იყო დრო, როდესაც ჩვენს ქვეყანაში ჩამოსული უცხოელი ტურისტები პირველ რიგში საქართველოს პროვინციებით ინტერესდებოდნენ, ანუ თბილისის აურზაურსა და მტვრის ყლაპვას პატარა პროვინციულ ქალაქებში დაბინავება ერჩიათ და მთელი ის ღირებულება, რაც კი ჩვენს ქვეყანას გააჩნია, სწორედაც რომ პროვინციებიდან შეეგრძნოთ და დაენახათ.

მაშინ დროც ისეთი იყო, როცა საქართველოს პატარ-პატარა დაბაქალაქებს პატრონიც ჰყავდა, მომვლელიც და მცხოვრებლებიც. დღეს კი რაიონულ ცენტრებში ჩასულებს ისეთი საშინელი სურათი დაგხვდებათ, რომ შეუძლებელია რამე ან თუნდაც კარგი პერსპექტივის იმედი დაგრჩეს ადამიანს.

საქართველოს მთელი მისი ისტორიის მანძილზე მუდამ პროვინციებით ედგა სული. თუკი რაიმე ღირებული, ფასეული და ეროვნული იქმნებოდა, ესეც რეგიონებში იყო. არ ვიცი, რომელი ერთი სფერო გამოვყოთ, რითაც საქართველოს პროვინციების გარეშე ერთსაუკუნოვანი სიცოცხლე ვერ შეუნარჩუნდებოდა. ესეც არ იყოს, დღეს უზარმაზარ თავკომბალას დამსგავსებულ ჩვენს დედაქალაქს, ბევრ რამეში, ლიტერატურიდან დაწყებული ეკონომიკით დამთავრებული, კრიზისები რომ დახვევია, განა ესეც იმის დასტური არაა, რომ ქართული რეგიონები დღეს ფაქტობრივად აღარ არსებობს?

ყველანი თბილისში ვართ. მთელი საქართველო უზარმაზარ კორპუსებში გამომწყვდეულა და საკუთარ პრობლემებს რის ვაი-ვაგლახით აგვარებენ. პროვინციები კი ხალხისგან იცლება. ბოლო წლებში, ვინც კი თუნდაც რამდენიმე საათით საქართველოს ნებისმიერ პატარა ქალაქში მოხვედრილხართ, უმალ იგრძნობდით, რომ მხოლოდ ძველი სიცოცხლის ნაშთებზე აღმოჩნდით. ყველაფერი, საგნებიც კი, სიცოცხლისგან დაცლილია. ავტომობილის ფანჯრებიდან დანახული თითო-ოროლა ადამიანის არსებობა გარწმუნებთ, რომ ამ ქალაქში წესით და რიგით სულიერი არსებები უნდა ცხოვრობდნენ.

ათიოდე დღის წინ ერთბაშად რამდენიმე ასეთი პატარა დაბა-ქალაქის მონახულება მომიხდა. აქედან სამი აღმოსავლეთ საქართველოში, ორი კი – დასავლეთით მოვინახულე. ყველა ეს ქალაქი თავის დროზე ერთმანეთისგან ძირეულად იყო განსხვავებული, როგორც მცხოვრებთა ჩვევებით, ისე ცხოვრების წესითაც. ამჟამად კი ძალიან ძნელია მათში რაიმე განსხვავების პოვნა – დღევანდელობამ ეს ქალაქები ერთმანეთს სრულიად დაამსგავსა. ძალიან უნდა მოინდომოს ადამიანმა, რომ ასეთ ქალაქებში ახალგაზრდებს მიაგნოს. ძირითადად მოხუცები არიან შემორჩენილნი, მშვიდი, პროვინციული ცხოვრებით.

ასეთ ქალაქებში ასევე ნახავთ თითო-ოროლა კაფესა და მეტ-ნაკლებად ნორმალურ რესტორანსაც, რომლებშიც ისევ და ისევ დედაქალაქიდან ჩამოსული ამ ქალაქის მკვიდრები დადიან. თეატრები და კლუბები თითქმის ყველგან დახურულია. ეს შენობები ერთ დროს სახელოვნებო დატვირთვას რომ ატარებდნენ, ამას მხოლოდ ოდესღაც გაკრული აფიშების ნაფლეთები შეიძლება მეტყველებდეს. ხანდახან ძველ აფიშებზე ასეთ რამესაც ამოიკითხავთ: „21 მარტი, სპექტაკლი „მომავლის იმედი”, ფასი 1 მანეთი და 20 კაპიკი”. ღმერთმანი, ნიშანდობლივი რამაა..

პროვინციებში ბოლო დროს თუ რაიმემ ფუნქციონირება დაიწყო, ეს ეკლესიებია. ეკლესიები, სადაც შაბათ-კვირას შვილიშვილებზე ხელჩაკიდებული ბებია-ბაბუები დადიან.

ესეც რომ არ ჰქონდეთ, ალბათ მთლად გაუსაძლისი იქნებოდა ამ ადამიანების ყოფა. პატარა ქალაქებში ვისაც შედარებით ხალხმრავლობის ნახვა გსურთ, სამ ადგილს – ბაზარს, რკინიგზის სადგურს და ავტოსადგურს უნდა ეწვიოთ. სადგურებშიც წამსვლელი ადამიანების რიცხვი მომსვლელებზე მეტია. რკინიგზის სადგურზე მატარებლის ბაქანზე ჩამოდგომის შემდეგ თითქოს ცოტა ხნით ცოცხლდება იქაურობა. ხალხის ფუსფუსი დროებით ილუზიას ქმნის, რომ არც მთლად ყველაფერი ჩამკვდარა, მაგრამ მატარებლის სადგურიდან გასვლის შემდეგ გრძნობ საშინელ პროვინციულ მოწყენილობას. მე ამ მოწყენილობას დარჩენილი ადამიანის მწუხარებას დავარქმევდი.

ასეთია 21-ე საუკუნის პატარა პროვინციული ქართული ქალაქები! ყოველ შემთხვევაში, ერთი შეხედვით ასე ჩანს. ალბათ ძალიან კარგი იქნება, თუ ყველანი ჩვენს გულებში და ერთ დროს მშობლიურ პატარა ქალაქებში ჩავიხედავთ. ჩავიხედოთ და იქნებ მათ გადარჩენაზეც ვიფიქროთ ხანდახან.

გასული საუკუნის 60-იან წლებში წითლად შეღებილი მსოფლიოს მეექვსედის ლიდერი ხელქვეითებს დაჰპირდა, ორ ათეულ წელიწადში დედამიწაზე სამოთხეს აგიშენებთო… გავიდა ის ოცი წელიც, მაგრამ სოციალიზმიდან გამოსულმა მატარებელმა კომუნიზმის აღთქმულ სადგურს ვერ მიაღწია, 80-იან წლებში კი სულაც გადავიდა რელსებიდან. თუმცა გამოსავალი მოიძებნა – იქვე ახალი სადგური ააშენეს და „განვითარებული სოციალიზმი” დაარქვეს.

ჩემმა სიჭაბუკემ სწორედ ამ სადგურის ბაქანზე გაიარა. ცხადად მახსოვს ცივი, მინებჩამსხვრეული მოსაცდელი, რომელსაც ნიკოლოზის დროინდელი ჩამქრალი ბუხარი ამშვენებდა – მისი გამოცივებული და გაჭვარტლული კედლები უფრო მეტად აცივებდა ატმოსფეროს. იქვე პატარა წიგნის მაღაზიაც იყო – თითქმის მუდამ ცარიელი თაროებით… გზაარეული თუ შეივლიდი დროის მოსაკლავად ან უცაბედად წამოსული წვიმისგან თავის შესაფარებლად… ხმები დადიოდა, ამ მაღაზიაში კარგი წიგნებიც იყიდება, მაგრამ ორმაგ ფასად, დახლს ქვემოდან და სანდო ხალხზეო. მე არც ფული მქონდა საკმარისი და არც სათანადო ნდობის მოპოვება შემეძლო… თუმცა ერთხელ გურამ თიკანაძის ფოტოალბომის თაროზე შემორჩენილ ერთადერთ ეგზემპლარს წავაწყდი. პირველად ვნახე ასე ლამაზად გაფორმებული წიგნი. დღესაც არ ვიცი, რამ გადაარჩინა დახლის ქვეშიდან ვიღაცის მისაღებ ოთახში, გამოსაჩენ ადგილას გადანაცვლებას. ალბათ იმან, რომ გარეკანი შელანძღული ჰქონდა… დიახ, იყო ასეთი დროც, როცა წიგნი ყდით ფასობდა და არა შიგთავსით… მოკლედ, ბევრი რომ არ გავაგრძელო, შემოძენძილი ყდის წყალობით ალბომი მე მხვდა წილად. ეს კი ის ფოტოა, რომელიც გადაშლისთანავე შემომეგება…

ბერიკაცი, ოდნავ დამორცხვებული, გარუჯული და ხელებდაკოჟრილი… ოფლს ისე დაუღარავს მისი სახე, როგორც ღვარცოფებს – მთის ფერდობი. ალბათ ამიტომაც ჰქვია მის მოწეულ მოსავალს ჭირნახული…

და რატომ ვბერდებით? ან რა არის სიბერის ნიშანი? აქვს სიცოცხლეს საზღვარი? თუ ბერდება ზღვა, ქვა, მთა, რკინა, განცდა, იმედი, ოცნება? რა თქმა უნდა. ბერდება ყველა და ყველაფერი… ცოცხალი და არაცოცხალი, მატერიალური და არამატერიალური… უბრალოდ, ყველას სიცოცხლეს თავისი ზღვარი აქვს… ზოგი ადრე გალევს სიცოცხლის ბილიკს, ზოგი – გვიან… ზოგი სწრაფად გარბის თავისი ცხოვრების ჰორიზონტისკენ, ზოგი კი ზლაზვნით მიუყვება ნარეკლიან გზას… ერთი კია – ყველას სხვადასხვა გზაა აქვს გასავლელი…

ჟამთა ცვლა ცვეთს ყველაფერს – ქვასა და ხეს, მთასა და ზღვას, მანქანასა და რკინას, განცდასა და იმედს… უჯრედსაც…

დაბერების ფენომენს დიდი ხანია სწავლობენ ქიმიკოსები, ბიოლოგები და ორივე დარგის მეცნიერები ერთად. უამრავი თეორია თუ მოსაზრება წამოაყენეს, თუმცა ბოლომდე სანდო – ვერც ერთი.

