მუსიკა არის პირდაპირი და ძლიერი ემოციური ზემოქმედების ხელოვნება, რომელიც წარმოუდგენელ შესაძლებლობებს ასტიმულირებს ადამიახლის დამატებაანის შემოქმედებითი უნარის განვითარებისთვის, განსაკუთრებით კი -სკოლამდელ ასაკში. მუსიკა ემსახურება ურთიერთგაგებას, აღვიძებს პოზიტიურ გრძნობას. ის თან ახლავს და აყალიბებს ადამიანის პიროვნებას მთელი სიცოცხლის განმავლობაში.

თუმცა მუსიკას არ შეუძლია, ყველა მსმენელზე ერთნაირი ძალით მოახდინოს გავლენა. თითოეული ბავშვი თავისებურად ამჟღავნებს მუსიკისადმი ინტერესს და მისწრაფებას, რაც გამოიხატება იმით, რომ ის უპირატესობას ანიჭებს რომელიმე კონკრეტულ მუსიკალურ ჟანრს, უსმენს საყვარელ ნაწარმოებებს. ბავშვს ვასწავლით წერას, კითხვას, ხატვას… ასევე უნდა ვასწავლოთ მას მუსიკის ყურადღებით მოსმენა, ამოცნობა, შეფასება, ვასწავლოთ ამ ლამაზი, თავისებური ენის გაგება.

ასაკთან ერთად იცვლება და ვითარდება მუსიკალური გემოვნება, ჩნდება მუსიკასთან მუდმივი კომუნიკაციის მოთხოვნილება, მუსიკალური გემოვნება უფრო დახვეწილი და მრავალფეროვანი ხდება.

ჩვილი აღიქვამს დედის მიერ ნამღერ იავნანას. დედის ხმა, იავნანას მელოდია, სამუდამოდ რჩება მის მეხსიერებაში. არც ისე მნიშვნელოვანია, როგორი ხმა და სმენა აქვს დედას – ბავშვისთვის მთავარია დედის ღიღინის მელოდიური არსი. მუსიკალური ბგერები აღიქმება მუცლად ყოფნის პერიოდშიც. ნაყოფს ესმის, როგორ ესაუბრებიან მას, რეაგირებს როგორც ხმამაღალ და უსიამოვნო, ისე მშვიდ და მელოდიურ მუსიკაზე. ამიტომ მომავალმა დედამ ორსულობის პერიოდიდანვე უნდა იფიქროს იმაზე, რა სახის მუსიკას უსმენს და რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს მან მომავალში ბავშვის პიროვნების განვითარებაზე.

რა ასაკიდან შეუძლია ბავშვს მუსიკის მოსმენა?

ცნობილია, რომ სიცოცხლის პირველი 10 დღე ბავშვს ბუნება იცავს. მას ჯერ კიდევ ცუდად ესმის და ხედავს, თუმცა კარგად გრძნობს, სიამოვნებს თბილი სიტყვები, მშვიდი მელოდია. აქედან გამომდინარე, ბავშვს შეუძლია, მუსიკას სიცოცხლის პირველივე დღეებიდან უსმინოს.

ბავშვის ტვინი ყოველდღე იღებს ზღვა ინფორმაციას. მისი ორივე ნახევარსფერო თანაბრად რომ განვითარდეს, აუცილებელია მუსიკის მოსმენა, ვინაიდან სწორედ მელოდიას აღიქვამს ორივე ნახევარსფერო.

რა სახის მუსიკა შეიძლება ისმინოს ბავშვმა?

გვირჩევენ, ახალშობილს მელოდიური და მშვიდი მუსიკა მოვასმენინოთ. ჩვილს შეიძლება მოვასმენინოთ სასიამოვნო კლასიკური მუსიკა (მაგალითად, მოცარტი, ვივალდი). მელოდიური მუსიკის მოსმენისას ბავშვი მაშინვე მშვიდდება და ჩუმდება. თუ მუსიკა მხიარულია, ბავშვის მოძრაობაც უფრო ცოცხალი ხდება, ის იწყებს ღიმილს.

სიცოცხლის პირველ დღეებში ბავშვი რაც უფრო მშვიდ და მელოდიურ მუსიკას მოისმენს, უფრო მეტად გაწონასწორებული იქნება მომავალში.

როდესაც პატარას მუსიკას ვურჩევთ, უარი უნდა ვთქვათ ისეთ მელოდიაზე, სადაც ისმის დასარტყამი ინსტრუმენტების ხმა, ვინაიდან შესაძლოა, ბავშვი უფრო გაჭირვეულდეს.

ბავშვები, რომლებიც ხშირად უსმენენ მუსიკას, უფრო სწრაფად ვითარდებიან. მუსიკა უნდა იყოს მრავალფეროვანი – კლასიკური, საესტრადო, ჯაზი, ფოლკლორი… მრავალფეროვანი მუსიკის მოსმენისას ბავშვი სრულყოფილად ვითარდება და აღიქვამს ცხოვრების მრავალფეროვნებას.

3-4 წლიდან ბავშვმა უნდა უყუროს მუსიკალურ ზღაპრებს, მულტფილმებს, რომლებშიც მღერიან და უკრავენ მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე. მთელ სამყაროს ბავშვი შეიცნობს ზღაპრების, მულტიპლიკაციური პერსონაჟების მეშვეობით. მაგალითად, მულტფილმი „მე წვიმად მოვალ“ ასწავლის მას მეგობრობას. ბავშვები სიამოვნებით იმეორებენ სიმღერა „ცისარტყელებს“.

6-7 წლის ბავშვებს ძალიან მოსწონთ სასწავლო მულტფილმი „ვინ შეჭამა ვენახი“, რომლის ტექსტსაც ადვილად იმახსოვრებენ.

მნიშვნელოვანია სიმღერები სიკეთეზე, რომლებიც საინტერესო ზღაპართან არის შერწყმული.

ზოგადი მუსიკალური განათლება უნდა აკმაყოფილებდეს ძირითად მოთხოვნებს: იყოს უნივერსალური, სწვდებოდეს ყველა ბავშვს და ჰარმონიულად ავითარებდეს მისი პიროვნების ყველა ასპექტს. მუსიკა ბავშვს უბიძგებს, იზრუნოს სხვაზე ისევე, როგორც საკუთარ თავზე. მუსიკასთან კომუნიკაციით ბავშვი სრულყოფილად ვითარდება, ამყარებს ჰარმონიულ ურთიერთობებს.

სიმღერის პროცესში არა მხოლოდ მუსიკალური სმენა ვითარდება, არამედ სასიმღერო ხმაც. მუსიკალურ-რიტმული მოძრაობები იწვევს მოძრაობათა სწორ კოორდინაციას, ავითარებს მათ მოქნილობას და პლასტიკურობას. ბავშვს შეუძლია იგრძნოს მუსიკალური ნაწარმოების ხასიათი, განწყობა, გამოხატოს ემოციური დამოკიდებულება. ბავშვებს ასევე შეუძლიათ მოუსმინონ, შეადარონ, შეაფასონ სხვადასხვა მუსიკალური ნაწარმოები. სიმღერა ავითარებს სასიმღერო აპარატს, აძლიერებს ხმის იოგებს, აუმჯობესებს ბავშვის მეტყველებას (ლოგოპედ-თერაპევტები მეტყველების დარღვევის კორექციისას სიმღერას იყენებენ). სიმღერა არეგულირებს და აღრმავებს ბავშვის სუნთქვას.

კლასიკური მუსიკის გავლენა ბავშვის განვითარებაზე

უფროსების მოსაზრებები ორად იყოფა. ერთნი ამბობენ, რომ პატარა ბავშვებისთვის კლასიკური მუსიკა მეტისმეტად რთულია, მეორენი კი ამტკიცებენ, რომ სწორედ კლასიკა აყალიბებს ესთეტიკურ გემოვნებას. თუმცა ბავშვებს არ აინტერესებთ, რას ფიქრობენ უფროსები – ყველას ინტუიციურად იზიდავს ესა თუ ის მუსიკალური ნაწარმოები. მაგალითად, ბევრი ბავშვი მშვიდად იძინებს, როდესაც მოცარტის, ვივალდის მუსიკას ისმენს.

მეცნიერულად დადასტურებულია კლასიკური მუსიკის დადებითი გავლენა. ამბობენ, რომ კლასიკური ნაწარმოების მოსმენისას აკუსტიკური ტალღების კონკრეტული სიხშირე გავლენას ახდენს ბავშვის ემოციაზე და ხელს უწყობს ტვინის აქტივობის განვითარებას. მაგალითად, მოცარტის მუსიკა ხელს უწყობს აღქმას და ასტიმულირებს მეხსიერებას, აქედან გამომდინარე მისი ნაწარმოებები შეიძლება მოვასმენინოთ შემეცნებით თამაშებს შორის.

კლასიკური ნაწარმოებების დახმარებით ბავშვის ემოციური მდგომარეობის გამოსწორებაც კი შეიძლება. მაგალითად, დასამშვიდებლად მას შეიძლება ბრამსის, შუბერტის ნაწარმოებები მოვასმენინოთ, ხოლო განწყობის ასამაღლებლად – ჩაიკოვსკისა. გასააქტიურებლად კარგია ლისტის, მოცარტის ნაწარმოებების მოსმენა, შფოთვის შემცირება კი შტრაუსის, შოპენის ნაწარმოებებს შეუძლია.

სასურველია,, ყოველდღიურად მოვასმენინოთ ბავშვს სხვადასხვა ნაწარმოები და დავაკვირდეთ, როგორ რეაგირებს ის.

ბავშვის მუსიკალური განვითარება განსაკუთრებით აქტიურია არდადეგების დროს. გართობა სკოლამდელი აღზრდის, განვითარებისა და პიროვნების ჩამოყალიბების მნიშვნელოვანი საშუალებაა, რომელიც ხელს უწყობს ბავშვის პოზიტიური თვისებების გამოვლენას, ზრდის მის ინტერესს გარე სამყაროს მიმართ, ხელს უწყობს ხალისიანი ატმოსფეროს შექმნას, ემოციების ჩამოყალიბებას, ავითარებს ურთიერთთანამშრომლობის გამოცდილებას. გასართობი აქტივობები ამდიდრებს ბავშვის ცხოვრებას, ხელს უწყობს მის უფრო სრულყოფილ და ჰარმონიულ განვითარებას.

მუსიკა პირდაპირ გავლენას ახდენს ბავშვის გრძნობებზე, აყალიბებს მის მორალურ ხასიათს. ემოციური საგანმანათლებლო შინაარსის სხვადასხვა მუსიკალური ნაწარმოების გაცნობისას ჩვენ ხელს ვუწყობთ ბავშვებში თანაგრძნობის უნარის განვითარებას. მშობლიური მიწის შესახებ სიმღერა სამშობლოს სიყვარულის გაღვივებას უწყობს ხელს. სხვადასხვა ერის ცეკვები და სიმღერები აღვიძებს ინტერესს მათი ადათ-წესების მიმართ.

მუსიკის გაკვეთილები გავლენას ახდენს სკოლამდელი აღზრდის ზოგად კულტურაზე. სხვადასხვა ღონისძიების, აქტივობის (სიმღერა, მუსიკის მოსმენა, მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრა და ა.შ.) მონაცვლეობა მოითხოვს ყურადღებას, სწრაფ რეაქციას, ორგანიზებულობას და დიდ ძალისხმევას.

ამრიგად, მუსიკალური აქტივობა ქმნის პირობებს ბავშვის პიროვნული და მორალური თვისებების ფორმირებისთვის, აყალიბებს მომავალი ადამიანის ზოგადი კულტურის საფუძვლებს. მუსიკის აღქმა მჭიდრო კავშირშია სხვადასხვა ემოციურ პროცესთან, რაც ნიშნავს, რომ ის მოითხოვს ყურადღებას, დაკვირვებას.

საგანმანათლებლო სკოლის დაწყებით საფეხურზე ბავშვები ერთმანეთს ადარებენ მსგავს და განსხვავებულ ბგერებს, ეცნობიან მათ გამომსახველ საშუალებებს, სწავლობენ ნაწარმოებების სტრუქტურის გაგებას. მასწავლებლის კითხვებზე პასუხის გაცემისას ბავშვი განსაზღვრავს პიესის ზოგად ხასიათს შედარებისა და განზოგადების გზით.

ბავშვი სწავლობს მუსიკის ყველაზე დახვეწილი ცვლილებების მოსმენას, ფერების სხვადასხვაობისა და განწყობის აღქმას და დროთა განმავლობაში ის ისწავლის ამ ცვილილების აღქმას ადამიანებთან საუბრისას, მაგალითად, შეამჩნევს უმნიშვნელო ცვლილებას მშობლების ინტონაციაში, ან ამოიცნობს მასწავლებელის ხმაში უკმაყოფილებას.

ბავშვი მუსიკის საშუალებით სწავლობს ხალხთან კომუნიკაციას, გრძნობს მოსაუბრის გუნება-განწყობას, მის ემოციურ მდგომარეობას.

როგორ მოქმედებს მუსიკა ბავშვის პიროვნების განვითარებაზე?

• ხელს უწყობს მუსიკალური გემოვნების ჩამოყალიბებას;
• ეხმარება ემოციურ რეაგირებაში;
• რიტმული სავარჯიშოები მუსიკის თანხლებით აუმჯობესებს მოძრაობის კოორდინაციას, ბავშვის აღნაგობას, მოძრაობისა და სიარულის სიცხადეს;
• სიმღერა მუსიკის თანხლებით აძლიერებს ხმის იოგებს, აყალიბებს მეტყველებას, აძლიერებს სუნთქვას;
• მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრა, სიმღერა, ცეკვა ავითარებს ყურადღებას, სწრაფ რეაქციას;
• მუსიკალური ზღაპრები ამდიდრებს წარმოსახვას;
• ადვილად აღგზნებადი ბავშვისთვის რეკომენდებულია მშვიდი მუსიკის მოსმენა შინაგანი სამყაროს ბალანსისთვის;
• მუსიკის გაკვეთილები ამაღლებს განწყობას;
• მუსიკა ბავშვს დისციპლინირებულ და პასუხისმგებლობიან პიროვნებად აყალიბებს.

