ერთხელ მაინც თუ გიცდიათ საკუთარი ნააზრევის ფურცელზე გადატანა და გაზიარება, აუცილებლად დაინტერესდებოდით, რას ფიქრობენ თქვენს ნაშრომზე ადამიანები, რომლებმაც მის წაკითხვას გარკვეული დრო დაუთმეს. თავად მწერალიც ხომ მკითხველია და ცხადად ხედავს ,,კარგ მთქმელსა“ და ,,კარგ გამგონეს“ შორის გაბმულ უხილავ ძაფს. ამას გარდა, იგი თავისი ნამუშევრის პირველშემფასებელიცაა, მაგრამ მხოლოდ ერთი, მის მიერვე შექმნილი რეალობის ამოკითხვა შეუძლია. თუ დიალოგი შედგა, ყოველი ახალი მკითხველი მის სამყაროს ახალ სიცოცხლეს მიანიჭებს.

დღეს მკითხველის მოზიდვა გაცილებით ადვილია. ავტორთან პირისპირ შეხვედრის დროს ან სოციალური ქსელების დახმარებით, ყველა მსურველს შეუძლია საკუთარი დამოკიდებულების ღიად დაფიქსირება. ეს მომხიბლველი შესაძლებლობა არაერთ მკითხველს იზიდავს, მწერალს კი მისი ინტერესებისა და  დამოკიდებულებების შესახებ საჭირო ინფორმაციის მოძიებას უადვილებს.

ვფიქრობ, შეუძლებელია მკითხველის ცნების რომელიმე ერთი შეხედულების ჩარჩოში მოქცევა. მას შეუძლია შუიდან წაგიკითხოს, თუ შენი დასაწყისი ზედმეტად გაწელილი მოეჩვენება, ან შეგამოკლოს – არასასურველ მონაკვეთებს წვიმის გუბეებივით გადაახტეს, მაგრამ ის შრომა, რაც კვანძის გახსნისთვის გასწიე, სათანადოდ დაგიფასოს. მას უფლება აქვს, მიგატოვოს, თუ რამდენიმე ათეული გვერდის შემდეგაც არ შეწყვეტ სიტყვების ფუჭად ღეჭვას და რულმორეულ აუდიტორიას ერთხელაც ვერ შეაჯანჯღარებ. მკითხველს უფლება აქვს, გაუფრთხილებლად გესტუმროს, შენი სახლის ყველა კუთხე-კუნჭული მოიაროს, შენი ნივთები გადააადგილოს… მოკლედ რომ ვთქვათ, მასპინძელსა და სტუმარს შორის არსებული ზღვარი უნდა წაიშალოს, მეტიც, მკითხველს მწერლის სამყაროში მოხვედრისას შინ დაბრუნების განცდა უნდა დაეუფლოს.

ჩემი აზრით, სავარაუდო მკითხველის ინტერესების გათვალისწინება პირველი სწორად გადადგმული ნაბიჯია. უცნობი აუდიტორიისთვის აქტუალური სასაუბრო თემის შერჩევა არც თუ ისე იოლი საქმეა. მწერალს მსმენელის როლის მორგება და მიმდინარე პროცესებზე ხანგრძლივად დაკვირვება შეიძლება დასჭირდეს. შემდეგ სასაუბრო თემას და მკითხველს სათანადო ლექსიკა და თხრობის მანერა უნდა მოარგოს, დაადგინოს დისკუსიის საზღვრები, შეარჩიოს დამხმარე თემები სამსჯელო საკითხის რაც შეიძლება მეტი პოზიციიდან გასაშუქებლად და ა.შ.

მკითხველმა პირველივე აბზაცში უნდა ამოიკითხოს მწერლის მიზანი და შეიქმნას სწორი მოლოდინი. თუ ჩვენი საკვლევი საკითხი გარკვეული ინფორმაციის დამუშავებას მოითხოვს, აუცილებლად გადამოწმებულ წყაროებს უნდა დავეყრდნოთ. ამას გარდა, ჩვენ მიერ გამოყენებული მასალები პირდაპირ უნდა უკავშირდებოდეს სასაუბრო თემას, განმარტავდეს მას და მსჯელობას უფრო მრავალფეროვანს და დამაჯერებელს ხდიდეს. მთავარი თემისგან გადახვევა კი პოტენციურ გულშემატკივარს ყურადღებას გაუფანტავს.

მკითხველის ინფორმირება მნიშვნელოვანია, თუმცა ეს მაინც არ გახლავთ საკმარისი. ნაშრომის ლაკონურობაზე, აზრების თანმიმდევრულობასა და სიცხადეზე აღარ შევჩერდები, არც მიღებული ცოდნის საკუთარ გამოცდილებასთან დაკავშირების სიკეთეებზე ვიმსჯელებ, რადგან დღეს სკოლის ყველა გაკვეთილი სწორედ ზემოაღნიშნული კრიტერიუმების გათვალისწინებით იგეგმება. აქედან გამომდინარე, ჩემს მკითხველს კარგად მოეხსენება, რომ წაკითხულის გათავისება სიღრმისეული კითხვის თანამდევი პროცესი და წარმატების ძირითადი ფორმულაა. რაც შეეხება თხრობის ინტონაციას, მკითხველთა უმრავლესობას სტრიქონს მიღმა გულისხმიერი თანამოსაუბრის აღმოჩენა ახარებს და მისგან უკმეხ, ქედმაღლურ საუბარს (იშვიათი გამონაკლისის გარდა) ძნელად თუ აიტანს. აქვე უნდა შეგახსენოთ, რომ მხოლოდ მკითხველს შეუძლია წიგნის სიცოცხლის ხანგრძლივობის განსაზღვრა და მისთვის უკვდავების მინიჭება.

ყველა მწერალს ჰყავს თავისი აუდიტორია და წიგნებში მას ხშირად მიმართავს. ამგვარი მიმართვების წყალობით მათი მონოლოგი დიალოგის სახეს იძენს. სავარაუდო მსმენელის პოზიციის გახმოვანებისა და მწერალსა და მკითხველს შორის არსებული უფსკრულის ამოვსების ამ მრავალგზის ნაცადი ხერხისთვის არაერთ სახელგანთქმულ მწერალს მიუმართავს. ზოგი მათგანი კი მკითხველს წიგნში განვითარებული მოვლენების შეცვლისა და სასურველი დასასრულის არჩევის უფლებასაც აძლევს. მიხაილ ენდე ,,დაუსრულებელ ამბავს“ გზააბნეული, მაგრამ თავდაუზოგავი მკითხველის დახმარებით თხზავს. მწერლის ფანტაზიაში მოგზაურობა ვუდი ალენის მკითხველებსაც შეუძლიათ. ,,პატარა პრინცის“ ავტორი თავის აუდიტორიად, ე.წ. დიდ ბავშვებს მოიაზრებს. მილორად პავიჩის თქმით, მისი რომანი ,,უკანასკნელი სიყვარული კონსტანტინოპოლში“ მკითხველთა მომავლის განსაჭვრეტად დაიწერა. ილია ჭავაჭავაძე კი თავის ,,კაცია ადამიანში“ თავშესაქცევი ამბებით განებივრებულ, იმედგაცრუებულ მკითხველს მახინჯ სიმართლეს აჩეჩებს ხელში…

სავარაუდო აუდიტორიის განსაზღვრისთვის ზემოაღნიშნული საკითხების გათვალისწინებით შედგენილი კითხვარი შეგვიძლია გამოვიყენოთ:

1. რას ეძებს მკითხველი?
2. რას ელის იგი ჩემგან/ჩემი ნაშრომისგან?
3. რა მაქვს მისთვის სათქმელი, ანუ რისი წაღება შეუძლია ჩემგან?
4. რა მიზანი აქვს ჩემს კალამს, ანუ რის გაკეთებას მოვითხოვ მკითხველისგან?
5. რა იცის მკითხველმა ჩემ მიერ შერჩეული თემის შესახებ? გავრცელებულია თუ არა საზოგადოებაში რაიმე სახის სტერეოტიპი ან ცრუ ინფორმაცია საკვლევ თემასთან დაკავშირებით?
6. როგორ გავაკვირვო, ავაღელვო, გავაბრაზო, გავახარო… ანუ როგორ გამოვიწვიო მძაფრი ემოცია?
7. ტრიბუნიდან ვესაუბრო, თუ მრგვალ მაგიდასთან სადისკუსიოდ მოვიწვიო?
8. რა ტიპის სატყუარას წამოეგება? – ეფექტურ სათაურს, თხრობის თავისუფალ მანერას, წიგნის დასასრულით/კულმინაციით დაწყებას, თუ რომელიმე სხვა სამწერლო ხრიკს?
9. სხვა (გააგრძელეთ საკუთარი თავის გამოკითხვა მანამდე, სანამ ყველა საჭირო ინფორმაციას არ დასტყუებთ).

ჩემი აზრით, მსგავსი კითხვარები სასურველი მკითხველის მოზიდვას და მათი ნდობის მოპოვებას მნიშვნელოვნად გაგვიადვილებს. თან არარსებულ ნაშრომზე ერთგვარ რეფლექსიას დავწერთ და გარკვეული განსაცდელისგან მას ჯერ კიდევ დაბადებამდე ვიხსნით.

ვთქვათ, ჩემი კვლევის საგანია მარტოსული ადამიანი, რომელსაც გარე სამყარო ვერ ამჩნევს და ვერც თავად პოულობს საკუთარ ადგილსა და დანიშნულებას. ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, თუ ამ თემაზე, თქვათ, ნოველის დაწერა მსურს, ჯერ საკუთარ თავს უნდა გავესაუბრო:

1. ჩემი მკითხველი დაინტერესებული უნდა იყოს მარტოსულობის თემით და გაუცხოების პრობლემას იკვლევდეს.
2. თანამედროვე მკითხველი ჩემთან ჩოხელის ,,ადამიანთა სევდის“ ან ქარჩხაძის ,,იგის“ მსგავს მარტოობას არ დაუწყებს ძებნას. მას აქამდე ხელუხლებელი ამბის აღმოჩენა სურს.
3. ყველა ადამიანი თავის წილ მარტოობას ეზიდება. მეც, გამოგონილი ან ნამდვილი ამბის გავლით, საკუთარი მარტოობის შესახებ უნდა მოვყვე. თხრობის პროცესი ნაცნობი ტკივილის სხვის სამფლობელოში აღმოჩენას უნდა ჰგავდეს და ჩემი მკითხველის ყოველდღიურ სირთულეებს ცოტათი მაინც უნდა ამსუბუქებდეს.
4. მკითხველისგან გაზიარებას, ემპათიას ვითხოვ, ასევე – საკუთარი თავის აღმოჩენას.
5. მარტოსულობის პრობლემა ადამიანის შექმნის დღიდან არსებობს და განიხილება, თუმცა დღემდე არ კარგავს აქტუალობას. აღნიშნულ თემაზე უამრავი წიგნი დაწერილა. აქედან გამომდინარე, ჩემი მკითხველი მრავალფეროვანი ინფორმაციით იქნება აღჭურვილი.
6. მკითხველში მძაფრი ემოციის გამოწვევა ყურადღების მიპყრობის გავრცელებული, თუმცა საკმაოდ რთულად განსახორციელებელი მეთოდია. სათანადო ეფექტის მოხდენას დიდი ოსტატობა – მოქნილობა, მოხდენილობა, მოულოდნელობა, პირდაპირობა და ცოტაოდენი სიცელქეც კი სჭირდება. მოკლედ რომ ვთქვათ, მწერალი დროულად უნდა მიხვდეს, სად დასვას წერტილი და სად – სამწერტილი. ჩემ მიერ არჩეული თემის სენსიტიური ბუნებიდან გამომდინარე, მკითხველში თავისთავად აღიძვრება სევდისა და იმედის ნაზავი, საკმაოდ მძაფრი ემოცია და ვფიქრობ, მისი ხელოვნურად გამოწვევა არ დამჭირდება.
7. ამ შემთხვევაში არც ტრიბუნა გამომადგება და არც – მრგვალი მაგიდა, მე ჩემს მკითხველში უნდა ჩავსახლდე, მის ნაფეხურებში ჩავაბიჯო და მისი სიტყვებით ვისაუბრო.
8. რაც შეეხება მკითხველის სატყუარას, ავტობიოგრაფიული პროზა, ანუ პირველ პირში მოყოლილი ისტორიები ყოველთვის განსაკუთრებით მიზიდავდა, ამიტომ, ე.წ. უნივერსალური ,,მე-ს“ შექმნას მეც შევეცდები და მკითხველს ჩემს ფანტაზიაში არეკლილი საკუთარი თავის დანახვის საშუალებას მივცემ.