თანამედროვე მეცნიერება ორი ძირითადი თეორიით ხსნის ნაოჭების გაჩენას: გენეტიკური პროგრამირების და ე.წ. გადაგვარების (ან შეცდომების) თეორიებით.

პირველი ტიპის თეორიების თანახმად, სიბერე ისევეა დაპროგრამებული ჩვენს გენეტიკაში, როგორც ბიოლოგიური ციკლის სხვა რგოლები: დაბადება, ზრდა, განვითარება… კვლევები აქ სამ მიმართულებად იყოფა:

1. პროგრამირებული ხანგრძლივი სიცოცხლისუნარიანობის თეორია, რომლის თანახმადაც, სიბერე განპირობებულია განსაზღვრული გენების თანმიმდევრობითი ჩართვა-გამორთვით. განსაზღვრული ხნის შემდეგ ეს გენეტიკური „გადამრთველი” მწყობრიდან გამოდის, იწყება ასაკობრივი დეფიციტი და ჩვენი ორგანიზმის მანქანაც ნელ-ნელა ძაბუნდება.

2. ენდოკრინული თეორია: ჰორმონები ჩვენი ბიოლოგიური საათის მოჭიმულ ზამბარას წარმოადგენს. დოქტორმა ვან ჰეემსტმა დაადგინა, რომ ინსულინ/IGF-1 სიგნალირების (IIS) გზა უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს თმის შევერცხლაში. დროთა განმავლობაში ამ ჰორმონების გამომუშავება მცირდება და ჩვენი საათიც ჯერ ჩამორჩენას იწყებს, მერე კი საერთოდ ჩერდება.

3. იმუნოლოგიური თეორია: იმუნური სისტემა, ჩვენი ორგანიზმის ჟანდარმი, დაპროგრამებულია დროის ფუნქციით. დროთა განმავლობაში ის ფუნქციობას წყვეტს, რასაც გულისცემის შენელება და შეწყვეტაც მოსდევს. დაუცველ ორგანიზმში ერთი პატარა უცხოტომელის მოხვედრა ლეტალურ შედეგს იწვევს.

მეორე ტიპის მიდგომების მიხედვით კი სიბერე გამოწვეულია გარეგანი ზემოქმედებით, რომლის შედეგადაც უჯრედები დროთა განმავლობაში ისევე ცვდება და გამოდის მწყობრიდან, როგორც ორთქლმავლის ან სხვა აგრეგატის მოძრავი თუ უძრავი ნაწილები.

გადაგვარების თეორია, თავის მხრივ, შემდეგ მიმართულებებად იყოფა:

● თეორია „ატარე-გაცვითე”. ეს ერთ-ერთი უძველესი თეორიაა (1882 წელს წამოაყენა გერმანელმა ბიოლოგმა ავგუტს ვეიმანმა) და, ერთი შეხედვით, ყველაზე მარტივად ხსნის სიბერეს, რადგან მრავალ ყოფით, თვალნათელ მოვლენასთან შეიძლება პარალელის გავლება, მაგრამ ბიოლოგიური პროცესების მექანიზმი გაცილებით რთულია, ვიდრე ავტომანქანის საკისრების ცვეთისა.

● სიცოცხლის სიჩქარის თეორია. დაბადებიდან სიკვდილამდე მანძილს მით უფრო სწრაფად გავდივართ, რაც უფრო ჭარბადაა ჩართული ჟანგბადი სასიცოცხლო პროცესებში. მეტია ჟანგბადის კონცენტრაცია? – უფრო სწრაფად მიმდინარეობს ჟანგვა და ორგანიზმიც უფრო მალე იფიტება. მაგრამ ამ თეორიით ვერ ხერხდება ახსნა, მთაში, სუფთა ჰაერზე დაბადებულ-გაზრდილები რატომ ცოცხლობენ უფრო მეტს, ვიდრე გაჭვარტლული ქალაქის მკვიდრნი.

● ჯვარედინი კავშირების თეორია, რომელიც 1942 წელს წამოაყენა იოჰან ბიორკსტენმა. ამ თეორიის თანახმად, ცილებს შორის ჯვარედინი კავშირების წარმოქმნა აავადებს უჯრედებსა და ქსოვილებს, რასაც დაბერებამდე მივყავართ.

● თავისუფალი რადიკალების თეორია. ის პირველად 1954 წელს გაახმოვანა გერშმანმა, თუმცა მოგვიანებით დენჰამ ჰარმანმა კიდევ უფრო საფუძვლიანად შეისწავლა. ამ მოძღვრების თანახმად, ორგანიზმში წარმოიქმნება თავისუფალი სუპეროქსიდები და სხვა თავისუფალი რადიკალები, რომლებიც უჯრედის მაკრომოლეკულური სისტემების დესტრუქციას და, შესაბამისად, სიბერეს იწვევს.

როგორც ხედავთ, თეორია ბევრია, დამაჯერებელი ახსნა კი ჯერ არ ჩანს. თითოეულ მათგანს უამრავი გამონაკლისი ან აუხსნელი მომენტი აქვს, უფრო მეტიც – ზოგი ერთმანეთთან წინააღმდეგობაშიც მოდის. ყოველივე ამის მიზეზი კი სისტემის ცოცხალი ორგანიზმის „საამქროს” რთული მოწყობაა… გაივლის დრო და ალბათ კიდევ არაერთი თეორია გაჩნდება… და ასე იქნება, სანამ ადამიანი პასუხს არ გასცემს მისთვის ყველაზე მნიშვნელოვან და არსებით კითხვას – „რატომ ვბერდებით”.

თუ ჩემი მცდელობა, დაბერების ბიოქიმიური საწყისები ამეხსნა, ამაო აღმოჩნდა, ივანე წიკლაურს მოუსმინეთ – ის უფრო მარტივი ენით ხსნით ამას: (https://litklubi.ge/biblioteka/view-nawarmoebi.php?id=4382)

ან მოუსმინეთ:

თეირანში, იმამ ჰომეინის სახელობის აეროპორტის მოსაცდელში, თუნუქის სკამზე ვწევარ. თავქვეშ ხელბარგი და ქურთუკი მაქვს ამოდებული, ცალი თვალით სამგზავრო ჩანთას ვყარაულობ, ცალი ხელით – პასპორტსა და ფულს. ცალი თვალით მძინავს. მერვე საათია, ასე ვარ. კიდევ ოთხ საათს ვიყურყუტებ აქ. მერე ბაქოში ჩავფრინდები და ექვს საათს მომიწევს თბილისის რეისისთვის მოცდა. მანამდე, ხუთი საათი, ისპაჰანიდან თეირანამდე მგზავრობაში გავატარე. ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ თუნუქის სკამზე წოლის გამო ნეკნები უარს აცხადებენ ჩემს სხეულში მშვიდობიან არსებობაზე. წელი მტკივა. ყოველ გამოღვიძებაზე უფრო და უფრო იმატებს ყელის ტკივილიც. სასუნთქი მილები ჩაკეტილია. ხელებზე დახედვა შიშს მგვრის, რადგან თითებზე ჯერ კიდევ მაჩნია იმ მელნის კვალი, რომლითაც ორი დღის წინ ისპაჰანში თითის ანაბეჭდები ამიღეს. თავი ფეიქრების ქუჩის მანქანის ნაწილების ბაზრობის ძაღლი მგონია. დროდადრო ამას ჩემი თანამგზავრი გიგაც მიდასტურებს.

ხანდახან მოსაწევად გავდივარ. საამისოდ სამლოცველო ოთახებისა და სწრაფი კვების ობიექტის გავლა მიწევს, რომელზეც ბურგერების არცთუ მადის აღმძვრელი პოსტერებია გამოკრული. ყოველთვის, როცა მოსაწევად გასულს სახეზე ცივი ნიავი მხვდება, საკუთარ თავს ვეკითხები, რა იყო ამ გაუგებრობაში ჩემი მოხვედრის მიზეზი და თავში ყოველთვის ერთი და იგივე პასუხი მომდის: გიგა შუბითიძე.

გიგა შუბითიძემ, ჩემმა მეგობარმა და თანამშრომელმა, ერთ დილით ირანში გაყოლა მთხოვა. იმავე საღამოს გავფრინდით. ასე სწრაფად მაღაზიაში წასვლაც კი არასოდეს გადამიწყვეტია, არათუ იმ ქვეყანაში, რომელიც ურანს ამდიდრებს, Facebook-სა და Youtube-ს კრძალავს და საერთოდ, იმდენი მტერი ჰყავს, რამდენიც ავი კაცის გულს გაუხარდება. ამ გადაწყვეტილების მიღება გაცილებით რთულდება, როცა Homeland-ის მესამე სეზონი ნანახი გაქვს. გიგამ ვიზიტის მიზანი ძალიან ბუნდოვნად ამიხსნა: „რაღაც ბიზნესფორუმი ტარდება ისპაჰანში. თან ირანს დავათვალიერებთ”, – მითხრა მან. „რატომაც არა”, – გავიფიქრე და ბილეთი ვიყიდე: თბილისი – ბაქო – თეირანი; თეირანი – ბაქო – თბილისი.