მუსიკალური განათლება მნიშვნელოვანია ბავშვის ესთეტიკური და მორალური ფორმირებისა და პიროვნების ჩამოყალიბებისთვის. მუსიკის მეშვეობით ბავშვები უერთდებიან კულტურულ ცხოვრებას, ეცნობიან მნიშვნელოვან სოციალურ მოვლენებს. მუსიკის აღქმის პროცესში ბავშვებს უვითარდებათ შემეცნებითი ინტერესი, ესთეტიკური გემოვნება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• გაბუნია, ნამორაძე, ბაგრატიონი. „ბავშვის ანატომია, ფიზიოლოგია და ჰიგიენა“
• ანა ყარაულაშვილი. ასაკისა და განვითარების შესაბამისი პოზიტიური ინტერაქცია (6-10 წლის ასაკობრივი ჯგუფი)
• ლორა ბერკი. „ბავშვის განვითარება“
• რუსუდან თაყაიშვილი. ,,მუსიკის როლი საინფორმაციო კულტურის ჩამოყალიბებაში“
• https://befriend.mes.gov.ge/article/?id=29

გარემო, რომელშიც მოსწავლეები იძენენ ცოდნას, ეცნობიან სამყაროს, იზრდებიან ფიზიკურად და სულიერად, ბოლო დროის მოვლენებმა ძალიან შეცვალა. შესაბამისად, საჭირო გახდა იმ ახალი გზების პოვნა, რომლებიც არ დააბრკოლებს სწავლების პროცესს და ხელს შეუწყობს, რომ ყველა წინააღმდეგობა ბუნებრივად, ლაღად და იოლად, ზედმეტი გართულების გარეშე გადაილახოს. გუშინ ჯერ კიდევ თავისუფალი ღია სასწავლო სივრცე, რომელსაც არანაირი საფრთხე არ ემუქრებოდა, დღეს შეცვალა ერთგვარად ჩაკეტილმა, დახშულმა, თითქოს ჰაერისგან დაცლილმა გარემომ, რომელმაც მასწავლებელი – კოლეგებს, ხოლო მოსწავლე თანატოლებს მოსწყვიტა და ჩვეულ სოციალურ კონტექსტს მოაშორა.

კონკრეტულ სასწავლო ამოცანებთან ერთად მასწავლებელს ახალი საფიქრალი გაუჩნდა: როგორ ჩაანაცვლოს ცოცხალი სიტყვა, რომელიც ინტერნეტით, სხვადასხვა ციფრული პროგრამით გაშუალებული, რა თქმა უნდა, კარგავს ფერსა და სიცინცხლეს, იმ მუხტსა და ენერგიას, მხოლოდ სიტყვის წარმომთქმელ ადამიანთან უშუალო კონტაქტისას რომ იბადება. რასაკვირველია, ამასთან ერთად, ფერმკრთალდება ხმის ნიუანსობრივი ტონალობა და ვიბრაციაც, რომელთა საშუალებითაც მასწავლებელი ახერხებდა ქვეტექსტური ინფორმაციის გადაცემას. არა მხოლოდ ხმის, არამედ მზერისა თუ ჟესტ-მიმიკის ნაირფეროვანი პალიტრაც აღარ არის ისეთი აქტუალური ონლაინურთიერთობისას.

ამას ემატება ვიდეოსაუბრისთვის დამახასიათებელი დაღლილობა.

ერთი შეხედვით, ასე არ უნდა ყოფილიყო – ცოცხალ კონტაქტს ხომ კლასის ორგანიზაციისა და კომუნიკაციის მოსაწესრიგებლად მეტი საზრუნავი მოაქვს, მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, საქმე ასე მარტივად არ არის. ვირტუალურ სივრცეში გამართული გაკვეთილები, ჯგუფური საუბრები თუ ვიდეოშეხვედრები საოცრად ღლის და ფიტავს მონაწილეს. როგორც ექსპერტები ამბობენ, ეს სწორედ იმ არავერბალურ ნიშნებთანაა დაკავშირებული, რომლებიც ვირტუალური კავშირისას იკარგება. ესენია: სახის გამომეტყველება, სხეულის ენა, ხმის ტონი – რომლებიც ვიდეოსა და მიკროფონის საშუალებით ცხადად, ნათლად, ნიუანსირებულად არ გადაიცემა, შეიძლება ითქვას, დანაკარგის გარეშე არ კონვერტირდება. არადა, ჩვენ, ვიდეოგაკვეთილის მონაწილენი, მასწავლებელიც და მოსწავლეებიც, არაცნობიერად დიდ ენერგიას ვხარჯავთ სწორედ იმაზე, რომ გავშიფროთ არავერბალური სიგნალები. ფიზიკურად კი ვართ დაშორიშორებულნი, მაგრამ გონებრივად ერთ ვირტუალურ სივრცეში ვიმყოფებით. ეს კი ერთგვარ მატერიალურ-სულიერ დისონანსს იწვევს. ვიდეოგაკვეთილის მონაწილენი ვერ ახერხებენ ბუნებრივ მოდუნებას. სტატიკური მდგომარეობა, ერთგვარი გაშეშება მძიმე ტვირთად რომ არ იქცეს, ერთადერთი გამოსავალია, შემცირდეს უწყვეტად მიმდინარე ვიდეოსაუბარი და გაჩნდეს უფრო მეტი შესვენების შესაძლებლობა, რათა მცირე ვარჯიშით, სხეულის მოძრაობით გადაილახოს მოდუნება.

მასწავლებლის შემოქმედებითობა სწორედ ამ დროს იძენს განსაკუთრებულ ღირებულებას – შექმნილი ვითარება მან არა სასწავლო პროცესის ჩასაკლავად, არამედ, პირიქით, ახალი პლატფორმების შესაქმნელად უნდა გამოიყენოს. მსოფლიოში და საქართველოშიც ამის უკვე არაერთი მაგალითია. ამიტომ ნებისმიერ პედაგოგს შეუძლია, სხვათა ნაფიქრი თუ პრაქტიკულად განხორციელებული სასწავლო მეთოდები და სტრატეგიები თვითონაც გამოიყენოს და დროებითი წინააღმდეგობები კრიზისული ვითარების დასაძლევი გამოცდილების ნაწილად აქციოს.

მოზარდები, რომლებიც თანატოლებს არიან მოწყვეტილნი, სოციალური ქსელებითა თუ სატელეფონო მესიჯებით ინაზღაურებენ ცოცხალი კონტაქტის დანაკლისს. მასწავლებელმა ხელი უნდა შეუწყოს, რომ მოსწავლეებს კვლავ ჰქონდეთ საინტერესო და მრავალფეროვანი ურთიერთობა, რომელიც წინასწარ დასახულ სასწავლო მიზანს ემსახურება. მან ხელი უნდა შეუწყოს, რომ როგორც ჩვეულებრივ საკლასო ოთახში მუშაობდნენ მოსწავლეები სხვადასხვა თემის, საკითხისა თუ მნიშვნელოვანი პრობლემის განხილვისას ინდივიდუალურად, წყვილებად თუ ჯგუფებად, ახლაც შეძლონ ამგვარი ერთობლივი მუშაობა და კონკრეტული ამოცანები კვლავაც ერთმანეთის მხარდაჭერით, განსხვავებულ კრიტიკულ თვალსაზრისთა ხალისიანი გაცვლა-გამოცვლით ამოხსნან.

ამ ვითარებაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ინფორმაციის მოპოვების, შერჩევის უნარს. არც ადრე და არც ახლა მხოლოდ მასწავლებელი არ უნდა იყოს საჭირო ინფორმაციის მატარებელი, ერთადერთი ეჭვმიუტანელი წყარო განათლებისა. ასეთ წყაროდ ელექტრონული წიგნები, აუდიო- თუ ვიდეომასალებიც უნდა იქცეს. არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს, საიდან მოიპოვებს მოსწავლე საჭირო, ღირებულ და სასწავლო მიზნის შესაფერის ინფორმაციას. მთავარია, როგორ მოექცევა მას. ეს უნარი სხვადასხვა საგნის გაკვეთილებზე ყალიბდება და საშინაო დავალების შესრულებისას გამოიყენება.

თანამედროვე მასწავლებელმა მოსწავლეს ერთგვარი საინფორმაციო გემოვნება უნდა ჩამოუყალიბოს და დაუხვეწოს, განუვითაროს ისეთი მოთხოვნები, რომლებიც ზოგადსაკაცობრიო ზნეობრივი ნორმების შესაბამისი იქნება. არანაკლებ მნიშვნელოვანია დროის ეფექტური განაწილებისა და გამოყენების უნარის გამომუშავებაც, რადგან ინფორმაციის ნაკადების სიჭარბე ხშირად იწვევს დროის შეგრძნების დაკარგვას, უსარგებლო ინფორმაციის ოკეანეში ჩაყვინთვას მოჩვენებით მნიშვნელოვანი რესურსის ძიებაში.

დღეს საუბრობენ პიროვნების ერთგვარ საინფორმაციო კულტურაზე, რომელიც მოსწავლეს არა მხოლოდ გაკვეთილზე, არამედ არასაგაკვეთილო დრო-სივრცეშიც უნდა განუვითარდეს. მას დაწყებითი კლასიდანვე უნდა გამოუმუშავდეს ინფორმაციის ზღვაში ორიენტირების უნარი, კარგის, სასარგებლოს ცუდისა და უსარგებლოსგან გარჩევის ჩვევა.

ვირტუალურ სამყაროშიც, ისევე როგორც რეალურში, მოქმედებს ქცევის ერთგვარი ეტიკეტი, რომლის ძირითად პუნქტებად შეიძლება გამოიყოს შემდეგი:

• გახსოვდეს, რომ ადამიანს ელაპარაკები;
• ქცევის ისეთივე სტანდარტი დაიცავი, როგორიც რეალურ სამყაროში არსებობს;
• გახსოვდეს, რომ კიბერსივრცეში იმყოფები;
• გაუფრთხილდი როგორც საკუთარ, ის სხვის დროს;
• სწორად გამოიყენე შენი და სხვისი შესაძლებლობები;
• იყავი გულწრფელი, რომ დაგიჯერონ;
• დაეხმარე სხვებს, როგორც შეგიძლია;
• არ გამოიწვიო კონფლიქტი;
• დაიცავი პირადი მიმოწერის ეთიკა.

ეს იგივე წესებია, რომლების მსჭვალავს ცივილიზებული საზოგადოების კულტურას. კიბერსივრცეში, რეალურის მსგავსად, არსებობს საფრთხეები, რომლებიც ჯერ კიდევ მოუმწიფებელ, ჩამოუყალიბებელ მოზარდებს ემუქრება. ისინი ყველაზე მოწყვლადი სამიზნე ჯგუფები არიან, რადგან იოლად ექცევიან გავლენის ქვეშ, ვერ ფლობენ საკუთარ თავს, ჩამოყალიბებული არ აქვთ ქცევისა და აღქმის ადეკვატური სქემები. მოზარდები აქტიურად იკვლევენ ცხოვრებას, მათ შორის – ინტერნეტის საშუალებითაც. მათ მგრძნობელობას, იმპულსურობას, რა თქმა უნდა, ითვალისწინებენ ვებდიზაინერები, რომლებიც ფერად-ფერადი აპლიკაციებით ცდილობენ მათი ყურადღების მიზიდვას, საბოლოოდ კი მოზარდები სხვადასხვა შეუფერებელ საიტზე ხვდებიან. სამწუხაროდ, დროთა განმავლობაში იხვეწება, იზრდება და მრავალფეროვანი ხდება ე.წ. ვირტუალური აგრესორების რიცხვი და მათი ზემოქმედების მასშტაბიც ფართოვდება.

მასწავლებელი თავად უნდა ფლობდეს ნებისმიერი სახის ინფორმაციასთან მუშაობის უნარს, უნდა შეეძლოს არჩევა, სისტემატიზება, სტრუქტურირება – მხოლოდ ასე თუ შეძლებს, მოსწავლეებსაც შთაუნერგოს ვირტუალურ სივრცეში ორიენტირების პრინციპები. ონლაინსწავლების პოპულარობა თანდათან იზრდება და უამრავი ადამიანის ყურადღებას იქცევს.

ინტერნეტის საშუალებით სწავლების პროცესი უფრო და უფრო მდიდრდება სიახლეებით და საინტერესო ხდება, რადგან ამგვარად სწავლა არა მხოლოდ პოპულარულია, არამედ მოხერხებულიც. საზოგადოდ, ონლაინსწავლება სასწავლო პროცესის დაგეგმვის მეტ საშუალებას იძლევა. მშობლებიც უფრო აქტიურად ერთვებიან პროცესში, რადგან შვილებზე მეთვალყურეობისა და კონტროლის მეტი საშუალება აქვთ.

ონლაინსწავლებისას სასწავლო რესურსებზე წვდომაც გაიოლებულია. სხვადასხვა საძიებო სისტემა პედაგოგს საშუალებას აძლევს, უფრო სწრაფად და კომფორტულად მოიძიოს სასურველი ინფორმაცია. შესაბამისად, უკეთ წარმოჩნდება, რა უპირატესობა აქვს ახალი გზით სწავლებას ტრადიციულთან შედარებით. უფრო სწრაფად მოძიებული მასალა შეიძლება ასევე სწრაფად დამუშავდეს, კლასიფიცირდეს ონლაინინსტრუმენტების საშუალებით და მოსწავლეთა უშუალო მონაწილეობით.

ონლაინსწავლებაც, როგორც ნებისმიერი სიახლე, რა თქმა უნდა, თანდათან უფრო დაიხვეწება. ყველა საგნის მასწავლებელი თავისი გამოცდილების საფუძველზე ინდივიდუალურად დაამუშავებს იმ მეთოდებსა და სტრატეგიებს, რომლებიც მისი საგნის ეფექტური სწავლებისთვის იქნება შესაფერისი. ერთგვარი ფორსმაჟორული ვითარება, რომელმაც პედაგოგი უცხო და მოულოდნელი ამოცანების წინაშე დააყენა, როგორც ჩავლილმა დღეებმა აჩვენა, ახალი უნარ-ჩვევების შეძენის მაპროვოცირებელ ძალად იქცა. ყველა, მათ შორის – სკეპტიკოსებიც, რომლებიც ინტერნეტის სასიკეთოდ გამოყენების შესაძლებლობას ეჭვის თვალით უყურებდნენ, დარწმუნდა, რომ აზრი უნდა შეიცვალოს. სხვადასხვა საძიებო სისტემა პედაგოგს საშუალებას აძლევს, სწრაფად და მიზანმიმართულად მოიპოვოს აუდიო-, ფოტო- და ვიდეომასალა მრავალფეროვანი სლაიდშოუების დასამზადებლად. არსებობს უამრავი პროგრამა, რომლებიც პედაგოგს ტესტირების სწრაფ, მოქნილ, მრავალფეროვან გზებსა და საშუალებებს სთავაზობს. მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობაშიც განსხვავებული ნიუანსები ჩნდება. ყოველდღიური სასკოლო რუტინა, ნებით თუ უნებლიეთ, გადახალისდება. სიახლეებს, რომლებიც სწრაფად მოჰყვა ბოლო დროის მოვლენებს, სკოლა და, საზოგადოდ, თანამედროვე საგანმანათლებლო სისტემა შეხვდა როგორც მნიშვნელოვან გამოწვევას. პროცესს კი, რომელიც ტრადიციისა და ნოვაციის მუდმივ სინთეზს გულისხმობს და ისედაც მიმდინარეობს ტექნოლოგიური პროგრესის კვალდაკვალ, სასკოლო სივრცე სასარგებლო გამოცდილებად აქცევს
.

