა მოსაზრებით, კლიმატის გლობალური ცვლილება ბუნებრივი პროცესია, რომლის მსგავსიც არაერთხელ მომხდარა დედამიწის გეოლოგიური განვითარების მთელი ისტორიის განმავლობაში. ერთი რამ ცხადია: მიმდინარე ცვლილებები საფრთხეს უქმნის ეკოსისტემებს და დედამიწის მთელ ცოცხალ სამყაროს.
ზოგი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ გლობალური დათბობა ბუნებრივი მიზეზებით არის გამოწვეული, ისეთებით, როგორებიცაა ვულკანების ამოფრქვევა ან მზის აქტიურობა. გეოლოგიური თვალსაზრისით კლიმატი არც ისე მდგრადია. თუ წარსულს გადავავლებთ თვალს, აღმოვაჩენთ, რომ იყო ეპოქები, როცა დედამიწაზე ხან დათბობა ხდებოდა და ხან აცივება. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ უკანასკნელი გლობალური გამყინვარების პერიოდი ნახტომისებურად გადავიდა დათბობაში. ამ პროცესების უმთავრესი მიზეზებია დედამიწის ორბიტის ცვალებადობა მზის მიმართ, მეტეორიტების ვარდნა, ვულკანური ამოფრქვევები და ა.შ.
გაცილებით მეტი მეცნიერი იზიარებს მოსაზრებას, რომ კლიმატცვლილებაში ადამიანის ფაქტორი სულ უფრო მზარდია.
კლიმატის ცვლილების გამომწვევი ფაქტორები
ატმოსფეროში არსებობს აირები, რომელთა არსებობა აუცილებელია სიცოცხლისთვის, ვინაიდან სითბოს ატმოსფეროს ქვედა ფენებში აკავებს. ეს აირები რომ არა, დედამიწაზე გაცილებით დაბალი ტემპერატურა იქნებოდა, ვიდრე დღეს არის, ამიტომ ეს აირები დედამიწაზე სიცოცხლის არსებობას უზრუნველყოფს.
თუმცა უკანაკსნელ წლებში დაიწყო მსჯელობა ატმოსფეროში ამ აირების მატების ტენდენციაზე, რაც განპირობებულია ადამიანის მოთხოვნათა განუსაზღვრელი ზრდით, წარმოებით და ეკონომიკაში აღუდგენელი ენერგეტიკული წყაროების გამოყენებით.
აღნიშნული აირები, რომლებსაც სათბურის აირბს უწოდებენ, შთანთქავენ დედამიწიდან არეკლილ ინფრაწითელ გამოსხივებას და სითბოს დედამიწაზე აკავებენ. სწორედ ეს წარმოქმნის სითბოს დამატებით წყაროს (დამატებით გათბობას), რაც სათბურის ეფექტის სახელწოდებითაა ცნობილი.
სათბურის ეფექტის აირებია:
·წყლის ორთქლი;
·ნახშირორჟანგი;
·მეთანი;
·აზოტის ქვეჟანგი;
·ჰალოგენშემცველი აირები (ქლოროფთორნახშირბადები, ჰიდროქლორფთორნახშირბადები, გოგირდის ჰექსაფთორიდი და სხვ.).
სათბური აირების კონცენტრაციის ზრდას განსაკუთრებით უწყობს ხელს წიაღისეული საწვავის (ქვანახშირი, ნავთობი, ბუნებრივი აირი) მზარდი მოხმარება. XX საუკუნის ბოლოს ინდუსტრიალიზაციისა და სატრანსპორტო სისტემის სწრაფი განვითარების კვალდაკვალ იზრდება ჰაერის სათბური აირებით დაბინძურება. უნდა აღინიშნოს, რომ ინდუსტრიალიზაცია იწვევს ავტომობილების, თვითმფრინავების, თბოელექტროსადგურების, ქარხნებისა თუ გადამამუშავებელი ფაბრიკების რაოდენობის ზრდას, მათი მოქმედებისთვის სულ უფრო მეტი რესურსის მოპოვებაა საჭირო, ეს კი სათბური გაზების კონცენტრაციას კიდევ უფრო ზრდის.
გარდა ამისა, ნაგავსაყრელებზე ნარჩენების დატკეპნისას მათგან გამოიდევნება ჰაერი, რაც ანაერობულ (უჟანგბადო) გარემოს წარმოქმნის, სადაც უკვე ლპობის შედეგად წარმოიქმნება და ჰაერში გაიფრქვევა მეთანი. ამას ემატება მესაქონლეობის ნარჩენები, ბრინჯის პლანტაციები, რომლებიც ასევე მეთანის წყაროა. ამდენად, მხოლოდ ნახშირორჟანგი არ წარმოადგენს სათბური აირების წყაროს. ატმოსფეროში მეთანის დღევანდელი კონცენტრაცია კაცობრიობის განვითარების ნებისმიერ მონაკვეთში არსებულზე მაღალია.
ნახ.1. საშუალო გლობალური ტემპერატურის ცვლილება
ამას ემატება მოსახლეობის ზრდა (მოსახლეობის რიცხოვნობამ 7 მილიარდს გადააჭარბა), რაც ზრდის რესურსებზე დაწოლას. იზრდება არა მხოლოდ საწვავის მოხმარება, არამედ ტყის ჭრაც, რაც საბოლოო ჯამში დედამიწის ეკოლოგიურ წონასწორობაზე უარყოფითად აისახება. მართალია, განსაზღვრული მოცულობის ნახშირორჟანგი მცენარეებისა და ოკეანის მიერ შთაინთქმება, მაგრამ ბალანსი დარღვეულია და თანამედროვე მსოფლიოში უფრო მეტი გამომუშავდება, ვიდრე დედამიწას შეუძლია გაუმკლავდეს თვითაღდგენის უნარით.
კლიმატის ცვლილების შედეგები
კლიმატის ცვლილების შედეგი მრავალგვარია და სხვადასხვა პრობლემასთანაა გადაჯაჭვული, ისეთებთან, როგორებიცაა ბუნებრივი კატასტროფების გააქტიურება (წყალდიდობები, მეწყერები, ღვარცოფები და სხვ.), გაუტყეურება/გაუდაბნოება, ნიადაგის ეროზიის ზრდა, ბიომრავალფეროვნების შემცირება, რელიქტური/ენდემური სახეობების გადაშენების რისკის ზრდა, ლანდშაფტების დეგრადაცია, მათი მდგრადობის, გარემოსდაცვითი ფუნქციის შესუსტება-დაკარგვა, აგროკულტურების ნაყოფიერების შემცირება და ა.შ.
ნახ.2. კლიმატის გლობალური ცვლილების ზემოქმედება გარემოზე
კლიმატის გლობალური ცვლილება ეხება ბუნებრივ, სოციალურ და ეკონომიკურ ასპექტებს. კლიმატცვლილების უარყოფით შედეგებს შორის აღსანიშნავია: ეკოსისტემების შეცვლა, სახეობები, რომელთაგან მრავალი ვერც ახერხებს ადაპტაციას, გადაგვარდება; ერთი მხრივ – გახანგრძლივებული გვალვიანობა, რომელიც არიდულ მიწის ფართობებს ზრდის, მეორე მხრივ კი ძლიერი წვიმები; მთებისა და ზეწრული მყინვარების დნობა, შესაბამისად, ოკეანის დონის აწევა და სანაპირო ზოლებისა თუ მცირე კუნძულების დატბორვა, დაავადებების გავრცელების არეალის ზრდა, მათ შორის – ეპიდემიების გავრცელების რისკიც. ასევე – გახშირებული ბუნებრივი კატასტროფები და ექსტრემალური ტემპერატურები, მათ შორის – შტორმების, წყალდიდობების, ღვარცოფების, მეწყრების, ზვავების, ცუნამის, ქარიშხლების გაძლიერება და გახშირება. ამ ტიპის პრობლემებმა კი, თავის მხრივ, შესაძლოა სოფლის მეურნეობის მოსავლიანობის შემცირება და შიმშილობა გამოიწვიოს.
ტემპერატურების ექსტრემალურ მატებაზე საუბრისას უნდა აღინიშნოს, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს მას. ქვეყნები, სადაც ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობებია, აწარმოებენ მსოფლიოში მოხმარებული საკვების უმეტეს ნაწილს. აქვე ცხოვრობს მოსახლეობის უმეტესობაც. მომატებული ტემპერატურისა და შემცირებული ნალექების პირობებში გააქტიურდება ნიადაგის ეროზიული პროცესები, ის გამოშრება და გამოიფიტება, ქარი თუ წყალი ადვილად გადაიტანს მას, ეს კი მოსავლიანობის შემცირებას გამოიწვევს.
ნალექების შემცირებას უდაბნოების მიმდებარე ტერიტორიებზე თუ, საზოგადოდ, არიდულ რეგიონებში გაუდაბნოებული ფართობების მომატება მოსდევს. მცირდება მცენარეული საფარი, გაუდაბნოების შედეგად დეგრადირდება ლანდშაფტი, მცირდება მოსავლიანობა, გაუსაძლისი პირობები იქმნება პირუტყვის მოსაშენებლადაც. საბოლოოდ ამას შიმშილობამდე მივყავართ.
ეკოლოგიური წონასწორობის დარღვევამ შესაძლოა მოსახლეობის ეკომიგრაცია გამოიწვიოს, რაც დამატებითი ხარჯია ნებისმიერი სახელმწიფოსთვის.
ჰაერის ტემპერატურის მატება კიდევ უფრო გაააქტიურებს ძლიერ ქარებს. ქარი დედამიწის ზედაპირის უთანაბრო გათბობის შედეგად წარმოიშობა. რაც უფრო მეტი იქნება ტემპერატურული სხვაობა ადგილებს შორის, მით უფრო ძლიერი იქნება შტორმული ხასიათის ქარებიც (ქარბუქი, გრიგალი, ქარბორბალა). ატმოსფეროსა და ოკეანეს შორის სითბური ენერგიის ინტენსიური გაცვლა ოკეანის ზედაპირზე შტორმების რაოდენობას გაზრდის. გახშირებული შტორმები მყინვარების დნობის ფონზე გამოიწვევს სანაპირო ზოლების დატბორვას, რაც უზარმაზარ ზარალს მოიტანს – მოსახლეობის დიდი ნაწილი ხომ ოდითგანვე სანაპირო ზოლებში სახლდებოდა.
ტემპერატურის მატებას თან სდევს აორთქლების გაძლიერებაც, შესაბამისად, ნალექების რაოდენობაც იმატებს. განსაზღვრული ტერიტორიებისთვის ამან შესაძლოა დადებითი ცვლილებებიც კი გამოიწვიოს, მაგრამ ძირითადად გახშირდება წყალდიდობები და წყალმოვარდნები და მოიმატებს მათგან მიყენებული ზარალიც.
კლიმატის ცვლილება, სითბოსა და ნალექების მატება ზოგი ინფექციით (ლეიშმანიოზითა და მალარიით) ავადობის მატებასაც იწვევს. განსაკუთრებული რისკის ჯგუფებს ბავშვები და მოხუცები წარმოადგენენ.
კლიმატცვლილების ფაქტებად შეიძლება დასახელდეს:
Øჩრდილოეთის ზღვებსა და არქტიკაში ყინულის სწრაფი დნობა – დღეს ის უკვე 40%-ით თხელია, ვიდრე 40 წლის წინ იყო;
Øუმთავრესი არაპოლარული მყინვარების სისტემების სწრაფი განადგურება – მაგალითად, კილიმანჯაროს თოვლი 1-2 ათწლეულის შემდეგ შესაძლოა ვეღარც ვიხილოთ;
Øჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ტბებზე ყინულის საფარი ერთი კვირით გვიან ჩნდება და ერთი კვირით ადრე დნება, ვიდრე საუკუნის წინათ;
Øშეიცვალა და იცვლება მცენარეთა ყვავილობისა თუ ჩიტების კვერცხის დების ციკლი, ასევე იცვლება ცხოველთა და მცენარეთა ქცევაც, რაც დათბობითაა გამოწვეული;
Øიცვლება ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ნალექების რაოდენობაც, მაგალითად, წვიმებმა უფრო ხშირი და უფრო კატასტროფული ხასიათი მიიღო;
Øელ ნინიოს სიხშირე და დამანგრეველი ეფექტიც უფრო მეტია, ვიდრე 70-იან წლებში.
გლობალური კლიმატის ცვლილების მოცემული სქემის რამდენიმე პუნქტი დამატებით განმარტებას მოითხოვს:
1.გახშირებულმა და ძლიერმა გვალვებმა შესაძლოა წარმოშვას და გაამწვაოს წყლის რესურსების ნაკლებობის პრობლემა, განსაკუთრებით – იმ ქვეყნებისთვის, რომლებიც ერთი წყალშემკრების აუზის ფარგლებში ცხოვრობენ, თუ ქვეყნებს აქვთ ტრანსასაზღვრო წყლის რესურსი (ზედაპირული თუ მიწისქვეშა წყლები). მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ ნილოსი, რომელიც 11 სახელმწიფოში მიედინება. 1960-იან წლებში მის აუზში ცხოვრობდა 60 მლნ კაცი, ხოლო 1995 წელს – 140 მლნ. ვარაუდობენ, რომ 2025 წელს მათი რიცხვი 300 მლნ-ს მიაღწევს. ამჟამინდელი მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი პირდაპირ არის დამოკიდებული ირიგაციაზე. წყლის დეფიციტის გამო განსაკუთრებით მწვავეა კონფლიქტი ეგვიპტესა და სუდანს შორის.
2.პანელის დასკვნის შედეგად, 2050 წლისთვის მხოლოდ აზიაში გვალვები 1 მილიარდ ადამიანზე მოახდენს გავლენას.
3.გახშირებულმა და ძლიერმა გვალვებმა მოსავალი შესაძლოა შეამციროს და შიმშილობა და მიგრაციული პროცესები გამოიწვიოს – ამ არეალში მცხოვრები მოსახლეობა დაიძვრება უკეთესი გარემოს საძებნელად, სადაც წყალი და საძოვრები ხელმისაწვდომია. პანელის შეფასებით, 2020 წლისთვის მხოლოდ აფრიკაში გლობალური კლიმატცვლილებით გამოწვეულ წყლისდეფიციტიან არეალში 250 მილიონამდე ადამიანი იცხოვრებს.
4.ნახშირორჟანგის მომატებულმა აბსორბციამ შესაძლოა გაზარდოს ოკეანეებში წყლის მჟავიანობა, რაც პირდაპირ აისახება ნიჟარებზე და უარყოფით გავლენას მოახდენს ზღვების მთელ ეკოსისტემაზე. არადა, მსოფლიოს მოსახლეობის სასურსათო პრობლემის მოგვარების ერთ-ერთი შესაძლო ვარიანტია მეტი ასეთი პროდუქტის ჩართვა ადამიანის დიეტაში.