ხუთდღიანი მოგზაურობის დეტალებს თვითმფრინავში ვარკვევდით. ამაში ჩემ გვერდით მჯდომი ირანელი ტიპი, ვინმე მაჰმუდი დაგვეხმარა, რომელიც ბეიჯინგის რომელიღაც უნივერსიტეტის დოქტორანტი აღმოჩნდა. პირველი წარმოდგენა ირანელ ხალხზე ძალაუნებურად მაჰმუდის მიხედვით შემექმნა. იმამ ჰომეინის აეროპორტში რომ დავეშვით, ფულიც საუკეთესო კურსით გადაგვახურდავებინა (მაქსიმუმ 200$-ის გადაცვლა შეიძლება) და ტაქსიც სანაქებო ფასად გვაშოვნინა. კონტაქტების გაცვლაზე რომ მიდგა საქმე და გაკვრით Facebook-ი ვუხსენეთ, თვალები დაუსევდიანდა და საბოლოოდ Viber-ს დავყაბულდით. უბრალო ირანელი ხალხის კეთილშობილება კიდევ რამდენჯერმე გამაკვირვებს. მათ შორის – ისპაჰანის სადგურში, სადაც თეირანიდან ავტობუსით ჩალასლასებულებს დედის მოსანახულებლად ჩამოსული ღვთისმშობლის სეხნია ქალბატონი სრულ ერთ საათს დაგვახარჯავს, ყველა წვრილმანში გაგვარკვევს, უკანა გზის ბილეთებს გვაყიდვინებს და თეირანშიც დაგვპატიჟებს, რათა მან და მისმა ქმარმა იქაურობა დაგვათვალიერებინონ.

– რომელ სასტუმროში ჩერდებით? – გვკითხა მაჰმუდმა.

– Abbasi Hotel-ში.

მაჰმუდი ეჭვით გვიყურებს და თვალებში აწერია: „თქვენ? აბასში? გაა…ით! ვის ატყუებთ?!”

– ოოო, ეს ნომერ პირველი სასტუმროა ირანში. ძალიან ძვირია, – სიტყვები თვალებზე თავაზიანი აღმოაჩნდა ჩვენს ახალგაცნობილ ირანელ მეგობარს.

– ხარჯს ფორუმის ორგანიზატორები ფარავენ.

ირანელთა კერპის, აიათოლა ჰომეინის სახელობის აეროპორტის ჩამომსვლელთა დარბაზი უღიმღამო და დამთრგუნველი აღმოჩნდა. ერთი საეჭვო შესახედაობის კაფე – სრულიად ცარიელი. ირგვლივ – ბეტონის დაუმთავრებელი კონსტრუქციები, რომლებიც მათი მშენებლების დისციპლინასა და პუნქტუალურობაზე ღაღადებენ. თითქოს ვინანე კიდეც ირანში წამოსვლა. არ გამართლდა ჩემი მეგობრის, ვაჟა გვარამიას გაფრთხილება, რომ საზღვარზე, სანამ ქვეყანაში შემიშვებდნენ, 3-4 კითხვაზე მომიწევდა პასუხის გაცემა – წვერგაუპარსავმა მესაზღვრემ, რომელსაც თვალებში ძილის კვალი ჩარჩენოდა, ზედაც არ შემოუხედავს, ისე ჩასცხო ბეჭედი ჩემს პასპორტში და სამშობლოში უხმოდ შემიპატიჟა. აეროპორტზე გაცილებით უღიმღამო აღმოჩნდა თეირანიდან ისპაჰანისკენ მიმავალი გზა – ერთფეროვნად ხრიოკი, ხშირად ქვიანი მიწები ავტობუსის მარცხენა და მარჯვენა ფანჯრებში. ისეთი შეგრძნება დამეუფლა, რომ კინოს გმირი ვიყავი და პავილიონში ვიღებდით ავტობუსის ეპიზოდს, ფანჯრების ნაცვლად კი ეკრანები იყო დამონტაჟებული, რომლებზეც კადრები მეორდებოდა.

Abbasi Hotel-მა სახელი გაამართლა. ის აზიური კულტურის ელემენტებით შემკული შენობა აღმოჩნდა. მუთაქებიანი სავარძლებით, ჭერსა და კედლებზე მდიდრული ვარაყითა და მუსლიმური ორნამენტებით, აბრეშუმის ხასხასა ხალიჩებით, რეჟიმისთვის დამახასიათებელი Wi-Fi-ის ხარისხით, დამტვრეული ინგლისურით მოლაპარაკე მიმღების თანამშრომლებითა და ცოტა არ იყოს, მოძველებული, არა ევრო რემონტით.

ფორუმის ორგანიზატორებს მოლოდინი ოდნავ გავუცრუეთ. ისინი თურმე კავკასიელ მილიონერებს ან მილიონერთა მარჯვენა ხელებს ელოდნენ, რომლებიც ისპაჰანის ინფრასტრუქტურის განვითარებაში მრავალ მილიონ მწვანე დოლარს ჩადებდნენ, მათ ნაცვლად კი ჩვენ შევრჩით ხელში. თუმცა იძულებულნი გავხდით, დღე-ნახევრის განმავლობაში ფულის ტომრების როლი მოგვერგო, რადგან ფორუმი ჩვენც სხვაგვარი წარმოგვედგინა. „რაღაც ფორუმი, ანუ ირანის დათვალიერების კარგი და იაფი შანსი” სინამდვილეში ბობოლა ბიზნესმენებისა და დონორი ორგანიზაციების შეკრება აღმოჩნდა, რომლის გახსნის ცერემონიალმაც, რა დასამალია. ძალიან შემაშინა:

მე და გიგა, კოსტიუმ-ჰალსტუხებში გამოწყობილები, მოჩუქურთმებული დარბაზის შუა რიგში დავსხედით და შორიდან ვუყურებდით, როგორ შემოდიოდნენ დაცვის ბიჭებითა და თავშლიანი გოგონებით გარშემორტმული თანამედროვე ირანული მითოლოგიის წვერმოშვებული ღმერთკაცები, რომელთა დანახვაზეც ადგილობრივებს ელეთმელეთი მოსდიოდათ და ლამის მუხლებზე მთხვეოდნენ. ეს იყო ყველაზე დამთრგუნველი და გემოვნებას მოკლებული ცერემონიალი, რაც კი ოდესმე მინახავს. ღონისძიება, რომელიც ადგილობრივ პოლიტიკურ კულტურასა და რელიგიურ დოგმებზე უსიტყვოდ მეტყველებდა. უცებ დაიგრუხუნა და მთელ კედელზე გამოჩნდა ირანის რევოლუციის შემოქმედის, მათი ყოფილი (თუმცა მათ ცნობიერებაში მარად ცოცხალი) აიათოლა ჰომეინის გამოსახულება – შავი წარბებით, შეუწყნარებელი გამოხედვითა და გაშლილი ხელით, რომელიც დარბაზისკენ მოიწევდა. აიათოლა ჰომეინის გამოსახულება იმამის ნახევარსაათიანმა ლოცვამ შეცვალა, რომელსაც პერიოდულად დარბაზიც უბამდა მხარს. მე და გიგა კი ვემსგავსებოდით რობერტ დე ნიროსა და შონ პენის პერსონაჟებს ფილმიდან „ჩვენ ანგელოზები არ ვართ”.

– ეს ხალხი ამდიდრებს ურანს? – გადმომიჩურჩულა გიგამ. ჩურჩულის არავითარი საჭიროება არ იყო – ჩვენი არავის ესმოდა, მაგრამ ორივეს გვეჩვენებოდა, რომ ამ დარბაზიდან ჟანგბადი მთლიანად გამოტუმბეს. კედლები თითქოს ერთმანეთისკენ მიიწევდა და სადაცაა გაგვჭყლეტდა.

– ამათ ურანის გაღარიბება უფრო გამოუვათ, ვიდრე გამდიდრება, – მეც ჩურჩულით ვუპასუხე.

ყველას გამოსვლა, მათიც, ვისაც ტექნიკურ დეტალებზე უნდა ელაპარაკა, ღმერთისთვის ისტერიული მადლობის გადახდით იწყებოდა. მადლობას უხდიდნენ ყველაფრისთვის – იმისთვის, რომ ეს კონფერენცია გაიმართა, იმისთვის, რომ მათ ამ დილაადრიან კონფერენციაზე მოსვლის ძალა მისცა, იმისთვის, რომ ისპაჰანი მსოფლიოს ინტელექტუალური და ტექნოლოგიური (ქუჩაში მხოლოდ (!) ირანული წარმოების მანქანად წოდებული ურიკები დადიან) დასაბამი და ცენტრია. ეს არ ჰგავდა გადამეტებულ რელიგიურობას, რომელსაც საქართველოშიც ხშირად ვაწყდებით. არ ჰგავდა არც ღვთისმოშიშობას ან ალაჰის სიყვარულს. ეს ჰგავდა ისტერიკას.