მიშელ უელბეკი გერგეთის სამების ფონზე – როგორი მოუთოკავი წარმოსახვითაც უნდა იწონებდეს თავს ქართველი მკითხველი, მსგავსს მაინც ვერაფერს წარმოიდგენდა. მეც გაოგნებული შევცქეროდი ტელეფონით გადაღებულ კადრებს და გულში ვიმეორებდი: ეს სად დამდგარა, ფეხი არ დაუცდეს-მეთქი. თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველზე გამორჩეული მწერლის უკან ტაძარი იყო, წინ კი – ვეება სიცარიელე – სიცოცხლეზე გულაყრილების დიდი მეგობარი.

მომდევნო დღეს, ქართველ ავტორებთან შეხვედრისას, მიშელ უელბეკმა თქვა (არ მახსოვს, რომელი კითხვის პასუხად): „მძულს ყველა ისტორიული რომანი, რომელიც იწერება. ყოველთვის სჯობს ავტორები, რომლებიც წერენ იმ ეპოქაზე, რომელშიც ცხოვრობენ. თითქოს ყოველთვის რაღაც ისე ვერ არის, როდესაც ლაპარაკია ისტორიულ რომანებზე“ (ეს სიტყვები რადიო „თავისუფლების“ სიუჟეტმა შემოინახა). მახსოვს, იქვე, დარბაზშივე დავიწყე ფიქრი, მაინც რა უნდა ჰქონოდა მწერალს ისტორიული რომანების საწინააღმდეგო და მე როგორი დამოკიდებულება მქონდა ასეთი პროზისადმი. თითქმის დავეთანხმე. ბოლოს წაკითხული წიგნებიდან ერთი-ორი ისეთი გამახსენდა, მათი დაუწერლობით ბევრიც რომ არაფერი დაშავდებოდა.

ამ საკითხს აღარც მივუბრუნდებოდი, გულმოწყალე უფალს ჩემთვის რობერტ გრეივზის ექვსასგვერდიანი წიგნის ყიდვა რომ არ გადაეწყვეტინებინა. მართლაც ღვთაებრივ საჩუქრად მივიჩნევდი მთელი იმ დროის განმავლობაში, როცა ვკითხულობდი – დიახ, ეს დავიმსახურე. ამ ზაფხულს ერთი დღეც არ დამისვენია, გაუსაძლისი სიცხის დროსაც კი ვშრომობდი, ჰოდა, სანაცვლოდ, სად აღმოვჩნდი – პირველი საუკუნის რომში…

Encyclopaedia Britannica „ისტორიული რომანის“ განმარტებისას ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო ნიმუშად სწორედ 1934 წელს გამოცემულ ამ რომანს, რობერტ გრეივზის „მე, კლავდიუსს“ ასახელებს. წიგნის მთავარი თუ მეორეხარისხოვანი გმირები ისტორიული პირები არიან, აქ აღწერილ მოვლენებს კი ისტორიის სახელმძღვანელოებშიც წააწყდებით. თავად კლავდიუსი რომის იმპერიას ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეში, 41-დან 54 წლამდე მართავდა.

წიგნი პირველ პირშია დაწერილი. კლავდიუსი წარმოუდგენელ, განსაცვიფრებელ, თავზარდამცემ ამბებს მოგვითხრობს თავის ბავშვობაზე, გარემოზე, რომელშიც იზრდებოდა და სამყაროს შეცნობას იწყებდა, ოჯახის წევრებსა და ნათესავებზე, რომის იმპერატორებზე, მართვის ფარულ სტრატეგიებზე, ინტრიგებზე, ინცესტურ კავშირებზე, დიდ სიგიჟესა და დიდ ვნებებზე… კითხულობ და უკან, შენ საუკუნეში დაბრუნება სულაც არ გეჩქარება. გინდა, კიდევ ბევრი მოასწრო – გლადიატორების ბრძოლაც ნახო, კალიგულას დარბაზებშიც შეიხედო, გერმანელებთან საბრძოლველად გამზადებულ ჯარსაც შეავლო თვალი.

პირველი საუკუნეა. მხოლოდ ის გადარჩება, ვინც თვალში არავის მოხვდება, ვისაც ამბიციები არ აწუხებს, ვინც წარსულისკენ იხედება… ამ რომანის მთავარი გმირიც მემატიანეა – ისტორიული თხზულებების წერა მასაც მთავარ საქმედ გაუხდია. ეს არავის მოეჩვენება სახიფათოდ, არც შურით დაუწყებენ ცქერას და არც ეჭვით. ფიზიკურად სუსტ, მრავალი თვალსაჩინო ზადით გამორჩეულ ყმაწვილს სერიოზულ მეტოქედ არავინ აღიქვამს – შესანიშნავი შესაძლებლობაა განვითარებისთვის, ცხოვრების საინტერესოდ გატარებისთვის, გამოცდილების დაგროვებისა და საჭირო დროს გამოყენებისთვის.

რობერტ გრეივზი, ბუნებრივია, დიდ სიახლოვეს ხედავდა მთხრობელთან, რომელსაც ასევე იზიდავდა წარსული და რომელიც ასევე წერდა წარსულზე. ამ წიგნზე მუშაობისას ის უმთავრესად ორ წყაროს ეყრდნობოდა: ტაციტუსის „ანალებსა“ და სვეტონიუსის „12 კეისრის ცხოვრებას“, თუმცა მთავარი, რაც „მე, კლავდიუსს“ გატაცებით საკითხავ ტექსტად აქცევს, მწერლის ბრწყინვალე წარმოსახვა და თხრობის ხელოვნების სრულყოფილად ცოდნაა. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ თავად ავტორი მაღალი წარმოდგენისა არ იყო ამ წიგნზე – ზოგადად, მიაჩნდა, რომ ლექსებს ბევრად უკეთ წერდა, ვიდრე ისტორიულ რომანებს.

ერთ ინტერვიუში რობერტ გრეივზი თავისი თაობის ინგლისურენოვან მწერლებს დაუნდობლად აკრიტიკებს სიხარბისა და თვალსაჩინო კონფორმიზმისთვის: „ინგლისელ და ამერიკელ რომანისტებს, თითქმის ყველას, დიდი პრემია და კინოში წარმატების მიღწევა უნდათ. ისინი რომანებს არ წერენ. ისინი სცენარებს წერენ“. მწერლის პოზიცია შესანიშნავად ჩანს „მე, კლავდიუსშიც“, რომელიც, პირველ რიგში, რომანია და შემდეგ – ისტორიული რომანი, ეს უკანასკნელი განსაზღვრება კი უმცირეს ჩრდილსაც არ აყენებს ამ ვეება წიგნს, რომლის ბოლო გვერდებსაც სინანულით ვეთხოვებოდი.

დასაწყისში ნახსენები სხვა მწერალი – მიშელ უელბეკი, ალბათ, ისეთი წიგნების სიძულვილზე საუბრობდა, რომელთა მთავარი ნიშანიც მხოლოდ და მხოლოდ ისტორიულობაა – სიზუსტე, სიმშრალე, მოძებნილი ცნობების ბრმა ერთგულება. მათი ავტორები შესაძლოა დიდ განსხვავებას მართლაც ვერ ხედავდნენ რომანსა და სცენარს შორის. ჰოდა, მათაც წაადგებოდათ პირველი საუკუნის რომში მოგზაურობა – საკუთარი თვალით ნახვა, თუ როგორ უცხადებს კალიგულა ომს, არც მეტი, არც ნაკლები, თვით ნეპტუნს – ზღვის ღმერთს.

1997 წელს ჩარლზ მური, რომელიც საკუთარი იახტით შინ ბრუნდებოდა, წყნარი ოკეანის ჩრდილოეთ ნაწილში მოტივტივე ნაგვის უზარმაზარ გროვას გადააწყდა. მური ერთ-ერთი პირველი ადამიანია, რომელმაც ოკეანეში დინებების საშუალებით მთელი მსოფლიოდან მოგროვებული „ნაგვის კუნძული“ ნახა.

წყნარი ოკეანის სამხრეთ ნაწილის შუაგულში დიდი ბრიტანეთის სამეფოს შემადგენლობაში შემავალი დაუსახლებელი კუნძული მდებარეობს, რომელიც უახლოესი დასახლებული ცენტრიდან 5000 კილომეტრითაა დაშორებული. ეს კუნძული ჰენდერსონია – უდიდესი პიტკერნის ოთხ კუნძულს შორის. ალბათ ფიქრობთ, რომ ეს იზოლირებული ნაკრძალი სრულიად ხელუხლებელი იქნება, მაგრამ ცდებით. კუნძული ჰენდერსონი, რომელიც იმდენად მოშორებულია დანარჩენი სამყაროსგან, რომ მხოლოდ მეცნიერები თუ სტუმრობენ 5-10 წელიწადში ერთხელ, დიდი უბედურების პირისპირ დგას. კუნძულის სანაპიროებზე გამორიყულია მილიონობით პლასტიკური ნარჩენი. დაბინძურების დონე იმდენად მაღალია, რომ მსგავსი მასშტაბის შემთხვევა მეცნიერებს სხვაგან არსად უანახავთ.

კუნძულ ჰენდერსონს, მეცნიერთა შეფასებით, შეიძლება „მსოფლიოს სანაგვე“ ეწოდოს. ავსტრალიელი და ბრიტანელი სპეციალისტების განცხადებით, წყნარ ოკეანეში მდებარე ამ კუნძულზე პლასტიკური ნარჩენების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია. კუნძულ ჰენდერსონზე დაახლოებით 37,7 მილიონი სხვადასხვა სახის ნაგავია – თევზსაჭერი ბადეები, პლასტმასები, კბილის ჯაგრისები, საპარსები და სხვა. მეცნიერთა განმარტებით, კუნძული ოკეანური შესართავის ცენტრში მდებარეობს და ნაგავს ახლოს მცურავი სამხრეთამერიკული გემები ტოვებენ, სანაპიროზე ნარჩენების მოგროვებას კი ტალღები უწყობს ხელს.

კუნძულ ჰენდერსონის პლაჟების ყოველ კვადრატულ მეტრზე 671 პლასტიკური ნარჩენია, რაც დაბინძურების სიმჭიდროვის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია მთელ მსოფლიოში. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ამ კუნძულზე დაახლოებით 37,7 მილიონი პოლიეთილენის პარკი გდია. ხუთ ადგილზე აღებული ნიმუშების მიხედვით ირკვევა, რომ კუნძულზე გამორიყულია 17 ტონა პლასტიკური ნარჩენი; თითოეულ პლაჟზე ყოველდღიურად 3570-ზე მეტი პლასტმასის ახალი ნარჩენი გამოირიყება. შედეგად, სრულიად დაუსახლებელი ჰენდერსონი, რომელიც თითქოს ბუნებრივი, ხელუხლებელი ატოლი უნდა იყოს, მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დაბინძურებული ადგილია.

კუნძულის ლოკაცია მაგნიტივით იზიდავს მოტივტივე ნარჩენებს. საინტერესოა როგორ გროვდება აქ ნაგავი?

წყნარ ოკეანეში არის ჩრდილოეთ წყნაროკეანური სუბტროპიკული მორევი – მასშტაბური და წყნარი დინება, რომელიც საათის ისრის მიმართულებით მოძრაობს და რომელიც ჰაერის ტემპერატურის და ატმოსფერული წნევის ცვლილება იწვევს. ეს ადგილი, შეიძლება ითქვას, ერთგვარი უდაბნოა ოკეანეში: მართალია, აქ მრავლადაა ფიტოპლანქტონი, მაგრამ ძალიან ღარიბია თევზებითა და ძუძუწოვრებით.