5.მსოფლიო ოკეანის დონის აწევა საფრთხეს უქმნის მრავალ ქვეყანას. სანაპირო ზოლში მრავალი დიდი ნავსადგური და დასახლებული პუნქტია განლაგებული. მათ დატბორვის საშიშროება ელით. ამას შესაძლოა მასშტაბური მიგრაციული პროცესები მოჰყვეს, რაც განპირობებული იქნება არა მარტო სანაპიროს დატბორვით, არამედ გახშირებული წყალდიდობებითა და წყალმოვარდნებითაც.
ასევე მნიშვნელოვანი პრობლემა წარმოიშობა სანაპირო ზოლში სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების დამლაშებასთან დაკავშირებით. მლაშე წყალი შესაძლოა შეერიოს მიწისქვეშა და მიწისზედა მტკნარი წყლის რეზერვუარებს, რაც მათ გამოსაყენებლად უვარგისს გახდის და შესაძლოა შიმშილობის მიზეზადაც კი იქცეს. კლიმატის ცვლილების შესახებ სახელმწიფოთაშორისი კომიტეტის მონაცემებით, უკანასკნელი 100 წლის განმავლობაში მსოფლიო ოკეანის დონემ 10-25 სმ-ით აიწია, რამაც უკვე შეუქმნა სერიოზული პრობლემები არაერთ ქვეყანას. მსოფლიო ბანკის შეფასებით, თუ ოკეანის დონე 1 მეტრით აიწევს, ეს პრობლემას შეუქმნის 56 მილიონ ადამიანს.
1.ერთ-ერთ უმთავრეს უარყოფით შედეგად მიიჩნევა კრიოსფეროს დეგრადაცია. მყინვარები დეგრადაციას განიცდის. მყინვარების დნობა ჯერჯერობით შედარებით ნაკლებ გავლენას ახდენს ზღვის დონეზე, მაგრამ თუ 100 წლის განმავლობაში ეს ტენდენცია შენარჩუნდა და ატმოსფეროში CO2-ის შემცველობა სტაბილური დარჩა, დნობას დაიწყებს ანტარქტიდისა და გრენლანდიის ყინულებიც, რაც ზღვის დონის აწევას გამოიწვევს. საბედნიეროდ, მრავალი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ არქტიკის ყინულების დნობა მოსალოდნელი არ არის.
2.ჰაერის ტემპერატურის ცვლილებები. უკანასკნელი 100 წელია, ატმოსფეროს მიწისპირა ფენებში ტემპერატურამ მოიმატა. ზრდამ XIX საუკუნის II ნახევართან შედარებით 0,3-0,60C შეადგინა. ჰაერის ტემპერატურის შემდგომ ზრდას შესაძლოა კლიმატური სარტყლებისა და ბუნებრივი ზონების ჩრდილოეთისკენ გადანაცვლება მოჰყვეს, ეს კი უფრო სწრაფად მოხდება, ვიდრე მრავალი ბიოორგანიზმი მოახერხებს ადაპტირებას. კიდევ ერთი საფრთხეა სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოყვანა-აღების ვადების ცვლა, მცენარეთა პროდუქტიულობის შემცირება და მოსავლიანობის დანაკარგი, სოფლის მეურნეობის პარაზიტების გამრავლება და სხვ. საბოლოდ ამან შესაძლოა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში სოფლის მეურნეობის დეგრადაციამდე მიგვიყვანოს, ეს კი ჯაჭვური რეაქციით დიდ შიმშილობას გამოიწვევს.
3.გახშირებულმა ტროპიკულმა შტორმებმა შესაძლოა არა მხოლოდ უშუალოდ ის არეალები დააზიანოს, სადაც დღეისთვისაა აღრრიცხული მათი გავრცელება, არამედ უფრო მასშტაბურიც გახდეს. ამ დროს მხოლოდ შტორმით გამოწვეული ზარალი და მსხვერპლი კი არ იქცევა პრობლემად, არამედ ამ შტორმების შედეგად გაჩენილი ხანძრებიც. იმავდროულად, ეს შესაძლოა დაბალი, სანაპირო ადგილებიდან მიგრაციის მიზეზადაც იქცეს. მისი მიზანი იქნება, თავი დააღწიონ ზარალს, მოსავლის განადგურებას, შიმშილობას.
4.ბიომრავალფეროვნების დაკარგვა/შემცირება ხდება იმ შემთხვევაში, როცა ორგანიზმები ვერ ახერხებენ კლიმატცვლილებით გამოწვეულ ტემპერატურისა და ნალექების ცვლილებასთან ადაპტაციას ან ვერ ასწრებენ მიგრაციას. როდესაც კვების ჯაჭვი ირღვევა და კრიტიკულად მნიშვნელოვანი სახეობა ქრება, ამან შესაძლოა ეკოსისტემის სრული კოლაფსი გამოიწვიოს, რასაც არა მხოლოდ გარემოს, არამედ ეკონომიკის ცვლილებაც მოჰყვება, რადგან ბიომრავალფეროვნებით მდიდარ ადგილებში ძირითადად ეკოტურიზმია განვითარებული, გაღარიბებული ბიოსფერო კი ტურისტებისთვის ინტერესმოკლებული ხდება.
5.დიდმა მიგრაციულმა პროცესებმა შესაძლოა გამოიწვიოს ტები, რადგან განსახლებისთვის ვარგისი ადგილები ძირითადად უკვე დასახლებულია, ხოლო ადგილს თავისი პოტენციური ტევადობა აქვს.
6.ყველაზე მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ზარალი შეიძლება მიადგეს დაზღვევას, რადგან იქნება ბევრი მოულოდნელი დანაკარგი, რაც სადაზღვევო მომსახურების ფასებს გაზრდის. შესაბამისად, გაიზრდება ფასები სხვადასხვა საქონელსა და მომსახურებაზეც. რიგითი მოსახლეობისთვის დაზღვევა უფრო მიუწვდომელი გახდება, რაც მკურნალობასაც მიუწვდომელს გახდის და ჯანმრთელობის საერთო სურათზე აისახება.
1.გახშირებული წყალდიდობები მეტ ზარალს გამოიწვევს. შესაძლოა ზედაპირული მტკნარი წყლების დაბინძურება, რაც ქოლერის, დიარეისა და წყალთან დაკავშირებული სხვა დაავადებების აფეთქებამდე მიგვიყვანს.
2.დონორები, რომელთა იმედიც აქვთ განვითარებად ქვეყნებს, რომელთა მოსახლეობას მეტად აზარალებს კლიმატის ცვლილების უარყოფითი შედეგები, ვეღარ აუვლენ ასეთ მაღალ გადასახადებს, დახმარებებს, ვინაიდან გახშირდება კატასტროფული მოვლენები, დონორების დახმარების გარეშე კი ღარიბი ქვეყნები ამ მასშტაბურ პრობლემებს ვერ გაუმკლავდებიან.
3.დონორი ქვეყნების ასაკობრივი სტრუქტურის ცვლილებაც პრობლემას წარმოადგენს, რადგან გადაბერებული მოსახლეობის მიერ შექმნილი დოვლათი ნაკლებია, იკრიბება ნაკლები გადასახადი, ადგილზევე ბევრად მეტი თანხა იხარჯება სოციალური სფეროს მომსახურებაზე (დაზღვევა, პენსიები). ეს ხარჯები იზრდება განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის სიცოცხლის ხანგრძლივობის ზრდის გამო.
დროთა განმავლობაში ეს პროცესები გამოიწვევს ადამიანის საცხოვრებელი გარემოს შეცვლას, რასაც შეუძლია გავლენა მოახდინოს სოციალურ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სფეროზე.
მსოფლიოს 80 ქვეყანაში, სადაც დედამიწის მოსახლეობის 40% ცხოვრობს, არსებობს სასმელი წყლის პრობლემა. ეს ასახვას პოვებს მაღალ მოკვდავობასა და ამ რეგიონების სუსტად განვითარებულ სოფლის მეურნეობაზე. სწორედ ამიტომ წარმოიშობა დიდი კონკურენცია სწრაფად მზარდ ქალაქებსა და სოფლის მეურნეობას შორის.
საინტერესოა, რომ ყველა ქვეყანა თანაბრად არ დაზარალდება, ზოგი მოგებასაც კი მიიღებს კლიმატცვლილებისგან. მაგალითად, რუსეთში, ციმბირსა და არქტიკის შელფურ ნაწილში, ბუნებრივი აირისა და ნავთობის დიდი მარაგებია. მათზე მოთხოვნა განვითარებასთან ერთად იზრდება. დღეს თუ რუსეთის ეკონომიკაში საწვავი რესურსების ექსპორტის წილად 32% მოდის, ეს მაჩვენებელი შესაძლოა 80%-მდე გაიზარდოს. არქტიკაც გაიხსნება გემებისთვის და ეს მეჩხერად დასახლებული რეგიონები ეკონომიკურად გამოცოცხლდება.
მოიგებს კანადაც. თოვლითა და ყინულით დაფარული სივრცეები აქაც გათავისუფლდება. ნაოსნობა აქამდე მიუდგომელ ადგილებშიც განვითარდება. ტყის ფასეული სახეობები უფრო ჩრდილოეთით, ტუნდრებშიც გავრცელდება. გარდა ამისა, ჩრდილოეთის მიწები ძალიან მდიდარია სასარგებლო წიაღისეულით, დათბობის გამო მათი მოპოვება უფრო იაფი და კომფორტული გახდება.
ჩვენი როლი კლიმატის ცვლილების შერბილებაში
რატომ უნდა ვიცოდეთ ყველამ გლობალური კლიმატის ცვლილების შესახებ? შეუძლია თუ არა თითოეულ ჩვენგანს რამის გაკეთება ამ პროცესის შესარბილებლად, განურჩევლად იმისა, სად ცხოვრობს და როგორია მისი საზოგადოებრივი კუთვნილება?
არსებობს მარტივი ნაბიჯები, რომლებიც დიდ ძალისხმევას არ მოითხოვს, მაგრამ დადებითად აისახება ჩვენს გარემოზე.
შინ თუ სკოლაში განსახორციელებელი მცირე ცვილებებით იკლებს სათბური აირების ემისია და იზოგება თანხაც. სკოლის მოსწავლეებს, მასწავლებლებს, ადმინისტრაციას შეუძლიათ, ამაში წვლილი შეიტანონ. გთავაზობთ რამდენიმე რჩევას:
Øშეცვალეთ ნათურები ენერგოდამზოგით. თავდაპირველად – იმ ოთახებში, სადაც სინათლე ყველაზე მეტხანს ანთია.
Øსაყოფაცხოვრებო ტექნიკა თანდათანობით უნდა შეიცვალოს თანამედროვე ტექნოლოგიებით, ისეთებით, რომლებსაც ენერგიის მოხმარების ეკონომიური რეჟიმი აქვს.
Øგათბობისა და კონდიცირების სისტემები თუ ყოველწლიურად რეგულირდება, ფილტრები ეცვლება, ამით არა მხოლოდ ემისია მცირდება, არამედ ენერგიაც იზოგება. ახლის შეძენის დროს კი არჩევანი უფრო ეფექტურ, ენერგოდამზოგველ მოდელებზე შეაჩერეთ.
Øმნიშვნელობა აქვს სახლის/სკოლის იზოლაციას. თუ კარ-ფანჯრის გამოცვლას არ აპირებთ, უმჯობესია, მათ იზოლაციაზე იზრუნოთ, რათა ტყუილად არ მოხდეს ჰაერის არასასურველი ცირკულაცია. ამით შესაძლებლობა მოგეცემათ, ჩაუწიოთ გამათბობლებს თუ გამაგრილებლებს (სეზონის მიხედვით), დაზოგოთ ენერგია და, შესაბამისად, ფიანნსური ხარჯიც.
Øგამოთვალეთ თქვენი სკოლის/სახლის ეკოლოგიური ნაკვალევი https://myfootprint.org/en/visitor_information/. ამ საიტზე მარტივ რჩევებსაც ამოიკითხავთ.
Øზამთარში ჩაუწიეთ გათბობას ისე, რომ გამუდმებით არ გიწევდეთ ფანჯრების გაღება, ჰაერში უმიზნოდ არ აფრქვევდეთ სითბოს და მასზე დახარჯულ ენერგიას.
Øსაუკეთესო შემთხვევაში, განსაკუთრებით – თუ კერძო სახლი გაქვთ, შეგიძლიათ, ენერგიის გამოსამუშავებლად და წყლის გასათბობად განახლებადი ენერგოწყაროები გამოიყენოთ.
Ø„გადახედე, უარი თქვი, შეამცირე” (Reduce, Reuse, Recycle) – კენ ვებსტერის ეს წიგნი 2007 წელს ითარგმნა და გამოიცა. აქ აღწერილი პრინციპების ცხოვრებაში გატარება გარემოსთვის სასარგებლოა. მაგალითად, გადავამუშაოთ ან მრავალჯერადად გამოვიყენოთ სხვადასხვა ნივთი. ამით იზოგება რესურსები, მათ დამზადებაზე დახარჯული ელექტროენერგია და ბუნებაშიც ნაკლები ნარჩენები იყრება.
Øეზოშიც შეიძლება დამზოგველი ღონისძიებების გატარება. მაგალითად, კომპოსტირება ორგანული ნარჩენების შემცირების საშუალებას იძლევა მიწის გასანაყოფიერებლად მათი გამოყენება კი ამცირებს ქიმიკატებისა თუ სასუქების მოხმარებას, მათთან დაკავშირებულ ხარჯებს და სათბური აირების წარმოქმნას.
Ø წყლის ეკონომიურად მოხმარებას ხშირად ელექტროენერგიასთან ვერ აკავშირებენ, არადა წყალსაქაჩები დიდი რაოდენობით ენერგიას მოიხმარს, ასე რომ შეაკეთეთ მოშლილი ონკანები, დაზოგეთ წყალი.
Øგაავრცელეთ ინფორმაცია დაზოგვის შესახებ ყველგან, სადაც კი ხმა მიგიწვდებათ – ამით წვლილს შეიტანთ გარემოს გაჯანსაღებაში.
გამოიყენეთ ყოველდღიურ ცხოვრებაში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში (გეოგრაფია, ბიოლოგია, ფიზიკა, ქიმია) მიღებული ცოდნა. ასწავლეთ მოსწავლეებს საგანი
Øისე, რომ გამჭოლი პრიორიტეტი გარემოს დაცვა იყოს. ეცადეთ, თქვენი ქცევით სწორი მაგალითი მისცეთ.