უეცრად დაუძლეველი შიში დამეუფლა. შეუძლებელია, გარემოში, სადაც დამთრგუნველი წესები მოქმედებს, ამ წესებმა თავის ტალღაზე არ მოგმართოს, გონებაში არ შემოგიძვრეს. გამახსენდა, რომ ფირდოუსის ქუჩაზე, ჩვეულებრივი ირანული SIM ბარათის აღებისას, ჩემი ბიოგრაფია ჩაიწერეს, პასპორტის ყველა კუთხე-კუნჭული დაასკანერეს და ბოლოს თითის ანაბეჭდები ამიღეს. გამახსენდა ფილმი „არგო”. გამახსენდა, რომ იმამმა ჰომეინიმ სალმან რუშდის მოკვლის ბრძანება გასცა.

მეორე მხრივ, გამახსენდა უბრალო, საოცრად კეთილი ირანელი ხალხი, რომელთანაც ბოლო ორი დღის განმავლობაში მქონდა ურთიერთობა. მივხვდი, რომ ძალიან კარგი იქნებოდა ამ კეთილი ადამიანების ნახვა და გაცნობა თავისუფლების პირობებში, თუნდაც მათი კედლების თვალიერება Facebook-ზე.

მისი აღმატებულება ისპაჰანის მერი და მისი აღმატებულება პრეზიდენტის წარმომადგენელი (სწორედ ასე მიმართავდნენ ისინი ერთმანეთს) ხმამაღალი მადლიერებით იმეორებდნენ, რომ აშშ-მა სანქციები მოხსნა და სახელგანთქმული ქალაქის ისტორიაში ახალი, ოქროს ხანა იწყებოდა.

სინამდვილში, რა თქმა უნდა, არავითარი საფრთხე არ გვემუქრებოდა. ამას მოგვიანებით, სამშობლოში დაბრუნების შემდეგღა მივხვდი, როცა გავაანალიზე, რომ პატიოსანი ტურისტისთვის თითის ანაბეჭდების აღებაც და აეროპორტში ჩემი ხელბარგის სამჯერ ამოქექვაც უხილავი ხელბორკილების შეგრძნების შესაქმნელადაა, რათა შემდეგ საკუთარ თავს თვითონვე დაუწესო საზღვრები.

ისპაჰანის ტურისტული ნაწილი კოხტა და საინტერესო, თუმცა ოდნავ ერთფეროვანია. საიტებზე მუზეუმების მისამართების მოძებნა არამხოლოდ ინტერნეტის ცუდი ხარისხის გამოა რთული. ერთ ადგილობრივ ვებგვერდზე სტატია ქალაქის ღირსშესანიშნაობათა შესახებ ასე, ქართულ-სომხური ტიპის ტრაბახა წინადადებით იწყებოდა: „ისპაჰანი თავადაა მუზეუმი”.

ხიდები, მეჩეთები და სასახლეები ულამაზესი კედლებით, ჭერებითა და სიძველის შეგრძნებით ერთდროულად გხიბლავს კიდეც და მოწყენილობასაც მალევე გგვრის. სხვათა შორის, რუკაზე დატანილ ერთ–ერთ სასახლესთან მისულებს, იქ რუსეთის ფედერაციის საკონსულო დაგვხვდა, სტენდზე გამოკრული სრულიად გაუგებარი და სულელური ფოტოებით, რომლებიც, ვითომდა, რუსეთის ტურისტული პოტენციალის გაზრდას ემსახურება.

თუ აზიური ხელნაკეთი ნივთები, ჭადრაკი ან ნარდი გიყვართ, ქალაქის სავაჭრო ნაწილში ყბის ადგილზე დაფიქსირება და თვალის დახამხამება გაგიჭირდებათ. მაღაზიების დახლებზე აზიზად შელაგებული ნაკეთობები აუცილებლად დაგაფიქრებენ მათ შეძენაზე. აქლემის ძვლისგან დამზადებული, აზიური ორნამენტებით გაწყობილი ზარდახშები; ულამაზესი, პრიალა ჭადრაკის დაფები, რომლებზეც ჯვაროსნები და სელჩუკები ერთმანეთს უპირისპირდებიან; ნარდი ირანული პოეზიის ეპიზოდებით მოხატული დაფით და აქლემის ძვლისგანვე დამზადებული ქვა-კამათლებით.

ერთ ასეთ მაღაზიაში, ზარდახშის საყიდლად შესულებს, პარიზში გადახვეწილი გიორგი ზაქარეიშვილის ამბავი გაგვიცოცხლდა. როცა ჩვენი საუბარი მოისმინა, თავსაფარწამოფარებულმა გოგონამ გვითხრა: „მეც ქართველი ვარ. ჩვენ ფერეიდნელი ხალხი”. გაგვეხარდა, ვიმუსაიფეთ, ოჯახზე მოგვიყვა და ზარდახშაც 20%-იანი ფასდაკლებით მოგვყიდა. ამ გოგოსადმი მადლიერების გრძნობა კიდევ დიდხანს გაგვყვა, სანამ მოედნის ბოლო მაღაზიამდე არ მივედით, სადაც ზუსტად იგივე ზარდახშა 30 დოლარით უფრო იაფად იყიდებოდა.

საბოლოოდ, მე და გიგა იძულებული გავხდით, ისპაჰანში მართლაც ჩაგვედო მრავალი მილიონი. ოღონდ არა დოლარი, არამედ ირანული რეალი (100$ დაახლოებით 4 მილიონი რეალია). ყველა ეს მილიონი ადგილობრივ სამზარეულოში, უფრო ზუსტად კი ქაბაბებში დავაბანდეთ – ხან ცხვრისაში, ხან ქათმისაში. ქაბაბი კი მართლაც სანაქებო აქვთ. ზომიერად წვნიანი. მის გემოს კიდევ უფრო ამდიდრებს შემწვარი პომიდორი და სხვა ბოსტნეული, რომელიც გვერდს უმშვენებს ოქროს სქელი სამკაულივით მოჩუქურთმებულ ხორცს. გემოს შეგრძნებათა პალიტრას კი პირველი თოვლივით თეთრი და ფაფუკი ბრინჯი კრავს.

წამოსვლის წინ იმამ ჰომეინის აეროპორტში სამჯერ გამახსნევინეს ჩანთა და როცა დარწმუნდნენ, რომ ტკბილეულის, ლეპტოპის (რომელიც ვერაფერში გამოვიყენე), სათადარიგო სათვალისა და კამათლების გარდა არაფერი ეწყო, ღიმილითა და ბოდიშით გამომიშვეს. გაფრენის წინ თვალში მოგვხვდა იქაური სასულიერო მაღალიერარქი ძვირფასი ტანისამოსითა და iPhone 6s-ით ხელში, გამალებით რომ დაძვრებოდა მაღაზიებში და ქალის ჩანთის ყიდვას ლამობდა.

– ხედავ? ჩვენთან „პრადოა” მოდაში და აქ ბოლო აიფოუნი ყოფილა – ვუთხარი გიგას.

– ნუ მკრეხელობ, ალბათ მრევლმა უყიდა, – მიპასუხა მან. ამაზე ვიცინეთ.

ირანში შესვლისთანავე აკვიატებული შიში, რომ ხიფათი მელოდა, მინელდა, მაგრამ გამოფრენამდე არ გამქრალა. რაში სჭირდებოდათ ჩემი თითების ანაბეჭდები? – ვეკითხებოდი დროდადრო საკუთარ თავს. ამ კითხვამ აზრი მხოლოდ მაშინ დაკარგა, როცა თვითმფრინავი აფრინდა. ამ დროს კიდევ ერთხელ გამახსენდა ფილმი „არგო” და ჩამესმა შინაგანი ხმა: ქალბატონებო და ბატონებო! მოხარულები ვართ მოგახსენოთ, რომ შეგიძლიათ მიირთვათ ალკოჰოლური სასმელები, რადგან ჩვენ გადავკვეთეთ ირანის საჰაერო საზღვარი.

სიტყვა „ქიმიურს”, ჩვეულებრივ, იყენებენ მოლეკულებთან, ქიმიურ რეაქციებთან ანუ რაიმე იმდაგვართან მიმართებით, რაც „ნივთიერებათა გარდაქმნად” იწოდება. გალაქტიკის ქიმიური ევოლუციის კონტექსტში ქიმია გულისხმობს სწორედ ატომების, ელემენტების და არა მოლეკულათა წარმოქმნას, რომლებიც სწორედ ამ ატომებისგან შედგება.

გალაქტიკის ქიმიური ევოლუცია – ეს ისტორიაა ყველა იმ ქიმიური ელემენტის ატომთა გალაქტიკაში დაგროვებისა, რომლებიც ამა თუ იმ პროცესის შედეგად ჩნდება. ეს საკითხი უშუალოდაა დაკავშირებული ადამიანის სიცოცხლესთან, რადგან საუბარია სწორედ იმ ქიმიურ ელემენტებზე, რომელთაგანაც ჩვენ თავად შევდგებით, შედგება პლანეტა, რომელზეც ვცხოვრობთ და ჩვენი გარემომცველი საგნებიც.

ჩვენს გალაქტიკაში ქიმიური ელემენტების ევოლუციის შესახებ თანამედროვე წარმოდგენებს 50-იან წლებში ჩაეყარა საფუძველი.