დისტანციური სწავლების გამოწვევებიდან ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საგაკვეთილო პროცესის კონსტრუქტივისტულად დაგეგმვაა. პრაქტიკამ მაჩვენა, რომ  სწორად შერჩეული რესურსების გამოყენება მოსწავლეს უჩენს უფრო მეტ მოტივაციას და ის ხალისით ერთვება საგაკვეთილო პროცესში.

გთავაზობთ, ვირტუალური ლაბორატორიისა და ვიზუალური რესურსების ელექტრონულ მისამართებს, რომელთა გამოყენებაც შეგვიძლია როგორც ბიოლოგიის, ასევე ბუნებისმეტყველების გაკვეთილებზე.

თემა – ჩონჩხი და კუნთები

ეს არის დოქტორ ბინოკსის სახალისო ანიმაცია ძვლების შესახებ. ანიმაცია შეგვიძლია გამოვიყენოთ გამოწვევის ფაზაზე.

ამ თემის სწავლებისას, ალბათ, ყველა მასწავლებელი იშველიებს ბიოლოგიის კაბინეტში არსებულ ჩონჩხის მოდელს. გთავაზობთ  მისი დისტანციურად ჩანაცვლების  ვერსიას:

ჩონჩხის მოდელი

ეს არის რესურსი,  რომელიც შეგვიძლია გამოვიყენოთ რეფლექსიის ფაზაზე ან მივცეთ მოსწავლეებს დავალების სახით შესასრულებლად.

თემა – კვებითი ჯაჭვები და ფოტოსინთეზი

როდესაც მოსწავლეებთან ვიწყებთ საუბარს ცოცხალი  ორგანიზმების კვებით თავისებურებებზე,   მნიშვნელოვანია, მათ ჰქონდეთ საშუალება, ეს ინფორმაცია ვიზუალურად იხილონ და „შემოესწავლოთ“ თამაშის გზით. სწორედ ამ პროცესში დაგეხმარებათ  ეს რესურსი –

ეს გახლავთ დოქტორ ბინოქსის ანიმაცია მცენარეებზე, რომლებიც უცნაურად იკვებებიან.

ასევე,  მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებს გავაცნოთ  ვირტუალური ეკოსისტემების მოდელები. რესურსი საშუალებას იძლევა,  მოსწავლეებმა იმუშაონ  და შეადგინონ კვებითი ჯაჭვების ყველა შესაძლო ვერსია.

მითითებულ ბმულზე მოცემული საინტერესო რესურსი –ტროფიკულ დონეზე მყოფი ორგანიზმების ამოცნობა 

– მოსწავლეებს დაეხმარება, შეძლონ: საცხოვრებელი არეალების მიხედვით, განსხვავებული კლიმატური ზონებისა და ეკოსისტემების ილუსტრაციების მეშვეობით,  სხვადასხვა ტროფიკულ დონეზე მყოფი ორგანიზმების ამოცნობა.

როდესაც გვინდა, მოსწავლეებს გავაცნოთ მოდელური ეკოსისტემები და გვსურს, თვალსაჩინოდ ავხსნათ კვებით ჯაჭვში ენერგიის გადანაწილების პრინციპები,    ეს რესურსი ძალიან პრაქტიკული  და მოსახერხებელია :   კვებით ჯაჭვში ენერგიის გადანაწილების პრინციპები

როდესაც  აქტივობის სასწავლო მიზანია, მოსწავლეებს გავაცნოთ ფოტოსინთეზის მიმდინარეობა და სხვადასხვა ტიპის განათების დამოკიდებულება მცენარეთა ზრდის სისწრაფეზე,    ძალიან ეფექტურია ამ რესურსის გამოყენება:  განათების დამოკიდებულება მცენარეთა ზრდის სისწრაფეზე

თემა – სისხლი, მისი მოძრაობა და სისხლის ჯგუფების განსაზღვრა

აღნიშნული თემის სწავლებისას ეფექტურია ანიმაციის გამოყენება,  რომელიც კარგად აჩვენებს სისხლის მოძრაობას და მის მახასიათებლებს, როგორებიცაა პულსი და სისხლის წნევა :

სისხლის მოძრაობა

სისხლის ჯგუფების შესახებ  გაკვეთილის ჩატარებისას  მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებს მივცეთ  სისხლის ანალიზის ვირტუალურ ლაბორატორიაში ჩატარების საშუალება :

სისხლის ანალიზი

ეს გახმოვანებული რესურსია  და აღწერილია თითოეული ნაბიჯი, ლაბორატორიული წესების სრული დაცვით მოსწავლე ჩაატარებს ექსპერიმენტს და რაც ყველაზე საყურადღებოა, სხვადასხვა ნიმუშების შესწავლის პარალელურად, მიეჩვევა ჩანაწერების გაკეთებას ლაბორატორიის რვეულში. ამ ეტაპის შესრულების გარეშე ის ვერ გადავა შემდეგი პაციენტის ნიმუშის დამუშავებაზე.

https://www.glencoe.com/sites/common_assets/science/virtual_labs/LS27/LS27.html

ამ რესურსის  საშუალებით  სხვა პაციენტების სისხლის დამუშავება შეგვიძლია დავავალოთ მოსწავლეს.  შემდეგ  გაკვეთილზე   კი, წინასწარი ვარაუდების წარდგენის მიზნით,  მოსწავლეებს შეუძლიათ,  ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი ცდე­ბის  წარდგინებით იმ­ს­ჯე­ლონ მი­ღე­ბულ შე­დე­გებ­ზე.

მშობლის როლი მოზარდის ალკო და ნარკოდამოკიდებულების პრევენციაში

აზარტულ თამაშებზე, ალკოჰოლსა და ნარკოტიკებზე დამოკიდებულ ბავშვებსა და მოზარდებს, მათ მშობლებსა და ახლობლებს საქართველოში ახალი ცხელი ხაზის – 111-ის საშუალებით ფსიქოლოგის უფასო დახმარების მიიღება შეუძლიათ. ასეთი დახმარება უკვე 300-ზე მეტ ოჯახს გაეწია.

მანამდე კი ზრდასრულებს უნდა გვახსოვდეს, რომ მოვლილი, კარგად აღზრდილი და ყველაფრით უზრუნველყოფილი ბავშვიც კი შეიძლება იყოს მარტოსული და სწორედ ეს იქცეს ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარების მიზეზად.

სამწუხაროდ, მშობლები ხშირად ზედმეტი თავგამოდებით ვცდილობთ, ჩვენმა შვილებმა რაც შეიძლება ნაკლები ცხოვრებისეული შეცდომა დაუშვან, ჩვენი მზრუნველობით ვუზღუდავთ თავისუფლებას, ვურღვევთ უფლებებს, მერე კი გულწრფელად გვიკვირს, რატომ გახდა ასეთი გულგრილი სხვების მიმართ, რატომ ვერ ახერხებს დამოუკიდებლად გადაწყვეტილებების მიღებას და რატომ აშინებს სიცოცხლე სიკვდილზე მეტად.

ასე აღზრდილი ბავშვები დროულად ვერ იძენენ მათთვის საჭირო გამოცდილებას, არ იციან, როგორ მიიღონ ახალი გამოწვევები, გაუმკლავდნენ სირთულეებს, მათ შორის – ალკოჰოლსა და ნარკოტიკებთან დაკავშირებულ პრობლემებს, რომლებსაც ადრეულ ასაკშიც კი შეიძლება ლეტალური შედეგი მოჰყვეს.

ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარება ბავშვებსა და მოზარდებთან ხშირად ცვლის პიროვნების ჩამოყალიბების ვექტორს, ადამიანის მთელ ცხოვრებას, მის სოციალურ და ჯანმრთელობის მდგომარეობას, სირთულეებს უქმნის ოჯახში და რიყავს საზოგადოებისგან.

ბავშვები სხვადასხვა ასაკში და სხვადასხვა მიზეზით იწყებენ ნარკოტიკებისა და ალკოჰოლის მოხმარებას. ერთ-ერთი გავრცელებული მიზეზი ცნობისმოყვარეობით გამოწვეული ექსპერიმენტირებაა, „საკუთარი თავის გამოცდა“, „არჩამორჩენა“ სხვა ბავშვებისგან, რომლებმაც უკვე დააგემოვნეს ისინი.

შესაძლოა, ამ ნივთიერებებით დაინტერესების მიზეზი მოწყენილობაც იყოს. ბევრს მიაჩნია, რომ რომელიმე ნივთიერების მიღებით გამოიკეთებს განწყობას, გახდება ხალისიანი, თვითდაჯერებული, უკომპლექსო.

ზოგი დარწმუნებულია, რომ ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მიღებით გაიუმჯობესებს გარე სამყაროსთან კომუნიკაციის უნარებს, გაიმარტივებს ურთიერთობას იქ, სადაც ურთულდება, ზოგისთვის კი ნარკოტიკები და ალკოჰოლი იმ კულტურული გარემოს მნიშვნელოვანი ატრიბუტი ხდება, რომელშიც ახლა ტრიალებს.

ფსიქოაქტიური ნივთიერებებისთვის დამახასიათებელია ადამიანის ცხოვრებაში ჩვევად, დამოკიდებულებად განმტკიცება. დროთა განმავლობაში მომხმარებელი, როგორც წესი, კარგავს კონტროლს საკუთარ თავზე და მაშინღა აცნობიერებს პრობლემას, როდესაც „წამლის“, ალკოჰოლის გარეშე არსებობა აღარ ძალუძს.

ბავშვისა და მოზარდის შემთხვევაში საკუთარი ძალების მობილიზებით მოხმარებაზე უარის თქმა პრაქტიკულად შეუძლებელია. აუცილებელია მშობლის, მეგობრებისა და ექიმების დახმარება. გამოსავალი ყოველგვარი მდგომარეობიდან არსებობს, ასე რომ, მშობელმა იმედი არ უნდა დაკარგოს.

ვიდრე ექიმს მიმართავდეთ, დაფიქრდით და გაიაზრეთ, რატომ დაიწყო მოზარდმა ნარკოტიკებისა თუ ალკოჰოლის მოხმარება, რა იყო ამის მთავარი მიზეზი. ეს მშობლებს მასთან ურიერთობაში დაგვეხმარება, ექიმს კი – სწორი სამკურნალო სტრატეგიის შერჩევაში.

ამ თემებზე ბავშვებსა და მოზარდებთან საუბრის გაბმა რთულია, ზოგჯერ ინფორმაციის უქონლობის გამო – უხერხულიც, მაგრამ არსებობს ინტერნეტი, სადაც უამრავი რამ წერია ჩვენი დროის ნარკოტიკების შესახებ.

მოზარდმა უნდა იგრძნოს, რომ ერკვევით იმაში, რასაც სთხოვთ. ის უნდა მოგენდოთ. გულდასმით მოუსმინეთ მის ისტორიას, ეცადეთ გაუგოთ და პატივი სცეთ მისი გრძნობების. არ გაკიცხოთ ის და ვიდრე რამეს მოიმოქმედებდეთ, ზედმიწევნით გაარკვიეთ, რა მოხდა მის ცხოვრებაში ნივთიერებების მოხმარებამდე.

უამრავი კვლევა ადასტურებს, რომ ნარკომანიის ტენდენციის მთავარი მიზეზები ოჯახიდან მოდის. ოჯახური სიტუაცია მნიშვნელოვან როლს ასრულებს. ის საწყის ადგილს იკავებს ბავშვის ქცევის ბუნებისა და მოდელის ჩამოყალიბებაში. მშობლების უყურადღებობა ბავშვის მიმართ, დაძაბული ურთიერთობა ოჯახის წევრებს შორის, ოჯახში ერთგვარი წესებისა და დისციპლინის არარსებობა, „მიშვებულობა“ ან არასრული ოჯახი ქმნის ისეთ პირობებს, სადაც მოზარდს გზა ეხსნება და ძლიერი ბიძგი ეძლევა არასწორი მოქმედებისკენ, მათ შორის – ფსიქოაქტიური ნივთიერებების მოხმარებისკენ.

მაგალითად, ქართულ სინამდვილეში საკმაოდ ხშირია შემთხვევა, როდესაც მოზარდი ნარკოტიკებისადმი ინტერესს მაშინ იჩენს, როდესაც მისი ოჯახის რომელიმე წევრია მომხმარებელი და მიუხედავად იმისა, რომ არცერთ მომხმარებელ მშობელს არ სურს, მისი შვილი იმავე გზას დაადგეს, რამის შეცვლა შეუსრულებელ ამოცანად ექცევა.

ქართული ოჯახებში გიხილება კიდევ ერთი ფაქტორი, რომლის გამოც ბავშვები მომხმარებლები ხდებიან – მშობლების მოუცლელობა. დედ-მამა ოჯახის გამოკვებას უამრავ დროსა და ენერგიას ახარჯავს, ბავშვის ცხოვრებას კი საკმარისად ვეღარ აკონტროლებს.

არსებობს მეორე უკიდურესობაც, როდესაც ბავშვის ყველა კაპრიზი მშობლისთვის პატარაობიდანვე კანონია. ბავშვიც მისთვის უცნობი ემოციების მისაღებად რისკზე მიდის. ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შეძენა ონლაინ სივრცეში ადვილია, თუ ამ მხრივ კრეატიულად მოაზროვნე მეგობრებიც გყავს.

ზოგჯერ ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებზე დამოკიდებულების მიზეზი დიდი წნეხია, რომელსაც ბავშვი ოჯახისგან იღებს: ინტელექტუალური კონფლიქტი მშობლებსა და შვილს შორის, მშობლების უყურადღებობა ბავშვების ინდივიდუალური და გონივრული მოთხოვნებისადმი, დამცირება და აგრესია, მშობლების მხრიდან ბავშვების გაღიზიანება და მთელი წყება სხვა ფაქტორებისა, რომლებიც ხელს უწყობს ნარკომანიას და ალკოჰოლიზმს.