მუდმივი შტილისა და სარეწაო ცხოველების არარსებობის გამო ეს ტერიტორია არც მეზღვაურებს იზიდავს – იშვიათად, რომ რომელიმე გემმა ეს ადგილი გადაკვეთოს. ეს იმიტომ, რომ პლანქტონის გარდა აქ მხოლოდ ნაგავია. ეს არის კოლოსალური ზომის ნაგავსაყრელი ჩვენს პლანეტაზე, სადაც მილიონობით ტონა ნაგავია დაგროვილი და რომელიც ნელა დრეიფობს წყნარი ოკეანის წყლებში.

დინებათა მორევმა ერთდროულად ორი ნაგვის გროვა წარმოქმნა, რომლებიც ცნობილია როგორც აღმოსავლეთ და დასავლეთ წყნაროკეანური ნაგვის მონაკვეთები, ხოლო ერთად ზოგჯერ დიდ წყნაროკეანურ ნაგავსაყრელსაც უწოდებენ. ამ ტერიტორიის აღმოსავლეთი მონაკვეთი ჰავაის კუნძულებსა და კალიფორნიას შორის მდებარეობს და ფართობით 2-ჯერ აღემატება ტეხასის შტატს, ხოლო დასავლეთი ნაგავსაყრელი იაპონიის აღმოსავლეთითაა. მაგრამ არ იფიქროთ, რომ მათ წარმოქმნაში მხოლოდ იაპონელები და ჰავაიელები არიან დამნაშავეები: დიდ წყნაროკეანურ ნაგავსაყრელს ჩვენი პლანეტის პრაქტიკულად მთელი მოსახლეობა ქმნის. ამ დინების სუბტროპიკული ზონები 6 ათას კილომეტრზე ვრცელდება და მთელ წყნარ ოკეანეში აგროვებს ნაგავს.

1950 წლებიდან მოყოლებული, მას შემდეგ, რაც ადამიანებმა დაიწყეს პოლიეთილენის პარკების, პლასტმასის ბოთლების, კონტეინერების გამოყენება, ამ გიგანტური ნაგავსაყრელის ფართობი ყოველ 10 წელიწადში ორმაგდება. უკანასკნელ წლებში ოკეანეში მცურავი ნაგვის მოცულობამ კატასტროფულად მოიმატა: როგორც მეცნიერები აღნიშნავენ, წყნარ ოკეანეში პლასტიკური ნარჩენების რაოდენობა ბოლო 40 წლის განმავლობაში 100-ჯერ გაიზარდა. ამჟამად ამ ტერიტორიის ფართობი რუსეთის ევროპული ნაწილის ფართობის ტოლია.

მსოფლიო ოკეანის ზედაპირზე მცურავი ნაგვის 90% პლასტმასაა. გაეროს მონაცემებით, ჯერ კიდევ 2 წლის წინ ოკეანის ყოველ კვადრატულ მილზე თითქმის 46 ათასი პლასტმასის ფრაგმენტი მოდიოდა. ზოგიერთ რაიონში კი პლასტმასის მასა 6-ჯერ აღემატება ბუნებრივი პლანქტონის მასას. ადამიანის მიერ ყოველწლიურად წარმოებული 300 მლნ ტონაზე მეტი პლასტმასის დაახლოებით 10% ოკეანეში ხვდება, ამ რაოდენობის 70% კი ოკეანის ფსკერზე გროვდება და იქაურ ეკოსისტემებს ანადგურებს. ნაგვის მხოლოდ ძალიან მცირე ნაწილია ხილული და ოკეანის ზედაპირზე ტივტივებს.

მსოფლიოს ქვეყნები, რომლებიც ე.წ. „ნაგვის კუნძულების“ პრობლემების წინაშე აღმოჩნდნენ, მათ გასაწმენდად მთელ რიგ ღონისძიებებს ახორციელებენ, თუმცა ეს საკმარისი არ არის. მეცნიერთა აზრით, ასევე არარეალისტურად გამოიყურება ოკეანის გლობალური გაწმენდის პროექტიც, რაც ამავე დროს დამღუპველად იმოქმედებს პლანქტონზეც. მით უმეტეს, რომ წარმოუდგენელი და შეუძლებელია ნაგვის შეგროვება, რომელიც წყალში ათეულობით მეტრ სიღრმეზეა დაგროვილი. ამიტომ საჭიროა, მეტი ყურადღება დაეთმოს კონტინენტზე ნაგვის გადამუშავებას, მით უმეტეს, რომ ოკეანეში დაგროვილი ნაგვის მხოლოდ 20% იყრება პირდაპირ წყალში, დანარჩენი მასა კი ხმელეთის წყლებს ჩააქვს.

ნაგვის შემცირებისა და მისი ალტერნატიული გამოყენების კარგი მაგალითია ჰოლანდიელების სურვილი, ააშენონ პლასტიკური კუნძული. მათ გამოყენებული ბოთლებისგან დასახლებული კუნძულის შექმნა სურთ და ამისთვის 44 მილიონი კილოგრამი პლასტმასის ნარჩენის გამოყენებას აპირებენ, რომელიც ამჟამად წყნარ ოკეანეს ანაგვიანებს. ხელოვნურად შექმნილ ობიექტს „უტილიზებულ კუნძულს“ დაარქმევენ. პროექტის ავტორები კუნძულის დიზაინს ვენეციის არხების მიხედვით ადგენენ.

ჰოლანდიელი მეცნიერების მიერ ჩაფიქრებული ობიექტის ენერგომომარაგება ენერგიის განახლებადი წყაროების საშუალებით განხორციელდება. პროექტის ავტორები პლასტმასის უტილიზებას პირდაპირ ოკეანეში აპირებენ. ამ პროცესის შედეგად მიღებულ ტივტივა ბლოკებს კუნძულის ფუნდამენტად გამოიყენებენ.

მომავალი კუნძულის ფართობი დაახლოებით, 10 ათასი კვადრატული მეტრი იქნება. გარდა ქალაქისა, რომლის შექმნასაც ხელოვნურ ობიექტზე ვარაუდობენ, არქიტექტორები სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებისთვის სპეციალური ზონის შექმნაზეც ფიქრობენ. ზომით კუნძული დაახლოებით ჰავაისხელა იქნება, ხოლო მოსახლეობა, სავარაუდოდ, 500 ათასს მიაღწევს.

იმედია, პროექტი წარმატებით განხორცილედება და ჰოლანდიის გამოცდილებას სხვა ქვეყნებიც გაიზიარებენ.

ვფიქრობ, ჩემი, როგორც ქართული ლიტერატურის მასწავლებლის, რაღაცნაირი მორალური ვალია ჟურნალ „მასწავლებლის“ ფურცლებზე გავიხსენო ქართული მწერლობის მივიწყებული კლასიკოსები. მასწავლებლებს შევახსენო, რომ გარდა ლიტერატურის სასკოლო პროგრამებში შეტანილი ტექსტებისა, ჩვენ გვყავს საოცარი მწერლები, რომლებიც მივივიწყეთ იმის გამო, რომ სასკოლო თემატურ გეგმებსა და საუნივერსიტეტო სილაბუსებში მათ სახელებს ვერ ვხვდებით, ხოლო ახალგაზრდებს უბრალოდ გავაცნოთ, გავაფართოვოთ მათი ცნობიერება, ქართულ ლიტერატურაზე მათი წარმოდგენა გავამრავალფეროვნოთ. სულ ვჩივით სასკოლო პროგრამების გადატვირთულობაზე, მაგრამ ეს ავტორები თავიანთი უკვდავი ტექსტებით ამ პროგრამებში კი არ უნდა შევიტანოთ, მათ უნდა ვაცნობდეთ ბავშვებს მკითხველთა კლუბებში, კლასგარეშე აქტივობებში, ვახსენებდეთ მათ სარეკომენდაციო საკითხავი ლიტერატურის ნუსხებში, რომელთაც ხშირად ვადგენთ ხოლმე მასწავლებლები მშობელთა თხოვნით. ხშირად მომისმენია, რომ მსგავსი სარეკომენდაციო ლიტერატურის მითითება აბსურდია, რადგან ადამიანმა დამოუკიდებლად უნდა ეძიოს, რა წაიკითხოს, მაგრამ ასე არ ვფიქრობ, რადგან არიან დაბადებით მკითხველები, რომლებიც რაღაცნაირი ამოუცნობი ინტუიციით პოულობენ საკითხავ ლიტერატურას, მაგრამ ასევე არიან ამ საქმეში ახალბედა, გამოუცდელი მშობლები და ბავშვები, რომელთაც სპეციალისტის რეკომენდაციები სჭირდებათ, რათა ბულვარული მწერლობა კლასიკურისგან განასხვავონ და ღირებულ ხელოვნებას ეზიარონ. თანაც დაკვირვებული ვარ ჩემი პრაქტიკიდან, რომ ათასჯერ წაკითხულ-მოსმენილი კლასიკოსების ტექსტების გვერდით, რომელთაც თეატრებსა და კინოფილმებში გაცოცხლებულსაც ხედავენ, ბავშვებს აქვთ სურვილი კი არა, დაუცხრომელი წყურვილი, რომ გაიცნონ ახალი მწერალი, რომელიც ყოველთვის შთაბერავს სულს მათთვის ახალ სამყაროს, ახლებურად იტყვის სათქმელს და მსოფლმხედველობრივ დიაპაზონებს გაუფართოვებს. განსაკუთრებით საშურია ასეთი ავტორების გაცნობა უფროსკლასელთათვის, აბიტურიენტებისთვის, რომლებიც ახალ ტექსტებს და ახალ ავტორებს ეძებენ, სიამოვნებით ეცნობიან, იყენებენ ლიტერატურული პარალელებისთვის, ზოგადი განათლებისა და დამოუკიდებელი აზროვნების განვითარებისთვის, ასევე ახალი ავტორი მათ ეხმარება ეპოქის კონტექსტებისა და პარადიგმების გაცნობაში, ლიტერატურული ჟანრებისა და მიმდინარეობების თავისებურებების წვდომაში.

ეს წერილი ჭოლა ლომთათიძეზე იყოს… ჩემი ჭოლა, ჩემი ჭლექიანი ჭოლა, ცნობიერების ნაკადის სტილის ელიტარული ღატაკი, იდეური, ანთებული, თავგანწირული, დაუოკებელი, ცოტა ჩემთვის მიუღებელი პოლიტიკური ორიენტაციის (სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი), მაგრამ უსაზღვროდ მომხიბვლელი, საკვირველად თანამედროვე, რომელიც არც სკოლაში მისწავლია, არც უნივერსიტეტში, მაგრამ ასპირანტურაში მისაღები გამოცდებისთვის რომ ვემზადებოდი შორეულ 1994 წელს, მაშინ თავიდან ბოლომდე წავიკითხე… თავიდან ბოლომდე რა – სულ ერთი წიგნია ჭოლა, მეტს რას მოასწრებდა? ობლობასა და სიღატაკეში გაიზარდა, ან სულ საპყრობილეში იყო, 36 წლისა კი გარდაიცვალა, 1915 წელს… მიყვარს ჭოლა თავისი ღრმად ფსიქოლოგიური წიაღსვლებით, რიტმული პროზით, მეამბოხე სულით… მისი ორი კრებული მაქვს, ძველი და ახალი გამოცემები…