1957 წელს გამოჩნდა ფაულერის და ჰოლის ფუნდამენტური ნაშრომი, რომელიც მას შემდეგ ასე იწოდება: „B2FH”. მასში აღწერილია ატომბირთვების სინთეზის ძირითადი მექანიზმები. ერთ-ერთმა მექანიზმმა – დიდი აფეთქების ნუკლეოსინთეზმა – საწყისი პირობები შექმნა ჩვენი სამყაროს ქიმიური ევოლუციისთვის. შემდეგია ნუკლეოსინთეზი ვარსკვლავებში, რომელიც ნორმალურ ვარსკვლავურ ევოლუციას უკავშირდება. არის ფეთქებადი ნუკლეოსინთეზი – ეს ბირთვებია, რომლებიც ვარსკვლავებზე სხვადასხვა ტიპის აფეთქების შედეგად წარმოიშობა და კიდევ ერთი მექანიზმი – სკალირების რეაქციები, რომლებიც მიმდინარეობს კოსმოსურ სხივებში. სკალირების რეაქციები როგორც ქიმიური ელემენტების სინთეზის მექანიზმი არცთუ ეფექტურია, მაგრამ პრაქტიკულად ერთადერთი საშუალებაა ზოგი მათგანის, კერძოდ, ბერილიუმისა და ბორის, სინთეზირებისთვის. ყველა დანარჩენი ელემენტი ვარსკვლავებში წარმოიშობა. ამრიგად, გალაქტიკის ქიმიური ევოლუცია – ეს მის შემადგენელ ვარსკვლავთა ევოლუციაა.

ბუნებრივია ალბათობა, რომ დროთა განმავლობაში გალაქტიკაში დაგროვდება სულ მეტი ატომი იმ ქიმიური ელემენტებისა, რომლებიც დიდი აფეთქების პროცესში არ წარმოშობილა, ანუ მოსალოდნელია, რომ გალაქტიკის ასაკსა და მის ქიმიურ შემადგენლობას შორის გარკვეული ურთიერთდამოკიდებულება გახდეს შესამჩნევი, მაგრამ სინამდვილეში ყველაფერი გაცილებით რთულადაა. გალაქტიკა არ წარმოადგენს ქიმიური ელემენტების წარმომქმნელ მანქანას. მასში მიმდინარეობს ურიცხვი პროცესი, რომლებიც კავშირშია როგორც ნივთიერებათა შემოდენასთან, ისე გალაქტიკათაშორის სივრცეში მათ გატყორცნასთანაც, ამიტომ გალაქტიკის ასაკსა და მის ქიმიურ შემადგენლობას შორის მკაფიო ურთიერთდამოკიდებულება არ შეიმჩნევა.

კიდევ ერთი სირთულე ისაა, რომ ჩვენ გალაქტიკის ევოლუციას ვერ ვხედავთ.

ქიმიური შემადგენლობა გალაქტიკის სხვადასხვა ეტაპზე, სხვადასხვა ასაკის ვარსკვლავებშია დაკონსერვებული, მაგალითად, ქიმიური შემადგენლობა, რომელიც ჩვენს გალაქტიკას 4,5 მილიარდი წლის წინ ჰქონდა, დაკონსერვებულია მზეში. თუ რომელიმე უფრო ძველ ვარსკვლავს განვიხილავთ, დავინახავთ გალაქტიკის ქიმიურ შემადგენლობას ევოლუციის უფრო ადრეულ ეტაპებზე. თუ თვალს გავადევნებთ გალაქტიკის სიცოცხლის ხანგრძლივობას, ანუ მისი არსებობის მთელ 13 მილიარდ წელს, დავინახავთ, რომ დროთა განმავლობაში მასში უფრო და უფრო მეტი მძიმე – წყალბადისა და ჰელიუმისგან განსხვავებული ელემენტი გროვდებოდა.

ერთ-ერთი ამოცანა, რომელიც ამჟამად დგას ასტროფიზიკოსების წინაშე, ესაა მძიმე ელემენტების სულ უფრო ნაკლები შემცველობის ვარსკვლავთა კვლევა. სავარაუდოდ, ისინი ძალიან ძველები არიან და ვერ მოასწრეს ვარსკვლა­ვური ევოლუციის პროდუქტებით გაჯერება.

გალაქტიკაში არის დისკო, რომელშიც ჩვენი მზეც მდებარეობს. მის­ი ქიმიური შემადგენლობა დაახლოებით ისეთივეა, როგორიც მზისა. გალაქტიკის დისკოს გარემომცველი სფერული ქვესისტემა დასახლებულია უფრო ძველი ვარსკვლავებით. ამ ქვესისტემას ეწოდება „გალო”. მათში მძიმე ელემენტები დაახლოებით 100-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე მზეზე. „გალოს” შემადგენლობაში შედის მძიმე მეტალების მინიმალური შემცვლობის მქონე ვარსკვლავებიც.

ამჟამად ცნობილია ისეთი ვარსკვლავები, რომლებშიც რკინის შემცველობა 100 000-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე მზეში. ლოგიკურად სავარაუდოა, რომ სწორედ ისინი არიან უძველესნი გალაქტიკაში გადარჩენილ ვარსკვლავთა შორის, თუმცა მათ ვერ მივიჩნევთ გალაქტიკის პირველ ვარსკვლავებად, რადგან ეს უკანასკნელნი საერთოდ არ უნდა შეიცავდნენ მძიმე ელემენტებს – უნდა შედგებოდნენ მხოლოდ იმ ელემენტებისგან, რომლებიც სინთეზირდა დიდი აფეთქების შედეგად. მძიმე ელემენტების ნულოვანი შემცველობის მქონე ამ ვარსკვლავების აღმოსაჩენად დიდი ძალისხმევა იხარჯება. მათი არარსებობის ასახსნელად სხვადასხვა თეორია განიხილება, მაგალითად, არსებობს მოსაზრება, რომ პირველი ვარსკვლავები ძალზე მასიური იყო და არცთუ დიდხანს ცოცხლობდა. შესაძლოა, ისინი გალაქტიკის წარმოქმნამდე არსებობდნენ, შესაძლოა, ისინი იყვნენ ჩვენი გალაქტიკის პირველი მოსახლენი. ასეა თუ ისე, ისინი წარმოიქმნენ, იცოცხლეს განკუთვნილი ხნის განმავლობაში – რამდენიმე მილიონი წელი, აფეთქდნენ, დააბინძურეს გალაქტიკამდელი (ანუ პროგალაქტიკური) სუბსტანცია მძიმე მეტალებით, შემდეგ ამ მცირედ დაბინძურებული სუბსტანციიდან წარმოიქმნა ის ვარსკვლავები, რომელთა ნარჩენებსაც ჩვენ ახლა ვაკვირდებით. ამის შემდეგ თერმობირთვული სინთეზი უფრო ნელა მიმდინარეობდა, თანდათანობით გროვდებოდა მძიმე ელემენტები, ვარსკვლავები სულ უფრო მდიდრდებოდა ამ ელემენტებით და საბოლოოდ წარმოიქმნა ის, რაც გარს გვახვევია.

საჭიროა მცირედი დაზუსტება. ასტრონომიაში ხშირად მეტალებს უწოდებენ ყველა იმ ელემენტს, რომელიც ბორზე მძიმეა, რასაც ხშირად შეცდომაში შეჰყავს არასპეციალისტები. განსაკუთრებით აფრთხობს ეს გარემოება ბიოლოგებს, როცა მათი თანდასწრებით ნახშირბადს მეტალს უწოდებენ. ეს ტრადიცია ისტორიულ მიზეზთა გამო წარმოიშვა. მეტალთა შემადგენლობა გაცილებით მარტივად განისაზღვრება ვარსკვლავურ სპექტრებში, ამიტომაც გაჩნდა ასეთი განზოგადებული დასახელება. როცა ასტრონომი ლაპარაკობს ვარსკვლავში მეტალის შეცველობაზე, ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ რკინაზე, მაგნიუმზე ან ალუმინზე ლაპარაკობს – სავსებით შესაძლებელია, გულისხმობდეს ჟანგბადს ან აზოტს. სწორედ ამ ელემენტებს უკავშირდება კვლევები, რომლებიც, შეიძლება ითქვას, გალაქტიკის ქიმიური ევოლუციის შესწავლის მოწინავე ამოცანაა – ეს გახლავთ ნახშირბადის, აზოტისა და ჟანგბადის დაგროვების მიზეზთა კვლევა. ბოლო ხანს მნიშვნელოვანი წინსვლაა არა მხოლოდ ჩვენი გალაქტიკის, არამედ სხვა ვარსკვლავთა სისტემის გამოკვლევის მხრივ. გაჩნდა მძლავრი ინსტრუმენტები, რომლებიც მაღალხარისხოვან სპექტრს იძლევა. ესაა როგორც დედამიწაზე დამინტაჟებული, ისე კოსმოსური ჰაბლის სახელობის ტელესკოპები.

გალაქტიკა მრავალი ნაწილისგან შედგება. ყოველი მათ­­­­გა­ნი დამოუკიდებლად გადის ევოლუციას, მაგრამ მათ შორის ხდება განსაზღვრული ურთიერთქმედებაც.

გალაქტიკის ქიმიური ევოლუცია მრავალი პროცესის ერთობლიობაა, რომელთა შესწავლაც ჩვენს გალაქტიკაში რთულია, მიზეზი კი ისაა, რომ ჩვენ აქ, სიღრმეში ვართ და ბევრ რამეს ვერ ვხედავთ, რადგან ჩვენთან გალაქტიკის ერთი ობიექტი გადაფარავს დანარჩენს. მაგრამ ახალი ტელესკოპების წყალობით შესაძლებლობა მოგვეცა, დეტალურად გამოვიკვლიოთ გალაქ­ტიკებში სხვა მასების, სხვა სტრუქტურების ქიმიური შემადგენლობა. რაც უფრო შორს გავყურებთ სამყაროს, მით ღრმად ვწვდებით წარსულს, რაც ასევე ევოლუციის შესწავლის საშუალებაა. უფრო მეტს შევიტყობთ იმის შესახებ, როგორ მიმდინარეობდა ნუკლეოსინთეზი სამყაროს ევოლუციის ადრეულ ეტაპზე. დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ეს კვლევები კიდევ დიდხანს იქნება ასტროფიზიკის დარგში მოწინავე.