Øგანახორციელეთ გარემოსდაცვითი პროექტები მათ შორის – ენერგოდაზოგვა. ჩართეთ რაც შეიძლება ფართო საზოგადოება (მშობლები, თემი, თვითმმართველობა) ამგვარი პროექტების განხორციელებაში – ეს დადებით შედეგს კიდევ უფრო მასშტაბურს გახდის, გაიზრდება გარემოზე მზრუნველ ადამიანთა რაოდენობა.
ასე გამოიყურება გლობალური პროგნოზი, რომელიც, რა თქმა უნდა, არ არის ერთმნიშვნელოვანი, გააჩნია, როგორ მოვიქცევით, როგორ ვიზრუნებთ გარემოზე, რომელშიც ვცხოვრობთ, როგორი მომხმარებლები ვიქნებით, როგორ განვვითარდებით – ამაზეა დამოკიდებული კაცობრიობის მომავალი (ნახშირბადის რაოდენობა 300-დან 700-მდეა ღერძზე)
გამოყენებული ლიტერატურა:
1.ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირების სწავლება ინტერაქტიული მეთოდებით, ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრი, 2011
2.კლიმატის გლობალური ცვლილება და საქართველო, სახელმძღვანელო სკოლის მოსწავლეებისთვის. კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN), 2011
3.Planet Geography, (fifth edition) by Stephen Codrington, 2010
4.https://myfootprint.org/en/visitor_information/
5.https://www.foe.co.uk/resource/briefing_notes/50_climate_top_tips.pdf
6.https://www.epa.gov/climatechange/
დისკუსია გეოგრაფიის გაკვეთილზე – გეოგრაფიული დეტერმინიზმი თუ …
პედაგოგიური მეცნიერება და პრაქტიკა გვთავაზობს ისეთი სასწავლო მოდელების გამოყენებას, რომლებიც ხელს უწყობს პიროვნების ჩამოყალიბებასა და თვითგანვითარებას. ყველაზე მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი მეცნიერებებია, რომლებიც მოქალაქის ღირებულებებსა და კულტურას აყალიბებს.
გეოგრაფიული ცოდნის განმავითარებელი ღირებულებები იზრდება თუკი ის განიხილება ისტორიასთან ერთად. იგი ეხმარება შესასწავლი ობიექტებისა და მოვლენების, პირობებისა და მახასიათებლების გამოვლენაში, მათი ევოლუციის ეტაპებისა და სტადიების დადგენაში, მომავალი განვითარების პროგნოზირებაში.
ისტორიული ფაქტებისა და პროცესების გაანალიზება წარმოუდგენელია გეოგრაფიული არეალის ანალიზის გარეშე. ქვეყნის განვითარების ისტორია მის გეოგრაფიულ მდებარეობასთანაა დაკავშირებული.
ისტორიული და გეოგრაფიული ცოდნა ტრადიციულად განიხილება, როგორც მხოლოდ შემეცნებითი და მათი განმავითარებელი პოტენციალი ფაქტობრივად გამოუყენებელია.
ისტორიულ-გეოგრაფიული მასალა შეგვიძლია მივმართოთ ისე, რომ განათლების მთავარი იდეის რეალიზება მოახდინოს – ასწავლოს ბავშვს ფიქრი. აქედან გამომდინარე უნდა ვეცადოთ მოსწავლეს გადავცეთ ისტორიულ- გეოგრაფიული ცოდნა არა მარტო როგორც შემეცნებითი, არამედ როგორც დამოუკიდებელი აზროვნების განვითარების საშუალება, ჰიპოთეზებისა და პროგნოზირების, საკუთარი მოსაზრების დაცვის საშუალება.
ისტორიისა და გეოგრაფიის სახელმძღვანელოებში უამრავი თემაა, რომელთა განხილვა და შესწავლა ინტეგრაციას მოითხოვს. თემის შერჩევის დროს უნდა ვეცადოთ დავიცვათ ერთი პრინციპი, ისტორიულმა (ან პირიქით გეოგრაფიულმა) მასალამ მარტო კი არ უნდა გამოიყენოს გეოგრაფიული ცოდნა, არამედ იგი უნდა შეავსოს და გააღრმაოს.
გთავაზობთ თემას ისტორიისა და გეოგრაფიის ინტეგრირებული გაკვეთილისთვის: გეოგრაფიული დეტერმინიზმი თუ …
რატომ დისკუსია და დეტერმინიზმის თემა? სტრატეგიებიდან ინტეგრირებული სწავლებისთვის ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური ალბათ მაინც დისკუსიაა, რომელიც მოსწავლეებს კრიტიკული აზროვნების, პრობლემის გადაჭრისა და კომუნიკაციის უნარების განვითარებაში ეხმარება. ამავე დროს იგი შემეცნებითი ინტერესის სტიმულირებას ახდენს, ამ შემთხვევაში ისტორიისა და გეოგრაფიის საკითხებით დაინტერესებას ვგულისხმობ. დისკუსიის დროს მოსწავლეები ეჩვევიან ფიქრს, საკუთარი პოზიციის დასაბუთებას. ამ თემის განხილვისთვის ჯგუფური დისკუსიის ფორმად „მრგვალი მაგიდა” იქნება მისაღები.
გეოგრაფიული დეტერმინიზმის კონცეფციის განხილვა კი განაპირობა იმ მოსაზრებამ, რომ იგი მიჩნეულია გეოპოლიტიკის თეორიულ ერთ-ერთ წყაროდ. გეოპოლიტიკა, ყველაზე ზოგადი განსაზღვრების თანახმად, შეისწავლის იმ ურთიერთკავშირსა და ურთიერთდამოკიდებულებას, რაც არსებობს სახელმწიფოს პოლიტიკასა და იმ გეოგრაფიულ გარემოს შორის, რომლის ფარგლებშიც იგი ხორციელდება.
ინგლისელი გეოპოლიტიკოსი უოტკინ დევისი გეოპოლიტიკის ამოსავალ დებულებას შემდეგნაირად აყალიბებდა: „გეოგრაფია უმთავრესი ფაქტორია სახელმწიფოთა საგარეო პოლიტიკისათვის, რადგანაც ის ყველაზე მუდმივ ფაქტორს წარმოადგენს”.
ისტორია მოძრაობაში მოყვანილი გეოგრაფიაა – აღნიშნავენ გეოპოლიტიკოსები.
დეტერმინიზმის თეორიის იდეა ჩვ.წ/აღ–მდე 460 წელს, ძველი დროის ბერძენმა სწავლულმა ჰიპოკრატემ მოგვაწოდა. ცნობილი ექიმი ამტკიცებდა, რომ ბუნებრივი პირობები გავლენას ახდენს ადამიანის ორგანიზმზე, აგებულებაზე, ხასიათზე. ეს იდეა შემდგომში გეოგრაფიული დეტერმინიზმის სახელით განვითარდა. არისტოტელეს (ძვ.წ. 384-322 წწ.) ნაშრომში „პოლიტიკა” დახასიათებული აქვს კუნძულ კრეტას გეოპოლიტიკური მდებარეობის თავისებურებები. სახელმწიფოთა პირველი გეოპოლიტიკური აღწერა მოცემულია სტრაბონის (ძვ.წ. 64 – ახ.წ. 24 წწ) „გეოგრაფიაში”.
გეოგრაფიული დეტერმინიზმის იდეების აღორძინება დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდში კვლავ აღორძინდა. ფრანგი მეცნიერის ჟან ბოდენის (1530-1596 წწ) ნაშრომმა „ექვსი წიგნი სახელმწიფოს შესახებ” კვლავ გაზარდა გეოგრაფიული დეტერმინიზმის იდეებისადმი ინტერესი.
გეოგრაფიული დეტერმინიზმი განსაკუთრებით განვითარდა XVIII –XIX საუკუნეებში, მისი მიმდევრები იყვნენ მონტესკიე, ჰენტინგტონი, მარკჰეიმი, XIX ს–ში: ბოკლი, რიტერი, რეკლიუ, ბრიუნი, მეჩნიკოვი. ფრანგი განმანათლებელი შარლ მონტესკიე (1689-1755 წწ) წიგნში „კანონთა გონი” სახელმწიფოთა საკანონმდებლო მოწყობის ხასიათის მთავარ ფაქტორად კლიმატის თავისებურებებს მიიჩნევდა.
იმპერიალიზმის განვითარების ეპოქაში გეოგრაფიულმა დეტერმინიზმმა საფუძველი დაუდო რეაქციულ გეოპოლიტიკას. რეაქციული გეოპოლიტიკის იდეის მამამთავარი გერმანელი მეცნიერი ფ.რატცელი (1844–1904 წწ) იყო.
XX საუკუნის I მეოთხედში ბევრი ინგლისურენოვანი გეოგრაფი მხარს უჭერდა გეოგრაფიული დეტერმინიზმის იდეას, რომელიც ფიზიკურ გარემოს, განსაკუთრებით კლიმატსა და რელიეფს ანიჭებდა გადამწყვეტ როლს სხვადასხვა კულტურის ჩამოყალიბებაში და თვლიდა, რომ კაცობრიობა არის ფიზიკური გარემოს პასიური პროდუქტი. მსგავსი ფიზიკური გარემო მსგავს კულტურებს წარმოშობდა. არსებითად გეოგრაფიული დეტერმინისტები კულტურულ ეკოლოგიას “ცალმხრივი მოძრაობის ქუჩად” მიიჩნევდნენ. დეტერმინისტებს სჯეროდათ, რომ მთიელები, დანაწევრებული რელიეფის წყალობით უნდა ყოფილიყვნენ ტლუები, ჩამორჩენილები, კონსერვატიულები, ფანტაზიას მოკლებულნი და თავისუფლების მოყვარულნი (მაგალითად, ელენ სემპლი 1911 წელს წერდა, რომ სწორედ ასეთები არიან შვეიცარიელები). უდაბნოს მცხოვრებნი აუცილებლად ერთ ღმერთს უნდა აღიარებდნენ, მაგრამ ტირანთა ხელისუფლების ქვეშ უნდა ცხოვრობდნენ. ზომიერი კლიმატი ხელს უწყობს გამომგონებლობას, შრომისმოყვარეობასა და დემოკრატიას, სანაპიროები დიდი ზღვაოსნებისა და მეთევზეების წარმოჩენას უწყობს ხელს. დეტერმინისტებს მაგალითად ინგლისი მოჰყავდათ, რომლის მოწინავე მდგომარეობა იმ ეპოქაში, მათი აზრით, განპირობებული იყო კუნძულოვანი მდებარეობით, როდესაც ზღვა მეზღვაურთა სიმრავლის საწინდარია, ხოლო ოპტიმალური (ზომიერი) კლიმატი – გენიოსებს წარმოშობს ხელისუფლებაში და შრომის მაღალ ეთიკას უწყობს ხელს. XX საუკუნის მიწურულის პოზიციიდან აშკარად ჩანს, რომ დეტერმინისტები შეფასებაში აჭარბებდნენ (მაგალითად, ინგლისელები საკმაოდ ცუდი ზღვაოსნები იყვნენ შუა საუკუნეებამდე, ხოლო XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან მათი როლი მსოფლიოში მკვეთრად დაკნინდა; მთიელი შვეიცარელები აშკარად ვერ ჩაითვლებიან ჩამორჩენილებად). ეს არ ნიშნავს, რომ გარემოს როლი უმნიშვნელოა და კულტურის გეოგრაფებმა მისი გავლენა არ უნდა შეისწავლონ. უფრო იმაზე უნდა იყოს ლაპარაკი, რომ ფიზიკური გარემო ერთ-ერთი ფაქტორია, რომელიც ზემოქმედებს ადამიანის კულტურის ჩამოყალიბებასა და განვითარებაზე და ძალიან იშვიათად თუ არის ერთადერთი დეტერმინანტი ადამიანის საქმიანობისა და რწმენებისა.
1930-იანი წლებიდან კულტურის გეოგრაფებს შორის გეოგრაფიული დეტერმინიზმი შეცვალა პოსიბილიზმმა (შესაძლებლობა), რომელიც არ უარყოფს ფიზიკური გარემოს გავლენის როლს კულტურაზე. პოსიბილისტების მიხედვით, თვით ადამიანები არიან კულტურის ძირითადი არქიტექტორები, ხოლო ნებისმიერი ფიზიკური გარემო იძლევა მრავალ შესაძლებლობას სხვადასხვა კულტურების განვითარებისათვის. როგორ უყურებენ ადამიანები ტერიტორიას და როგორ სახლდებიან მასზე, დამოკიდებულია იმ არჩევანზე, რომელსაც ადამიანები აკეთებენ იმ შესაძლებლობებს შორის, რომელსაც მათ გარემო სთავაზობთ. ამ არჩევანს წარმართავს კულტურული მემკვიდრეობა, გარემო კი იძლევა როგორც შესაძლებლობას, ისე შეზღუდვასაც. მოკლედ რომ ვთქვათ, კულტურისა და ეკონომიკის ადგილობრივი თავისებურებები არის კულტურაზე დაფუძნებული იმ გადაწყვეტილებების პროდუქტი, რომლებიც მიღებულია გარემოს მიერ შემოთავაზებული შესაძლებლობების ფარგლებში. ეს, პოსიბილისტური თვალსაზრისით საკმაოდ კარგადაა ასახული კულტურული ადაპტაციის კონცეფციაში, რაც ნიშნავს ფიზიკურ გარემოსთან და გარემოს ცვლილებებთან კულტურის გზით ადამიანების არაგენეტიკურ, ხანგრძლივვადიან შეგუებას. ეს შეგუება სხვადასხვა კულტურებში სხვადასხვანაირია, რაც იმას გვიჩვენებს, რომ სწორედ კულტურა ქმნის სივრცით მრავალფეროვნებას.
პოსიბილისტური მიდგომის მაგალითია მარკ ჯეფერსონის სტატია “გამომგონებლობის გეოგრაფიული განაწილება”, სადაც იგი წერს: “ყველა ევროპული საპატენტო განყოფილება იძლევა ინფორმაციას, რომ შვეიცარიელები გამოგონებათა რაოდენობით ბევრად წინ არიან …თვით შვეიცარიელები კი ამას მიაწერენ რელიგიურ დევნას მეზობელ ქვეყნებში XVI – XVII საუკუნეებში, რამაც ათასობით განათლებული ადამიანი აიძულა ეძებნა თავშესაფარი სხვაგან და იპოვა კიდეც ამ მთიან, მიუდგომელ ქვეყანაში… ნანტისედიქტის გაუქმებამ 1685 წელს 60 ათასი ჰუგენოტი მიიყვანა შვეიცარიაში; მათ დააარსეს აბრეშუმის წარმოება ციურიხსა და ბერნში, საათების წარმოება – ჟენევაში. ჰოლანდიაში ესპანელთა ინტოლერანტობამ და შვეიცარიის ნეიტრალიტეტმა 30-წლიან ომში კიდევ ბევრი ადამიანური რესურსი შესძინა შვეიცარიას”.