ამრიგად, მშობელთა ჩვევები, მათი ცხოვრების წესი, მათი ურთიერთობები ის მნიშვნელოვანი ფაქტორებია, რომლებიც ბავშვებსა და მოზარდებში ნარკომანიის პრევენციის ჭრილში განიხილება. მშობლებს შეუძლიათ, გააუმჯობესონ თავიანთი საგანმანათლებლო უნარები, მისცენ ღირსეული განათლება შვილებს და ამით აუმაღლონ თვითშეფასება, მისცენ სწორი ცხოვრების უნარ-ჩვევების პირადი მაგალითი, გაუზიარონ თავიანთი ღირებულებები, რაზეც მსჯელობა მოზარდებს თანატოლთა წრეში ძალიან მოსწონთ.

ხმამაღალი ნათქვამი როდია, რომ მშობლები შვილებისთვის მაგალითს უნდა წარმოადგენდნენ – პატიოსნების, შემწყნარებლობის, შრომის, სიყვარულის, განვითარებისკენ სწრაფვის მაგალითს. თუ მშობელი ერთს ამბობს, მაგალითად, სუფრასთან და ცხოვრებაში სხვაგვარად იქცევა, ბავშვებსა და მოზარდებში ეს იმედგაცრუებას, ცხოვრებისეული ორიენტირების არევას იწვევს.

ნარკომანია და ალკოჰოლიზმი დაავადებაა. ის ნაბიჯ-ნაბიჯ ყალიბდება და უფრო და უფრო მტკიცდება. როდესაც ბავშვი ან მოზარდი რაღაცის მოხმარებას იწყებს, არ იცის, რომ მალე ამაზე დამოკიდებული გახდება. როგორც წესი, ზრდასრულმა პაციენტებმაც კი არ იციან, რომ მათი დაავადება პროგრესირებს და განგაშს მხოლოდ აისბერგის წვერის დანახვისას ტეხენ.

ზოგჯერ ოჯახის წევრები ამჩნევენ ბავშვის ქცევისა და ფსიქიკური მდგომარეობის არასასურველ ცვლილებას. პროცესის დასაწყისში, როგორც წესი, ცდილობენ დახმარებას, ხოლო როდესაც რეალობას ეჯახებიან, პრობლემების მინიმუმამდე დაყვანას ცდილობენ იმ იმედით, რომ ამ საწყის დამოკიდებულებას დაარღვევენ.

მაგრამ დამოკიდებულება ვერსად წავა, ვერ გაქრება. ნარკოტიკი და ალკოჰოლი მოზარდის ცხოვრებაში ერთადერთი მნიშვნელოვანი საკითხი ხდება. მისი ურთიერთობა ოჯახის წევრებთან თანდათან მცირდება.

ოჯახის წევრებმა შეიძლება იცოდნენ ან ხვდებოდნენ, რა ხდება მათი შვილების თავს, მაგრამ, როგორც წესი, წარმოდგენა არ აქვთ, რამდენად სერიოზულადაა ყველაფერი. ოჯახი ამჩნევს, რომ სახლი აღარ არის ყველასათვის კომფორტული სივრცე. მოზარდი მუდმივად გაღიზიანებულია, დაღლილი, ოჯახის წევრებთან ურთიერთობა არ სურს.

შესაძლოა, ოჯახში გამოჩნდეს ერთი ადამიანი, რომელიც მოზარდის ქცევის გამართლებას დაიწყებს, სხვები კი იძულებულნი იქნებიან, აიტანონ ეს. იწყება კონფლიქტები. არავინ იცის, როგორ მოიქცეს, ვის მიმართოს, საზოგადოებაში არსებული სტიგმის გამო ოჯახის წევრები არ ახმოვანებენ პრობლემას. ისინი ირგებენ როლებს, რომელთა მორგებასაც ვითარება აიძულებთ და ამით კიდევ უფრო ამყარებენ მომხმარებელი ბავშვის ქცევას.

იქ, სადაც დამოკიდებულების მქონე ადამიანი, თუნდაც ბავშვი ან მოზარდი ცხოვრობს, ოჯახის უსაფრთხოება და სიმშვიდე უმეტესად დარღვეულია. ერთმანეთს ეკვეთება ფინანსური პრობლემები და დაძაბულობა. ოჯახი გამუდმებითა სტრესის ქვეშაა. ცხოვრების ახალ წესებს მას უკვე დამოკიდებულების მქონე ადამიანი კარნახობს. ხშირად ეს ძალიან დიდ ზიანს აყენებს ოჯახის კეთილდღეობას და არამხოლოდ.

სწორედ ამიტომ აუცილებელია სპეციალისტების ჩარევა და არაფერია სამარცხვინო იმაში, რომ გვსურს, ჩვენი შვილი ჯანმრთელი იყოს.

ერთი წლის წინ ევროპის ეკონმიკური განვითარების კვლევის ცენტრმა კონკურსი ჩაატარა, მასწავლებლებს ევროპის შესახებ გაკვეთილები უნდა ჩაგვეტარებინა. კონკურსის ფინალისტებს შორის მეც აღმოვჩნდი.

ივლისში ათი მასწავლებელი ბრიუსელში გავემგზავრეთ. პროგრამის მიხედვით  დაგეგმილი იყო შეხვედრები  სხვადასხვა ორგანიზაციის წარმომადგენელთან. ერთ-ერთი მეთიუ ბუსკე იყო,  რომელიც ევროკომისიაში საქართველოს, მოლდოვისა და სამეზობლოს სახელმწიფოთაშორისი თანამშრომლობის განყოფილებას ხელმძღვანელობს. მეთიუ ბუსკესთან  დიალოგი ძირითადად კრიტიკული აზროვნების, დეზინფორმაციის, ეროვნული იდენტობის შესახებ გაიმართა. დღიურში მისი სიტყვებიც ჩამინიშნავს:  „თუ დარჩებით იმად, ვინც ხართ, ცვლილებები მალე მოვა“. ჩემი კომენტარიც ამოვიკითხე: მეთიუ საუბრობს ნელა, გამოყოფს სიტყვებს, წინადადებების შემდეგ ისვენებს-მეთქი.

პოლიტიკური კითხვების ფონზე ჩემი შეკითხვები კონტექსტიდან ამოვარდნილი იყო, თუმცა, მაინც გავბედე და ვკითხე: 1. რა როლი შეიძლება შეასრულოს ლიტერატურამ საქართველოსა და ევროკავშირის პოლიტიკურ ურთიერთობებში და 2. ბოლოს რა წიგნი წაიკითხეთ-მეთქი.

პასუხად მეთიუმ გაიხსენა პარიზთან ახლოს გამართული მთარგმნელთა ფესტივალი, სადაც ქართულად კითხულობდნენ ცნობილ ნაწარმოებს. საკმაოდ ბევრი მსმენელი იყო მოგროვებული, რაც იმას გულისხმობს, რომ ლიტერატურა საქართველოს აღმოჩენის შესაძლებლობას იძლევაო. შემდეგ გაიხსენა თავისი თინეიჯერი გოგონა, რომელიც თურმე საკმაოდ კარგად იცნობს საქართველოს. ბოლოს წაკითხულ ავტორად ჯულიან ბარნსი დაასახელა, წიგნის სათაური არ ახსოვდა, მაგრამ მთავარი მოტივი ორი სიტყვით დაახასიათა – „about love”. ქართველი მკითხველიც კარგად იცნობს ჯულიან ბარნსის რომანების სასიყვარულო ფაბულებს.

შეხვედრის შემდეგ პარლამენტარიუმისკენ გავეშურეთ. მეორე მსოფლიო ომისა და ევროკავშირის ისტორიის ამსახველი თანამედროვე ინსტალაციების ფონზე მოულოდნელი იყო მწერლების, მხატვრებისა და მუსიკოსების შესახებ დამზადებული საინფორმაციო ხვეულების დანახვა. წარმოიდგინეთ ოვალური ფორმის განათებული ჭაღი, რომელსაც გარედან ცნობილი ადამიანის ფოტო აქვს დატანილი, შიგნით კი ევროკავშირში შემავალი ქვეყნების ენებზე დაწერილია  ბიოგრაფიული დეტალები.

დარბაზში სამგანზომილებიანი რუკებისა და გლობუსების ფონზე  ასტრიდ ლინდგრენის დანახვამ მეთიუ ბუსკესთვის დასმული შეკითხვის გამო მოგვრილი უხერხულობის განცდა მყისიერად გაფანტა.  ევროპის შუაგულში ასტრიდი კეთილად მიღიმოდა. ძალიან სწორი ფრაზა გააჟღერა მეთიუ ბუსკემ – ლიტერატურას ნამდვილად შეუძლია ერთმანეთი აღმოგვაჩენინოს და სრულიად უცხო გარემოში სიმშვიდე მოგვგვაროს. ზურგჩანთიდან  „მოსიარულე გაკვეთილები“ ამოვიღე და ის თავი მოვძებნე, სადაც ასტრიდის დაბადების დღეებზე ვყვები. წიგნში ასახული სივრცე  ჩემი ქვეყნის მაღალმთიანი სოფლის სკოლაა, რომლის მოსწავლეებმა სამყარო ასტრიდისა და სხვა მწერლების წყალობით გაიცნეს. ისინი ერთ მშვენიერ დღეს ულამაზესი სოფლიდან მსოფლიოს სხვადასხვა ქალაქში მოხვდებიან და ლიტერატურის წყალობით „შინ“ იგრძნობენ თავს.

საკმაოდ ვრცელი შესავალი იმის აღსაწერად დამჭირდა, ბრიუსელის პარლამენტარიუმში აღმოჩენილი საინფორმაციო ხვეულა მე და ჩემმა მოსწავლეებმა როგორ ვაქციეთ სასწავლო რესურსად.

მეჩვიდმეტე ლიტერატურული კაფე „მირამისი“ ბრიუსელში ვიზიტიდან ერთი თვის შემდეგ გავმართე. ამჯერად წიგნებზე საუბრისთვის სკოლის სტადიონი შევარჩიეთ. რამდენიმე დღის განმავლობაში შევკერეთ ოცამდე ნაჭრის ჩანთა და წიგნების მიხედვით მოვხატეთ. ავტორებისა და სათაურების ჩამონათვალი ახლაც მრავალფეროვანი იყო: პატრიკ ზიუსკინდის „სუნამო“, ხალიდ ჰოსეინის „ფრანით მორბენალი“, მერი შელის „ფრანკენშტაინი“, თამარ გეგეშიძის „სული-ჩიტი“, მარია ფარის „ტუვა გლიმერდალიდან“, როალდ დალის „დიკეგო“, დავიდ ფონკინოსის „დელიკატურობა“, თომას ჰარისის „კრავთა დუმილი“, სულხან-საბა ორბელიანის „მოგზაურობა ევროპაში“, თომას მანის „ჯადოსნური მთა“… მირამისობის შესახებ სოფელში ხმა მალე გავრცელდა და სტადიონი სტუმრებით აივსო. 13 წლის ანა ჩვენი მეგობარია. საფრანგეთში, კანში,  სწავლობს და ყოველ ზაფხულს ჩვენთან ერთად ატარებს. ახალი მასწავლებელი გვყავს, მადამ ბუშუშა ჰქვია და ძალიან გგავთ თქვენო. ლიტერატურის სიყვარულმა ასე აღმომაჩენინა მადამ ბუშუშა. ისე მოხდა, რომ 8 წლის ანა სოფია, რომელსაც ორი წელი ვასწავლიდი თბილისში, ზაფხულის ლიტერატურულ კაფეს დაესწრო. გულისყურით ისმენდა, თავად „ილის ქალაქის“ შესახებ ისაუბრა და შთაბეჭდილებების წერილში დაგვიწერა, ზოგმა (წიგნმა) ისე დამაინტერესა, რომ ყურები ვცქვიტეო.

როგორც წესი, ინტერიერის გაფორმებისთვის დიდ ძალისხმევას ვხარჯავთ ხოლმე. ამჯერად ხელნაკეთი ჩანთების გარდა ბავშვებმა მთის ყვავილებითა და ნაძვის წიწვებით წიგნის სანიშნეები დაამზადეს, კედლის პოსტერებიც დავამზადეთ, „გემრიელი ვიქტორინაც“  ვითამაშეთ, განწყობისთვის მუსიკაც შევარჩიეთ და ანის და მარის დედამ ტრადიციული ტორტიც გამოგვიცხო. მდინარის პირს სკოლის სტადიონისკენ რომ მივუყვებოდით, ბეგზე ერთი გოგო შემოგვიერთდა. თბილისის ერთ-ერთ სკოლაში მასწავლებლად მუშაობს და შორიდან თვალს ადევნებდა სოფლის ლიტერატურულ თავყრილობებს. ტორტზე წარწერილი „მირამისი“  „მარსელად“ ამოიკითხა, რასაც სიმბოლური დატვირთვა მივანიჭეთ – ლიტერატურა ჩვენთვის მარსზე მოგზაურობის საშუალებასაც იძლევა.

მეჩვიდმეტე მირამისობის მთავარ დეტალად საინფორმაციო ხვეულა იქცა. ბავშვებს ბრიუსელის პარლამენტარიუმში ნანახი ამბები გავუზიარე და საინფორმაციო ხვეულას დამზადება შევთავაზე. ისინიც ხალისით ამყვნენ. ონის სამეურნეო მაღაზიაში შევიძინეთ მავთული და ქაღალდი, მწერლებიდან ასტრიდ ლინდგრენი შევარჩიეთ და მეორე დღეს კალათბურთის ფარზე ჩამოკონწიალებული რგოლი დამახვედრეს. გარედან ასტრიდი დაუხატავთ, შიგნით კი მის შესახებ  ბიოგრაფიული დეტალები და წიგნებიდან ამონარიდები დაუწერიათ. გარდა იმისა, რომ საინფორმაციო ხვეულა მწერლის შესახებ დამატებით ინფორმაციას გვაცნობს, გასართობი დატვირთვაც შეიძინა – რგოლის შიდა მხარეს დატანილი ინფორმაციის წასაკითხად აუცილებელია შიგნით „შეძრომა“. პარლამენტარიუმის საინფორმაციო ხვეულები განათებული იყო სხვადასხვა ფერის შუქით, ჩვენი ხელნაკეთი ხვეულა კი მზის სხივებით იყო გაჩახჩახებული. ლიტერატურული კაფეს დასრულების შემდეგ ჯადოსნური სამყაროს (მედიათეკის) ოთახში  დააბინავეს.