შეიძლება იმის თქმაც, რომ ამჟამად დაკვირვებები უსწრებს თეორიას. სხვა გალაქტიკებზე დაკვირვებამ საშუალება მოგვცა, ზღვა ინფორმაცია დაგვეგროვებინა ქიმიური ელემენტების შემადგენლობასა და იმ მდგომარეობაზე, რომელშიც ისინი იმყოფებიან, შედის თუ არა ეს ელემენტები ვარსკვლავთაშორისი აირებისა და კოსმოსური მტვრის შემადგენლობაში და რა სახის კოსმოსური მტვრისა.

ინფრაწითელმა ტელესკოპებმა საშუალება მოგვცა, ჩაგვეხედა სპექტრულ სფეროებში, რაც წინათ შეუძლებელი იყო. სპიტცერისა და ჰერშელის ტელესკოპების მეშვეობით უამრავი ახალი მონაცემი მივიღეთ, გასაშვებად ემზადება ახალი ტელესკოპები. ყოველივე ეს საშუალებას გვაძლევს, განვიხილოთ არა მარტო მძიმე მეტალების სინთეზის, არამედ ფაზებს შორის გადასვლის პროცესებიც, მაგალითად, მყარი ფაზიდან (მტვრის ნაწილაკების) აირად ფაზაში (ვარსკვლავები და ვარსკვლავთშორისი ნივთიერება) გადასვლა. ახლა სწორედ ამ საკითხზე მიმდინარეობს მრავალი სამეცნიერო კვლევა.

დიმიტრი ვიბე, ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორი, ასტრონომიის ინსტიტუტის ვარსკვლავთა ევოლუციისა და ფიზიკის განყოფილების უფროსი

წყარო : https://postnauka.ru/faq/12321

გამარჯობა. მე ორი ბავშვის დედა და ორადგილიანი საბავშვო ეტლის პატრონი ვარ. როდესაც ამ ორადგილიანი ეტლით სასეირნოდ მივეშურებით, მანქანების ბარიკადებთან გმირული გამკლავება მიწევს და იმასაც ვხვდები, როგორ არ გვადარდებს და არ გვაინტერესებს ერთმანეთი. შენ შეიძლება ჩემი მეზობელიც იყო ან საერთოდ არც იყო მეზობელი და ჩემს ქუჩაზე, ჩემს სახლთან ახლოს, მეგობრებს სტუმრობ, ან კაფეში ხვდები ნაცნობს, ან საქმიან პარტნიორს, ან რამდენიმე წუთით მაღაზიაში გადაირბინე და მანქანა პირდაპირ, ფეხით მოსიარულეთათვის განკუთვნილ ტერიტორიაზე დატოვე, ან უბრალოდ დაგეზარა შესაბამისი ადგილის მოძებნა, რომელიც ამ ტროტუარისგან არც ისე შორსაა და რატომღაც, ყოველთვის თავისუფალია იქ ადგილი.

ეს პრობლემა მარტო ჩემი არაა და მე არ გამომიგონია. ამაზე ბევრი წუწუნებს, ოხრავს, ღიზიანდება, მერე საკუთარ ქვეყანას აძაგებს, რომ “ამ ქვეყანამ” ვერ მოახერხა, მოეგვარებინა ეს ერთი შეხედვით უბრალო პრობლემა. პრობლემა, რომელიც არამარტო ფეხით მოსიარულეებს უქმნის დისკომფორტს, არამედ იმ ადამიანებსაც, ვინც ეტლით სარგებლობს და გადაადგილდება, უფრო სწორედ გადაადგილებას ცდილობს.

ტროტუარი ჩაკეტილია. ვცდილობ, გავძვრე ეტლთან ერთად, მაგრამ არ გამოდის. იძულებული ვარ, სამანქანო გზაზე გადავიდეთ და როდესაც ჩვენი გზა იქნება თავისუფალი, შემდეგ იქ გავაგრძელოთ სიარული. ეს ჩვენი ყოველდღიურობაა. სიმართლე გითხრათ, იმ მომენტში არ ვფიქრობ იმაზე, რომ გადაადგილების უფლება ჩემი ფუნდამენტური უფლებაა. მე ვფიქრობ იმაზე, თუ როგორ არ ვცემთ ადამიანები ერთმანეთს პატივს და არ ვითვალისწინებთ მათ შესაძლებლობებს. როგორ ვუქმნით მათ სიცოცხლეს საფრთხეს, როდესაც სამანქანო გზაზე სიარულს ვაიძულებთ, სადაც მთელი სისწრაფით გამორბიან მანქანები, ცხელ და ჭვარტლიან კვამლს ტოვებენ და ჩვენც ვიბუღებით ამ მომწამვლელი გამონაბოლქვით. ეს სხვა სერიოზული და არანაკლებ მძიმე საკითხია.

ზებრაზე მარტო გადავდივარ, ბავშვებთან ერთად ვერ ვბედავ, არც ეტლით გადასვლას ვრისკავ. შუქნიშნით რეგულირებულ გადასასვლელზეც კი მანქანები თავიანთ პოზიციებს არ თმობენ. მოკლედ, მეშინია.

აი, ამ შიშებითა და ყოველდღიური გაღიზიანებებით გართულს მახსენდება, რომ ხალხი აღარ იცინის, რომ ქუჩაში შემხვედრი ადამიანები პირქუშები და მოწყენილები დადიან, ჩაფლული თავიანთ საზრუნავსა და საფიქრალში. მასევდიანებს ეს ამბავი, ეს მასიური გაუღიმებლობა და მგონია, რომ ამისთვის სერიოზული საფუძველი არსებობს. არავის სიამოვნებს იყოს მუდმივად მჭმუნვარე.

მე არამწეველი ვარ და ვერიდები ისეთ ადგილებს, სადაც არამწეველთათვის გამოყოფილი სივრცე არ არის. ასეთი სივრცეები კი ჩემს ქალაქში ძალიან ცოტაა, სადაც არ უნდა გვინდოდეს შესვლა, ყველგან გვეტყვიან: “სამწუხაროდ, აქ ყველგან ეწევიან”. შემდეგ, იძულებული ვხდებით უკან გამოვბრუნდეთ. ეს ჩვეულებრივი ამბავია. საზოგადოებრივ ტრანსპორტშიც კი, სადაც მუდმივად უჰაერობაა და იმაზე მეტი ადამიანი მგზავრობს, ვიდრე უნდა მგზავრობდეს, მძღოლი თავაზიანი და ხვეწნაგარეული თხოვნის შემდეგაც კი ისევ მეორე ღერ სიგარეტს უკიდებს და, ალბათ, ძალიან გაუკვირდება თუკი ვეტყვი, რომ არა მარტო ბავშვების, არამედ ჩემს ჯანმრთელობაზეც ცუდად აისახება სიგარეტის კვამლის ჩასუნთქვა. მაგრამ, ამას არ ვეუბნები, არ გაითვალისწინებს და მეც სასაცილოდ გამოვჩნდები. ერთხელ ძალიან არ მოეწონათ, არც მძღოლს და არც მგზავრებს ჩემი მსუბუქი შენიშვნა. დღემდე ვერ ვხვდები, რატომ მესროლეს ისეთი მრისხანე მზერა იმ მგზავრებმა, რომელთა უფლებებსაც ვიცავდი და, წესით, ისინიც კმაყოფილი უნდა დარჩენილიყვნენ მიღწეული მცირე შედეგით.

ჩემი სახლთან ახლოს მდებარე ტერიტორიაზე ჯანმრთელ ხეებს ჭრიან, მაგრამ ამას არავინ აპროტესტებს, სამწუხაროდ არც მე. ყველა ერთად ჩაფლული ვართ ჩვენს ყოველდღიურ საზრუნავში და არ გვაინტერესებს, როგორ ვიწროვდება რეკრეაციული სივრცე ჩვენ გარშემო. როგორ აღარ რჩება ჩვენს შვილებს და ჩვენ სუნთქვისთვის სამყოფი ჰაერი. მართალია, გვაწუხებს ეს პრობლემა, მაგრამ ვერაფერს ვშველით. შორიდან ვღელავთ მხოლოდ, რადგან დარწმუნებული ვართ ჩვენს აზრს ისედაც არავინ გაითვალისწინებს.

თბილისის ქუჩებში გაჩენილ სტენსილებს, თუ როგორ იფარებს გოგონა სახეზე ხელს, გარდა ვიზუალური მხარისა, სოციალური დატვირთვაც გააჩნია და გზავნილია ჩვენი საზოგადოებისთვის, რომ უფრო მეტად დაფიქრდნენ პრობლემებზე, რომელიც ყველას ერთნაირად გვეხება. და თუ ამ პრობლემებზე საუბარს ყველა დავიწყებთ და მათ შემჩნევას ვისწავლით, მგონია, რომ უფრო მალე აღმოვაჩენთ მოგვარების გზებსა და საშუალებებს.

ვინც დაბლა იყო, იმან თქვა, სიყვარული აღგვამაღლებსო? ეგებ იმან, ვინც ისედაც ყველაზე მაღლა იდგა. ვინ იცის.