თსუ-ს დამთავრების შემდეგ, ასპირანტურაში მისაღებ გამოცდას რომ ვაბარებდი მეოცე საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში (ეს იყო შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტში), საგამოცდო ბილეთში გიორგი ლეონიძის შემოქმედებასთან ერთად შემხვდა ასეთი საკითხი: ”ჭოლა ლომთათიძის ცხოვრება და შემოქმედება”… საგამოცდო კომისიას შევეცოდე, სრულიად უცნობი მწერალია, ალბათ არც გექნებათ წაკითხული და უფლებას გაძლევთ, ბილეთი გამოცვალოთო… გამეღიმა, რა გამოცვლა? ჭოლა ჩემი ავტორია-მეთქი… გაუკვირდათ… მის ცხოვრებასა და მოთხრობებზე იმდენი ვისაუბრე, ჯერ გაოცებული მისმენდნენ, ბოლოს უკვე მაჩერებდნენ… ჭოლა სულ ჩემთანაა. მისი ხმა სულ მესმის… დიდუბის პანთეონში იმდენ გენიოსს შორის ჭოლა მაინც სევდიანი და მარტოსულია, მაგრამ იქიდანაც იბრძვის, არ ეპუება მოცემულობებს… ალბათ უმრავლესობა არ იცნობთ ჭოლას… წუხელ თავიდან ვკითხულობდი მის მაგიურ ტექსტებს და აი, მის გასაცნობად ამ აბზაცს შემოგთავაზებთ: ”შემოდგომაზე სულ სხვა რიგად იცვლება ის… შავი ზღვა ეხვევა ნაცრისფერ ტანთსაცმელში, არაჩვეულებრივი კვნესითა და ქშენით გორაობს ის ბუდეში და ოხრავს, თითქოს გვერდები სტკიოდეს… ხან კი ღამით ასტეხს ღმუილს, ღმუის ხმამაღლა, გულდათუთქული, ღმუის, თითქოს ოცი ათასი მხეცი ერთად შეყრილიყოს და ღმერთს შესჩიოდეს – მხეცად რად გაგვაჩინეო… ფანჯარას მაგრად ვკეტავდი ასეთ ღამეებში, ვეხვეოდი საბანში, პირისახეს ვიმალავდი ბალიშში და ვიწყებდი ფიქრს, ვფიქრობდი იმაზე, ვინც მიყვარდა, ვინც ყველას მერჩია”…

რა მხატვრული სახეები! რა ტროპი, რა მეტაფორები, რა გაპიროვნება, რა შედარებები! იკითხეთ ჭოლა… წააკითხეთ ბავშვებს… ქორწინებაზე, სიყვარულსა და სექსზე ისეთ რამეებს წერს ას თხუთმეტი წლის წინ, რომ ჩვენი თანამედროვე გეგონება…

ჭოლას მოთხრობებს განსაკუთრებით ამშვენებს ფსიქოლოგიზმი, რაც მეოცე საუკუნის დასაწყისის მოდერნისტული მწერლობისთვის არის დამახასიათებელი. მისი გმირის შინაგანი დიალოგი, ეჭვები, ბრძოლა, ღრმა გრძნობები, თავგანწირვისა და სიყვარულის საოცარი უნარი უზომოდ მომხიბვლელია. მისი პორტრეტების გალერეა ნამდვილად დიდ სამსახურს გაუწევს უფროსკლასელებს სახეების ამოცნობისა და დახასიათების პროცესში, საინტერესო ლიტერატურული პარალელების გავლება შეეძლებათ, როცა კონსტანტინე გამსახურდიას, ლეო ქიაჩელის, დავით კლდიაშვილის, გრიგოლ რობაქიძის, მიხეილ ჯავახიშვილის ტექსტებზე იმუშავებენ. ჭოლა რიტმული პროზის ოსტატიც არის. სპეციალისტები დამეთანხმებიან, რომ რიტმული ანუ ლირიკული პროზა მწერლისგან ვირტუოზულ ხელოვნებას მოითხოვს. ჭოლას ტექსტებს რიტმთან ერთად საოცარი ექსპრესია აქვთ. მისთვის დამახასიათებელია ფსიქოლოგიური ეტიუდების სახით ეპიზოდების აგება, მისი გმირი აშკარად ავტორის ორეულია, ეს ცხადად იგრძნობა და ეს პროზაულ-ლირიკული ავტოპორტრეტები უაღრესად საინტერესოა მკითხველისთვის. მისი Magnum Opus-ები: „საპყრობილეში“, „თეთრი ღამე“ და „ჰონორარი“ ამის ნათელ მაგალითებად გამოდგება.

თუ რამე მესმის მხატვრული ტექსტების ღირებულების შეფასებაში, დაბეჯითებით შემიძლია გავუწიო რეკომენდაცია კოლეგებსა და მოსწავლეებს, რომ ჭოლა ლომთათიძე უამრავ ნოვატორულ თემას, იდეას და სტილურ ხერხს შემოგთავაზებთ და მისი მემკვიდრეობის გაცნობა ნამდვილად ღირს. ვისაც წაუკითხავს მისი ტექსტები, ამაში დამეთანხმება, ხოლო ვისთვისაც უცნობია, მას ვასიკო კეჟერაძის მსგავსად შეგვიძლია ვუთხრათ: ბედნიერია, ეს სიამოვნება წინ რომ აქვს…

ყოველ დღესა შენს თავს ჰკითხო: – აბა დღეს მე ვის რა ვარგე?

როგორ შევინარჩუნოთ წლების განმავლობაში მონდომება ისე, რომ ყოველი ჩატარებული გაკვეთილი საინტერესო და დასამახსოვრებელი იყოს? როგორ ვიყოთ კმაყოფილები დღის ბოლოს, რომ შევძელით ჩვენი რთული მისიის შესრულება და როგორ არ დავკარგოთ მოტივაცია მაშინ, როცა რაღაც კარგად ვერ გამოგვივა?

სწავლება ცოცხალი პროცესია. დადგენილი წესების დაცვის  გარდა, მუდმივად საჭიროებს სიტუაციების მიხედვით მოქმედებას, ინდივიდუალურ მიდგომებს და საკუთარ თავზე მუშაობას. სწავლებას განსაკუთრებული ენერგია, ეთიკა, პასუხისმგებლობა, მოთმინება და სურვილი სჭირდება, რომ პროცესი წარმატებული გამოვიდეს.

რთული დღეებისთვის შეგიძლიათ ეს კითხვები დაიმახსოვროთ, საკუთარ თავს დაუსვათ და გულწრფელი პასუხები გასცეთ:

მაქვს კი სწავლების ვნება? – კარგ მასწავლებლებს სჯერათ, რომ ყველა ბავშვს შეუძლია სწავლა. მთავარია, სწორი მიდგომის პოვნა. კარგ მასწავლებელს უნდა ემჩნეოდეს, რომ ის, რასაც ამბობს, მტკიცედ სჯერა მისი და ნამდვილად ცდილობს, გადასცეს ბავშვებს ის, რისიც სჯერა.

სიყვარულია ის, რასაც მე ბავშვების მიმართ ვგრძნობ?  – მასწავლებლობა რთული საქმეა და ბევრი ენერგიის დახარჯვასთან ერთად დროის უმეტესი ნაწილის ბავშვების გარემოცვაში გატარებას გულისხმობს. კარგ მასწავლებელს უნდა შეეძლოს ბავშვების გაგება, მათთან ერთად გართობა და მათი სადარდებლის შემჩნევა, ბავშვების ნდობის მოპოვება და ამას არა მხოლოდ ვალდებულების გამო, საკუთარი სიამოვნების, ინტერესის გამოც უნდა აკეთებდეს.

რა ვალდებულებებს გულისხმობს ჩემი სამუშაო ეთიკა? – მასწავლებლობა მხოლოდ სამსახური არ არის, ეს ცხოვრების გზაა. სწავლება არ მთავრდება მაშინ, როცა ზარი ირეკება და გაკვეთილები მთავრდება. მასწავლებლობა მოიცავს ბავშვებთან მეგობრის, მრჩევლის, დამკვირვებლისა და გულშემატკივრის როლსაც მათ ცხოვრებაში  და მათზე ზრუნვასა და ფიქრს მაშინაც, როცა ფიზიკურად მათთან არ ხარ. ადვილი არ არის, ყველასაც ვერ გამოსდის მთელი თავისი არსება მიუძღვნას სხვების მომავლის შენებას. თუ გამოგივიდა, ესე იგი, სწორ ადგილას ხარ, სწორად იქცევი.

რა ვიცი? – იმისათვის, რომ ასწავლო, თვითონ უნდა  იცოდე და იმისათვის, რომ იცოდე, ერთხელ სწავლა საკმარისი არ არის. სწავლა მთელი ცხოვრების განმავლობაში განგრძობადი პროცესია და თუ ამ პროფესიას ხელს ჰკიდებ, მზად უნდა იყო, რომ სულ რაღაც გექნება სასწავლი, გასაუმჯობესებელი, დასახვეწი და აღმოსაჩენი.

მჯერა თუ არა მუდმივი განვითარების აუცილებლობის? – კარგი მასწავლებელი საკუთარ გამოცდილებაზე დაყრდნობით აუმჯობესებს მეთოდიკას, კომუნიკაციას, ატარებს ექსპერტიმენტებს, რაც წარმატებასთან ერთად წარუმატებლობასაც მოიცავს და თუ ამ ყველაფრისთვის მზად არ ხარ და სიამოვნებით არ აკეთებ, ადრე თუ გვიან მოგწყინდება.

რას ნიშნავს ჩემთვის კლასში ბავშვების კონტროლი? – წარმატებული მასწავლებელი კლასში  ლიდერი და მენეჯერი უნდა იყოს, რომელსაც შეუძლია სიტუაციის კონტროლი, განწყობების დაჭერა, მოსმენა, გაგება და შესაბამისად მოქმედება.

მასწავლებლისა და ბავშვების ურთიერთობა მეგობრული უნდა იყოს, მაგრამ პატივისცემას არცერთი მხარე არ უნდა კარგავდეს.

უფროსებს ბავშვებთან ურთიერთობისას მტკიცე პირადი დისციპლინა და კონტროლი სჭირდებათ.

კარგი მასწავლებელი ბავშვებს, გარდა კონკრეტული საგნის სწავლებისა, სოციალური უნარების ჩამოყალიბებაშიც უნდა ეხმარებოდეს. მასწავლებელს არ  უნდა ავიწყდებოდეს, რომ მოსწავლეებს გვერდით სჭირდებათ ადამიანი, რომელიც მათზე ზრუნავს,  მათ წინაშე პასუხისმგებლობას გრძნობს და ბავშვებსაც ასწავლის ერთმანეთზე ზრუნვას და როგორც პირადი, ასევ გუნდური პასუხისმგებლობის აღებას.

როგორი აურა მაქვს? – კარგ მასწავლებელს კარგი ურთიერთობის დამყარება უნდა შეეძლოს არა მხოლოდ ბავშვებთან და კოლეგებთან, არამედ მშობლებთან, რომელთა ჩართულობის გარეშეც სასწავლო პროცესი ვერასოდეს იქნება სრულყოფილი და წარმატებული. მასწავლებელს უნდა შეეძლოს ნდობის მოპოვება და მშობლების თანამზრახველებად ქცევა ბავშვისთვის საუკეთესო მიზნების მისაღწევად. მასწავლებელი ხშირად სამაგალითო ხდება იმ სოციუმში, სადაც ცხოვრობს და მუშაობს, ამიტომ მას მყარი სამოქალაქო პოზიციები და საგანგებო სიტუაციებში სიმართლის მხარეს ყოფნა მოეთხოვება.

როგორ ვაგვარებ კონფლიქტებს? – კონფლიტების გარეშე არცერთი სივრცე არ არსებობს. კონფლიქტები  ყველგანაა, სადაც განსხვავებული აზრები, მიზნები ან ხედვები ერთმანეთს შეიძლება შეეჯახონ.

მასწავლებლობა ბავშვებთან, მშობლებთან, ადმინისტრაციასთან და კოლეგებთან კონფლიქტური შემთხვევების გარეშე წარმოუდგენელია და ამ კონფლიქტების დროს უნდა იცოდე, რისი დათმობა შეიძლება და რისი არა, ვის სჭირდება მხარდაჭერა, ვისთან იყო კატეგორიული და როგორ იყო არა კონკრეტული სახელების, არამედ სიმართლის მხარეს.

რა არის ის, რაც  პროფესიონალად ქცევისთვის მაკლია? – მასწავლებელს სულ უნდა ახსოვდეს, რომ ის არსებობს ბავშვებისთვის, მათი განათლებისთვის, მომავლისთვის, კეთილდღეობისთვის და ამ თავგანწირულ საქმიანობაში მისი მთავარი იარაღები, ცოდნის გარდა,  ენთუზიაზმი, მონდომება, ინდივიდუალიზმი, პრინციპულობა, მგრძნობიარობა და მის გარშემო მიმდინარე მოვლენების ღრმა ანალიზის უნარია.