მაშინ, როცა პოსიბილიზმი ხედავსკაცობრიობას, როგორც ერთსა და იმავე გარემოში სხვადასხვა შესაძლებლობებში არჩევნის მქონეს, გარემოს პერცეფციონისტი მიიჩნევს, რომ ადამიანების არჩევანი უფრო იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ აღიქვამენ ისინი გარემოს, ვიდრე იმაზე, თუ როგორია ტერიტორიის რეალური მდგომარეობა. აღქმა (გარემოს პერცეფცია) კი, თავის მხრივ, დამოკიდებულია კულტურის თავისებურებებზე. პერცეპციონისტები ამტკიცებენ, რომ ადამიანებს არ შეუძლიათ აბსოლუტურად ზუსტად აღიქვან თავიანთი გარემო და ამდენად მათი გადაწყვეტილებები რეალობის დამახინჯებაზეა დამოკიდებული. იმისათვის, რომ დაადგინონ რატომ განვითარდა გარკვეული კულტურის მქონე ჯგუფი საკუთარ ფიზიკურ გარემოში სწორედ ასე, და არა სხვანაირად, გეოგრაფებმა უნდა იცოდნენ არამარტო ის, თუ რას წარმოადგენს გარემო, არამედ ისიც, თუ რას ფიქრობენ (როგორ აღიქვამენ) ამ გარემოს კულტურული ჯგუფის წევრები.
ყველაზე ნაყოფიერი კვლევა, რაც გარემოს პერცეფციონისტებს შეუსრულებიათ, განხორციელდა ბუნებრივ კატასტროფებთან დაკავშირებით, როგორიცაა წყალდიდობები, გვალვა და სხვა. სხვადასხვა კულტურის ჯგუფები განსხვავებულად რეაგირებენ ერთსა და იმავე ბუნების მოვლენებთან დაკავშირებით. ზოგჯერ ჯგუფი თვლის, რომ ბუნების მოვლენები არის ღვთის გარდაუვალი ნების გამოხატულება; სხვები ცდილობენ თავიდან აიცილონეს მოვლენები ღმერთების გულისმოგებით (მაგ. მსხვერპლშეწირვით); სხვა ჯგუფები მიიჩნევენ, რომ ამ მოვლენების თავიდან აცილებაზე პასუხისმგებლობა ხელისუფლებას ეკისრება. ყველა ეს მიდგომა (განსხვავებული აღქმა) დამახასიათებელი იყო უფრო ადრეული კულტურებისათვის. თანამედროვე დასავლურ კულტურებში ხალხს მიაჩნია, რომ ბუნების მოვლენები და ბუნებრივი კატასტროფები შეიძლება თავიდან აიცილონ, ან შეამცირონ ზარალი ტექნოლოგიების გამოყენებით.
პერცეფციონისტების იდეები განსაკუთრებით შთამბეჭდავია, როდესაც ისინი მიგრაციებთან დაკავშირებით გამოიყენება. მაგალითად, დადგინდა, რომ როდესაც ადამიანები გადადიან ერთი გარემოდან მეორეში, მათ ჩვეულებრივ წარმოუდგენიათ, ორივე – ძველი და ახალი – გარემო უფრო მსგავსია, ვიდრე ეს სინამდვილეშია. მაგალითად, როდესაც ამერიკელი ფერმერები აშშ-ის ტენიანი ახალი ინგლისიდან უფრო დასავლეთით, დიდ ვაკეებზე გადასახლდნენ, სადაც ჰავა უფრო მშრალია, ისინი ძალიან დიდხანს უშვებდნენ შეცდომებს სოფლის მეურნეობის გაძღოლისას და ვერ ეგუებოდნენ ახალ კლიმატურ პირობებს.
სხვადასხვა კულტურები, როდესაც თავიანთ გარემოს აფასებენ და იყენებენ, გამოდიან ძალიან განსხვავებული აღქმიდან: რაც ერთი ჯგუფისათვის მნიშვნელოვანი რესურსია, მეორე კულტურის ჯგუფისათვის შეიძლება უსარგებლო ან მავნეც კი იყოს. მაგალითად, ჩრდილოამერიკელი ინდიელებისათვის, რომლებიც მონადირეობასა და შემგროვებლობას მისდევდნენ, ტერიტორია ფასობდა, იყო თუ არა იქ ტყე სავსე კენკრით, ველური ხილით ან ნადირით და მოიპოვებოდა თუ არა კაჟი ქვის იარაღის დასამზადებლად. სასოფლო-სამეურნეო კულტურის მატარებელი ჯგუფები, რომლებიც იქვე დასახლდნენ XVII საუკუნეში, ტყეს უყურებდნენ როგორც მტერს (თუმცა ის ერთდროულად შეშის და საშენი მასალის წყარო იყო). მათთვის უფრო ფასობდა მოვაკებული ღია სივრცეები, კარგი ნიადაგი და წყალი. ინდუსტრიული საზოგადოების კულტურა, რომელიც იმავე ადგილზე წარმოიშვა XIX საუკუნეში, უფრო აფასებდა მიწის ქვეშ არსებულ სასარგებლო წიაღისეულს – ქვანახშირს, მადანს, ნავთობს, გაზს, რომელთაც ადრეული კულტურები საერთოდ არ იცნობდნენ და ამდენად არ აღიქვამდნენ გარემოს ნაწილად.
საზოგადოებრივ მეცნიერებებში გეოგრაფიული მიმართულების პრობლემატიკა ყოველმხრივ ამოწურული არ არის. მაშინ, როდესაც ადამიანის ზემოქმედება ბუნებაზე უზომოდ გაიზარდა, მისი მნიშვნელობა ადამიანისთვის და მის საქმიანობასთან განუწყვეტელი კავშირი სულ უფრო მეტად ვლინდება. ცხადი ხდება, რომ ბუნებრივ გარემოზე ზემოქმედება მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს წარმატებული, როდესაც იგი მის კანონებს ემორჩილება. სხვაგვარად ნეგატიური შედეგები თვით ადამიანზე, როგორც ბუნების ნაწილზე, იმოქმედებენ. შეინიშნება მემკვიდრეობა გეოგრაფიულ მიმართულებასა და თანამედროვე “ადამიანურ ეკოლოგიას” შორის, რომელიც ადამიანისა და მისი გარემომცველი გარემოს ურთიერთკავშირებს, კერძოდ, ადამიანთა და სოციალურ ორგანიზაციათა სივრცობრივ-ვრცელ ურთიერთობებს სწავლობს.
ამ მასალაზე დაყრდნობით, რომელიც ინტერნეტიდან მოვიძიე, იმედი მაქვს დავაფიქრებთ და სადისკუსიოდ განვაწყობთ მოსწავლეებს და რაც მთავარია, კიდევ ერთხელ გაცდებიან სახელმძღვანელოს.
სტატია მინდა დავამთავრო სიტყვებით: ისტორია მოძრაობაში მოყვანილი გეოგრაფიაა.
გამოყენებული ინტერნეტსაიტები:
https://www.politscience.info/pictures/Geopolitika-1-chamokalib-2015.pdf
https://www.tsu.ge/data/file_db/faculty_social_political/kulturis%20geografia.pdf
ბუნებრივი კატასტროფები
ბუნების სტიქიურ მოვლენათა სპექტრი მეტად მრავალფეროვანია, თუმცა მათ გეოგრაფიულ გავრცელებაში განსაზღვრული კანონზომიერება შეინიშნება. კაცობრიობის განვითარების ისტორიულ პერიოდში არაერთი ეკოლოგიური კატასტროფა მომხდარა, რომელსაც მილიონობით მსხვერპლი და უდიდესი ნგრევა მოჰყოლია. ბუნებრივი კატასტროფების დიდი ნაწილი (მიწისძვრები, ვულკანები, ცუნამი, ტროპიკული ციკლონები და სხვ.) ბუნებრივი წარმოშობისაა და ადამიანი, მიუხედავად თანამედროვე ტექნოლოგიებისა, მათ შეჩერებას ვერ ახერხებს. სტიქიური მოვლენების შედეგად კაცობრიობის ყოველწლიური მატერიალური ზარალი ასეულობით მილიარდ დოლარს აღწევს. ზარალის უდიდესი წილი მიწისძვრებზე მოდის. ნგრევითა და მსხვერპლის ოდენობით მას ტროპიკული ციკლონი მოსდევს.
ბუნებრივი სტიქიური მოვლენების კლასიფიკაცია
| ტიპები | წარმოშობის პირობები | სტიქიურ-დამანგრეველი მოვლენის სახეობა |
| არაზედაპირული | კოსმოსური | მეტეორიტებისა და ასტეროიდების ვარდნა, კომეტებთან შეჯახება, მზის აქტივობა |
| დედამიწისეული | მეტეოროლოგიურ-კლიმატური | სიცხე, გვალვა, ელვა, ქარები (შტორმი, სმერჩი, ტორნადო, ქარბორბალა და ა.შ.), ლიპყინული, სეტყვა, ნისლი, წვიმა და სხვ. |
| ჰიდროლოგიური | წყალდიდობა, წყალმოვარდნა, წყლის სმერჩი, ძლიერი ტალღები | |
| ჰიდრომეტეოროლოგიური და გეოლოგიურ-გეომორფოლოგიური | ღვარცოფი (სელი) | |
| გლაციალურ-მეტეოროლოგიური | კლდეზვავი, ზვავი, მყინვარის ჩამოწოლა | |
| გეოლოგიურ-ტექტონიკური | ვულკანის ამოფრქვევა, მიწისძვრა, ტალახის ვულკანი | |
| ტექტონიკურ-ჰიდროლოგიური | ცუნამი | |
| გეოლოგიურ-გეომორფოლოგიური | მეწყერი, ქვათაცვენა, ხრამების, უფსკრულების წარმოქმნა |
გარეგან ძალებთან დაკავშირებული სტიქიური მოვლენებია წყალდიდობა, წყალმოვარდნა, ზვავი, მეწყერი და სხვ. მათი წარმოქმნა კლიმატურ პირობებთანაა დაკავშირებული, გავრცელება კი განსაზღვრულ კანონზომიერებას ემორჩილება.
წყალდიდობა განსაკუთრებით საშიშია მდინარის ან ზღვის დონეზე და მათ ახლომახლო მდებარე ტერიტორიებისთვის. მდინარეთა წყალდიდობა ოთხი ტიპისაა:
- უმნიშვნელო, რომელიც ვაკის მდინარეებს ახასიათებს და 5-10 წელიწადში ერთხელ მეორდება. იგი არ იწვევს დიდ მატერიალურ ზარალს.
- მნიშვნელოვანი, რომელიც ახასიათებს როგორც ვაკის, ისე მთის მდინარეებს და 20-25 წელიწადში ერთხელ მეორდება. ამ დროს წყლით იფარება მდინარის ხეობის დიდი ნაწილი; საჭირო ხდება მოსახლეობის ევაკუაცია; დიდია მატერიალური ზარალი.
- მასშტაბური, რომელიც მდინარის მთელ აუზს მოიცავს და 50-100 წელიწადში ერთხელ მეორდება. იწვევს დიდ მატერიალურ ზარალს და მსხვერპლს.
- კატასტროფული, რომლის დროსაც იტბორება უზარმაზარი ტერიტორიები. ასეთი წყალდიდობა 100-200 წელიწადში ერთხელ ხდება. იწვევს ძალიან დიდ მატერიალურ ზარალს და მსხვერპლს.
არსებობს კატასტროფული წყალდიდობისგან თავის დაცვის ორი ძირითადი მიმართულება: ორგანიზაციული და ტექნიკური. ორგანიზაციული მიმართულება ითვალისწინებს საინფორმაციო-გამაფრთხილებელი სისტემის ამოქმედებას და პროფილაქტიკურ ღონისძიებებს: მოსახლეობის ევაკუაციას, მატერიალური ფასეულობების გატანას, მზადყოფნისა და რეაგირების გეგმების წინასწარ შემუშავებას, ვარჯიშების ჩატარებას და სხვა. ტექნიკური ღონისძიებებია მდინარის კალაპოტში შენაკადებიდან წყლის რეგულირება; მომატებული წყლების „გადაგდება”; ზედაპირული წყლების რეგულირება წყალსაცავებში; მიწაყრილის მოწყობა; მდინარის კალაპოტის გასწორხაზოვნება და ჩაღრმავება; ნაპირსამაგრი კონსტრუქციების მშენებლობა; ტერიტორიების მოზვინვა.
მთიან მხარეებში ხშირია მეწყერი და ღვარცოფი, რომლებიც უდიდეს ზარალს აყენებს მოსახლეობას. მეწყერი და ღვარცოფი საფრთხეს უქმნის დასახლებულ ადგილებს, კომუნიკაციებს და, რა თქმა უნდა, ადამიანის სიცოცხლეს. ეს სტიქიური მოვლენები უფრო და უფრო აქტიურად ვლინდება და ვრცელ ტერიტორიებს მოიცავს. მეწყერი ყველაზე ხშირად მცენარეულობას მოკლებულ დახრილ ფერდობებზე წვება, ამიტომ მათი გატყიანება, ისევე როგორც სპეციალური საინჟინრო ნაგებობების მშენებლობა, ერთ-ერთი ეფექტური მეწყერსაწინააღმდეგო ღონისძიებაა. ღვარცოფსაწინააღმდეგო ღონისძიებები რამდენიმე ჯგუფად იყოფა: საორგანიზაციო-სამეურნეო, აგროტექნიკურ, სატყეო-სამელიორაციო და ჰიდროტექნიკურ ღონისძიებებად.
მეწყრის დაწყების ნიშნებია შენობათა კარ-ფანჯრის გაჭედვა, გზებზე ბზარებისა და ნაპრალების გაჩენა, მეწყერსაშიშ ფერდობებზე წყლის გაჟონვა. თუ მეწყრის გადაადგილების სიჩქარე დღე-ღამეში 0,5-1 მეტრს აღემატება, ევაკუირება უნდა მოხდეს დაუყოვნებლივ წინასწარ შემუშავებული გეგმის შესაბამისად. ევაკუაციის დროს თან უნდა წაიღოთ საბუთები, მატერიალური ფასეულობანი, ვითარებისა და ადმინისტრაციის მითითებისამებრ – თბილი ტანსაცმელი და საკვები. მეწყრისგან თავდასაცავი ღონისძიებებია: ვიბროფლოტაცია – გრუნტის გამკვრივება მისი გათხელების თვისებების შესამცირებლად (ვიბრაციული მოწყობილობების დახმარებით გრუნტს ლოკალურად ათხელებენ, მერე კი ტკეპნიან); მიწისქვეშა დრენაჟი – ნიადაგის ფენიდან წყლის ნამეტის მოცილება და შემდგომი გაშრობა; ნიადაგის იმ ფენის მოცილება, რომელიც გათხელებას განიცდის.