საინტერესო შესაქცევარია: სიყვარულს შეუძლია უსიტყვოდ, სიტყვას უსიყვარულოდ – თითქმის ვერ. ამადაც, მთელი მხატვრული ლიტერატურა სიყვარულს ებღაუჭება – ცდილობს ამოხსნას, გაგვანდოს, დაგვიმალოს კიდეც. ეს ზმნები ალბათ ბრჭყალებით უნდა შემემოსა. დიახ, დიახ, ლიტერატურა სიყვარულით ვაჭრობს. და დიდი წარმატებითაც. ყველაზე უთავმოყვარეო გრაფომანის ნაბოდვარი მთვარიან ღამეზე, სატრფოს ათრთოლებულ თითებსა და უიღბლობისგან თვალს მომდგარ ცრემლზე უფრო ადვილად აღწევს მკითხველის თუნდაც ქვა-გულამდე, ვიდრე, მაგალითად, ტროპებით დახუნძლული ფილოსოფიური ამბავი. მოკლედ, ასე…

არა, რა თქმა უნდა, გულწრფელი შემთხვევებიც არსებობს, იმდენად გულწრფელი, რომ მხატვრულ ტექსტად სულაც უნებლიედ იქცა. მე რომ სიყვარულზე დაწერილი ლექსების ანთოლოგიას ვადგენდე, უმთავრეს ჰიმნად ერთ, არალექსად ჩაფიქრებულ მინაწერს გამოვიტანდი.

ვარძიის კედელზე ოდესღაც ვიღაცას ამოუკაწრავს:

„თოთხმეტი წლისა აღმკვეცეს მონაზვნად,

აქვე შევსრულდი სამოცდათოთხმეტის…

რა ლამაზი იყავი, ბიჭო…”

ამაზე ძლიერი სიტყვისა და სიყვარულის ქორწინება მე არ მეგულება.

ვაჭრობა რომ ვახსენე, ცუდი სიტყვა ნუ გეგონებათ – ჩვეულებრივი ინსტრუმენტია და რიგ შემთხვევებში ეს საქმე უკიდურესად ხარისხიანიც შეიძლება გამოდგეს. მაგრამ იქვე გამოჩნდებიან მისი „გადამყიდველებიც” და ერთი ხელის მოსმით აფუჭებენ საქმეს. რუსთაველი მოვიგონოთ – პოემა უმაღლესი პილოტაჟით და მერე ჩვენი სასკოლო რუტინა: „სიყვარული ვეფსიტყაოსანში” – შაბლონური, მოსაწყენი თემების წერა… ტექსტსაც შეგაძულებს, წერასაც და, რა პარადოქსულადაც უნდა ჟღერდეს ეს სიტყვათშეთანხმება, სიყვარულსაც.

სიყვარულის შეძულება კი ცოტა რთული ამბავია, გეთანხმებით.

ეს მარტო ქართული საქმე როდია – იგივე სჭირთ საკუთარ ქვეყნებში შექსპირს, ჰიუგოს, პეტრარკას და ჰაინეს. და სხვებსაც… თუ მთლად სამუელ ბეკეტის გზას არ ადგანან და თავგზას არ გიბნევენ.

ისე, თავგზის აბნევა, გნებავთ, დაკარგვინება სიყვარულის ერთ-ერთი ექსკლუზიური უფლებაა – ეგვიპტური საგლობლებიდან მოყოლებული, რაინდული რომანებით გაგრძელებული და ფორუყ ფაროხზადის ფანტასმაგორიული ნაწარმოებებით დამთავრებული – ყველა ტექსტი ამ საქმეს ემსახურება. ასე იქნება ყოველთვის. მაშინაც კი, როცა ადამიანებს ვრცელი წიგნების კითხვა დაეზარებათ და მთელი ლიტერატურა იაპონური ტანკების ზომაზე დავა. ის ტექსტი, ზემოთ რომ დაააგემოვნეთ, მაშინ კიდევ უფრო დაიფასებს თავს. საერთოდაც, სიყვარულს ხომ გრძელი და ჭარბი სიტყვა არ უხდება, მეტიც – არც მისთვის სათქმელის სახეში მიხლაა მომხიბლავი. ჯობს, შორიდან ელაპარაკო, ისე, როგორც ამას ბუსონი აკეთებდა:

„ბინდში

ანთებულ ლამპის შუქზე

ფერი დაკარგეს

ახლახან ყვითლად მოხასხასე ქრიზანთემებმა”.

ცნება „ტემპერამენტი” გულისხმობს იმ თვისებას, რომელიც განსაზღვრავს პიროვნების ემოციურობის ხასიათს – ემოციების აგზნებადობას, მათ სიცხოველეს, ინტენსივობას, სიმტკიცეს, მათი გამოხატვის თავისებურებას. ტემპერამენტი მოძრაობათა სისწრაფითაც ვლინდება, მაგრამ ვინაიდან მოძრაობათა სიცხოველე უმთავრესად ისევ ემოციურ აგზნებასთან დაკავშირებულ მოძრაობებს მოიაზრებს, ტემპერამენტი უფრო მეტად ადამიანის ემოციათა საფუძვლად მიიჩნევა.

ტემპერამენტის კონცეფცია ჯერ კიდევ ჰიპოკრატემ შემოგვთავაზა. მისი აზრით, ადამიანის ტემპერამენტი დამოკიდებულია ორგანიზმში არსებული რომელიმე სითხის (სისხლის – ბერძნ „სანგნის”, ლორწოს – ბერძ. „ფლეგმა”, ნაღველის – ბერძ. „ქოლე” ან შავი ნაღვლის – ბერძ. „მელან ქოლე”) სიჭარბეზე. ტემპერამენტის ტიპებიც ამ სითხეთა სახელებიდან მომდინარეობს. სახელდობრ, განასხვავებენ მის ოთხ ძირითად ტიპს: სანგვინიკურს, ქოლერიკულს, ფლეგმატიკურსა და მელანქოლიკურს.

მართალია, ჰიპოკრატეს კლასიფიკაციას აკლდა სამეცნიერო დასაბუთება, მაგრამ თანამედროვე მეცნიერებაშიც დადასტურდა, რომ ტემპერამენტს მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს ენდოკრინული ჯირკვლების სეკრეცია.

ი. პავლოვის მიხედვით, ტემპერამენტის ფიზოლოგიური საფუძველი ნერვული სისტემის მდგომარეობაა. მეცნიერმა დაამტკიცა, რომ ტემპერამენტის ტიპი თავის ტვინის ქერქში ნერვული აგზნებისა და შეკავების პროცესებზეა დამოკიდებული. პავლოვი ხაზს უსვამდა ნერვული პროცესების ძალას, აგზნებისა და შეკავების პროცესების შესაბამისობას, ნერვული პროცესების მოქნილობას.

ნერვული პროცესების ძალა ნერვული უჯრედების გამძლეობასა და შრომისუნარიანობას გულისხმობს. ის ვლინდება ძლიერი გამღიზიანებლით გამოწვეული შესაბამისი რეაქციით. მაგალითად, ძლიერი გამღიზიანებელი ძლიერი ნერვული სისტემის შემთხვევაში აგზნებისა და შეკავების ძლიერ რეაქციას იწვევს, ხოლო სუსტის შემთხვევაში – სუსტს.

გაწონასწორება მოიაზრებს აგზნებისა და შეკავების პროცესების შესაბამისობას. თუ აგზნება პრევალირებს შეკავებაზე, პირობითი რეფლექსები სწრაფად აღმოცენდება და ნელა ქრება, თუ პირიქით – ნელა აღმოცენდება და მალე ქრება.

ნერვული პროცესების მოქნილობა – ეს არის ნერვული სისტემის უნარი, გარემო პირობების მოთხოვნის შესაბამისად შეცვალოს აგზნება შეკავებით და პირიქით.

მათზე დაყრდნობით პავლოვმაც ნერვული სისტემის ოთხი ტიპი გამოყო:

1. ცოცხალი ტიპი – ძლიერი, გაწონასწორებული და მოძრავი ტიპი. გაწონასწორებულობა აგზნებისა და შეკავების პროცესებს შორის წონასწორობას გულისხმობს. ეს არის მოძრავი ტიპი – აგზნებისა და შეკავების პროცესები სწრაფად ცვლის ერთმანეთს. ნერვული სისტემის ეს ტიპი სანგვინიკური ტემპერამენტის საფუძველს წარმოადგენს;

2. მშვიდი, ნელი ტიპი – ძლიერი, გაწონასწორებული და ინერტული ტიპი. მას ახასიათებს ძლიერი ნერვული სისტემა, აგზნება და შეკავება გაწონასწორებულია, ნაკლებად მოძრავი. აგზნება და შეკავება ნელა, ძნელად ენაცვლება ერთმანეთს. ეს ტიპი ფლეგმატიკური ტემპერამენტის ნერვული საფუძველია;

3. აგზნებადი, შეუკავებელი ტიპი – ძლიერი, მაგრამ გაუწონასწორებელი ტიპი. ამ შემთხვევაში აგზნება პრევალირებს შეკავებაზე. ეს ტიპი ქოლერიკულ ტემპერამენტს შეესატყვისება;

4. სუსტი ტიპი – ახასიათებს აგზნებისა და შეკავების სუსტი მიმდინარეობა. იოლად იღლება, ვერ უძლებს ძლიერ გამღიზიანებლებს. ნერვული სისტემის ეს ტიპი მელანქოლიკური ტემპერამენტის საფუძველს წარმოადგენს.