ამ ამბიდან ერთი წელი გავიდა. ხელნაკეთი სასწავლო რესურსების საჭიროება დისტანციურმა სწავლებამ  დროებით ეჭვქვეშ დააყენა, თუმცა, საინფორმაციო ხვეულა ნებისმიერი საგნის მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს.

მკაფიო ინსტრუქციის მიხედვით საინფორმაციო ხვეულას  (შედარებით მომცრო ზომის) დამზადებას  მოსწავლე დამოუკიდებლადაც შეძლებს. მის  ირგვლივ კომპლექსური დავალების პირობის აგებაც შეიძლება, მაგალითად :

დაამზადე საინფორმაციო ხვეულა შენ მიერ შერჩეული მწერლის ბიოგრაფიის შესახებ:

• გარეთა მხარეს დახატე მწერალი;
• შიდა მხარეს განათავსე მისი ბიოგრაფიული დეტალები და რამდენიმე ფრაზა ნაწარმოებებიდან;
• მოამზადე სამწუთიანი პრეზენტაცია;
• წარდგენის შემდეგ გამოკვეთე ერთი რამ, რაც ყველაზე მეტად მოგწონს საკუთარ ნამუშევარში/პრეზენტაციაში და ერთი რამ, რის გაუმჯობესებასაც ისურვებდი.

მწერალთა ბიოგრაფიების ცოდნა მათი ნაწარმოებების კონტექსტის გააზრებისთვის გარკვეულწილად მნიშვნელოვანია. საინფორმაციო ხვეულა საუკეთესო გზა აღმოჩნდა საზოგადო მოღვაწეების უკეთ გასაცნობად, ინფორმაციის მოძიება-დახარისხებისას და ტექსტის უცხო ენაზე თარგმნაც დიდ გამოცდილებად ექცათ. ამასთანავე,  თანამედროვე პედაგოგიკისთვის უმთავრესია ცოდნის ვიზუალურად ისე წარმოჩენა, რომ აუდიტორიისთვის შთაბეჭდილებად იქცეს. ვფიქრობ, საინფორმაციო ხვეულას მრავალფეროვან რესურსად გამოყენება სასწავლო პროცესს ნამდვილად გაახალისებს.

ახლა სულ სხვა რამეს უნდა ვწერდე, მაგრამ საწერიც ხანდახან, როგორც ფიქრი, არ გეკითხება, ისე მიდი-მოდის თავის ჭკუაზე.

ერთი ფოტო მაქვს, შავ-თეთრი, ორი-სამი წლის ვიქნები, ავთო ძიას (მთიულეთში ძიაა და არა ბიძია ) ორივე ძლიერი, მთიული კაცის შრომისგან დაკუნთული ხელით თავზემოთ ვყავარ აწეული. ის ქვემოდან შემომცინის, ხმელი, სოფლის მზისგან ოდნავ დამახინჯებული, მაგრამ მაინც ყველაზე კეთილი სიცილით, მე ზემოდან ვიკრიჭები, ეტყობა ჰაერში ატატებით გამოწვეული აღტაცებით. დედა მეუბნებოდა ხოლმე, გლანდებზე ახალნაოპერაციები იყავი და ასე გამხდარი იმიტომ ხარო. მართლა ცარიელი თვალები ვარ იმ ფოტოზე, ოღონდ ძალიან ბედნიერი თვალები. მე ხომ ცისკენ ვყავარ აწეული ავთო ბიძიას, იმ ცის თაღზე დიდი პაპის დარგული, საუკუნე-ნახევრის კაკლის ტოტები მოჩანს. ეს კაკალი ახლა ნახევარზე მეტი გამხმარია,  სულ მთლად დაფუღუროებულია, რაც დარჩენილია, ისიც სადაცაა წამოიქცევა. მის სიახლოვეს სახლის აშენებაზე ვოცნებობ ხოლმე. შარშან რამდენჯერმე მოგვადგნენ ვაჭრები, ეს გამხმარი კაკალი მოგვყიდეთ, ფესვებიანად  ამოვიღებთ და ბლომად დოლარს მოგცემთო. თუ მართლა შევძელი სახლის დაწყება, ისედაც ხომ მოსაჭრელი მექნება-მეთქი. მამას დანატოვარ სახლსაც უკვე სერიოზულად სჭირდება ხელის შევლება. მოდი გავყიდოთ და აღებული ფული ისევ აქაურობას მოვახმაროთო, მე და ჩემმა დამ ვილაპარაკეთ, მაგრამ მერე ვთქვით, იმ ორმოს რაგორღა გავხედოთო და გადავიფიქრეთ. ასეთ საქციელს მთიულეთში ალბათ ბედოვლათურს დაარქმევდნენ, მაგრამ მე მაინც მიხარია, რომ დიდი პაპის დარგული კაკლის ფესვები ამოთხრას და მასალად წაღებას გადაურჩა. ყველაფერი, ეტყობა, მართლა არ იყიდება და არც ყველაფერი იწერება, მაგრამ ახლა ისე მინდა ავთო ძიაზე წერა, რაღაც ჭანჭიკები, რამაც საკუთარი საკუთრად უნდა შეგვანახვინოს, მოშვებული მაქვს და მივერეკები.

იმ ფოტოზე კი არა, უფრო დიდიც რაზე ვფიქრობდი, ძალიან ცოტა თუ მახსოვს. ვერც სიყმაწვილის ოცნებებს ვუერთგულე და მეც ისევე ვამჯობინე ჩათრევას ჩაყოლა, როგორც მრავალმა. აი, ავთო ბიძიას ამბავი სულ სხვაა. ის რამდენი არ აბურთავა ცხოვრებამ, თავის ოცნებებზე ფიქრს ვერ გადააჩვია. გვერდით სოფლელი იყო, მამაჩემის კლასელი და ძმადნაფიცი, მამას ლექსიცა აქვს მისთვის მიძღვნილი. ცოტა ლოთი, ცოტა შარიანი და საოცრად ჯიუტი და ერთგული თავისი ოცნებების მიმართ, რომ ოდესღაც თამარის საფლავს აღმოაჩენდა, რომ იმდენ განძს იპოვიდა, ერთ ვედრო ოქროულს ჩვენ, გარდაცვლილი ძმაკაცის შვილებს მოგვიტანდა. სოფელში მთაგორიანი, უსწორმასწორო ეზო გვაქვს, იმ ეზოს დიდი ლოდებით უპირებდა შეღობვას და თითო ლოდზე მამას თითო ლექსი უნდა ამოეტვიფრა. ამაზე ჩვენ , რა თქმა უნდა, გულში ვიღიმოდით, მაგრამ ხმამაღლა გაცინებას მასთან ვერავინ გაბედავდა. მთიული კაცისთვის მოულოდნელი სიფიცხეც შეეძლო. უკვე მიხვდებოდით, გოგლა ლეონიძის „ნატვრის ხის“ პერსონაჟს ჰგავდა და მასზე წერასაც დიდი მწერლის კალამი თუ კლავიატურა სჭირდება, მაგრამ მე მაინც მოვყვები.

ჩემი სოფელი, ნაღვარევი, ვახუშტის მოხსენიებული აქვს თამარის საზაფხულო განსასვენებელ ადგილად, რომ გითხრათ, ჩემი თვალით ეს არასდროს წამიკითხავს, მაგრამ სოფელში მიმავლები მამას ავტომანქანაში წუწუნს რომ დავიწყებდით, გაგვაჩუმებდა ხოლმე ნახევრად სიცილით და ნახევრად სერიოზულად, თამარი რომ დასასვენებლად მოდიოდა, სამი დღე მაინც სჭირდებოდა ცხენით, ქალის უნაგირით, თქვენ მეფეზე კომფორტულად და ასჯერ სწრაფად მგზავრობთ და კიდევ წუწუნებთო, ჩვენც გავიცინებდით, მაგრამ რა გვექნა, ყოველი წუთი გასაძლები იყო, რომელიც სოფელს გვაშორებდა.

ავთო ბიძიას რწმენა, რომ თამარის საფლავი აუცილებლად ნაღვარევში უნდა ყოფილიყო, ძირითადად ამ ცნობას ემყარებოდა.

ალბათ, მისი პრაქტიკული ცხოვრებისთვის საზიანოდ, ახალგაზრდობაში თამარის დროინდელი ჯვარი უპოვია მიწაში, ჩამოუტანია მუზეუმში და აქ, იმ დროისთვის, დიდი თანხა გადაუხდიათ. მამა ამბობდა ხოლმე, იმის მერე გარეკაო. თუმცა მგონია, ავთო უმაგისოდაც მოუძებნიდა თავის მდიდარ ფანტაზიას დასაყრდენს.

თამარის საფლავისა რა მოგახსენოთ, თუმცა, ალბათ, ეს ადგილები საინტერესოა არქეოლოგიური თვალსაზრისით. მახსოვს ბავშვობაში, როცა ბებიას საკარტოფილეს გამარგვლისას ვახლდი ხოლმე, ის მუშაობდა, მე ჩრდილში საბავშვო წიგნებს ვკითხულობდი, ხშირად გამომძახებდა, აბა, მოდი, ჩემო ქალო, რა მოვხელეო და თითო ცალ ქარვის მძივის მიწიან ბურთულას გამომიწვდიდა.  ასეთ ბურთულებს თითქმის ყოველ წელს ვპოულობდით, ვის ჩაებნა და რომელ საუკუნეში ქარვის მძივი ჩვენს საკარტოფილეში, აბა, რა გითხრათ. გული მწყდება, ერთიც ვერ შევინახე. ბავშვები ვიყავით, სათამაშოდ გვაძლევდნენ და ალბათ, ჩვენც თამაშ-თამაშით ვუბრუნებდით იმავე მიწას, რომელიც გვიგზავნიდა ამ მზისფერ პატარა სიხარულებს.

მოკლედ, როგორც ნებისმიერ მითში არის სიმართლის მარცვალი, და მერე მის ირგვლივ აგორებული თოვლის გუნდასავით სხეულს იკიდებს გამონაგონი, ავთო ძიას ფანტაზიასაც ჰქონდა საყრდენი. შეიძლება ის ჩვენ საკარტოფილეში ნაპოვნი ქარვის მძივის ბურთულებივით ციცქნა იყო, მაგრამ არსებობის უფლება ჰქონდა.

და ავთო ძიაც თხრიდა. თხრიდა ზაფხულსა და ხანდახან ზამთარშიც. ერთხელ სადღაც გორაზე, სადაც იმ დროისთვის ეგულებოდა თამარის საფლავი, ტრაქტორით აატანინა თანასოფლელს უამრავი გაფუჭებული საბურავი, რათა იქ დაენთო და თოვლი დაედნო, რომ მერე გაეთხარა. მაგრამ უკან გზობაზე ეს საბურავების აცმა შემთხვევით ისევ ტრაქტორს გამოსდებია და დაღამებულზე ვერ შეუნიშნავთ. დილით უნახავთ, ეს მათი ატანილი საბურავები ისევ ქვევით იყო, სოფელში.

რამდენიმე წელი იდგა ავთო ძიას სახლის გვერდით უზარმაზარი, მისი ორსართულიანი სახლის სიმაღლე მიწის სათხრელი ექსკავატორი, რომელიც თავისი ხელით ააწყო, მუშაობდა კიდეც, ოღონდ გვიან გაახსენდა, რომ ექსკავატორს გადაადგილების საშუალებაც სჭირდებოდა, აბა, თავისი სახლის გვერდით ხომ არ დაიწყებდა თხრას.

ყველაზე სახალისო ამბავი, რომელიც ავთო ძიას უკავშირდება, ორიათასიანების დასაწყისში მოხდა. ჩავედი ერთხელაც სოფელში და აღმოვაჩინე, რომ სახლში სტუმრად გვყავდა (ნათესავს მოუყვანია ) ახალგაზრდა ბერი. ეს ბერი დასავლეთ საქართველოს ერთ-ერთ მონასტერში იყო გაზრდილი, მგონი, პირველად მაშინ გამოვიდა მონასტრის გარეთ. დისშვილებს ვიდეომაგნიტოფონი და მულტფილმების კასეტები ჰქონდათ, ისეთი გატაცებით უყურებდა ბერი, ისეთს იცინოდა ტომი და  ჯერიზე, ისე უკვირდა და არ იცოდა ამა სოფლის არაფერი, გაგეცინებოდათ და თან მისი სუფთა თვალების ყურებითაც გაიხარებდით. მერე ეს ბერი საპატრიარქოში დასახლდა და 5 -6 წლის შემდეგ თურქეთის საზღვარზე დააპატიმრეს, განსაკუთრებით დიდი ოდენობით ნარკოტიკი შემოჰქონდა საქართველოში. ძალიან მძიმე წარმოსადგენია, ასეთი რა შეემთხვა, რომ იმ სუფთა, მიამიტმა ბიჭმა ბოლოს ეს გააკეთა. იქნებ არც გაუკეთებია, ვინ იცის? ამ ქვეყანაში ხომ ბოლომდე ვერ ვენდობით მართლმსაჯულებას.

მოკლედ, ჩავედი სოფელში და რას ვხედავ, ეს ბერი და ავთო უსხედან სუფრას. ავთო თავისი რწმენისას უყვება, ეს ცდილობს ორთოდოქსული მართლმადიდებლობის რამე გააგებინოს ავთოს, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არ გამოსდის. და, აი, აქ ავთო ყვება თავისი რწმენისა და წმინდა გიორგისთან ნაღდ და კაცური ურთიერთობის ამბავს:

_ არაყი გამამელივა, ჩავე, გავე, ავე (სახლიდან ჭალაზე ჩავიდა, არაგვზე გადავიდა, მთაზე წმინდა გიორგის ეკლესიაში ავიდა). ვუთხარ, წმინდა გივარგი, მასესხე არაყი, ორ კვირაში გამოვხდი, ჩაყრილი მაქვს ბორბოლა მსხალი ბოჩკებში და ჩაგასესხებ-მეთქი. წმინდა გიორგის სალოცავში, როგორც ჩანს, ხატობისას დარჩა არაყი, რომლის იქიდან წამოღებაც არ შეიძლებოდა.

მამა გიორგის, შევატყვეთ, სულ მთლად ჩამოუვარდა ყბა. აქ ავთო ძიამ კაი დიდი პაუზა გააკეთა და ბოლოს სუნთქვაამოყოლებით, დარწმუნებით, ამაყად დააბოლოვა:

– მასესხა.