რაში მეხმარება იუმორის გრძნობა? – იუმორი ყველას უმარტივებს ცხოვრებას. გმაონაკლისი ვერც მასწავლებელი იქნება.  მასწავლებლობა სერიოზული საქმეა, მაგრამ არ შეიძლება საკუთარი თავი მხოლოდ სერიოზულად აღვიქვათ. უნდა შეგვეძლოს სიცილი ჩვენს თავებსა და საქციელზე, ვიყენებდეთ იუმორს დაძაბული სიტუაციების განსამუხტად და ცხოვრების მარილად.

1998 წელს, პროფესიონალური  სწავლების სტანდარტების  ეროვნულმა საბჭომ

( the National Board for Professional Teaching Standards (NBPTS) გამოაქვეყნა ვრცელი დოკუმენტი – “რაც ყველა მასწავლებელმა უნდა იცოდეს და შეეძლოს გააკეთოს”. რთულ შემთხვევებში საკუთარ პროფესიაზე ფიქრისას თვითრეფლესიისთვის ეს დოკუმენტიც შეიძლება გამოდგეს.

https://accomplishedteacher.org/wp-content/uploads/2016/12/NBPTS-What-Teachers-Should-Know-and-Be-Able-to-Do-.pdf

ახალგაზრდა მარკო პოლო ვენეციიდან ჩინეთში მიემგზავრება. მე-13 საუკუნეა და გარემოც განსაცვიფრებლად სუფთაა. თუმცა, ბევრს ეჭვი ეპარება, ჩავიდა კი იქ? იქნებ წიგნში დაწერილი  ამბები გამოიგონა? არადა,  სიკვდილის წინ აღიარა, რომ ჩინეთში ნანახის მხოლოდ ნაწილი აღწერა, თორემ, რაც ნახა,  ყველაფერი, რომ დაეწერა, არავინ  დაუჯერებდა.

მოგვიანებით, უკვე სამშობლოში დაბრუნებული, გენუის ციხეში ერთ კამერაში აღმოჩნდა ვინმე რუსტიკელოსთან, რომელიც რაინდებზე სათავგადასავლო რომანების ავტორი იყო. რითი უნდა მოეკლათ დრო?  მარკო თავის საგმირო მოგზაურობაზე უყვებოდა, რუსტიკელო კი წერდა. სწორედ ამ წიგნის წყალობით სახელმა “მარკო პოლომ” საუკუნეებს გაუძლო. თუმცა, ძნელია გაიგო, სად მთავრდება მარკოს ნაამბობი და სად იწყება რუსტიკელოს ფანტაზიები.

მეცნიერების აზრი ორად იყოფა. ერთი ნაწილი თვლის, რომ ის მხოლოდ კონსტანტინეპოლამდე ჩავიდა. აქ  სავაჭრო საქმეებზე დაიარებოდა და შესაძლოა აქვე ხვდებოდა ჩინეთში ნამყოფ სხვა ვაჭრებს. ჰოდა, მათ მონაყოლს თავისად ასაღებდა.  მოგზაურობიდან 24 წლის შემდეგ დაბრუნდა, არავინ უჯერებდა და… „ემილიონეს“ ეძახდნენ, ანუ ტრაბახას.

მარკო პოლოს წიგნში ძალიან ბევრი წვრილმანია აღწერილი.

მე მთელ ამ ისტორიაში, ქალაქ იან ჯოუში  ჩინეთის ხანის ბრძანებამ დამაინტერესა. ქალაქში მარკო  ცხენით, საფოსტო გზით ჩასულა. ქალაქი სავაჭრო იყო, ამიტომ გზაზე სულ ცხენების და სამგზავრო ფაეტონების მიდი-მოდი ყოფილა. ჰოდა, ხანმა თქვა, ჰაერი მტვერიანდებაო და  გზის გასწვრივ ყოველი ოთხი ნაბიჯის დაშორებით დამატებითი ხეების  დარგვა ბრძანა.

გესმით? მეცამეტე საუკუნეში, ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში, ჩინეთის ხანმა დამატებითი ხეების დარგვა ბრძანა!…

თუმცა, ძალიანაც სუფთა გარემოს ნუ დავიჩემებთ.

თუ, წინა პრეისტორიულ დროს გავიხსენებთ, ჩვენი წინაპრები ვულკანურ გაზებს სუნთქავდნენ. გამოქვაბულებში ნახშირბადის მონოქსიდიც უგროვდებოდათ. ძველ ეგვიპტეში მონები ფილტვების უკმარისობით კვდებოდნენ, რადგან აზბესტის ბოჭკოებით დაბინძურებული ჰაერის მუდმივი სუნთქვა უწევდათ. არქეოლოგიურმა და ისტორიულმა კვლევებმა ნათელი გახადა, რომ რომის იმპერიაში ღვინისთვის განკუთვნილი  ტყვიის კონტეინერები, ტყვიით მოწამლვის მთავარი წყარო იყო. შუა საუკუნეების  ალქიმიკოსები ხშირად იწამლებოდნენ მავნე, ფეთქებადი  და მომწამლავი ქიმიკატებისგან, რომლებიც მათი კვლევების თანმხლებ პროდუქტებს წარმოადგენდნენ, ან სულაც მათზე მუშაობდნენ, მაგრამ თავის დაცვა აზრადაც არ მოსდიოდათ. თავს არც ისინი უფრთხილდებოდნენ, ვინც ქიმიკოსად იწოდებოდა. ასე გარდაიცვალა მაგალითად, კარლ შეელე.

1800 წელს გერმანიაში ორგანული ქიმიის და საღებავების განვითარების ფონზე  ქვანახშირისგან მაშტაბური მოწამლვა დაფიქსირდა. 1900 წლიდან მომწამლავი ნარჩენების დაგროვება იზრდებოდა, განსაკუთრებით რკინის გადამუშავებით, ტყვიის ელემენტების გადაყრით, ქრომის ნარჩენებით. მანუფაქტურების განვითარების პერიოდმა ქლორის ნარჩენების დაგროვება გამოიწვია, ასევე თავისი კვალი დატოვა პესტიციდების სინთეზმა, პოლიმერების, პლასტმასების, საღებავების  წარმოებამ, ხის გადამუშავებამ.

საშიში ქიმიური ნარჩენები ჩვენს გარემოს აბინძურებს. გარემოში იგულისხმება ჰაერი, ნიადაგი და წყალი.

ნიადაგზე ამ წერილში საუბარს ვერ მოვასწრებთ, ამიტომ ჰაერით დავიწყოთ. ეს თემა ამოუწურავია, ამიტომ წინა ორ წერილსაც გაგახსენებთ (https://mastsavlebeli.ge/?p=15528   https://mastsavlebeli.ge/?p=17799 ). მით უმეტეს, რომ  თბილისში ჰაერი საშინელ მდგომარეობაშია და ეს ყველამ კარგად ვიცით. ისიც ფაქტია, რომ ჩინეთის ხანისგან განსხვავებით, დღეს თბილისში ხეებს დარგვის ნაცვლად ჩეხავენ. ჰო, ერთი-ორი შეიძლება სადმე ჩარგონ კიდეც, შემდეგ უფრო ყოჩაღად, რომ გაიმართლონ თავი: რას გვერჩით ბატონო, აგერ ახლებსაც ვრგავთო.

ატმოსფეროსკენ მიმავალი მომწამლავი ნარჩენები ან პირველადია ან მეორეული წარმოშობისაა. მეორეული ნიშნავს, რომ ატმოსფეროში მოხვედრილმა პირველადმა ნარჩენმა ქიმიური გარდაქმნის შედეგად მეორეული დამაბინძურებელი წარმოქმნა. მაგალითად, წარმოებიდან გამოსული ვინილ ქლორიდის და მარილმჟავას  მომწამლავი გამონაბოლქვი, გოგირდწყალბადის გაზი პირველადი დამაბინძურებლებია. თუმცა, ზოგჯერ პირველადი დამაბინძურებელი მეორადიც შეიძლება იყოს. ქვემოთ მოშველიებულ რეაქციაში რკინის ქლორიდთან ერთად გოგირდწყალბადის გაზიც გამოიყოფა.

2HCl+FeS=FeCl₂+H₂S

საშიშ მეორად დამაბინძურებლებს მიაკუთვნება ე.წ. კოროზიული აეროზოლები, რომლებიც სინამდვილეში ატმოსფეროში წარმოქმნილ მჟავებს წარმოადგენენ:

SO₂+1/2O₂+H₂O=H₂SO₄ (აეროზოლი)

ზოგჯერ მეორეული დამაბინძურებელი ატმოსფეროში ე.წ. მესამეულ აგენტს წარმოქმნის:

4 HNO₃+Cu=Cu(NO₃)₂+2NO₂+2H₂O

რა გამოდის? პირველადი დამაბინძურებელი აზოტის ოქსიდისგან წარმოქმნილი მეორადი აეროზოლი აგენტი აზოტმჟავაა. თუ, ატმოსფეროში სპილენძის (აქ სხვა მეტალის მტვერიც შეგვიძლია ვიგულისხმოთ) შემცველ შეწონილ ნაწილაკებს „შეხვდება“, წარმოქმნის მესამეულ კოროზიულ  აგენტს ნიტრატის სახით. თუმცა, იგივე აზოტმჟავა შესაძლებელია ამიაკთანაც შევიდეს რეაქციაში:

HNO₃(აეროზოლი)+NH₃(გაზი)=NH₄NO₃(აეროზოლი)

ზოგიერთი ორგანული ნარჩენი მეორად დამაბინძურებლებთან ერთად ფოტოქიმიური სმოგის წარმოქმნას უწყობს ხელს (https://mastsavlebeli.ge/?p=10124 ).

ის დამაბინძურებელი ნარჩენები, რომლებიც წყალში ხსნადია ნალექის შედეგად მოცილდება ატმოსფეროს და… ახლა გადავიდეთ იმ სტიქიაზე, სადაც ეს ნალექი ჩაედინება…

გარდა ატმოსფერული ნალექებისა, წყალში ნარჩენების მოხვედრის კლასიკური გზა შემდეგია: ნაგავსაყრელიდან ან ნარჩენი ნაერთების შეგროვების ადგილიდან ნაერთები მიწისქვეშა წყლებში ჩაირეცხება, შემდეგ კი ნაკადით ზედაპირულ წყლებში მოხვდება. ამ პროცესს წვიმა და ნიადაგის ეროზია  აჩქარებს. ზედაპირულ წყლებში მოხვედრისთანავე ნაერთები სხვადასხვა ბიოქიმიურ და ქიმიურ პროცესებში ჩაერთვებიან. მათ შორის არის ჟანგვა-აღდგენა, დალექვა-გახსნა, ჰიდროლიზი და ბიოდეგრადაცია. ნარჩენებში ზოგირთი ორგანული ნივთიერების არსებობა, მათი გახსნის ალბათობას მკვეთრად ამაღლებს. მაგ. სუფთა წყალში ჰექსაქლორბენზენის 1.8 µg/L (მიკრო გრამი/ლიტრზე) იხსნება; იმავე წყალში,  25 გრადუს ცელსიუსზე, 2.3 µg/L გაიხსნება; სხვა ორგანული ნივთიერებების თანაობისას (მაგ. ანჰიდრიდების) კი 4-4.5 µg/L გაიხსნება.

აქ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ზედაპირული და ზღვის წყლები სუფთა, რა თქმა უნდა, არ არის. აქ არის ბევრი გაზი, თხევადი და მყარი დანამატი. ისინი ერთმანეთთან და ასევე ცოცხალ ორგანიზმებთან, ძირითადად ბაქტერიებთან, ურთიერთქმედებენ.