აღნიშნული პროცესების კავშირს წარმოაჩენს ქვემოთ მოცემული სქემა:

უმაღლესი ნერვული სისტემის ტიპები

ამ აღწერილობაში შესაძლოა ჩვენი რომელიმე ნაცნობი ან პერსონაჟი ამოვიცნოთ, თუმცა მიიჩნევა, რომ ყველა ადამიანს არ აქვს „წმინდა ტემპერამენტი” – ბევრის ტემპერამენტი შერეული ან გარდამავალი ტიპისაა.

ტემპერამენტთა ტიპების ფსიქოლოგიური დახასიათება

სანგვინიკური ტემპერამენტი: გრძნობები სწრაფად აღმოცენდება და მალევე ნელდება. უმეტესად დადებითია. სანგვინიკი უდარდელია, ოპტიმისტურად განწყობილი, ცხოვრებაშიც უფრო დადებით მხარეებს ამჩნევს. ცოცხალი, მოძრავი პიროვნებაა.

ქოლერიკული ტემპერამენტი: დამახასიათებელია გრძნობათა ძლიერი აგზნებადობა. ასეთი პიროვნება იოლად ენთება, შესაძლოა, აფექტურიც იყოს, მაგრამ, სანგვინიკისგან განსხვავებით, უფრო მტკიცე და ხანრძლივი გრძნობები ახასიათებს. ის ხშირად არის უკმაყოფილო, იოლად ბრაზდება.

ფლეგმატიკური ტემპერამენტი: ამ ტიპის ტემპერამენტის მქონე ადამიანი მშვიდი და გულრილია. მას არ ახასიათებს აფექტი. გრძნობები მასთან ნელა აღმოცენდება და აფექტს არ აღწევს. სამაგიეროდ, მტკიცე და ხანგრძლივია. ფლეგმატიკისთვის, სანგვინის მსგავსად, უფრო მეტად დადებითი ემოციებია დამახასიათებელი. მისი მოძრაობები დინჯი და აუჩქარებელია.

მელანქოლიური ტემპერამენტი: მისთვის დამახასიათებელია ღრმა და ძლიერი ემოციები. მელანქოლიკი შესაძლოა არ რეაგირებდეს ყველა გამღიზიანებელზე, მაგრამ როდესაც რეაგირებს, მისი ემოცია დიდხანს გასტანს. თუმცაღა მელანქოლიური ტიპის ადამიანები ნაკლებად გამოხატავენ ემოციებს.

თითოეულ ტემპერამენტს აქვს ძლიერი და სუსტი მხარეები, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ტემპერამენტი თავისთავად არ შეიძლება იყოს არც კარგი, არც ცუდი. ის მჟღავნდება მოძრაობით, მოქმედებით, მაგრამ არ განსაზღვრავს პიროვნების არც ქცევის მოტივს, არც მრწამსსა და მორალს.

მართალია, ტემპერამენტის ტიპი დროთა განმავლობაში ზოგჯერ იცვლება და ადამიანებიც, აღზრდიდან, კულტურიდან გამომდინარე, სხვადასხვანაირად გამოხატავენ ემოციებს, მაგრამ პედაგოგი მაინც არ ეცადოს ბავშვის ტემპერამენტის ტიპის შეცვლას.

როგორ ვლინდება ტემპერამენტის ტიპი ბავშვებთან?

მიიჩნევა, რომ ბავშვის ტემპერამენტის ამოცნობა ადრეული ასაკიდანვეა შესაძლებელი.

ქოლერიკული ტემპერამენტის მქონე ბავშვები აქტიურები არიან, იოლად იწყებენ ამა თუ იმ საქმეს და ბოლომდე მიჰყავთ, უყვართ ჯგუფური თამაშები, ხშირად თავადაც არიან ინიციატორნი. ნელ, მდორედ მიმდინარე პროცესებში მონაწილეობა მათთვის შესაძლოა მოსაწყენი იყოს. დავალებას სხარტად ასრულებენ, მაგრამ სიჩქარეში შესაძლოა გამორჩეთ ასოები, გაეპაროთ მექანიკური შეცდომები, ამიტომ ამ ტიპის ბავშვებს საკუთარი შეცდომების აღმოჩენისა და გასწორების ჩვევა უნდა განუვითაროთ.

სანგვინიკური ტემპერამენტის მქონე ბავშვები ძალზე ცოცხლები არიან. მუდამ მზად არიან, ჩაერთონ წამოწყებაში, მაგრამ ხშირად მალევე უქრებათ ენთუზიაზმი და სხვა საქმეზე გადაერთვებიან ხოლმე. მათ შესაძლოა ეწყინოთ რამე, მაგრამ წყენა იოლად გადაუვლით.

ასეთ ბავშვებთან ურთიერთობისას მნიშვნელოვანია ისეთი სიტუაციების შექმნა, სადაც ისინი აქტიურობას გამოიჩენენ. პედაგოგის ამოცანაა, სასარგებლო მიმართულება მისცეს ბავშვის ენერგიასა და ძალას, არ შეზღუდოს მისი აქტიურობა. სასურველია, დაავალოთ ისეთი საქმეების ორგანიზება, სადაც საჭიროა სისწრაფე, მრავალფეროვნება, გონებამახვილობა.

ქოლერიკული ტემპერამენტის ბავშვებთან ყოველდღიურმა ზედამხედველობამ, ჭკუის დარიგებამ (განსაკუთრებით – სხვების თანდასწრებით) შესაძლოა გამოიწვიოს დაუმორჩილებლობა, წესების მიზანმიმართული დარღვევა, დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის გაძლიერება. არ შეიძლება არც წვრილმანების მეტისმეტი კონტროლი და არც სრული უკონტროლობა. ერიდეთ ურთიერთობის დირექტიულ სტილს. ბავშვთან საუბარი საჭიროა ცოცხალ, სწრაფ ტემპში, დიდხანს ნუ შეჩერდებით ერთ თემაზე, ხშირად გადაეცით საუბრის ინიციატივა თვითონ მოზარდს, დაიცავით დისტანცია.

ფლეგმატური ტემპერამენტის ბავშვების ემოციების ამოცნობა ძნელია. მათთვის დამახასიათებელია მშვიდი და გაწონასწორებული ქცევა. ხშირად დამჯერები არიან, კომუნიკაბელურობით არ გამოირჩევიან, მაგრამ ჰყავთ რამდენიმე კარგი მეგობარი. თავად იშვიათად აწყებინინებენ ვინმეს. ხშირად თავს არიდებენ კონფლიქტურ სიტუაციებს.

ასეთ მოზარდებს პედაგოგი თვითშეფასების ამაღლებაში უნდა დაეხმაროს. მათთან კონტაქტის დამყარება ძნელია, მაგრამ, ამასთანავე, მათ აქვთ ძლიერი მოთხოვნილება, გაუზიარონ საკუთარი განცდები სხვებს, ამიტომ აუცილებელია ასეთ მოზარდებთან საუბარი, სიტუაციის დეტალური ანალიზი.

უნდა შეუქმნათ ისეთი სიტუაციები, სადაც თავს სრულყოფილად წარმოაჩენენ, უბიძგოთ ისეთი აქტივობისკენ, რომელშიც თავი სუსტად მიაჩნიათ, მაგრამ სწორად განსაზღვროთ დატვირთვა და დაეხმაროთ.

მელანქოლიური ტიპის ბავშვები წყნარები არიან, თუ რამეს ჰკითხავთ, დაიმორცხვებენ ხოლმე. მათთვის გულის ტკენა იოლია. წყენა დიდხანს მიჰყვებათ. შესაძლოა, საქმიანობასა თუ თამაშში ძნელად ჩაერთონ, მაგრამ ყოველგვარ საქმეს დიდი გულისყურით ეკიდებიან. მათ კომუნიკაციის უნარების განვითარებაში უნდა დავეხმაროთ და თავდაჯერება გავუღვივოთ, გაუბედაობა და არასრულფასოვნების განცდა დავაძლევინოთ., გამუდმებით არ უნდა მივუთითოთ პასუხისმგებლობის გრძნობაზე. ასეთი ტემპერამენტის მქონე ბავშვებისთვის აუცილებელია ინიციატივის მხარდაჭერა, არ შეიძლება მათი დაცინვა, აქტიურობის სურვილის ჩახშობა. უნდა შევუქმნათ წარმატების განცდა.

მელანქოლიკებისთვის კომფორტულია მშვიდი საქმიანობა, რომლის მიზანი წინასწარაა ცნობილი და გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღებას არ მოითხოვს, თუმცა მათ ხელი უნდა შევუწყოთ გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღებაში. ხშირად შევაქოთ (რა თქმა უნდა, დამსახურებისამებრ), მივცეთ საყვარელი საქმის კეთების საშუალება.

მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, ტემპერამენტის ამა თუ იმ ტიპისადმი ადამიანის მიკუთვნება საკმაოდ ძნელია. ყოველ ჩვენგანს აქვს უნიკალური თვისებები, რომლებიც მხოლოდ ტემპერამენტის ტიპზე არ არის დამოკიდებული.

მასწავლებელი ტემპერამენტის შეცვლას კი არ უნდა ეცადოს, არამედ დაეხმაროს სხვადასხვა ტემპერამენტის მქონე მოსწავლეებს ძლიერი მხარეების განვითარებაში და ასწავლოს სისუსტეების დაძლევა და მართვა. ამაში მას დაეხმარება ინდივიდუალური მიდგომა და მრავალფეროვანი აქტივობები – მოძრავი, ჯგუფური, ინდივიდუალური…

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ნათაძე რ., ზოგადი ფსიქოლოგია. 1977

2. Дубровина И. В., Данилова Е. Е., Прихожан А.М.. Психология. Академия. 2003