ზვავიც სტიქიური და, არცთუ იშვიათად, კატასტროფული მოვლენაა. მის გააქტიურებას ხშირად ადამიანის საქმიანობაც უწყობს ხელს. ზვავის ჩამოწოლის საფრთხე უმთავრესად ზამთრობით იმატებს, ყველაზე ხელსაყრელი პირობები კი მაშინ იქმნება, როცა უტყეო, 15-500-იან მთის ფერდობზე თოვლის საფარი 20 სმ-ს აღემატება. ზვავისგან თავდასაცავი ღონისძიებები მოიცავს თოვლის დაგროვების კონტროლს, პროგნოზირების მონაცემებზე დაყრდნობით ზვავის ხელოვნურ გამოწვევას, ზვავსაშიშ რაიონებში მცენარეული საფარის შექმნას, ზვავის წარმოშობის კერებში სპეციალური დამბების, ზვავმჭრელების, გალერეების, გვირაბების მშენებლობას. ზვავთან ბრძოლის საუკეთესო გზაა მთის ტყეების დაცვა და ფერდობების გატყიანება.
ამჟამად სტიქიური კატასტროფული მოვლენების შესასწავლად ფართოდ გამოიყენება გის-ისა და დისტანციური ზონდირების მეთოდები.
შესაძლებელია თუ არა ბუნებრივი კატასტროფების რისკის მართვა?
რისკი არის საფრთხის კატასტროფაში გადაზრდის ალბათობა და გამოისახება შემდეგი ფორმულით:
რისკი = საფრთხე * მოწყვლადობა
შესაძლებლობა (პოტენციალი)
შესაბამისად, რაც მეტია მზადყოფნა (პოტენციალი), მით მეტად მცირდება რისკი. ამდენად, მზადყოფნად შეგვიძლია მივიჩნიოთ საზოგადოების სათანადოდ ინფორმირება.
ბუნებრივი კატასტროფების რისკის მართვა შესაძლებელია, თუ ის სწორადაა ორგანიზებული და დაცულია მისი 4 მნიშვნელოვანი მომენტი: პრევენცია და მიტიგაცია, მზადყოფნა, რეაგირება და სასიცოცხლო უზრუნველყოფა და აღდგენა.
პრევენცია ეწოდება საფრთხისა და მასთან დაკავშირებული კატასტროფების უარყოფითი შედეგების სრულ აღმოფხვრასა და თავიდან აცილებას.
მიტიგაცია მზადყოფნის ამაღლებისა და მოწყვლადობის შემცირების მიზნით ბუნებრივი კატასტროფის შედეგების შემამცირებელი (შემარბილებელი) წინასწარ გასატარებელი ღონისძიებების კომპლექსია, რომელიც საკანონმდებლო და მეთოდურ-ინსტრუქციულ რეგულაციებსაც მოიცავს.
მზადყოფნაა ბუნებრივი კატასტროფების წინმსწრები მოვლენების მონიტორინგი, შესაძლო საგანგებო ვითარების პროგნოზირება და სცენარების შემუშავება მეცნიერული კვლევების საფუძველზე, მოსახლეობის მომზადება (სწავლება ტრენინგები), რეაგირებისა და მზადყოფნის ღონისძიებების დაგეგმვა.
რეაგირება ნიშნავს ბუნებრივი კატასტროფების შედეგების ლიკვიდაციას (დაზვერვას, საავარიო-სამაშველო და საავარიო-აღდგენით სამუშაოებს); მოსახლეობის დასაცავი ღონისძიებების განხორციელებას; დაზიანების კერაში სასიცოცხლო უზრუნველყოფას.
სასიცოცხლო უზრუნველყოფა და აღდგენა საგანგებო სიტუაციების ზონაში გადარჩენილი მოსახლეობისა და მორეაგირე ძალების სასიცოცხლო უზრუნველყოფა და ამ მიზნით აღდგენითი ღონისძიებების გატარებაა.
უნდა ვასწავლოთ თუ არა ბუნებრივი კატასტროფები?
კატასტროფებთან დაკავშირებული რისკების შემცირების საკითხში მეტად დიდია განათლების სისტემის როლი, ამიტომ ეს საკითხები სკოლაში ფაკულტატიური თუ სადამრიგებლო საათის ფარგლებში უნდა ისწავლებოდეს, რადგან სკოლა დამოკიდებულებების, ცოდნისა და უნარ-ჩვევების მნიშვნელოვანი ცენტრია თემისა და საზოგადოების ცხოვრებაში. რაც უფრო ადრე დაიწყება კატასტროფების სწავლება, მით უფრო დაცული იქნება მოზარდი. ბუნებრივმა კატასტროფამ დროის შეთანხმება არ იცის.
ბედნიერების გეოგრაფია
თანაავტორები მე-9 კლასის მოსწავლეები – სალომე ბოჭორიშვილი და ქეთი ვარსიმაშვილი.
რა არის ბედნიერება? როდის არიან ადამიანები ბედნიერები? რატომ? რომელ ქვეყანაშია ყველაზე მეტი ბედნიერი ადამიანი? რამდენად არის ქვეყნის განვითარების დონე დაკავშირებული ბედნიერებასთან? მე-9 კლასელებთან ერთად გადავწყვიტე კვლევა ჩამეტარებინა. პირველი, რაც გავაკეთე ეს იყო ბედნიერებაზე ესეს დაწერა. როგორც წესი სენსიტიური თემების განხილვისას მოსწავლეები ყველაზე მეტად იხსნებიან. ესეს განხილვამ კამათი გამოიწვია. ბედნიერების გაგების განსხვავებული ვარიანტების არსებობამ კვლევის იდეა გაამყარა.
მეორე ნაბიჯი ინტერნეტში არსებული მასალის მოძიება და დამუშავება იყო. მეორადი ინფორმაცია დაგვეხმარა კითხვარის შედგენაში.
გამოვიყენეთ გამოკითხვის რაოდენობრივი შემთხვევითი შერჩევის მეთოდი. ჯამში გამოვკითხეთ 100 სხვადასხვა ასაკის ადამიანი. სულ 5 ასაკობრივი ჯგუფი.
კითხვარების შედგენასა და გამოკითხვის პროცესში მონაწილეობა 10 მოსწავლემ მიიღო. შემდეგ გავაკეთეთ კითხვარების თვისებრივი ანალიზი. კვლევის ანგარიში წარმოადგინა ყველა მოსწავლემ. ორი საუკეთესო ანგარიშის ავტორი სკოლის წინაშე პრეზენტაციით წარდგა და სტატიის თანაავტორებიც გახდა.
ბედნიერების საერთაშორისო ინდექსი ეფექტურობის საზომია. ის აჩვენებს რამდენად წარმატებულად ახერხებენ ქვეყნები ბედნიერების მიღწევას ისე, რომ პლანეტის ბედნიერებაც შეინარჩუნონ. ბედნიერი პლანეტის ინდექსი დაანგარიშებულია სამკომპონენტიანი ფორმულით, რომელშიც შედის: კეთილდღეობის დონე, სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა და ეკოლოგიური ნაკვალევი.
ყველაზე ბედნიერი ქვეყნები აღნიშნულია ღია მწვანეთი, ხოლო ყავისფრით – ნაკლებად ბედნიერი ქვეყნები.
პლანეტის ყველაზე ბედნიერი ადამიანები ლათინური ამერიკის და კარიბის აუზის ქვეყნებში ცხოვრობენ. ამას ამტკიცებს Jetpac–ი – სტარტაპი, რომელიც სოციალური ქსელების ანალიტიკითაა ცნობილი. ორგანიზაციამ მსოფლიოს ყველაზე ბედნიერი ქვეყნების სია ბოლო პერიოდში Instagram–ზე გამოქვეყნებული 150 მილიონი ფოტოს გაანალიზების შედეგად შექმნა. ბედნიერების კრიტერიუმად კი ანალიტიკოსებმა ფოტოებზე გამოსახული ადამიანების ღიმილი და ფოტოების „ლაიქების” რაოდენობა აიღეს.
კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ მსოფლიოში ყველაზე ხშირად ბრაზილიის მოქალაქეები იღიმიან, მეორე ადგილზე ამ კრიტერიუმით ნიკარაგუაა, რომელსაც კოლუმბია, ბოლივია და კოსტა–რიკა მოსდევს.
ამ კვლევის შედეგები საერთოდ არ ემთხვევა სულ ახლახან გაეროს მიერ ჩატარებულ კვლევას World Happiness Report- ს, რომელიც Jetpac-ის მონაცემებისგან განსხვავებით, უფრო ობიექტურ კრიტერიუმებს ეყრდნობა, ვიდრე უბრალოდ ღიმილია. ეს კრიტერიუმებია: სიცოცხლის ხანგრძლივობა, ერთ სულ მოსახლეზე მშპ-ს მოცულობა, სოციალური დახმარება, ცხოვრების წესის შერჩევის შესაძლებლობა, კორუფციის დონე და ა.შ.
130 ქვეყანას შორის ანალიტიკოსებმა ყველაზე ბედნიერ ქვეყნებად სკანდინავიის სახელმწიფოები დაასახელეს. თუმცა გაეროში, ისევე როგორც Jetpac-ში, აღნიშნავენ, რომ ბოლო პერიოდში ლათინურ ამერიკაში ბედნიერების დონე მნიშვნელოვნად გაიზარდა იმ დროს, როდესაც ჩრდილოეთ აფრიკისა და ახლო აღმოსავლეთის მცხოვრებნი გაცილებით ნაკლებად ბედნიერად გრძნობენ თავს. გაეროს რეიტინგი:
1. დანია: იგი პირველად არ სახელდება მსოფლიოს ყველაზე ბედნიერ ქვეყნად, ის ყველაზე ნაკლებად კორუმპირებული სახელმწიფოა. აქ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მშპ-ია ერთ სულ მოსახლეზე.
2. ნორვეგია: ნავთობისა და გაზის მარაგებით მდიდარი ქვეყანა ასევე გამოირჩევა ერთ სულ მოსახლეზე მაღალი შემოსავლებით და მსოფლიოში ცხოვრების ერთ-ერთი უმაღლესი სტანდარტით.
ადგილობრივ მცხოვრებლებს ბედნიერების განცდას მატებს ნორვეგიის შესანიშნავი ბუნება.
3. შვეიცარია თითოეული ზრდასრული მოქალაქის სიმდიდრის დონის მიხედვით მსოფლიოს ლიდერ ქვეყნად მიიჩნევა. ქვეყნის თითქმის ყველა მცხოვრებს აქვს შესაძლებლობა ისიამოვნოს მთელ მსოფლიოში ცნობილი სამთო კურორტებით, შვეიცარიის რივიერას სილამაზითა და ჟენევის ტბის კურორტებით. საყოველთაო კეთილდღეობას ისიც განაპირობებს, რომ შვეიცარიის ტერიტორიაზე საბრძოლო მოქმედებები 1815 წლის შემდეგ არ ყოფილა და ქვეყანა ყველა ომის დროს თავის საფირმო ნეიტრალიტეტს ინარჩუნებდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ შვეიცარიელები მსოფლიოში ყველაზე ბევრ შოკოლადს მიირთმევენ.
4. ჰოლანდიელთა ბედნიერებას მხოლოდ ტიტები არ განსაზღვრავს. ეს პატარა ქვეყანა ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლის მოცულობით იმ სახელმწიფოების ათეულში შედის, რომლებიც საქონლისა და მომსახურების უმსხვილეს ექსპორტიორებს წარმოადგენენ.
5. შვედეთი მსოფლიოს ყველაზე ნაკლებად კორუფციული ქვეყნების რეიტინგში შედის. ის ასევე მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დემოკრატიული და მდიდარი სახელმწიფოა. შვედურ ბედნიერებას ადგილობრივი ტრადიციები განაპირობებს. მაგალითად, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი შვედური მოვლენაა lagom-ი, რაც ზომიერებას ნიშნავს – ესაა საკმარისობის განცდის ქონა.
აღსანიშნავია კიდევ ერთი შვედური ტრადიცია – fika, რაც ყავაზე შესვენებას ნიშნავს. შვედეთში ითვლება, რომ კოლეგებთან ჭიქა ყავაზე ურთიერთობისთვის ყოველ საათში ერთხელ აუცილებელია 15 წუთის გამოყოფა.
Jetpac-ის რეიტინგის მიხედვით კი, მსოფლიოში ყველაზე ხშირად ბრაზილიელები იღიმებიან და, შესაბამისად, სწორედ ბრაზილიაა პლანეტის უბედნიერესი ქვეყანა.
1. Instagram-ის ფოტოებზე აღბეჭდილ ბრაზილიელებს ბედნიერების საფუძველი აქვთ – მათი ეკონომიკა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე სწრაფად მზარდია, იზრდება მოქალაქეების კეთილდღეობაც. ბრაზილიელებს ბედნიერების განცდას მატებს ყოველწლიური კარნავალები, რომლებიც თებერვალში იმართება.
2. „ღიმილის რეიტინგში” მეორე ადგილზეა ნიკარაგუა, რომელიც კარიბის აუზის ერთ-ერთი უმსხვილესი სახელმწიფოა. თუმცა მის მცხოვრებლებს ღიმილის არცთუ ბევრი საფუძველი აქვთ: მათი ქვეყანა რეგიონში ერთ-ერთი უღარიბესია, მოსახლეობის 80%-ზე მეტის დღიური შემოსავალი კი 2 დოლარსაც ვერ აღწევს.
3. კოლუმბია: ათწლიანი სამოქალაქო ომის შემდეგ კოლუმბია ბოლოსდაბოლოს გაჯანსაღების გზაზეა, ქვეყნის ეკონომიკა სწრაფი ტემპებით იზრდება. ყოველწლიურად მას სულ უფრო მეტი ტურისტი სტუმრობს.