ზემოთაც აღვნიშნე, რომ წყალში სხვადასხვა ქიმიური პროცესი მიმდინარეობს. მაგ. საკმაოდ მომწამლავი ნარჩენი პროდუქტი ძმარმჟავას ანჰიდრიდი ჰიდროლიზდება ორი მოლეკულა ძმარმჟავას წარმოქმნით.  სხვა ნარჩენი პროდუქტის-ესთერის მეთილ მეთაკრილატის ჰიდროლიზით კი მეთანოლი და მეთაკრილის მჟავა წარმოიქმნება. ჰიდროლიზის პროცესის სიჩქარე სხვადასხვაა. ძმარმჟავა ანჰიდრიდის ჰიდროლიზი ძალიან სწრაფად მიმდინარეობს. სხვათა შორის, მისი არსებობა ზღვის და ზედაპირულ წყლებში საკმაოდ მაღალია, რაც წყალს მჟავა გარემოს უქმნის. წარმოქმნილი მჟავა უერთდება ამიაკს (თევზების აზოტოვანი ცვლის საბოლოო პროდუქტია) და წარმოქმნის ამიდს. ასევე, სპირტების არსებობის შემთხვევაში ესთერების წარმოქმნის წყარო ხდება. მიკროორგანიზმების ფერმენტების ზემოქმედებით ბიოქიმიურ მექანიზმებშიც ჩაერთვება.

ზოგიერთი ნარჩენი პროდუქტი ასევე მჟავის წარმოქმნას იწვევს. მაგ. ბის-ქლორომეთილის ეთერი ჰიდროლიზდება ფორმალდეჰიდის და მარილმჟავას წარმოქმნით. ახლა, წარმოიდგინეთ,  წყლებში თუ ის დიდი რაოდენობით ჩაიღვრება, რა მაშტაბის დაბინძურებასთან გვექნება საქმე.

ანიონები, რომლებიც ბუნებრივ წყლებსა და ჩამდინარე წყლებში გვხვდება არის: OH^–, HCO₃^– და SO₄^2-. თითოეულ მათგანს შეუძლია ჰიდროქსიდების, კარბონატების და სულფატების წარმოქმნა. ისინი ძირითადად დანალექებს წარმოქმნიან, როგორიცაა Fe(OH)₃, 2CuCO₃XCu(OH)₂ აზურიტი,  CuFeS₂ ქალკოპირიტი. თუ  დანალექი დიდი რაოდენობით დაგროვდება, მას წყალში კოლოიდური ნაწილაკების წარმოქმნა შეუძლია, რომელიც ამ მდგომარეობაში  დიდი ხნის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს წყალში და ცოცხალ ორგანიზმებს საფრთხე შეუქმნას. გარდა ამისა, კოლოიდური ნაწილაკების ფორმით, ისინი გაცილებით მოძრავნი ხდებიან და დიდ მანძილზე გადაადგილებაც შეუძლიათ. სხვათა შორის, წყალში ამგვარი ნაწილაკების სახით მძიმე მეტალების იონებიც დიდი ხნით შეიძლება შეყოვნდეს და ჰუმუსურ მასალასთან (ბიოპლანქტონის შემადგენლობაში) შეხვდერის შემდეგ თავისი სახიფათო პროცესები დაიწყოს წყალში.

წერილს სოფელში ვწერ. ცხელა…

სოციალურ ქსელს ჩავცქერი. ყველა უცნაურ ნისლზე წერს, რომელიც თბილისს  თავს წამოდგომია. ზოგიერთი საქმეში გათვითცნობიერებული კი იმასაც ამბობს, რომ ეს სმოგია. ამ ფონზე კი, ამავე დღეს, ძველი იპოდრომის გასწვრივ, თურმე  ხეები იჭრება…

„გარემოს ქიმიის“ სახელმძღვანელოებში კლასიკური მაგალითები სმოგზე განხილულია  ისეთი დიდი ქალაქებიდან, როგორიც არის დელი, პეკინი, ლონდონი, სან-ფრანცისკო, ლოს ანჯელესი…

ყოჩაღი ხალხი ვართ, ამ დიდ ქალაქებს განვითარებით ვერა, მაგრამ სმოგისნაირი მტვრიანი ნისლით  ხომ მაინც დავეწიეთ?…

მხცოვანი ხეები ხშირად ადამიანებზე მეტს გვიამბობენ წარსულსა თუ დღევანდელ დღეზე. ლეგენდარულ ხეებს საქართველოს ყველა კუთხეში ნახავთ – ქალაქებსა თუ სოფლებში, და მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უამრავია, მაინც ვცადე, რამდენიმე ლეგენდარული ხის ისტორია მომეკვლია. ზოგი რამ ადგილობრივებისგან გავიგე, წყაროებიც ვქექე... ამ საქმიდან რაც გამოვიდა, თავად ხეები გვეტყვიან.

წაბლის ხე ქვიშხეთში

ხაშურთან ახლოს, სოფელ ქვიშხეთში, ისტორიული ქართლისა და იმერეთის საზღვარზე, მოხუც წაბლის ხეს ნახავთ, რომლის უკანაც ჩვენი ქვეყნის ისტორიის თითქმის 600 წელია. 600 მძიმე და ქარიშხლიანი წელი.

აქვეა სოფელი ტაშისკარიც – ადგილი დიდი გამარჯვებისა. 500 წელი გავიდა ტაშისკარის ბრძოლიდან. 1609 წლის 16 ივნისს ქართლის პატარა სამეფომ ლეგენდარული დიდი მოურავის, გიორგი სააკაძის სარდლობით ოსმალთა და ყირიმელ თათართა ბევრად აღმატებული ლაშქარი დაამარცხა.

ჟამთააღმწერლის გადმოცემით, ქართველთა ლაშქარი განთიადისას მოულოდნელად დაესხა თავს მტერს და თითქმის მთლიანად გაანადგურა, მხოლოდ მცირე ნაწილმა უშველა გაქცევით თავს. ქართველებს დიდძალი ნადავლი და ტყვე დარჩათ…

გადმოცემას თუ დავუჯერებთ, ტაშისკარის სისხლისმღვრელი ბრძოლის შემდეგ დაღლილ გიორგი სააკაძეს სწორედ ამ წაბლის ქვეშ დაუსვენია. მაშინ ეს ხე ასი წლისაც არ იყო, მაგრამ მის ტოტებსა და მერქანზე უკვე იწერებოდა საქართველოს ისტორია. ისტორია დიდი ბრძოლებისა, დიდი გამარჯვებებისა და, სამწუხაროდ, ბევრი მარცხისაც, მაგრამ, როგორც ხედავთ, ისევე როგორც ეს ხე – საქართველოც მარადიულია!

ჭადარი რუსთაველის გამზირზე

თბილისში, რუსთაველის გამზირზე მდგარი ერთ-ერთი ჭადარი უტყვი მოწმეა 90-იან წლებში საქართველოში გაჩაღებული ძმათამკვლელი ომისა. თუ ამ ხეს კარგად დავაკვირდებით, დავინახავთ მის მერქანში ღრმად ჩამჯდარ საზენიტო ჭურვსაც. 20 წლის წინ თბილისში ამბობდნენ, ხეში ჩარჩენილი ჭურვი მოქმედია და ნებისმიერ დროს შეიძლება აფეთქდესო. შიშის წლებში ხომ ყველაფერი ფეთქდებოდა და ყოველთვის იყო აფეთქების მოლოდინი.

ამჟამად ჭურვი განაღმული და სრულიად უვნებელყოფილია, მაგრამ ისტორიას თავიდან ვერ დაწერ და, სამწუხაროდ, ვერც ამ ჭურვს დავაბრუნებთ უკან – საარტილერიო ქვემეხში.

ხეები მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე

“ოდესღაც, ჯონი ვაისმიულერის მოულოდნელი ყივილი აღაფრთოვანებდა ყმაწვილებს. ის ლიანებს ეჭიდებოდა, გაქანდებოდა და ასე დაფრინავდა ჯუნგლებში, ხიდან ხეზე. ეს იყო ტარზანი”, – წერს აკა მორჩილაძე, იგივე გიო ახვლედიანი თავის დოკუმენტურ რომანში “ჩრდილი გზაზე”.

ტარზანი ამერიკელმა რეჟისორმა სედრიკ გიბონსმა 1934 წელს გადაიღო და ნაალაფარი ფილმებიდან ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული გახდა თბილისელ ბიჭებში. ყველა ტარზანს ბაძავდა, ყველა ხეზე ებღოტებოდა, ყველა ტარზანივით კიოდა და ცდილობდა, კენწეროზე აცოცებულიყო. ეს იყო გასული საუკუნის 50-იანი წლების თბილისური ესთეტიკა – ბიჭუნები ხეებზე.

მერე ტრაგედიაც დატრიალდა…

1956 წლის 9 მარტს თბილისში დიდი მღელვარება იყო. გარდაცვლილი სტალინის კულტის დასაცავად აგორებული დემონსტრაცია ეროვნულ–ნაციონალურ მოთხოვნებში გადაიზარდა. საბჭოთა ხელისუფლებამ ჯარი გამოიყვანა. ჯარი, რომელმაც ხალხის დასაშინებლად ჯერ ჰაერში ისროლა, თუმცა…

ჯარისკაცებმა ხალხის თავს ზემოთ ისროლეს, თავს ზემოთ კი ხეები იყო. ლავრენტი ბერიას მიერ თბილისის მარჯვენა სანაპიროზე 30-იან წლებში დარგული ჯერ კიდევ პატარა ხეები. როგორც აკადემიკოსი ნურბეი გულია იხსენებს, ხეებზე მსხდომი ტარზანნანახი ბიჭუნები მოწყვეტით ცვიოდნენ ძირს. პირველი ტყვიები ხეებზე მსხდომმა თბილისელმა “ტარზანებმა” მიიღეს.

ჯარისკაცები პირდაპირ გადავიდნენ შეტევაზე და სისხლისღვრაც დაიწყო. იმ დღეს გარდაცვლილთა ზუსტი რიცხვი დღემდე არ დაუდგენელია. მომხდარი ამბების საექსპერტო კომისიის წევრის, ვინმე მათიაშვილის აღიარებით, რუსთაველის პროსპექტზე 27 კაცი დაიღუპა, ძირითადად – სტუდენტები და უფროსკლასელები, ხოლო პარკში დატრიალებულ მოვლენებთან დაკავშირებით გადაწყდა, ექსპერტიზა საერთოდ არ ჩატარებულიყო. ისტორიკოს ვახტანგ გურულის აზრით, მსხვერპლთა რიცხვი 80-მდეა.

ამის შემდეგ თბილისში ტარზანი წლების განმავლობაში დავიწყებას მიეცა.

450 წლის მუხა კახეთში, სოფელ ჯუგაანში

სიღნაღის მუნიციპალიტეტის სოფელი ჯუგაანი, გადმოცემის მიხედვით, თავად დავით აღმაშენებელს დაუარსებია იმ ჩვენთვის დაუვიწყარ მე-12 საუკუნეში. შეხედეთ ამ საოცარ მუხას, რომლის ასაკიც, სავარაუდოდ, 450 წელს ითვლის. წარმოიდგინეთ, თქვენს წინაშე თითქმის ხუთი საუკუნის ხეა! ხის ძირში დაინახავთ უზარმაზარ გამჭოლ ფუღუროს, რომელიც ამ ხესთან ერთად გაიზარდა, გაფართოვდა, დაბერდა, მაგრამ მუხას მაინც ვერაფერი დააკლო. პირიქით!

ამ დიდ, ბებერ და ფესვუხმობ ხეს ადგილობრივები „თევდორეს მუხას“ ეძახიან. ალბათ თავადაც ხვდებით, რომელ თევდორესაც გულისხმობენ – თევდორე მღვდელს, კაცს, რომელმაც მღვდლის ანაფორით დაწერა სამოქალაქო გმირობის ისტორია. რატომ თევდორეს მუხა? ამის ამხსნელი ადამიანები, სავარაუდოდ, აქვე მდებარე სასაფლაოზე წვანან. მათი ხსოვნა დავიწყებას მიეცა, მაგრამ თევდორე მღვდლის სახელს ეს დიდებული ხე ძველებურად ინახავს. ინახავს და გვარწმუნებს, რომ კარგი საქმეები დავიწყებას არასოდეს მიეცემა.