ავთო ძია რომ წმინდა გიორგის ვალს დაუბრუნებდა, ამაში ისევე არ შეგვპარვია ეჭვი, როგორც მას არ ეპარებოდა ეჭვი, რომ წმინდა გიორგიმ არაყი ასესხა.

ავთო ძიამ სიყვარული და ძმობაც ისეთივე იცოდა, როგორც ოცნება. მამას ძმობასა და სიყვარულს მანამდე უმტკიცებდა, სანამ თვითონ არ დაავადდა. მოდიოდა თიბავდა,  ღობეებს აკეთებდა, თოხნიდა, ბარავდა. კაცის საქმე რაც არის სოფელში, რამდენიმე წელი უსაყვედუროდ გასწია მამას მაგივრად.

ახლა აღარც ავთოა, აღარც მისი ცოლი, ის ბერი გამოვიდა თუ ისევ სასჯელს იხდის, არ გამიგია. ვზივარ ჩემს ქალაქურ ბინაში და გული მწყდება, ავთო ბიძიას ხელებით ცაში ატყორცნილს ცოტა მეტად უნდა შემძლებოდა საკუთარი ოცნებების ერთგულება. თუმცა როგორც ბოლო იმედი, ისე ჩამესმის მისი ამაყი, დარწმუნებული ამოძახილი:

– მასესხა!

წარმოდგენები ინფექციური დაავადებების შესახებ XIX საუკუნის 60-იან წლებში (საქართველოს მაგალითი და განზოგადებანი)

სამეცნიერო კვლევები  მედიცინის ისტორიაში მსოფლიო მასშტაბით საკმაოდ აქტუალურია. ამას განაპირობებს საზოგადოების მუდმივი ინტერესი ადამიანის ჯანმრთელობის დაცვისა და შენაჩუნების, ჯანმრთელობისა და დაავადების რაობის, მკურნალობის სისტემებისა და მიდგომების მიმართ. ეს კვლევები საშუალებას გვაძლევს. თვალი მივადევნოთ, როგორ იცვლება დროთა განმავლობაში, ერთი მხრივ, დაავადების, სენის და, მეორე მხრივ, სამკურნალო საქმის, მედიცინის არსი და აღქმა, როგორ ვითარდება მედიცინის სოციალური როლი საზოგადოებაში, როგორ ხდება მედიცინის წიაღში მისი სხვადასხვა დარგის გამოყოფა.

ამ თვალსაზრისით მეცნიერთათვის უმნიშვნელოვანეს საკვლევ წყაროს წარმოადგენს ხელნაწერები, ამასთან აღსანიშნავია, რომ ეს შეიძლება იყოს არა მხოლოდ ანატომიურ-ფიზიოლოგიური, ზოგადთეორიული ხასიათის ტრაქტატები, სააქიმო წიგნები და კარაბადინები, ასტროლოგიურ კრებულებში ჩართული სამედიცინო შინაარსის მასალა, არამედ ძველ საერო  და სასულიერო თხზულებებში მოცემული პასაჟები დაავადებებისა და კონკრეტული სამკურნალო საშუალებების აღწერით, მოგონებებში, მემუარული ლიტერატურის ნიმუშებში დაცული სამედიცინო ცნობები.

ამ სტატიაში ვისაუბრებთ ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულ ერთ ხელნაწერზე S 1665, რომელიც წარმოადგენს ქართველი პოეტისა და საზოგადო მოღვაწის, ქართველ რომანტიკოსთა უფროსი თაობის წარმომადგენლის, ალექსანდრე ორბელიანის მოგონებებს – „პირველი ქოლერა აქ, ტფილისში (1830 წელსა რაც ვიცი ანუ შემხვედრია)“[1].

მართალია, ხელნაწერის ქვესათაურში მითითებულია კონკრეტული – 1830 წელი, მაგრამ თვითონ ხელნაწერი ავტორს 1869 წელს დაუსრულებია. ამრიგად, ტექსტი იძლევა ინფორმაციას  1830-იანი წლებიდან 1870 წლამდე პერიოდში (თითქმის 40 წლის მანძილზე) საქართველოში გავრცელებული ინფექციური დაავადების შესახებ. თხზულება საინტერესოა XIX საუკუნის 60-იან წლებში საქართველოში ინფექციური დაავადებების, კერძოდ, ქოლერის შესახებ წარმოდგენების შესწავლის თვალსაზრისით.

ხელნაწერის შესახებ

ხელნაწერი დაცულია ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ქართული ხელნაწერების კოლექციის S ფონდში (ყოფილი წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების კოლექცია), შიფრით S  1665 [2]. ხელნაწერი შედგება 17 ფურცლისგან, ფურცლის ზომაა 35,4×22 სმ. დაწერილია მხედრულით, ფანქრით, ცალ სვეტად. ხელმოწერილია და დათარიღებული. იგი  ავტორს დაუმთავრებია „9-ს აპრილს, 1869-სა წელსა, ქ.ტიფლისს“, გარდაცვალებამდე 8 თვით ადრე.

სურ. 1. S 1665. ალექსანდრე ორბელიანი. „პირველი ქოლერა აქ, ტფილისში (1830 წელსა რაც ვიცი ანუ შემხვედრია)“. ავტოგრაფი. 1869 წ. ტფილისი.

დაცულობის ადგილი: კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა  ეროვნული  ცენტრი.

ვინ არის მოგონებათა ავტორი?

მოგონებების ავტორი, ალექსანდრე ვახტანგის ძე ორბელიანი, ერეკლე მეორის უმცროსი ასულის, თეკლე ბატონიშვილის ვაჟიშვილია. ალექსანდრეს მამა, თავადი  ვახტანგ ორბელიანი მსახურობდა რუსეთის არმიაში და 1812 წელს კახეთის აჯანყების დროს დაიღუპა. ალექსანდრე ორბელიანის ცხოვრების ძირითადი ეტაპები იმ პერიოდის სხვა ცნობილ ქართველ მოღვაწეთა, დიდგვაროვან ოჯახთა წარმომადგენლების ბიოგრაფიების მსგავსია: სწავლობდა თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში, შემდეგ პეტერბურგში (სამხედრო  სასწავლებელში), იყო თბილისის მაზრის თავადაზნაურობის წინამძღოლი, მონაწილეობდა სპარსეთისა და ოსმალეთის წინააღმდეგ ბრძოლებში, მსახურობდა მრჩევლის თანამდებობაზე გუბერნიის სამმართველოში; როგორც 1832 წლის შეთქმულების ერთ-ერთი ხელმძღვანელი და ორგანიზატორი გადაასახლეს ორენბურგში, სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ ჩაება საზოგადოებრივ ცხოვრებაში – აქვეყნებდა თავის თხზულებებს ჟურნალ „ცისკარში“, ხელს უწყობდა თეატრის აღორძინებას, გაზეთების დაარსებას, სკოლების გახსნას [3].

ხელნაწერი, როგორც ლიტერატურულ – ისტორიული ძეგლი

ხელნაწერში მოცემული ინფორმაცია შეიძლება რამდენიმე შრედ განვიხილოთ:  პიროვნება, ოჯახი, ქალაქი, ქვეყანა და მსოფლიო ეპიდემიის დროს.

პიროვნება

რასაკვირველია, პირველ რიგში, ეს მოგონებები ალექსანდრე ორბელიანის ცხოვრების გარკვეულ პერიოდს ასახავს, 1830 წელს ის 28 წლისაა. მოგონებების მიხედვით შესაძლებელია მისი ცხოვრების წესის, დღის წესრიგისა და სამსახურებრივი მოვალეობების დადგენაც კი. ამავე დროს, ეს არის მისი სულიერი სამყაროს ამსახველი მასალა, რომელშიც ჩანს მისი განცდები უჩვეულო ეპიდემიისა და საყოველთაო შიშიანობის დროს, ჩანს მისი ადამიანური თვისებები, ჰუმანურობა, რომელსაც სიტყვით და, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, მოქმედებითაც გამოხატავს. საილუსტრაციოდ ერთი ეპიზოდი მოვიყვანოთ: ალექსანდრე ქალაქის გარეუბანში მისთვის უცნობ დედაკაცს, რომელიც „თმა ჩამოწეწილი მორბოდა გულსაკვდავის კვნესითა“, დედას, რომელსაც წინა დღეს „ქმარი და ერთი ვაჟკაცი შვილი“ ქოლერით მოუკვდა და მაშინვე პოლიციამ დაამარხვინა,  დაავადებისგან გონებადაკარგული მეორე შვილის  მოსულიერებაში და გადარჩენაში ეხმარება.

ოჯახი

ტექსტი საინტერესო ინფორმაციას იძლევა ბაგრატიონთა დინასტიის უკანასკნელ წარმომადგენელთა ქონებრივი მდგომარეობის, ყოველდღიური ოჯახური ყოფის და ამ ყოფის ატრიბუტების შესახებ –  საოჯახო ჭურჭელი, კერძები, სატრანსპორტო საშუალებები. ტექსტიდან კარგად ჩანს საქართველოს უკანასკნელ მეფეთა მემკვიდრეების ცხოვრების და ურთიერთდამოკიდებულებების საინტერესო დეტალები. ქოლერის შიშის ქვეშ მყოფი ალექსანდრე ზაფხულის სიცხეში ოთახის კარებს და ფანჯრებს ხურავს, რასაც დედას, თეკლე ბატონიშვილს იმ დროს გავრცელებული წარმოდგენების საფუძველზე ასე უხსნის: „ვინც მიხურვილს ოთახში არის, იქ ხოლერა თურმე ვეღარ შევა“. საინტერესოა, რომ თეკლემ შვილს სიმხნევისკენ მოუწოდა – „რაო ალექსანდრე – აკი თქვეს, რომ ალექსანდრე ვაჟკაცი არისო.  რაზე გეტყობა შენ ესა? – სიკვდილისა გეშინია, როგორ გეკადრება კაცსა?“ ამ სიტყვებით წაქეზებული ალექსანდრე ქალაქში გადის, ადგილზე აკვირდება მიმდინარე პროცესს, რის საფუძველზეც მოგონებებში აღწერს ქალაქის მცხოვრებთა შიშიანობას, ხალხის ქალაქიდან გახიზვნას, ეპიდემიის საწინააღმდეგოდ განხორციელებულ ღონისძიებებს.

ქალაქი

თბილისს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მოგონებებში. ხელნაწერში საკმაოდ დინამიურადაა აღწერილი ქალაქში ეპიდემიის შესახებ ცნობების გავრცელება და ამით გამოწვეული პანიკა მოსახლეობაში.

„სადილი რომ გავათავეთ, …ჩემი ცოტა ძილი, ან ოცი მინუტი და ან ნახევარი საათი დავიძინე… ამ ჩემი ძილის შემდეგ რომ გამეღვიძა, სახლის ბალკონზედ გაველ და აქეთ  იქით სიარული დავიწყე. დღე იყო მზიანი  და კარგათაც ცხელოდა. ამ დროს ამ მეიდანზედ ქვემოთი ბაზრის მხრიდან ერთი დასტა ხალხი, ზოგი წინ, ზოგი უკან  მორბოდნენ გაფანტულები და ერთმანეთს უძახოდნენ.

• „არიქა ჩქარა გასწით, თათრის მეიდანში შემოვიდა“.

იმ მორბენალს ხალხსა დაუძახე მაღლის ხმითა ბალკონიდგან.

• „რა ანბავია მითხარით კაცო?“
• „რაღა რა ანბავია, ხოლერა თათრის მეიდანში შემოვიდა, კაცები წაიქცნენ და იხოცებიან“… ამათ უკან კიდევ სხუანი მორბოდნენ და ისინიც ამას იძახოდნენ, თან ამასაც:
• „უნდა მთელი ქალაქი აიყაროს, დავიფანტნეთ სოფლებში, მთებზედ და ტყეებში“ და თან მიეშურებოდნენ. ბოლოს კიდევ სხვები მორბოდნენ და ისინიც ამას იძახოდნენ.

სწორედ უნდა ვთქუა, პირველმა იმათმა ამისთანა შიშმა, მერე იმათმა ამისთანა სახემ მეც ასეთმა ზარმა ამიტანა, რომ შინ შამოველ, სულ ერთიან ოთახის კარები და ფანჯრები მივხურე იმ სიცხეში და დავიწყე სიარული აქეთ იქით ფიქრში. გამეგონა: დახურვილს ოთახში ხოლერა ვერ შემოვაო. ამიტომაც მეც დავხურე ის ოთახი“.

ეპიდემიის შედეგად დაცარიელებული ქალაქის სურათი სევდას ჰგვრის ავტორს და დაავადების გამოჩენემდე სიცოცხლით სავსე, ხმაურიან ქალაქს ახსენებს.

„სანთლის შუქი ფანჯარაში ძლივს ანათებდა, ასე გასინჯეთ ძაღლის ყეფაც არსაიდგან აღარ ისმოდა, ისე ყოველი ბუნების ხმა გაკმენდილი იყო, მაშინ როდესაც მხიარული ქალაქის ხალხი სიმღერ-ძახილითა აივლიდნენ, ჩაივლიდნენ, დაირა და ჭიანური თავის თარით, ვინღა დაუკრავდა… ყოველი ეს იმ დროს მკვდარი იყო, დაბურვილი მწუხარების სიჩუმე იწვა ამ ჩუენს ტურფა ქალაქს ტფილისს“.

მოგონებები იძლევა გარკვეულ წარმოდგენებს ეპიდემიის პირობებში  ქალაქის ცხოვრების ადმინისტრაციული ორგანიზების თაობაზეც. ქალაქის სავაჭრო ობიექტები ძირითადად დაიხურა, ვინაიდან „დუქნების პატრონები სულ გაქცეულიყვნენ“. ამავე დროს, ქალაქში დარჩენილი მოსახლეობის კვების უზრუნველსაყოფად დადგენილ იქნა გარკვეული მორიგეობა – „პოლიციამ გვიბრძანა, რიგით უნდა ვიდგეთ ყასბები აქ, რომ ვინც რუსის ოფიცრები დარჩნენ აქა, ან კიდევ რიგიანი სახლობანი, იმათ ხორცი ვაძლიოთ“.