4. ბოლივია – Instagram-ში მოღიმარი ბოლივიელები, ალბათ, დარწმუნებულნი არიან, რომ ბედნიერება ფულში არ არის. ბოლივიაში მოსახლეობის დიდი ნაწილი სიღარიბეში ცხოვრობს, ეკონომიკა ნელა იზრდება, საგარეო ვალები კი – სწრაფად. ამ ფონზე სტაბილურ ზრდას მხოლოდ ტურიზმი აჩვენებს და ქვეყნის ბიუჯეტის შევსების უმნიშვნელოვანესი წყაროა.
5. კოსტა-რიკის მცხოვრებლებს ბედნიერებისთვის არაერთი მიზეზი აქვთ – მათი ქვეყანა რეგიონში ერთ-ერთი ყველაზე სტაბილური და მდიდარია. კოსტა-რიკა ასევე ითვლება მსოფლიოს ყველაზე მწვანე ქვეყნად – აქ კარგად იცავენ ბუნებას, ახლახან კი ნადირობა აკრძალეს.
გაეროს მიერ ჩატარებულ კვლევაში ყველაზე ბედნიერი ქვეყნები საქართველო 134-ე ადგილზე აღმოჩნდა. სულ რეიტინგში ქ150 ქვეყანაა. რეიტინგში ლიდერობენ: დანია, ნორვეგია, შვეიცარია, ნიდერლანდები და შვედეთი.
კვლევაში მონაწილეობდა ეკონომიკის, ფსიქოლოგიის, სტატისტიკისა და სხვა მეცნიერების სპეციალისტები. ექსპერტებმა შეფასების კრიტერიუმებად აირჩიეს: მშპ ერთ სულ მოსახლეზე, ცხოვრების საშუალო ხანგრძლივობა. ახლობლების მხარდაჭერის იმედი, თავისუფლება გადაწყვეტილების მიღებისას, კორუფციის დონე და დიდსულოვნება.
ბედნიერი ქვეყნების პირველ ათეულში ასევე მოხვდნენ: კანადა, ავსტრია, ისლანდია და ავსტრალია. მეორე ათეულში -აშშ და ახალი ზელანდიაა, ათეულს ვენესუელა ასრულებს.
ჩვენი კვლევა
პირველი ჯგუფი: მოზარდები 13-დან 18 წლამდე, რომელთა რიცხვი მთელი რაოდენობის 56%-ია. მათი 39% მდედრობითია, ხოლო დანარჩენი 17% მამრობითი. აქედან 41%-ს არასრული საშუალო განათლება აქვს, დარჩენილ 15%-ს კი საშუალო. როგორც ჩანს უმეტესი ნაწილი 24% ბედნიერია, 17% – ნაწილობრივ, ხოლო 15% არ არის ბედნიერი. ირგვლივ გაღიმებულ ხალხს ხშირად ამ რაოდენობის 36% ხედავს, 15% იშვიათად ხედავს ხოლო 5% საერთოდ ვერ ხედავს. 26%-ის სასურველ და რეალურ ცხოვრებას შორის არის განსხვავება, ხოლო დარჩენილი 13%-ის ცხოვრებას შორის არ არის განსხვავება, მეორე 13%-ის ცხოვრებას შორის არც ისე დიდი განსხვავებაა. 44%-ის ბედნიერება ჯანმრთელობაა, 55%-თვის ოჯახი, 39%-თვის სიყვარული, 19%-სთვის ქვეყნის განვითარების დონე, მოგზაურობა, გართობა, 12%-სთვის განათლება, სამსახური, მაღალი ხელფასი და ეკოლოგიურად სუფთა გარემო.
მეორე ჯგუფი: ახალგზარდა სრულწლოვანები 19-დან 25წლამდე. მათი რაოდენობა მთელი რაოდენობის 17%-ია. 9% მდედრობითია, 8% მამრობითი. მათგან 5%-ს საშუალო განათლება აქვს, 2%-ს პროფესიული, ხოლო 10%-ს უმაღლესი. 9% ბედნიერია, 2% არ არის ბედნიერი, ხოლო 6% ნაწილობრივ ბედნიერია. გაღიმებულ ხალხს ხშირად 7% ხედავს, 5% კი გაღიმებულ ხალხს იშვიათად ხედავს. 10%-ის რეალურ და სასურველ ცხოვრებას შორის დიდი განსხვავებაა, დარჩენილი 7%-ისთვის კი არც ისე დიდი განსხვავებაა. ბედნიერების ფაქტორებს 10%-ისთვის ჯანმრთელობა, ოჯახი, სიყვარული და მაღალი ხელფასი განაპირობებს. 3%-ისთვის ქვეყნის განვითარების დონე და ეკოლოგიურად სუფთა გარემო. დანარჩენი 4%-ისთვის კი სამსახური და მოგზაურობა.
მესამე ჯგუფში თავს იყრიან ასევე ახალგაზრდა სრულწლოვანები ოღონდ 26-დან 30 წლამდე. მათი რიცხვი მთელი რაოდენობის 5%-ია. 3% მდედრობითია და პროფესიული განათლება აქვთ, ხოლო 2% მამრობითი უმაღლესი განათლებით. 1,5% ბედნიერია, მეორე 1,5% არ არის ბედნიერი, ხოლო ბოლო მესამე 1,5% ნაწილობრივ ბედნიერია. 3% გაღიმებულ ხალხს ირგვლივ იშვიათად ხედავს და მათ რეალურ და სასურველ ცხოვრებას შორის არც ისე დიდი განსხვავებაა, დარჩენილი 2% კი თვლის, რომ არ არის დიდი განსხვავება. 1,5% – ისთვის ბედნიერებას განაპირობებს სიყვარული, სამსახური, წარმატებული კარიერა, მაღალი ხელფასი, ქვეყნის განვითარების დონე, მოგზაურობა და გართობა. 3,5%-ისთვის კი – ჯანმრთელობა, ოჯახი, განათლება და ეკოლოგიურად სუფთა გარემო.
მეოთხე კატეგორიაში შედიან ზრდასრული ადამიანები 31-დან 50 წლამდე. მათი რაოდენობა მთელი რაოდენობის 8%-ს შეადგენს. 5% მდედრობითია და უმაღლესი განათლება აქვთ, ხოლო 3% მამრობითია და პროფესიული განათლება აქვთ. 6% ბედნიერია, ხოლო დანარჩენი 2% ნაწილობრივ. 2% ირგვლივ გაღიმებულ ხალხს იშვიათად ხედავს, 3% – ხშირად, ხოლო დარჩენილი 3% საერთოდ არ ხედავს. 6%-ისთვის ბედნიერება ჯანმრთელობა, ოჯახი, სიყვარული და განათლებაა. 2%-სთვის კი წარმატებული კარიერა, ეკოლოგიურად სუფთა გარემო, მოგზაურობა და სამსახური.
მეხუთე, ბოლო კატეგორია შეადგენს ადამიანებს 51 წლიდან მაღლა. მათი რიცხვი მთელი რაოდენობის 14%-ია. 8% მდედრობითია, ხოლო 7% მამრობითი. 11%-ს აქვს პროფესიული განათლება, ხოლო დარჩენილ 3%-ს უმაღლესი. 8% ბედნიერია, 2% არ არის ბედნიერი, დანარჩენი 4% კი თვლის, რომ ნაწილობრივ ბედნიერია. გაღიმებულ ხალხს ხშირად 4% ხედავს, საერთოდ ვერ ხედავს 7% ,ხოლო იშვიათად – 3%. 7%-ის რეალურ და სასურველ ცხოვრებას შორის დიდი განსხვავებაა, 4%-ს ცხოვრებას შორის არ არის დიდი განსხვავება, დარჩენილი 3%-ის რეალურ და სასურველ ცხოვრებას შორის კი არც ისე დიდი განსხვავებაა. ბედნიერებას 7%-ს ანიჭებს ჯანმრთელობა, ოჯახი და გართობა. 3%-ს წარმატებული კარიერა, ხოლო დარჩენილ 4%-ს სიყვარული, განათლება, ეკოლოგიურად სუფთა გარემო და მოგზაურობა.
დასკვნა:
ყველაზე ბედნიერი კატეგორია 31-50 წლამდე ჯგუფი აღმოჩნდა, სადაც 75%-მა აბსოლუტურად დადებითი პასუხი გასცა, ხოლო დანარჩენმა 25% ნაწილობრივ დადებითი. ამ კუთხით მეორე ადგილზე 51 წელს ზევით კატეგორიაა. რაც შეეხება ნეგატიურ პასუხს, ბედნიერად თავს არ გრძნობს 13-18 წლამდე და 26-30 წლამდე ჯგუფების 33%. ბედნიერების შეგრძნება ყველაზე დაბალი აღმოჩნდა 26-30 წლის ასაკის კატეგორიაში (33%).
ამბობენ, გაღიმებული ადამიანი თავის გარშემოც გაღიმებულ ადამიანებს ხედავს. ამ კითხვაზე ყველაზე მეტი დადებითი პასუხი გასცა 13-18 წ კატეგორიამ (56%). მეორე ადგილზე 19-25 წ კატეგორია გავიდა 40%. ყველაზე მეტი ნეგატიური პასუხი გასცა 26-30 წ კატეგორიამ (67% ხშირად ვერ ხედავს გაღიმებულ სახეებს) და 51-ზე ზევით ჯგუფმა.
რეალურ და სასურველ ცხოვრებას შორის ყველაზე დიდ განსხვავებას 51 წლის ასაკის ჯგუფი ხედავს, შემდეგ ადგილებზე თითქმის თანაბრად 13-18 და 19-26 კატეგორიებია. პატარა განსხვავებას ხედავს 31-50 ასაკის კატეგორია.
ბედნიერებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი კრიტერიუმები ჯამურად ოჯახი, ჯანმრთელობა, სიყვარული და განათლება აღმოჩნდა. მხოლოდ შემდეგ მოდის მაღალი ხელფასი, ქვეყნის განვითარების დონე, ეკოლოგია და სხვა კრიტერიუმები. ყველაზე დაბალი რაოდენობა სამსახურმა და კარიერულმა განვითარებამ მიიღო.
მიუხედავად იმისა, რომ სტატისტიკურმა ანალიზმა არ აჩვენა მაღალი კორელაციის მაჩვენებელი ბედნიერების შეგრძნებასთან ამ კრიტერიუმების განხილვისას, ბედნიერების შეგრძნება, როგორც ჩანს, ყველაზე მეტად იმ ადამიანებს აქვთ, რომლებისთვისაც ბედნიერების განმსაზღვრელი სიყვარული და ქვეყნის განვითარების დონე აღმოჩნდა.
როგორი ამინდი იქნება ხვალ?
ამინდი ატმოსფეროს ქვედა ფენების მდგომარეობაა მოცემულ ადგილზე დროის შედარებით ხანმოკლე შუალედში. ამინდს მეტეოროლოგიურ ელემენტთა ერთობლიობა ქმნის. ამინდის ძირითადი მახასიათებლებია ტემპერატურა, ტენიანობა და ატმოსფერული წნევა. ეს სამი ძირითადი ელემენტი წარმოქმნის ქარს, ღრუბლებსა და ატმოსფერულ ნალექს. ამინდზე მოქმედებს ციკლონები და ანტიციკლონები. მეცნიერებას ამინდის პროგნოზის შესახებ სინოპტიკა ჰქვია.
თანამედროვე ამინდის პროგნოზი მსოფლიოში მილიონობით მეტეოროლოგიური ელემენტის ერთობლიობას ემყარება. მოპოვებული მონაცემები ანალიზდება და შემდეგ სხვადასხვა ფორმით ვრცელდება. მეცნიერული პროგნოზი მსოფლიოში არსებული მეტეოსადგურებიდან შეგროვებულ ინფორმაციაზეა დამოკიდებული. ეს კი მას შემდეგ გახდა შესაძლებელი, რაც 1844 წელს სემუელ მორზემ ელექტროტელეგრაფი გამოიგონა. ამჟამად, დეადმიწაზე 7000-მდე მეტეოსადგურია. ს სადგურები ქალაქებში, აეროპორტებში, ზღვაში გასულ გემებზე მდებარეობს. იქ მეტეოროლოგები განუწყვეტლივ აკვირდებიან ამინდს და მეტეოროლოგიურ მონაცემებს – ტემპერატურას, ატმოსფერულ წნევას, ტენიანობას, ქარს, ნალექებს, ღრუბლებს – აკონტროლებენ. ამინდის ავტომატურ ბიუროებში კი ეს მონაცემები მაგნიტურ ფირზე ფიქსირდება და ამინდის პროგნოზის ცენტრებს გადაეცემა. მონაცემები ყოველთვის დედამიწის ზედაპირზე იღება, თუმცა ატმოსფეროს მაღალი ფენების შესახებ ინფორმაციაც მეტად მნიშვნელოვანია. მის მოსაპოვებლად საჰაერო ბუშტს იყენებენ, რომელზეც რადიოზონდია დამაგრებული.
ზოგიერთ სადგურში დაკვირვება ყოველ ნახევარ საათში ერთხელ ხდება, თუმცა უფრო 2- ან 3-საათიანი ინტერვალით დაკვირვებაა გავრცელებული.
1960 წლიდან ატმოსფეროს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის მოპოვებაში კოსმოსში გაშვებული მეტეოროლოგიური თანამგზავრები გვეხმარება.
თანამგზავრი ორგვარია. გეოსტაციონარული თანაგზავრები ორბიტაზე, დედამიწასთან უნისონში მოძრაობენ და ამიტომ ყოველთვის დედამიწის ერთსა და იმავე ანუ განსაზღვრულ ადგილს ხედავენ. დედამიწიდან ისინი საკმაოდ შორს არიან – ეკვატორიდან 3600 კმ-ზე, ამიტომ ჩვენი პლანეტის მოზრდილი ტერიტორიის დანახვა შეუძლიათ და ნახევარ საათში ერთხელ მთელი ნახევარსფეროს ფოტოებს გზავნიან, ამ ფოტოებზე დაკვირვებისა და მათი გაშიფვრის შედეგად კი მეტეოროლოგები ღრუბლების გადაადგილებას ადგენენ და ქარის სიჩქარესც კი გამოთვლიან.
მეორე ტიპის, პოლარულ-ორბიტალური თანამგზავრები შედარებით დაბლაა. დედამიწის ზედაპირს მათ დაახლოებით 850 კმ აშორებს, ამიტომ ზედაპირის მხოლოდ 2%-ს აკონტროლებენ. სამაგიეროდ, ეს თანამგზავრები ჩრდილო-სამხრეთ ორბიტაზე არიან განლაგებულნი და ამიტომ მთლიანად ხედავენ მათ ქვეშ მბრუნავ დედამიწას. ეს თანამგზავრები მხოლოდ დედამიწის ფოტოებს კი არ აგზავნიან, არამედ სპეციალური აპარატებითაც არიან აღჭურვილნი, რომლებიც ხმელეთისა და ატმოსფეროს სხვადასხვა ფენაში ტემპერატურისა და სინოტივის გაზომვის საშუალებასაც იძლევა.