900 წლის მუხა წინანდალში

ტურისტებისა თუ დამთვალიერებლების ინტერესს წინანდალში უმთავრესად ალექსანდრე ჭაჭავაძის სასახლე და სასახლის ულამაზესი ეზო იპყრობს თავისი სატრფიალო ისტორიებითა და სხვა ამბებით. სამწუხაროდ, ბევრმა არ იცის, რომ აქვე, წინანდლის პარკთან, არანაკლებ მშვენიერი სანახაობა ელოდება უძველესი, 900 წლის მუხის სახით.

თუ გადმოცემას დავუჯერებთ, ეს 32 მეტრი სიმაღლისა და თითქმის 3 მეტრის სიმსხო მუხა დავით აღმაშენებლის შვილის, დემეტრე მეფის დროს ადგილობრივმა გლეხებმა დარგეს და მისი ერთ–ერთი ფუნქცია ტერიტორიის მონიშვნა იყო. სწორედ აქ მთავრდებოდა ლეგენდარული თელიანის ველი და ეს იყო საზღვარი სავენახე ტერიტორიისა.

ამ ხის დარგვიდან წინანდლის თელიანი ველის ვენახებში რთველი 900–ჯერ გაიმართა. 900–ჯერ დაიწურა ყურძენი და უამრავი თაობა შეიცვალა. მუხა კი დღესაც დგას, დღესაც იფოთლება და შეიძლება კიდეც იწყინოს, მოხუცი ხარო, რომ უთხრათ. მართლაც, 900 წლის მოხუცი სად გაგონილა?!

კახეთის სიღრმეში გაცხადებული უთხოვრის საიდუმლო

კახეთში ულამაზესი ტყეებით დაბურული მრავალი ხეობაა. მათ შორის უმშვენიერესია მდინარე ალაზნის ზემო წელში 9 კმ-ზე გადაჭიმული ბაწარას ხეობა. ის მდინარე ალაზანს მარჯვენა მხრიდან მიუყვება. ხეობის ფართობი დაახლოებით 2000 ჰექტარია და მთლიანად ნაკრძალად არის გამოცხადებული. ხეობის ბიომრავალფეროვნება დიდი ხანია პროფესიონალი თუ მოყვარული ნატურალისტების ყურადღებას იქცევს. დიახ, ხეობა ცოცხალი რელიქტის, მეზოზოური ეპოქიდან შემორჩენილი საოცრების, იდუმალებით მოცული უთხოვრის საუფლოა.

ამ ხეობაში დაახლოებით 220 000 ძირი უთხოვარი დგას. 100 მათგანის ასაკი 1000 წელზე მეტია. მათ სათავეში უდგას 1800 წლის პატრიარქი, რომელიც ამაყად გადმოჰყურებს ხეობას და მთლიანად კახეთს.

უთხოვარი ადგილობრივი ქისტებისთვისაც პატივდებული მცენარეა, უფრთხილდებიან, არ ჭრიან, იცავენ.

ქართველებისთვის უთხოვარს საუკუნეების განმავლობაში საკრალური დანიშნულება ჰქონდა, ბზასა  და ქართულ მუხასთან ერთად წმინდა ხედ მიიჩნეოდა.

მცენარის სახელიც მის ღირებულებაზე მეტყველებს. ერთხელ ვაჭრები მისულან თამარ მეფესთან და უთხოვიათ, ეს ხეები მოგვყიდეო (მერქანის თვისებების გამო მას გემთმშენებლობაში იყენებდნენ). თამარს უარი უთქვამს – ეს ხე არავინ მთხოვოსო. უფრო მეტიც – მისი მერქანი სისხლივით წითელია და ჩვენს წინაპრებს მისთვის ქრისტეს სისხლით შეღებილი ხე უწოდებიათ. აი, ასეთი უდიდესი საგანძურია ამ საოცრად ლამაზ ტყეში და ჩვენი ვალია, დავიცვათ როგორც ჩვენი ქვეყნის ბუნებრივი მემკვიდრეობისა და ისტორიული მემკვიდრეობის ჰარმონიის დასტური.

თელავის ჭადარი

900-წლოვანი ჭადარი თელავის სავიზიტო ბარათია. მისი ზუსტი ასაკი არავინ იცის, სავარაუდოდ, 900-დან 1000 წლამდეა. ხე თელავისა და კახეთის ათასწლოვანი ისტორიის მოწმეა. მის კალთებქვეშ აღიზარდა და სამშობლოსთვის იცოცხლა პატარა კახმა, მეფე ერეკლე II-მ.

ეს აღმოსავლური ჭადარია, რომლის სიმაღლე 40 მეტრია, გარშემოწერილობა კი – 12 მეტრი. ამ ჭადარს ბევრი რამ ახსოვს. მის ჩრდილში თელაველებს უმასპინძლიათ დიდი ილიასთვის, ნიკო მარისთვის, მარჯორი ურდროპისთვის. 1911 წელს აქ, ილიაობაზე, აკაკი წერეთელმა დიდებული სადღეგრძელო წარმოთქვა, რომელიც შემდეგი სიტყვებით დაამთავრა: “მე ვერ მოვესწრები იმ მომავალი გმირის მოსვლას, მაგრამ გულში იმედით კი ჩავალ საფლავში და ჩემი უკანასკნელი სიმღერა იქნება: არ მომკვდარა, მხოლოდ სძინავს-მეთქი. ახლა კი ამ უზომო თანადგომისათვის გულითად მადლობას გწირავთ ბატონებო, იმ გმირის სახელით, რომელსაც თქვენ ელით”.

მე-19 საუკუნეში და მე-20 საუკუნის დასაწყისში ჭადრის გარშემო შადრევნებით მდიდარი დიდი ხეხილის ბაღი ყოფილა გაშენებული. დღეს კი ავად არის ჩვენი ჭადარი, შველას ითხოვს…

ცაცხვი ზემო კრიხში

რაჭაში, ზემო კრიხის მთავარანგელოზთა ტაძართან, დგას უზარმაზარი ცაცხვები და უთხოვრები. ვარაუდობენ, რომ გიგანტები ეკლესიის თანამედროვეები არიან, ეკლესია კი X-XI საუკუნეების მიჯნაზეა აგებული.

ცაცხვების ბუნების  ძალიან საინტერესო ძეგლია. ერთ-ერთი ხის ფუღუროში მეორე ცაცხვია ამოზრდილი, რაც მნახველის დიდ ინტერესს იწვევს. ფუღუროში რამდენიმე ადამიანი თავისუფლად თავსდება. არც იქვე მდგარი უთხოვარია პატარა. ადგილობრივები მას „თამარის ხეს“ უწოდებენ – გადმოცემის თანახმად, ის თამარ მეფემ თავისი ხელით დარგო.

ინტერესს არ არის მოკლებული გადმოცემაც, თითქოს თამარიც ამ ეკლესიაშია დაკრძალული. ალბათ, ამ ყველაფრის გამო არ ნელდება დღემდე ინტერესი ზემო კრიხის მთავარანგელოზთა ტაძრის მიმართ და არ იკლებს ტურისტთა ნაკადი.

ეკლესიის გარშემო არსებული ბუნების ულამაზესი ძეგლები შველას ითხოვენ. ერთი უზარმაზარი ცაცხვი უკვე მოთხარა ქარმა. დროზე უნდა გატარდეს ზომები, რათა დანარჩენი ხეები მაინც შემოვუნახოთ შთამომავლობას. ტაძრის გარშემო ასევე არის ბზის უძველესი კორომი, რომლიც წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს, თუმცა, საწუხაროდ, ბოლო წლებში ბზებსაც გაუჩნდა დაავადება და გადაშენების საფრთხის წინაშე დგას.

მუხა სოფელ ბუგეულში

გიგანტი მუხა დგას სოფელ ბუგეულშიც, გიორგობიანების ეზოში. გადმოცემის თანახმად, ის თითქმის 6 საუკუნისაა. გიორგობიანების ოჯახი საუკუნეების განმავლობაში უფრთხილდებოდა და უვლიდა ამ ხეს და XX საუკუნის 60-70 წწ-ში ფულად დახმარებასაც კი იღებდა მის დასაცავად.

დროთა განმავლობაში სოფელმა მასზე ლეგენდაც შექმნა: თუ ხეს რომელიმე ტოტი შეახმებოდა ან მოსტყდებოდა, გიორგობიანების ოჯახში ან სოფელში მამრობითი სქესის ადამიანი გარდაიცვლებოდა.

ამჟამად მუხა მძიმე მდგომარეობაშია, მასში არსებული ფუღურო იმდენად გადიდდა, რომ სამი ადამიანი თავისუფლად ეტევა. საჭიროა სათანადო ზომების დროულად მიღება, რომ ეს უნიკალური ხე გადავარჩინოთ და შთამომავლობას შემოვუნახოთ.

რატომ იყო მონადირე-შემგროვებლებისთვის შრომა თამაში?  (მეორე ნაწილი)

ავტორი: პიტერ გრეი, ფსიქოლოგიის დოქტორი

2. თამაში არასდროს არის იმაზე მეტი, ვიდრე საჭიროა ან ვინმეს სურს;

ანთროპოლოგები მონადირე-შემგროვებლების საზოგადოების შესახებ ხშირად აღნიშნავენ, რომ მათი შრომა უამრავ უნარს საჭიროებს, თუმცა არც ისე შრომატევადია.

სამეცნიერო კვლევების თანახმად, მონადირე-შემგროვებლები კვირაში საშუალოდ 20-დან 40 საათამდე მუშაობენ, იმის გათვალისწინებით, თუ რას ვუწოდებთ სამუშაოს. უფრო მეტიც, ისინი საათობრივად არ შრომობენ; მათი სამუშაო მაშინ იწყება, როცა ის შესასრულებელია და ამისთვის „მზად“ არიან.

მონადირე-შემგროვებლების ცხოვრებაში უამრავი დროა გართობა-დასვენების ღონისძიებებისთვის, რომლებიც მოიცავს თამაშებს, სახალისოდ მოწყობილ რელიგიურ რიტუალებსა და ცერემონიებს, მუსიკას, ცეკვებს, ნაცნობ ტომებთან სტუმრად სიარულს და უბრალოდ, დასვენების საათებს.

შეიძლება ითქვას, რომ მონადირე-შემგროვებლების ცხოვრება წააგავს ჩვენსას, როდესაც შვებულებაში ვართ ხოლმე ბუნების წიაღში, ჩვენს მეგობრებთან ერთად.

როდესაც ამაზე ვფიქრობ, ვრწმუნდები, რომ ეს განსაცვიფრებელია.

10,000 წლის მანძილზე ჩვენს ცივილიზაციაში სოფლის მეურნეობის გაჩენისა და ინდუსტრიის შექმნის შემდეგ, ადამიანებმა უამრავი მექანიზმი შექმნა შრომის ხანგრძლივობის შესამცირებლად, მაგრამ ისე გამოვიდა, რომ შრომის ხანგრძლივობა ამით არ შემცირებულა.

დღეს ადამიანების უმეტესობა მეტ დროს ატარებს სამუშაოზე, ვიდრე მონადირე-შემგროვებლები.

3.თამაშს, როგორც წესი, სოციალური კონტექსტი აქვს – იგი მეგობრებთან ერთად მიმდინარეობს.

ადამიანები, უაღრესად სოციალური (საზოგადოებრივი) ბიოლოგიური ჯიშია.

ჩვენ გვიყვარს სხვა ადამიანებთან ერთად ყოფნა, განსაკუთრებით მათთან, ვისაც კარგად ვიცნობთ; მოგვწონს იმის კეთება, რასაც ჩვენი მეგობრები აკეთებენ. მონადირე-შემგროვებლებიც ჩვენ მსგავსად უაღრესად სოციალურ ცხოვრების წესს მისდევენ. მათი აქტივობების უმეტესობა საჯაროა.

მათი სამუშაოს უდიდესი ნაწილი თანამშრომლობით კეთდება. ისეთი სამუშაოც კი, რომელიც ინდივიდუალურ შრომას გულისხმობს, საზოგადოების წიაღში სხვების თანდასწრებით სრულდება… და იმის გამო, რომ მონადირე-შემგროვებლები ძალიან მობილური საზოგადოებაა – ისინი, ვისაც არ მოსწონს თავისი ტომი, სოფელი ან საზოგადოება, ხშირად მეზობელ საზოგადოებასა და ჯგუფს უერთდება და იქ პოულობს მეგობრებს. ფაქტობრივად, მონადირე-შემგროვებლების ჯგუფები მართლაც „სამეგობრო“ ჯგუფებია.