მოგონებებში მოცემულია სამედიცინო ისტორიის თვალსაზრისით საინტერესო ინფორმაცია:

1. პირველ რიგში, აღსანიშნავია მოგონებების სხვადასხვა ეპიზოდებში მოცემული დაავადების კლინიკური სურათი: „თათრის მეიდანში გაველ, იქ აქა-იქ წაქცეული კაცები, ზოგს რკინისფერი ედო სახეზე და იკვანჭებოდა, ზოგსა პირიდგან ზაფრა ამოსდიოდა“, და სხვ.
2. წარმოდგენები „ქოლერის ქარზე“, როგორც დაავადების გამომწვევზე და ამ წარმოდგენების შესაბამისად მიღებული ზომების თაობაზე;
3. მოგონებებში საკმაოდ დრამატულ სიტუაციებში ავადმყოფების სამკურნალოდ გამოყენებული სამკურნალო საშუალებები და ხერხებია მოცემული, კერძოდ კი, აღწერილია „სისხლის გაღება“ და ავტორისეული მიგნება – კახური შავი ღვინოს გამოყენება.

მედიცინის ისტორიკოსი, პროფ. მიხეილ შენგელია ამ ხერხებს შემდეგ შეფასებას აძლევს [4]. „სისხლის გაღებას“ მეტად უგნურ ხერხს უწოდებს, რომელიც დამღუპველად მოქმედებდა ქოლერიან ავადმყოფზე, ვინაიდან ქოლერით დაავადებულის ორგანიზმი სითხისგან იცლება და საჭიროა, პირიქით, რაც შეიძლება მეტი სითხის მიწოდება და არა გამოღება სისხლის სახით. ამგვარი მანიპულაცია აჩქარებდა და გამოჯანმრთელების ნაცვლად ორგანიზმის დაღუპვას უწყობდა ხელს. კახური შავი ღვინის, როგორც სამკურნალო საშუალების გამოყენებასთან დაკავშირებით კი მკვლევარი აღნიშნავს, რომ ქოლერის მსუბუქი ფორმით დაავადებულთათვის ეს ხერხი შეიძლებოდა ეფექტური ყოფილიყო, რადგან ავადმყოფი ღვინის სახით სითხეს იღებდა, ღვინო სუსტი, მაგრამ მაინც ერთგვარი სადეზინფექციო საშუალების ფუნქციასაც შეასრულებდა, გარდა ამისა, ტანინის შემცველობის გამო, შავი ღვინო გამოიწვევდა კუჭ-ნაწლავის შეკვრას და ამით დაიცავდა ორგანიზმს სითხის დაკარგვისაგან.

ქვეყანა

საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული ცნობების მიხედვით, ქოლერა განსაკუთრებული სიმძლავრით მძვინვარებდა თბილისში, ასევე, თელავის, გორის, სიღნაღის, დუშეთის და სხვა მაზრებში. აგვისტოს მეორე ნახევრიდან 1 სექტემბრამდე 2772 კაცი დაღუპულა[5]. ალექსანდრე ორბელიანის მოგონებებში სტატისტიკური ცნობები მოყვანილი არ არის, ავტორს ლაკონიურად უწერია: „დიდი დანაკლისი უყო საქართველოს ხალხსა ხოლერამაო“.

მოგონებების ბოლოს ავტორი ერთი წინადადებით გვიჩვენებს, თუ რამდენად ხშირი სტუმარი  გახდა ქოლერა საქართველოს მცხოვრებთათვის. „წარმოიდგინეთ მე იმისთანა საშინელს ხოლერას გადავუჩი (იგულისხმება, 1830 წლის ქოლერა – ი.გ.), მშვიდობით ვიყავ, 1847-სა წელსა ზაფხულის დროს კიდევ ხოლერა რომ გაჩნდა საქართველოში, სადაც კიდევ ხალხი ბევრი დაიხოცა, კიდევ მშვიდობით გადაურჩი, შემდგომ კიდევ იყო ორი თუ სამი ხოლერა საქართველოში იმათაც მშვიდობით გადაურჩი, მაგრამ 1865 წელსა, შემოდგომას რომ გაჩნდა ხოლერა, მაშინ მეც მამნახა იმან და თავისი ძალა ამოქმედა ჩემზედა… კიდევ კარგი აქ – ქ.ტფილისში შემეყარა ის ხოლერა, რომ აქიმები და სამკურნალო წამლები სულ საჩქაროთ მოხერხდა, თორემ თუ სოფელში ვყოფილიყავ და ის ხოლერა იქ შემყროდა, უთუოდ ტყავსა გავჭიმავდი“. ამ ერთი წინადადებით შესაძლებელია XIX საუკუნის საქართველოში ქოლერის ისტორიის რეკონსტრუქცია.

მსოფლიო

ქოლერა საქართველოში მსოფლიო პანდემიის ნაწილია, ეს კარგად ესმის ალექსანდრე ორბელიანს, რომელიც თავის მოგონებებს ასე იწყებს:

„ამ წელიწადის ორი თუ სამი წლის წინათ ამბები მოდიოდა: ინდოეთსა ერთი რაღაც სნეულება გაჩენილა, ძალიან სწყვეტს ხალხსა, რომელსაცა უწოდებენ ხოლერასა…“

სამ წელიწადში ინდოეთში დაწყებული დაავადება საქართველოს აღწევს, რუსეთის იმპერიის სხვა ნაწილებში ვრცელდება და ევროპაში გადადის. XIX საუკუნეში მსოფლიომ ქოლერის ხუთი პანდემია გადაიტანა.

“ტფილისის შავ ვარდად” წოდებული ნინო ჭავჭავაძე, საფრანგეთის მეფე შარლ X, ისტორიკოსი კარლ ფონ კლაუზევიცი, რუსი კომპოზიტორი პეტრე ჩაიკოვსკი, ფრანგი ფიზიკოსი, „თერმოდინამიკის მამა“ სადი კარნო (პოსტერი საგანმანათლებლო პროგრამისთვის) გარდაიცვალნენ ქოლერის შედეგად.

აღსანიშნავია, რომ ქოლერის პანდემიის ყველაზე მძლავრ აფეთქებას 1850 -იან წლებში ჰქონდა ადგილი. ვიქტორიანული ბრიტანეთი შეძრა 1854 წლის ეპიდემიამ, როდესაც ლონდონის ცენტრში, სოხოში რამდენიმე დღის განმავლობაში 616 ადამიანი გარდაიცვალა. ეს აფეთქება  ისტორიაში შევიდა ბრიტანელი ექიმის ჯონ სნოუს წყალობით, რომელმაც მეთოდურად გამოიკვლია დაავადების ყველა შემთხვევა და ქოლერის გავრცელების მიზეზად „ქოლერის ქარი“ კი არა, დაბინძურებული წყალი დაასახელა. სნოუმ შეადგინა ქოლერის შემთხვევების რუკა, მასზე აღნიშნა წყლის შეგროვების ადგილები და სახლები, სადაც დაფიქსირდა ქოლერისგან გარდაცვალების შემთხვევები. ექიმი სნოუ, სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, ცდილობდა დაესაბუთებინა კავშირი სოხოს ბროდ-სტრიტზე წყლის მიწოდების წყაროსა და დაავადების შემთხვევებს შორის. ამ მონაცემებთან თითქოს წინააღმდეგობაში მოდიოდა ის ფაქტი, რომ ახლოს მდებარე მონასტერში ქოლერით არავინ დაავადებულა. ამ ანომალიის შესწავლამ აჩვენა, რომ ბერები სვამდნენ მხოლოდ მონასტერში მოხარშულ ლუდს, რამაც ჯონ სნოუს თეორია კიდევ უფრო გაამყარა. ექიმი სნოუს კვლევა განიხილება როგორც უმნიშვნელოვანესი მოვლენა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ისტორიაში, რომელმაც ბიძგი მისცა ეპიდემიოლოგიის ჩამოყალიბებას, წყალმომარაგებისა და კანალიზაციის სისტემების განვითარებას[6].

1883 წელს, რობერტ კოხის მიერ ქოლერის ვიბრიონის აღმოჩენამ საფუძველი დაუდო სამეცნიერო წარმოდგენების განვითარებას ქოლერის გამომწვევი მიზეზების შესახებ. სწორედ მეცნიერების მიღწევების შედეგად  ეპიდემიები, ინფექციური დაავადებები შეუცნობელი და არაკონტროლირებადი მოვლენებიდან თანდათანობით გადაიქცა გამოწვევებად, რომელიც კონტროლს ექვემდებარება.

სამხედრო ისტორიკოსი, მედიევისტი და ცნობილი ფუტუროლოგი იუვალ ნოე ჰარარი,   თავის ბესტსელერში – „Sapiens: კაცობრიობის მოკლე ისტორია“ – აღნიშნავს, რომ მესამე ათასწლეულის დასაწყისში კაცობრიობამ არაჩვეულებრივი „აღმოჩენა“ გააკეთა[7]. რა აღმოჩენაზე საუბრობს ავტორი?  შეიძლება ყოველდღიურ ცხოვრებაში ჩვენ ნაკლებად ვფიქრობთ ამაზე, თუმცა ახალი კორონავირუსის ეპიდემიამ და მასთან დაკავშირებით გატარებულმა ღონისძიებებმა ეს „აღმოჩენა“ ჩვენი ყურადღების ფოკუსში მოაქცია – XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან კაცობრიობამ თანდათანობით შეძლო აელაგმა ეპიდემიები. ათასეული წლების მანძილზე, თაობების განმავლობაში, ადამიანები ევედრებოდნენ ღმერთებს, წმინდანებს, იგონებდნენ სხვადასხვა საშუალებებს და სოციალურ სისტემებს, მაგრამ მილიონობით იხოცებოდნენ ეპიდემიებისგან. რასაკვირველია, XXI საუკუნის დასაწყისში ამ მოვლენას კიდევ აქვს ადგილი, მაგრამ ჩვენთვის ეპიდემია აღარ არის სასოწარკვეთისა და უიმედობის საფუძველი. ჩვენ, უმეტეს შემთხვევაში, ვიცით, როგორ შეიძლება მისი პრევენცია, დაწყების შემთხვევაში მისი ლოკალიზაცია და საზოგადოების დაცვა  და მის დასაძლევად იმედს ვამყარებთ მეცნიერების მიღწევებზე.

ამ ევოლუციის გააზრებაში მნიშვნელოვანია მედიცინის ისტორიის კვლევები, მათი ხელშეწყობა და კვლევის შედეგების გავრცელება, სწორედ ამ მიზანს ემსახურება მოცემული სტატიაც.

სტატია მომზადებულია ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის პროექტის – „სამედიცინო და ვეტერინარული ხელნაწერები საქართველოსა და უცხოეთის სიძველეთსაცავებში“ – ფარგლებში, რომელიც დაფინანსებულია შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მიერ (გრანტის №HE17-54, 2017-2020წწ.)

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ხელნაწერი S 1665. ალექსანდრე ორბელიანი. „პირველი ქოლერა აქ, ტფილისში (1830 წელსა რაც ვიცი ანუ შემხვედრია)“. ავტოგრაფი. 1869 წ. – კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი
2. ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა. ყოფილი ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების (S) კოლექცია. ტ. Ш (ელენე მეტრეველის რედაქციით) – საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა. – თბილისი, 1963 – გვ. 128.

3. ალექსანდრე ორბელიანი. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7- თბილისი, 1984 – გვ. 556.
4. მიხეილ შენგელია. ძიებანი ქართული მედიცინის ისტორიიდან. თბილისი. 1981 – გვ. 231 –  236.

5. მიხეილ შენგელია. გარდამავალი პერიოდის ქართული მედიცინა. თბილისი. 1968 – გვ. 130
6. Петр Талантов. “0.05 Доказательная медицина от магии до поисков бессмертия” – Corpus, 2019.
7. Yuval Noah Harari “Sapiens: A Brief History of Humankind”

https://loveread.ec/read_book.php?id=57922&p

https://www.academia.edu/36486724/OceanofPDF.com_Sapiens_A_Brief_History_of_Humankind_by_Yuval_Noah_Harari – ბოლო ნახვის თარიღი 22.06.2020

რამდენიმე წლის წინ ჩემს კლასთან ერთად (IV კლასი) მონაწილეობა მივიღე საერთაშორისო კვლევაში „PIRLS -2016”, რომლის მთავარი მიზანი იყო მეოთხეკლასელებში წიგნიერების დონის შემოწმება/განსაზღვრა. ჯგუფზე და საკუთარ თავზე დაკვირვებით აღმოვაჩინე, რომ ამ მიმართულებით ძალიან ბევრი მაქვს სამუშაო, რათა ბავშვებს უკეთესი შედეგები ჰქონდეთ. მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ, რომ თანამედროვე სწავლებაში უმნიშვნელოვანესი ადგილი უჭირავს წიგნიერებას, როგორც გამჭოლ კომპეტენციას, რომლის განვითარებაც სასკოლო განათლების პრიორიტეტადაა ქცეული.

გარდა ამისა, ზედა საფეხურის კოლეგები დაკვირვების შედეგად ხშირად ამბობდნენ, რომ მაღალ საფეხურებზე უკეთესი მიღწევები აქვთ იმ მოსწავლეებს, რომელთაც დაწყებით კლასებში კარგად ისწავლეს კითხვა. და პირიქით,  მოსწავლეები, რომლებიც დაბალ კლასებში ამ უნარის დეფიციტს განიცდიდნენ, ვერც შემდგომ აღწევენ წარმტებას.  ამას მრავალი კვლევაც ადასტურებს.

ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლების ერთ-ერთ ძირითად მიმართულებას კითხვა წარმოადგენს. „კითხვის უნარის განვითარება წიგნიერების საფუძველია, რაც  სრულფასოვანი პიროვნების ჩამოყალიბების აუცილებელ პირობას წარმოადგენს. ეს მიმართულება ემსახურება მშობლიურ და მსოფლიო ლიტერატურასთან ზიარებას; ამასთანავე, ნაირგვარი წერილობითი ტექსტის წაკითხვის, მათში მოცემული ინფორმაციის გაგების, გააზრებისა და გამოყენების უნარ-ჩვევების გამომუშავებას. სწავლის პროცესში მოსწავლემ უნდა გამოიყენოს კითხვის ძირითადი სტრატეგიები, რათა შეძლოს ტექსტის შერჩევა, მასში სასურველი ინფორმაციის დამოუკიდებლად მოძიება, კრიტიკული კითხვა“, – წერია ეროვნულ სასწავლო გეგმაში. წიგნიერების განვითარება კი პირდაპირ კავშირშია ისეთი კომპლექსური უნარების განვითარებასთან, რომლებსაც წერისა და კითხვის უნარი ჰქვია.

კითხვის სწავლების საწყის ეტაპზე (საანბანო პერიოდის დასრულების შემდეგ, განსაკუთრებით კი მეორე კლასიდან) ქართული ენის მასწავლებლის საზრუნავია: რამდენად გამართულად და უშეცდომოდ კითხულობს  მოსწავლე ამა თუ იმ სირთულის ტექსტს? რამდენად მოქნილია მისი კითხვის პროცესი?