ღრუბლების დინამიკა და ატმოსფერული ნალექების ველები მეტეოროლოგიური თანამგზავრიდან
ჰაერის ტემპერატურის პროგნოზი ამინდის რიცხვითი მოდელიდან
მსოფლიოს ყველა ქვეყანა მეტეოროლოგიურ ინფორმაციას მსოფლიოს მეტეოროლოგიური ორგანიზაციის (World Meteorological Organization – WMO (www.wmo.int)) საშუალებით იღებს. მთელი ინფორმაცია მეტეოსადგურებში გროვდება, სადაც შემდეგ ამინდის პროგნოზი მუშავდება. ყველაზე დიდი მეტეოცენტრები მდებარეობს დიდ ბრიტანეთში (ბრეკნელის მეტეოოფისი) და აშშ-ში, ქალაქ ვაშინგტონში (ნაციონალური მეტეოსამსახური). ამ ცენტრებს ინფორმაცია მთელი მსოფლიოდან მიეწოდებათ და მათზე დაყრდნობით ამინდის გლობალური პროგნოზი დგება. აქვე აკეთებენ ატმოსფეროს ზედა ფენების ამინდის პროგნოზსაც, რაც მეტად მნიშვნელოვანია ავიაციისთვის.
სინოპტიკურ რუკებზე პირობითი ნიშნებითა და ციფრებით ამინდზე დაკვირვების შედეგებია გამოსახული
კომპიუტერების ეპოქამდე მეტეოროლოგები ბოლო სინოპტიკურ სქემებს ამოწმებდნენ და წინა მონაცემებთან შედარებისა და ანალიზის გზით ახალ რუკებს ადგენდნენ მომდევნო 24, 36 ან 48 საათის განმავლობაში მოსალოდნელი ამინდის შესახებ. ამინდის პროგნოზის მთავარი პრობლემა კი სწორედ დროსთანაა დაკავშირებული. მეტეოპროგნოზის მოსამზადებლად კომპიუტერების გამოყენებამ, რომლებიც წამში მილიონობით გამოთვლას აწარმოებს, საგრძნობლად დააჩქარა მონაცემთა გადამუშავების პროცესი. ამასთან, ისინი მხოლოდ მონაცემებს კი არ ამუშავებენ, არამედ სინოპტიკურ რუკებსაც ქმნიან და წნევასა და ქარის მიმართულებას წინასწარ განსაზღვრავენ.
დიდი კომპიუტერები ჩვენი პლანეტის ზედაპირს 150 კვ. კმ ფართობის ერთეულებად ყოფენ და თითოეულ მათგანს კიდევ 15 ერთეულად ანაწევრებენ. ამ ერთეულების ამინდის მონაცემები კომპიუტერში მუშავდება და თითოეული მათგანისთვის 140-საათიან წინასწარი პროგნოზი დგება.
ამინდის პროგნოზზე ბევრადაა დამოკიდებული მეურნეობის სხვადასხვა დარგი. მაგალითად, სოფლის მეურნეობა, ტრანსპორტი, ტურიზმი. ამინდს დიდი მნიშვნელობა აქვს მეზღვაურებისთვის, პილოტებისა და მძღოლებისთვის, მესაზღვრეებისთვის, ფერმერებისთვის, სპორტსმენებისთვის, რომლებიც ღია ცის ქვეშ ასპარეზობენ და სხვ.
თანამედროვე ტექნოლოგიების მიუხედავად, პროგნოზი ზოგჯერ მაინც მცდარია. 24 საათში ბევრი რამ შეიძლება შეიცვალოს და ყველაფრის გაკონტროლება და წინასწარ განსაზღვრა შეუძლებელია.
ტექნიკური კულტურების გეოგრაფია
დედამიწაზე სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების დიდი ნაწილი ტექნიკურ ანუ სამრეწველო კულტურებს უკავია. მათ ის მცენარეები მიეკუთვნება, რომლებსაც ისე იყენებენ, როგორც სამრეწველო ნედლეულს. ტექნიკური კულტურები შემდეგ ჯგუფებად იყოფა: ბოჭკოვანი (ბამბა, სელი, ჯუთი, კანაფი და სხვ.), ზეთოვანი (მზესუმზირა, არაქისი, სოიო, მდოგვი, ქოქოსი, ზეთისხილი, ტუნგო და სხვ.), სახამებლის შემცველი (კარტოფილი, ბატატი და სხვ.), შაქრის შემცველი (შაქრის ჭარხალი და შაქრის ლერწამი), ეთერზეთოვანი (პიტნა, გერანი, ბაზილიკა, ვარდი და სხვ.), კაუჩუკოვანი (ჰევეა), ნარკოტიკული (თამბაქო, ყაყაჩო და სხვ.), სამკურნალო (კატაბალახა. ჟენშენი, ქინაქინა და სხვ.), სანელებლები (მუსკატი, პილპილი, ვანილი და სხვ.). განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანის გეოგრაფია.
ზეთოვანი მცენარეები
ცხიმები და ზეთები, გარდა იმისა, რომ მნიშვნელოვანი საკვები პროდუქტია, ამავე დროს მათ ფართოდ იყენებენ მრეწველობასა და მედიცინაში. მაგ; მცენარეული ზეთები გამოიყენება პარფიუმერული პროდუქტის დასამზადებლად. ბოლო პერიოდში მცენარეული ზეთების წარმოება მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ზეთს იღებენ მცენარის თესლებიდან (ქოქოსის, ბამბის, არაქისის, სოიოს და მზესუმზირას ზეთი) და ნაყოფისგან (ზეთისხილი და პალმა).
არაქისის გავრცელების გეოგრაფია
ქოქოსის გავრცელების გეოგრაფია
მცენარეული ზეთების მთავარ მწარმოებელ ქვეყნებს შორის აღსანიშნავია ჩინეთი, ინდოეთი, ნიგერია და პაკისტანი.
ბოჭკოვანი მცენარეები
ნატურალური ქსოვილების მთავარი წყარო, შალოს გარდა, მცენარეული ბოჭკოებია. ისინი ასობით მცენარისგან მიიღება, თუმცა მწარმოებლური მცენარეების რიცხვი შეზღუდულია. მათ მიეკუთვნება თესლის ბოჭკოები, მაგ; ბამბა. ასევე არსებობს ლაფანის ბიჭკოებიც, როლებიც მცენარის შიდა ქერქისგან მიიღება, მაგ; სელი, კანაფი და ჯუთი. ყველაზე მნიშვნელოვანი ნატურალური ბოჭკო ბამბა ფართოდ გავრცელებული მცენარეა. მისი მრავალი სახეობა არსებობს, თუმცა ყველაზე პოპულარული Gossypium-ია. ბამბას გასაზრდელად უყინვო 180 -დღიანი პერიოდი სჭირდება, რომლის დროსაც საშუალო ტემპერატურა +20 გრადუსს აღემატება, ხოლო ნალექების რაოდენობა ზომიერია. ზოგან, განსაკუთრებით მშრალ რეგიონებში, მაგ; კალიფორნიასა და ნილოსის ხეობაში, ბამბას ზრდა-განვითარებისათვის ირიგაციული სისტემებს უყენებენ. ბამბის მწარმოებელი უდიდესი ქვეყნებია: ჩინეთი, აშშ, ცენტრალური აზიის ქვეყნები, ინდოეთი და პაკისტანი.
ბამბის გავრცელების გეოგრაფია
შაქრის შემცველი
შაქრის ლერწმის სამშობლოს სამხრეთ აზიაა. ის ჯერ კიდევ 5 ათასი წლის წინათ იყო ცნობილი ინდოეთსა (დასავლეთ ბენგალიისა და ბიჰარის შტატები) და ჩინეთშიც. მსოფლიოში შაქრის ლერწმის ფართობი 12 მლნ. ჰა-ს აღემატება. შაქრის ლერწამი ნაყოფს მხოლოდ ტროპიკებში (ტროპიკული აფრიკა, ოკეანეთი, აზია და ლათინური ამერიკ) ივითარებს. მისი ძირითადი მწარმოებელი ქვეყნებია ინდოეთი, ინდონეზია, ბრაზილია და კუბა. ევროპაში შაქრის ლერწამი მხოლოდ ესპანეთსა და პორტუგალიაში (კ. მადეირაზე) მოჰყავთ. XIX საუკუნეში ალაზნის ველზე შაქრის ლერწმის გაშენებას ცდილობდნენ, მაგრამ შედეგები საიმედო არ აღმოჩნდა.
შაქრის ლერწმის გავრცელების გეოგრაფია
შაქრის ლერწმის მოსავლიანობა ჰა-ზე 400—2000 ც-ს აღწევს. ღეროს წვენი 18%-მდე შაქარს შეიცავს. წვენის მიღების შემდეგ ღეროსა და ფოთლებს პირუტყვის საკვებად იყენებენ.
ნარკოტიკული მცენარეები
თამბაქოს სამშობლო სამხრეთ ამერიკაა. ევროპაში, ჯერ ესპანეთსა და პორტუგალიაში, შემდეგ კი სხვა ქვეყნებშიც ამერიკიდან XV საუკუნის ბოლოსა და XVI საუკუნის I ნახევარში შემოიტანეს. პირველად მოაშენეს, როგორც დეკორატიული და სამკურნალო მცენარე. საქართველოში თამბაქო XVII საუკუნის ბოლოს და XVIII საუკუნის დასაწყისში შემოიტანეს. თუმცა ეს მხოლოდ დაბალი ხარისხის წეკო იყო. მაღალხარისხოვანი საპაპიროსე თამბაქოს კულტურა კი ჩვენს ქვეყანაში XIX საუკუნის I ნახევარში გავრცელდა. პირველად იგი აფხაზეთში გააშენეს, შემდეგ – აჭარაში, ბოლოს, აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონებშიც – მარნეული, ბოლნისი, ყვარელი, ლაგოდეხი და სხვა).
თამბაქოს სავეგეტაციო პერიოდი 135-170 დღეა. იგი სითბოს მოყვარული და ტენის მომთხოვნი მცენარეა. კარგად ხარობს მსუბუქ და საშუალო შავმიწებზე, რუხსა და წაბლა ნიადაგებზე. ფოთლის ნაწარმის ხარისხი დამოკიდებულია ცილებისა და ნახშირწყლების შეფარდებაზე, ნიკოტინისა და ეთეროვანი ზეთების შემცველობაზე. თესლი შეიცავს 30-35% ცხიმოვან ზეთს, რომელსაც ტექნიკური მიზნებისათვის (საცხები მასალისათვის) იყენებენ.
თამბაქოს გავრცელების გეოგრაფია
სანელებლები
ვანილის სამშობლო მექსიკაა. სწორედ აქ, შტატ ვერაკრუსის ტერიტორიაზე მცხოვრები ინდიელები – ტოტონაკები გაწაფული ყოფილან ვანილის მოყვანასა და მისი ნაყოფის დამუშავებაში. ვანილს აცტეკები მისი გამომშრალი ნაყოფის ფერიდან გამომდინარე „tlilqsoCitl”-ს, ანუ შავ ყვავილს უწოდებდნენ. ვანილს ისინი კაკაოზე დამზადებული სასმელისთვის, „ქსოკოლატლის” ანუ შოკოლადისთვის, სასიამოვნო გემოსა და არომატის მისაცემად იყენებდნენ. ამბობენ, რომ 1520 წელს დღევანდელი მექსიკის ტერიტორიაზე აცტეკების გამგებელმა, მონტესუმამ, ეს სასმელი ესპანელ კონკისტადორს, ერნან კორტესს, დაალევინა. კორტესმა კი კაკაოს მარცვლები და ვანილის ნაყოფი ევროპაში შემოიტანა. ვანილით შენელებული ცხელი შოკოლადი დიდი პოპულარობით სარგებლობდა ევროპის სამეფო კარზე.
ევროპაში ვანილის მოყვანა მხოლოდ XIX საუკუნის დამდეგიდან დაიწყეს, ხოლო შემდგომ ის ევროპიდან ინდოეთის ოკეანის კუნძულებზე გავრცელდა. მაგრამ მრავალი მცდელობის მიუხედავად, მებაღეები უმეტესწილად ვერ იღებდნენ ამ მცენარის ნაყოფს. ამიტომ, XVI-დან XIX საუკუნემდე მხოლოდ მექსიკა ფლობდა ვანილით ვაჭრობის მონოპოლიას. 1841 წელს საფრანგეთის კუნძულ რეიუნიონზე ყოფილმა მონამ, ედმონ ალბიემ, ყვავილების ხელოვნურად დამტვერვის მეთოდი შეიმუშავა, რამაც შესაძლებელი გახადა ვანილის ნაყოფის მიღება. ამ ტექნოლოგიის წყალობით, მექსიკის გარეთაც დაიწყეს კომერციული მიზნით ვანილის მცენარის მოყვანა.
სინამდვილეში მცენარე, რომელზეც ვანილის ნაყოფი იზრდება, ჯადვარს წარმოადგენს. და ერთ-ერთია ჯადვარისებრთა ოჯახის იმ 20 000-ზე მეტი წარმომადგენლიდან, რომლებიც საჭმელად ვარგის ნაყოფს იძლევიან. ეს მცენარე მცოცავი ლიანაა და დაბლობის ტენიან ტროპიკულ ტყეებში გვხვდება, სადაც ხეებზეა შემოხვეული. დღესდღეობით ვანილის ძირითადი მწარმოებლები არიან ძველად საფრანგეთის კუთვნილებაში მყოფი კუნძულები რეიუნიონი და კომორი, ხოლო ყველაზე დიდი რაოდენობით ვანილი კუნძულ მადაგასკარზე იწარმოება.
ვანილის გავრცელების გეოგრაფია
საინტერესოა, რომ თავად ვანილის ქორფა ნაყოფს არანაირი გემო ან არომატი არ აქვს. მან უნდა გაიაროს დამუშავების საკმაოდ ვრცელი პროცესი, რომლის შედეგადაც გამოიყოფა ვანილინი, ნივთიერება, რომელიც განსაკუთრებული სურნელებითა და გემოთი გამოირჩევა. ასეთი სახით დამუშავებისა და ხელოვნური დამტვერიანების აუცილებლობის გამო, ვანილი ერთ-ერთი ყველაზე ძვირადღირებული სანელებელია. მას ასევე იყენებენ პარფიუმერიულ და კვების მრეწველობაში.