ზოგადად, ის აქტივობები, რომლებსაც ჩვენ, ადამიანები მეგობრებთან ერთად ან ერთობლივად,  კოლეგებთან და თანამშრომლებთან ან სხვა პირებთან ერთად ვასრულებთ, უფრო თამაშის ნიშნითაა აღბეჭდილი, ვიდრე ის საქმიანობები, რომელსაც მარტო ვაკეთებთ.

მამაკაცები, ჩვეულებრივ, გუნდურად ნადირობენ. იგივე ეხება ქალებსაც, რომლებიც საკვების შესაგროვებლად ან ველური ბუნების მოსავლის ასაღებად, ასევე ჯგუფურად მიდიან.

ქალების ერთად შრომის შესახებ ვანენბურგი აღნიშნავს შემდეგს: „ჯუ-ჰოანსის ხალხის ტომებში, ყველა შემგროვებლური ექსპედიცია-ღონისძიება, სახალისო და გასართობ მოვლენად ითვლება“.

ალფ ვანენბურგი ასევე წერს შემდეგს: „ჯუ-ჰოანსის ბუნებრივი ნიჭის დამსახურებით, ნებისმიერი დღიური სამუშაო სოციალურ მოვლენად გადაიქცევა ხოლმე – ეს ექსპედიციები უფრო პიკნიკებს წააგავს, ბავშვების თანხლებით“.

4. მონადირე-შემგროვებლების შრომა თამაშის მსგავსია, იმიტომ, რომ ყოველი ადამიანი თვითონ ირჩევს, როდის და როგორ გააკეთოს საქმე, ან საერთოდ, გააკეთოს თუ არა.

ახლა, შეიძლება ითქვას, რომ მივადექით თამაშის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს – არჩევნის შეგრძნებას.

როგორ ინარჩუნებენ მონადირე-შემგროვებლები არჩევნის გრძნობას იმ სამუშაოს შესახებ, რომელსაც აკეთებენ?

რა თქმა უნდა, გასაგებია, რომ მონადირე-შემგროვებლების ცხოვრების წესიდან გამომდინარე, შრომა ვერ იქნება თავისუფალი ნების საკითხი. ეს გამომდინარეობს იქიდან, რომ მათ ჯგუფურად უწევთ ნადირობა, შეგროვება, იარაღების დამზადება, საცხოვრებლის შენება და სხვა საქმიანობა.

მიუხედავად ამისა, უმეტესწილად, ნებისმიერი ადამიანისთვის, ნებისმიერ დღეს, გადაწყვეტილება მონაწილეობის თაობაზე მის არჩევნად რჩება.

როგორც ადრე მოგახსენეთ, მონადირე-შემგროვებლები ყველგან გულმოდგინებით იცავენ პერსონალური ავტონომიის ეთიკას. ისეთი გულმოდგინებით, რომელიც საზოგადოების სტანდარტებით რადიკალურად გამოიყურება.

მაგალითად, მათთვის წესია, არაფერი თქვან (ან არაფერი მიუთითონ) სხვის ქცევაზე, შრომის დროს თუ სხვა სოციალურ კონტექსტში. ნებისმიერი ადამიანი საკუთარი თავის უფროსია.

მონადირე-შემგროვებლების სოფელში, სანადირო ან საშემგროვებლო ექსპედიცია, შეიძლება ნებისმიერ დღეს შეიკრიბოს.

ნადირობისა და შეგროვების ქსპედიციაში მხოლოდ ისინი იღებენ მონაწილეობას, ვისაც ეს სურს იმ კონკრეტულ დღეს.

სანადირო თუ საკვების შეგროვების ამოცანას ჯგუფი კოლექტიურად წყვეტს და კოლექტიურადვე დგება ამოცანის განხორციელების სტრატეგია და ტაქტიკა.

ნებისმიერი პირი, ვისაც არ მოსწონს მიღებული გადაწყვეტილება, უფლებამოსილია, შეკრიბოს სხვა ჯგუფი, წავიდეს მარტო სანადიროდ (ან შესაგროვებლად), ან მთელი დღით  დარჩეს ბანაკში, ან აკეთოს ის, რაც სხვებს ხელს არ შეუშლის.

მონადირე-შემგროვებლებში არ არსებობს სასჯელი არმონაწილეობისთვის.

პირი, რომელიც არ იღებდა მონაწილეობას ნადირობაში, შეგროვებასა თუ სხვა აქტივობაში, კვლავ მიიღებს ნადავლის წილს.

ასეთი სტრატეგიის გამოყენებით, მონადირე-შემგროვებლები თავიდან იცილებენ იმ ზარალს/დანაკლისს, რომელიც შეიძლება გამოიწვიოს ვინმეს დაძალებით ყოფნამ ჯგუფური საქმიანობის დროს.

გარდა ამისა, ამ სტრატეგიით, ტომის ყველა წევრს აქვს იმის განცდა, რომ ნადირობა ან შეგროვების ექსპედიცია თამაშია.

ნებისმიერ დროს, ნებისმიერ დღეს, ტომის ყველა წევრს შეუძლია შეუერთდეს შეგროვების ჯგუფს, წავიდეს მეგობართან სხვა სოფელში/ბანაკში, ან უბრალოდ დარჩეს თავის ბანაკში და დაისვენოს, იმის მიხედვით, თუ რისი კეთება სურს ან არ სურს მას.

აღსანიშნავია, რომ ასეთი თავისუფლება არ ნიშნავს იმას, რომ ვინმეს დიდი ხნის განმავლობაში უქმად ყოფნა შეუძლია. თუმცა ასეთი შემთხვევები უაღრესად იშვიათია ან საერთოდ არ ხდება.

ბევრად უფრო სახალისოა სხვებთან ერთად სანადიროდ წასვლა ან საკვების შეგროვება, ვიდრე მთელი დღეები ბანაკში უქმად ყოფნა.

ის გარემოება, რომ შრომა ნებისმიერ დროს პირის არჩევანზეა დამოკიდებული და მის მიერვეა მართული, შრომას თამაშის ხასიათს სძენს.

დარწმუნებული ვარ, რომ საკვების მოპოვების ან სხვა საქმის შესრულების აუცილებლობა უბიძგებს ადამიანებს, რომ საქმე გააკეთონ, თუმცა აუცილებლობის შეგრძნება ყოველდღიურობაში დომინანტური არ არის, რაც, თავის მხრივ, არ არღვევს თამაშის შეგრძნებას.

ვფიქრობ, მონადირე-შემგროვებლების ცხოვრების საოცარი სტილი, გამომდინარეობს ამოცანების გადაწყვეტის უნარიდან და აუცილებლობიდან, ყოველი ადამიანის თავისუფალი არჩევნის მაქსიმალურად გათვალისწინებით, რაც თამაშის სულისკვეთების შენარჩუნების აუცილებელი პირობაა.

მონადირე-შემგროვებლები ამოცანების შესრულებას აღწევენ ყველაფრის გაზიარების განსაკუთრებული სურვილით, რაც აქრობს ყველა კავშირს შრომასა და სასიცოცხლოდ აუცილებელ საჭიროებებს შორის.

თვით ყველაზე დახელოვნებული და წარმატებული მონადირეები თუ შემგროვებლები, იღებენ იმდენს, რამდენსაც ბანაკის სხვა წევრები.

ალბათ იგრძენით, ამ განსხვავებული დამოკიდებულება ერთმანეთის მიმართ, რომელიც უცხოა ჩვენთვის!

ჩვენთან, როცა ვინმეს მეტის კეთება შეუძლია, ასეთ დროს შრომის თანაბარი გადანაწილება, ფაქტობრივად ცოდვის ტოლფასია. მაგრამ ეს იმის გამო ხდება, რომ ჩვენ, შრომას, მხოლოდ „მძიმე საქმედ“  აღვიქვამთ.

თუ ვინმე ზარმაცობს და არ შრომობს, მას არაფერი ეკუთვნის! ეს ჩვენი სამართლის კონცეფციაა.

მაგრამ ერთი წუთით წარმოიდგინეთ, რომ შრომა, რომელსაც ვეწევით, თამაშია. ეს არის აქტივობა, რომელსაც იმიტომ მივდევთ, რომ ეს სახალისო და სასიამოვნოა.

ასეთი დამოკიდებულებით, შეიძლება ვიკითხოთ: რატომ უნდა მიიღოს თამაშიდან სხვებზე მეტი მან, ვინც მასში ყველაზე მოხერხებულია და ყველაზე მეტად მოსწონს მასში მონაწილეობა?

ეკონომისტებისა და ქცევის ფსიქოლოგიის წარმომადგენელთა უმეტესობა დაახლოებით მსგავსად ფიქრობს – მათთვის ცხოვრება გაცემა-მიღების, შემოსავალ-გასავლისა და მცდელობა-საჩუქრის სქემით განიხილება.

ამ თვალსაზრისით შრომა ის ქმედებაა, რომლის მეშვეობთაც რაღაც სიკეთეებს იღებ. თუ ვინმე შრომის გარეშე იღებს სიკეთეს, ნიშნავს, რომ აქ რაღაც არასწორია.

იგივე ფსიქოლოგები და ეკონომისტები ამბობენ, რომ ასეთია ადამიანის ბუნება. მაგრამ ისინი ცდებიან.

რაც კაცობრიობა არსებობს, მონადირე-შემგროვებლები ადრეც ისევე ცხოვრობდნენ, როგორც დღეს – გაწეული შრომისათვის არ იღებენ ჯილდოს – და ეს წარსული სოფლის მეურნეობის გაჩენამდე ასობით ათას წელს მოიცავს.

მონადირე-შემგროვებლები ცხოვრებას არ განიხილავენ ხარჯი-მოგების პრიზმაში. პირიქით, ისინი ცხოვრებას უყურებენ როგორც სახალისო თავგადასავალს. მათი შეხედულებით, ადამიანი საქმეებს აკეთებს სიამოვნებისთვის, თანაბრად უნაწილებს მონაგარს ყველას, ვისაც იცნობს, მიუხედავად იმისა, გაწიეს თუ არა ამ ადამიანებმა შრომა.

ზუსტად ამ დამოკიდებულების გამო, ადამიანები საკუთარი სურვილითა და ხალისით ასრულებენ საქმეს და ეს ყველაფერი, ამავე დროს, თამაშის ნაწილია.

ასეთი ცხოვრების წესზე ფიქრისას გასათვალისწინებელია, რომ ეს ყველაფერი ემყარება ნდობას.

მონადირე-შემგროვებლებს უბრალოდ სჯერათ, რომ, თუ შრომა თამაშია, თუ ადამიანებს კეთილგანწყობით ეპყრობი და პატივს სცემ მათ გადაწყვეტილებებს, ადამიანების უმრავლესობა სიამოვნებით მიიღებს მონაწილეობას და შეიტანს თავის წვლილს ჯგუფის საქმიანობაში, როგორც შეუძლიათ.

მე არ გთავაზობთ მონადირე-შემგროვებლების მიდგომის იმპორტს დღევანდელობაში, რადგან მიმაჩნია, რომ ეს შეუძლებელია. მაგრამ ამავე დროს, დარწმუნებული ვარ, რომ მონადირე-შემგროვებლების მიდგომებისა და მათი მსოფლმხედველობის გათვალისწინება ყველა ჩვენგანის ცხოვრების ზოგიერთ სფეროს გააკეთილშობილებს.

პირადად მე, როდესაც საქმეს სხვებთან ერთად ვინაწილებ, არაფერი მაქვს იმის საწინააღმდეგო, რომ სხვებზე მეტი ვაკეთო, ყოველგვარი ზედმეტი ჯილდოს გარეშე.

მგონია, რომ თამაშისგან მიღებული სიკეთე, თვითონ თამაშის პროცესში მდგომარეობს და არა თამაშის შედეგში.