ტრანსნაციონალური კომპანიები და გლობალიზაცია
ტრანსნაციონალური კომპანია იგივე კორპორაცია (ტნკ) ეკონომიკური პროფილის დიდი საერთაშორისო კომპანიაა, რომელიც კონტროლს უწევს მსოფლიო მეურნეობის ერთ ან რამდენიმე დარგს და საწარმოები რამდენიმე ქვეყანაშიაქვს. ზოგიერთ ვრცელ ტრანსნაციონალურ კომპანიას ბიუჯეტი ბევრ ქვეყანაზე მეტი აქვს. ამგვარ კომპანიებს ძლიერი გავლენა აქვთ საერთაშორისო ურთიერთობებზე და ადგილობრივ ეკონომიკაზე. კორპორაციის ძირითადი მიზანია მსოფლიო ბაზრებისთვის საქონლის მაქსიმალურად დაბალ ფასში წარმოება. ამ მიზნის მიღწევა შესაძლებელია პროდუქციის წარმოებისათვის ყველაზე წარმატებული ადგილის შერჩევით ან მასპინძელი სახელმწიფოსაგან საგადასახადო შეღავათების მიღებით. ტნკ-ს გააჩნია სათავო ოფისი ერთ სახელმწიფოში და ფილიალები სხვა სახელმწიფოებში. იმ ქვეყანას, რომელსაც ტრანსნაციონალური კომპანიის შტაბ-ბინა მდებარეობს, საბაზო ქვეყანას ჰქვია; ხოლო, რომელშიც ამ კომპანიებს განთვასებული აქვთ თავიანთი საწარმოები – მიმღები ქვეყანა.
როგორც წესი, მართველი კომპანიები და ცენტრები მსოფლიო მნიშვნელობის, ე.წ. გლობალურ ქალაქებში მდებარეობენ, მაშინ როცა წარმოება გატანილია პერიფიერიულ რაიონებში ან განვითრებად ქვეყნებში. შესაბამისად, ტრანსნაციონალური კომპანიები მაქსიმალურად იყენებენ გეოგრაფიული მდებარეობის ფაქტორს წარმოების დანახარჯების შესამცირებლად კონკრეტული ქვენაწილებისათვის.
პირველ ტრანსნაციონალურ ფინანსურ დაწესებულად 1118 წელს დაარსებული ტამპლიერების ორდენი შეიძლება ჩაითვალოს, როცა 1135 წელს მათ საბანკო საქმის წარმოება დაიწყეს. პირველი ტრანსნაციონალური კომპანია იყო ბრიტანული ოსტ-ინდოეთის კომპანია, რომელიც 1600 წელს დაარსდა. ორი წლის შემდეგ კი ჰოლანდიური ოსტ-ინდოეთის კომპანიაც გაჩნდა, რომელიც პირველი სააქციო კომპანია იყო და, ამავდროულად, ყველაზე მსხვილი საერთაშორისო კომპანიებს შორის. იგი, გარდა იმისა, რომ აზიის ბევრ ქვეყანასთან აწარმოებდა სავაჭრო ურთიერთობებს, ამავე დროს მსოფლიოში პირველი მეგაკომპანიაც იყო, რომელსაც გარკვეულწილად სახელმწიფოებრივი უფლებამოსილება ჰქონდა. მაგ. შეეძლო ომის დაწყება, პოლიტიკურ კამათში მონაწილეობის მიღება, მონეტების გამოშვება, და კოლონიების დაარსებაც კი.
თანამედროვე გაგებით პირველი ტრანსნაციონალური კომპანიები XIX ს-ის ბოლოს გაჩნდნენ. მათი წარმოშობა იმ ფაქტორმა განაპირობა, რომ დიდი მასშტაბებით წარმოება ბევრად ეფექტურია, რადგან გლობალური მასშტაბის საქმიანობა ამცირებს წარმოების დანახარჯებს და ზრდის მოგებას. ХХ ს-ის ბოლოს მომხადარი მოვლენების გამო ტრანსნაციონალური კომპანიებისთვის ხელმისაწვდომი გახდა ახალი რეგიონები, ახალი ბაზრები და დარგები. ამ მოვლენებს შორისაა საბჭოთა კავშირის დაშლა, ანტიკომუნისტური რეფორმები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში და ამ რეგიონებში სახელმწიფო საკუთრების პრივატიზაცია, ჩინეთის, როგორც ”მსოფლიოს ფაბრიკისა” და უდიდესი ბაზრის სწრაფი განვითარება. ამავე დროს ვითარდება რეგიონალური ინტეგრაცია, ქვეყნები დებენ ხელშეკრულებებს და წევრიანდებიან ეკონომიკურ კავშირებში, რაც ამცირებს სავაჭრო ბარიერებს და ზრდის ეროვნული ეკონომიკების ურთიერთკავშირებს. ტნკ-ები დღეს მეურნეობის თითქმის ყველა დარგშია. ისინი განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან არა მხოლოდ იმით, თუ რას აწარმოებენ, არამედ იმითაც, თუ როგორ აწარმოებენ: ტექნოლოგიის დონით, მენეჯმენტის სტილით და მათი პროდუქციის ბაზრის სტრუქტურით. მენეჯმენტი და მარკეტინგი ასეთ კორპორაციებში ხშირად შერეულია. ერთ ან რამდენიმე ქვეყანაში მარკეტინგის შედეგად პროდუქცია იყიდება მთელ მსოფლიოში. უმეტეს შემთხვევაში, ტრანსნაციონალური კორპორაციები რამოდენიმე ქვეყნის იურისდიქციას ექვემდებარება, რაც აძნელებს მათ გაკონტროლებას ერთი კონკრეტული სახელმწიფოს მიერ.
ტრანსნაციონალური კორპორაციები შეიძლება დაიყოს შემდეგი მახასიათებლების მიხედვით: მათი სიდიდე, მათი ფილიალების რაოდენობა, საქმიანობის ტიპი (მოპოვებითი, სამრეწველო, მომსახურება/სერვისი, ტურიზმი, სასტუმროები, დაზღვევა, ფინანსები, ტრანსპორტი, შერეული, სასოფლო-სამეურნეო), უცხოურ ფილიალებთან კავშირის ტიპი, ანუ როგორ საკუთრებაშია – მთლიანი, ნაწილობრივი, ერთობლივი.
გლობალიზაცია უკავშირდება ბაზრების მიერ გლობალური სახის მიღების მზარდ ტენდენციას, ტნკ-ების სწრაფვას განალაგონ საქმიანობა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, მოახდინონ სტრატეგიებისა და ოპერაციების კოორდინაცია და ინტეგრაცია ეროვნულ საზღვრებს მიღმა. ამდენად, გლობალიზაციის პროცესი უკავშირდება გლობალური, ანუ მსოფლიო მასშტაბის მოგებაზე ორიენტირებულ საქმიანობას, რაც ეროვნული ეკონომიკების მზარდ ურთიერთდამოკიდებულებას განაპირობებს.
ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს გააჩნიათ გამორჩეული მენეჯერული ნიჭი, ფინანსური საშუალებები და ტექნიკური რესურსები, და ისინი ეწევიან უდიდეს საქმიანობას კოორდინირებული გლობალური სტრატეგიის ფარგლებში. ეს კომპანიები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ გლობალიზაციის პროცესში: ზოგიერთის მტკიცებით გლობალიზაციის საპასუხოდ, ამჟამად, ტრანსნაციონალური კორპორაციის ახალი ფორმა, ე.წ. “გლობალურად ინტეგრირებული საწარმო” ვითარდება.
XXI ს-ის დასაწყისში მსოფლიოში 70 ათასზე მეტი ტრანსნაციონალური კომპანია და თითქმის 850 ათასი მათი ფილიალი არსებობდა. მსოფლიოს 500 უმსხვილესი ტნკ-დან 170 ევროპულია, 162 ამერიკული, 126 იაპონური, ხოლო 42 სხვა ქვეყნებიდანაა (სათავო ოფისის მიხედვით), მაგრამ ტნკ-ში დასაქმებულთა (სულ 75 მილიონ კაცზე მეტი) მხოლოდ 20% მოდის განვითარებულ ქვეყნებზე. ტრანსნაციონალური კომპანიები აწარმოებენ მსოფლიოს სამრეწველო წარმოების თითქმის ნახევარს, საგარეო ვაჭრობის 2/3-ს, გამოგონებების, ახალი ტექნოლოგიების, ნოუ-ჰაუს პატენტებისა და ლიცენზიების 80%-ს. ტრანსნაციონალური კომპანიების კონტროლის ქვეშაა ცალკეული სასაქონლო ბაზრები. მაგ. ხორბლის, ყავის, სიმინდის, ხე-ტყის მასალების, თამბაქოს, ჯუთის და რკინის მადნის მსოფლიო ბაზრის 90%, სპილენძისა და ბოქსიტების ბაზრის 85%, ტყვიისა და კალის 80%, ნედლი ნავთობის, ნატურალური კაუჩუკისა და ბანანების ბაზრის 75%.
ტრანსნაციონალური კომპანიების საწარმოებში 70 მლნ-ზე მეტი ადამიანი მუშაობს, ხოლო ინფრასტრუქტურისა და შერეული დარგების გათვალისწინებით 2-ჯერ მეტი. ისინი ყოველწლიურად ერთი ტრილიონი დოლარის ღირებულების პროდუქციას აწარმოებენ. ტარნსნაციონალური კომპანიების 60% დაკავებულია წარმოების სფეროში, 37% – მომსახურების სფეროში და 3^ – მოპოვებით მრეწველობასა და სოფლის მეურნეობაში.
მსოფლიოს უმსხვილესი ტრანსნაციონალური კორპორაციის რეიტინგი (2014 წ).
| რანგი | კომპანია | ქვეყანა | ბრუნვა
(ბილიონი$) |
მოგება
(ბილიონი$) |
აქტივები
(ბილიონი$) |
კაპიტალიზაცია
(ბილიონი $) |
| 1 | ICBC | ჩინეთი | 148,7 | 42,7 | 3 124,9 | 215,6 |
| 2 | China Construction Bank | ჩინეთი | 121,3 | 34,2 | 2 449,5 | 174,4 |
| 3 | Agricultural Bank of China | ჩინეთი | 136,4 | 27,0 | 2 405,4 | 141,1 |
| 4 | JPMorgan Chase | აშშ | 105,7 | 17,3 | 2 435,3 | 229,7 |
| 5 | Berkshire Hathaway | აშშ | 178,8 | 19,5 | 493,4 | 309,1 |
| 6 | Exxon Mobil | აშშ | 394,0 | 32,6 | 346,8 | 422,3 |
| 7 | General Electric | აშშ | 143,3 | 14,8 | 656,6 | 259,6 |
| 8 | Wells Fargo | აშშ | 88,7 | 21,9 | 1 543,0 | 261,4 |
| 9 | Bank of China | ჩინეთი | 105,1 | 25,5 | 2 291,8 | 124,2 |
| 10 | Petro China | ჩინეთი | 328,5 | 21,1 | 386,9 | 202,0 |
ტნკ-ები წარმოადგენენ მთავარ ძალას, რომელიც ჩვენი პლანეტის ინტეგრირებას ახდენს. მსოფლიო მიზნებისაკენ სწრაფვის პროცესში ტნკ-ები ახერხებენ ეროვნული მთავრობების ძალაუფლების დაძლევას. ტნკ-ებს, მათი გლობალური წარმოებისა და ალიანსების ბუნებიდან გამომდინარე, აქვთ უზარმაზარი ძალაუფლება, რომლის დახმარებით შეუძლიათ გააკონტროლონ ან გვერდი აუარონ ტრადიციულ ეროვნულ ეკონომიკურ საზღვრებს, პოლიტიკურ სისტემებსა და ძალაუფლების სხვა ცენტრებს. წამყვანი კორპორაციების მოტივები და ინტერესები არის გლობალური, მაგრამ, ამავდროულად, ვიწროკორპორაციული. ამიტომ გლობალურ ეკონომიკურ ინტეგრაციას, ამავდროულად, შეუძლია ბიძგი მისცეს პოლიტიკურ და სოციალურ დეზინტეგრაციას.
გლობალიზაციის პროცესმა არა მარტო ძალიან გაზარდა ტნკ-ების როლი მსოფლიო ეკონომიკასა და პოლიტიკაში და ისინი საერთაშორისო ურთიერთობების ერთ-ერთ ძირითად ფაქტორად აქცია, არამედ მნიშვნელოვნად შეცვალა მათი სტრუქტურა და შინაარსი. ამის მაგალითია „ფორდ მოტორის” რეკონსტრუქცია. მისი მართვა და კონტროლი აღარ ხორციელდება ერთი ცენტრიდან და განაწილებულია მთელ მსოფლიოში. ეს ცენტრები დაკომპლექტებულია ადგილობრივი კადრებით. მოხდა პროდუქციის სტანდარტიზაცია და ყველა საწარმოში ერთი და იგივე პროდუქცია იწარმოება, ამ შემთხვევაში – ავტომანქანა. აღნიშნული პროდუქცია აღარ არის რომელიმე ქვეყნის ნაწარმი, არამედ წარმოადგენს „მსოფლიო ავტომობილს” და მნიშვნელობა აღარ აქვს, კონკრეტულად რომელ ქვეყანაშია იგი დამზადებული. მარკა „დამზადებულია აშშ–ში” იცვლება მარკით “დამზადებული ფორდ მოტორში”. ხოლო თვით „ფორდ მოტორიც” ვეღარ ჩაითვლება ამერიკულ კომპანიად, რადგან იგი სათავო ოფისის გარეშეა წარმოდგენილი. როგორც ვარაუდობენ, ამ გზას დაადგებიან სხვა ტნკ-ებიც, რადგან ეს გლობალიზაციის ეპოქის, XXI ს-ის მოთხოვნაა.
ამჟამად, არცერთი მნიშვნელოვანი პროცესი არ ხდება მსოფლიო ეკონომიკაში ტარნსნაციონალური კომპანიების მონაწილეობის გარეშე. ისინი პირდაპირ და ირიბად მონაწილეობენ მსოფლიო პოლიტიკურ პროცესებში, და შეიძლება ითქვას, რომ ძირითად ძალას წარმოადგენენ, რომლებიც მსოფლიოს თანამედროვე და მომავალ იერსახეს აყალიბებენ. ისინი პირდაპირ მონაწილეობენ მსოფლიოს ეკონომიკური კავშირების მთელ სპექტრში და მსოფლიო მეურნეობის ”ლოკომოტივებს” წარმოადგენენ.
ვიდეობლოგი
მასწავლებლის ბიბლიოთეკას ახალი წიგნი შეემატა- სტატიები განათლების საკითხებზე
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