პირველ კლასში, როგორც ქართული ენის ყველა სხვა მასწავლებელს, მთავარი აქცენტი გადატანილი მქონდა მოსწავლეებში ფონოლოგიური უნარ-ჩვევების განვითარებაზე. წლის ბოლოს მოსწავლეთა უმრავლესობა კარგად ფლობდა მას, თუმცა რამდენიმე ბავშვთან სასურველ შედეგს ვერ მივაღწიე. დავიწყე პრობლემის იდენტიფიცირება. ჯერ გავეცანი საკითხის ირგვლივ არსებულ ამა თუ იმ ლიტერატურას.

როგორც აღმოჩნდა, კითხვა, განსაკუთრებით ადრეულ ასაკში, დიდ გავლენას ახდენს ბავშვის შემეცნებითი უნარების განვითარებაზე. ამიტომ დიდი მნიშვნელობა აქვს, რამდენად ბევრს კითხულობს ბავშვი.

ბავშვები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან კითხვის უნარის ფლობის თვალსაზრისით. ამაზე დიდ ზეგავლენას ახდენს ის ფაქტი, თუ რამდენად ადრეული ასაკიდან იწყებს კითხვას, რამდენად წიგნიერ გარემოში იზრდება იგი და ა.შ. და რომ სწორედ ეს განაპირობებს მისი დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას კითხვის მიმართ.

მკვლევრები ხშირად აღნიშნავენ, რომ კითხვის უნარის განვითარების შეფერხების მიზეზი, ზოგჯერ არასაკმარისი, ან არასათანადო სწავლებაა. ამიტომ მასწავლებელს დიდი როლი ენიჭება მის სრულყოფაში.

დაწყებით საფეხურზე კითხვის უნარის განვითარება ძალიან რთული და შრომატევადი პროცესია, რადგან ბავშვი სწორედ ამ დროს სწავლობს ასო-ბგერებს, მის აკუსტიკურ ხატს და შესაბამისობას ბგერებთან,  გამთლიანებას, გამოყოფას, კითხვის მოქნილობას, გამომსახეველობას და ა.შ.

ადრეულ ასაკში კითხვის უნარის განვითარების შეფერხება და სიტყვის აღქმისა და გაშიფვრის სირთულე ბავშვს კითხვის მიმართ უარყოფით დამოკიდებულებას უჩენს, რის გამოც კითხვის ავტომატიზაციის პროცესი ფერხდება,  ეს კი ერთგვარად იწვევს ბავშვის ფრუსტრაციას, დაბალ თვითშეფასებასა და დემოტივაციას. ამიტომ მასწავლებელსა და ოჯახს ძალიან დიდი როლი აკისრია მოსწავლის კითხვის უნარის განვითარებაში.

სტანდარტის მიხედვით გამართული კითხვის უნარი განვითარებულია, თუ მოსწავლეს შეუძლია:

• სხვადასხვა სირთულის ტექსტის ხმამაღლა, გამართულად და გაბმით წაკითხვა;
• სხვადასხვა სირთულის ტექსტის ჩუმად გამართულად წაკითხვა;

რაც თავის მხრივ მოიაზრებს შემდეგ ინდიკატორს:

• მოსწავლე კითხულობს ტექსტს უშეცდომოდ;
• კითხულობს ტექსტს გაბმულად;
• კითხულობს შესაფერისი სირთულის ტექსტს;
• კითხულობს ზომიერი სიჩქარით;
• კითხულობს გამომეტყველებით (ხმამაღლა);
• ხმამაღლა კითხვისას ინტონაციით გამოხატავს ტექსტში ასახულ ემოციებსა და განწყობას.

ე.ი. კითხვის მოქნილობის მახასიათებლებია: სწრაფად, უშეცდომოდ, გაბმითა  და გამომეტყველებით კითხვა. საწყის ეტაპზე კითხვის ტემპი შედარებით დაბალია, რადგან მკითხველის მთავარ ამოცანას სიტყვების დეკოდირება წარმოადგენს. კითხვის სწრაფი ტემპის მიღწევა იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ განაპირობებს, გაბმულ, სწორი ინტონაციებით კითხვას და ხელს უწყობს წაკითხულის გააზრებას.

კითხვის მოქნილობაზე ზეგავლენას ახდენს ტექსტის რაგვარობა. მოქნილობა მცირდება მაშინ, როცა წასაკითხი ტექსტი ასაკისთვის შეუფერებელია. ამიტომ დიდი მნიშვნელობა აქვს სწორად შერჩეულ არამარტო ტექსტს, არამედ მეთოდებსაც, რათა მათი კითხვა გაწაფული და გამართული გახადოს.

ლიტერატურის გაცნობის შემდეგ სწორ ნაბიჯად მშობელთა გამოკითხვა მივიჩნიე, რათა გამეგო  შინ კითხვის პროცესში რა სირთულეები იჩენდა ხოლმე თავს.

რამდენიმე მშობელი წერდა:

„მათემატიკა ძალიან მოსწონს, მაგრამ აი როგორც კი კითხვას ვუხსენებ, მაშინვე ხან წყალი უნდა, ხან მუცელი ასტკივდება, ხანაც საპირფარეშოში გასვლას ითხოვს. ვატყობ, რომ მისთვის ეს ნამდვილად არ არის სასიამოვნო პროცესი და თავს არიდებს“;

„ჩემს შვილს არ უყვარს კითხვა, რადგან უჭირს სიტყვების ამოცნობა, რაც მას დიდ დროს ართმევს. ამის გამო ხშირად მაქვს მასთან კონფლიქტი, მაგრამ ვერაფერს გავხდი“;

„ნელა კითხულობს, ამიტომ უჭირს ტექსტის შინაარსის გაგება“;

„ასო-ასო კითხულობს, ამის მერე კი უჭირს სიტყვებად წაკითხვა“;

„ქართული ენის საშინაო დავალებას თითქმის მთელ საათს ვანდომებთ“.

მშობელთა გამოკითხვის შედეგებით მივხვდი, რომ საჭირო იყო საშინაო დავალების მოდიფიცირება.

დავიწყე პრობლემის მოგვარების გზების ძიება. მოქნილ/გაწაფულ კითხვასთან დაკავშირებით დღეს უკვე მრავლად მოიძებნება ესა თუ ის მეთოდი და აქტივობა, რომლებიც მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს მოსწავლეებში ამ უნარის განვითარებას. ამგვარი რესურსით  საკმაოდ დახუნძლულია G-PriDe-ის დამხმარე სახელმძღვანელო წერისა და კითხვის უნარების განვითარებისთვის. ასევე პორტალი „კარგი სკოლა“, რომელიც უმრავ მასალას გვთავაზობს იმისთვის, რომ კითხვა უფრო მოქნილი გავხადოთ თითოეული მოსწავლისთვის. სხვა ბევრ საინტერესო აქტივობასთან ერთად, სწორედ ამ პროექტიდან შევარჩიე რამდენიმე თამაში, მოვახდინე მისი მოდიფიცირება, მოვარგე საშინაო დავალებებს და სასწავლო პროცესში ისე გამოვიყენე.

ეს გახლდათ თამაშები „ბინგო“ და  „ვიბსი“ (სახელები თავად შევურჩიე).

     რატომ თამაშები?

იმიტომ, რომ უპირველეს ყოვლისა ითვალისწინებს ასაკობრივ თავისებურებებს, სახალისოა მოსწავლეებისთვის, იწვევს მაქსიმალურ ჩართულობას, მოტივაცია მაღალია, დასწავლაც მეტად უმტკივნეულო, სპონტანური და ავტომატიზებული.

თამაშების ინსტრუქტაჟი ასაკისთვის მორგებული ტექსტის მიხედვით:

ასახსნელი ტექსტიდან ამოვკრიფე თითქმის ყველა სიტყვა და პატარა ზომის ფურცლებზე ორ ეგზემპლარად დავწერე. შეგიძლიათ ეს კომპიუტერულადაც გააკეთოთ. ბევრად მარტივია და ბავშვის თვალიც ეჩვევა ნაბეჭდ ტექსტს.

ჯერ ვუკითხავ ახალ ტექსტს ნელი ტემპითა და ტექსტისთვის დამახასიათებელი ემოციურობით (მოდელირებული კითხვა). მოსწავლეებს ვთხოვ, თითი გააყოლონ.

ასახსნელი ტექსტიდან ამოვკრიფე თითქმის ყველა სიტყვა და პატარა ზომის ფურცლებზე ორ ეგზემპლარად დავწერე. შეგიძლიათ ეს კომპიუტერულადაც გააკეთოთ. ბევრად მარტივია და ბავშვის თვალიც ეჩვევა ნაბეჭდ ტექსტს.

ამის შემდეგ ჩემ მიერ ამოკრეფილი სიტყვების ერთ ეგზემპლარს ვაკრავ (ან ვწერ) დაფაზე ცალ-ცალკე, სასურველია ეს გაკვეთილის დაწყებამდე გააკეთოთ, რადგან არც დრო დახარჯოთ და არც მოსწავლეთა ცნობისმოყვარეობა აღძრათ მათ წასაკითხად. მეორე ეგზემპლარის ბარათებს კი ვკეცავთ და ვათავსებთ  „სიტყვების სკივრში“,  რომელიც შეგიძლიათ გააფორმოთ ბავშვებისთვის საინტერესოდ.

შემდეგ მოსწავლეთა დახმარებით ვკითხულობთ დაფაზე გაკრულ ყველა სიტყვას ერთობლივად  და ხმამაღლა.

მერე თითოეული მოსწავლე თაბახის ფურცელს ყოფს 8 ნაწილად გადაკეცვით. დაფაზე დაწერილი  სიტყვიდან მოსწავლეები ირჩევენ 8 სიტყვას (სურვილის მიხედვით)  და წერენ თითოეულ ნაწილში.

შემდეგ ლოტოს პრინციპით „სიტყვების სკივრში“ ჩაყრილი ფურცლებიდან თითო-თითოდ იღებენ სიტყვას, კითხულობენ ხმამაღლა და დამთხვევის დროს ისინი  ბარათზე გადახაზავენ შესაბამის სიტყვას, რაზეც ბინგოს დაძახებით მიუთითებენ. სრულად შევსების შემთხვევაში კი ამბობენ „სუპერ ბინგო“. იღბლიან მოთამაშედ ჩაითვლება ის ათი მოსწავლე, რომლებიც ბარათს სრულად შეავსებს.

ახლა კი გადავდივართ თამაშზე „ვიბსი“ (ვინ იპოვის ბევრს სიტყვას), რომელიც გულისხმობს დაფაზე გაკრული სიტყვების  სწრაფად მოძებნას. მოსწავლეებს ვყოფ ორ ჯგუფად. თითოეულ ჯგუფში გამოიყოფა წყვილები – „წამკითხველები და მპოვნელები“. ამ თამაშში მცირე სპორტულ აქტივობასაც ვრთავთ. თითოეული ჯგუფი დგება დაფის საპირისპირო კედელთან. ინიშნება დრო – 3 წუთი. ამ ხნის განმავლობაში მოსწავლეები გამორბიან წყვილებად, წამკითხველს ევალება „სიტყვების სკივრიდან“ ამოიღოს ბარათი, რომელზეც სიტყვა წერია და წაუკითხოს მეწყვილე მპოვნელს. ხოლო მპოვნელი იღებს მისი ჯგუფისთვის განკუთვნილი ფერის მარკერს და ცდილობს ამ სიტყვებში მოძებნოს შესაბამისი სიტყვა და შემოხაზოს, წყვილი უბრუნდება ჯგუფს და გამორბის შემდეგი წყვილი. თამაში გრძელდება დროის  (3წთ.) ამოწურვამდე. ბოლოს კი ჯამდება მოძებნილი სიტყვების რაოდენობა.

ამ თამაშის დასრულების შემდეგ, თუ დრო დაგრჩათ (კარგად გაწაფვის შემდეგ ნამდვილად დაგრჩებათ) შეგიძლიათ იმავე ჯგუფებს სთხოვოთ დაფაზე არსებული სიტყვებიდან ერთმა ჯგუფმა მოძებნოს და დაალაგოს მნიშვნელობით მსგავსი სიტყვები (სინონიმები), ხოლო მეორე ჯგუფმა – მნიშვნელობით განსხვავებული სიტყვები (ანტონიმები).

გაკვეთილი შეგიძლიათ დაასრულოთ შეკითხვით – „მოგეწონათ თუ არა ქართული ენის გაკვეთლი?“ . შეფასებისთვის გამოიყენეთ „ცერების“ მეთოდი (ან მისი სხვა ალტერნატივა). დამერწმუნეთ, ყველა მოსწავლე ცერა თითს მაღლა ასწევს მოწონების ნიშნად, რაც იმას ნიშნავს, რომ გაკვეთილი შედგა.

აღნიშნული სასწავლო თამაშების შედეგები და კავშირი საშინაო დავალებასთან:

• გაკვეთილი იქნება პოზიტიური და ხალისიანი;
• მოსწავლეების ჩართულობა და მოტივაცია გაიზრდება;
• გაიწაფებიან სიტყვის ჩაწერაში (როცა მოუწევთ დაფიდან სიტყვის გადაწერა „ბინგოსთვის“);
• შეძლებენ სიტყვების დეკოდირებასა და წაკითხვას. მათ გაკვეთილის განმავლობაში ერთი და იმავე სიტყვის წაკითხვა სულ ცოტა 4-ჯერ უხდებათ: დაფაზე წაკითხვა, ყუთიდან ამოღებისას წაკითხვა, „ვიბსის“ თამაშისას წაკითხვა, სიტყვების დალაგებისას წაკითხვა;
• კითხვასთან დაკავშირებული პრობლემები ისე ძალიან აღარ იჩენს თავს საშინაო დავალების შესრულებისას (ტექსტის კითხვა), რადგან ტექსტში არსებული სიტყვების ამოკითხვა და გაშიფვრა ფაქტობრივად გაკვეთილზე მოუხდათ. ასე რომ, მათ მის შესასრულებლად უფრო ნაკლები დრო დასჭირდებათ.
• გაკვეთილი არ არის მონოტონური და იგი ფიზიკურ აქტივობასაც მოითხოვს (გარბენი), რაც გარკვეული განტვირთვის საშუალებასაც აძლევს 6-7 წლის მოსწავლეებს.

თამაშის გამოყენებისას რეკომენდაციები მასწავლებლებს:

• ნუ შეეცდებით ყველა თამაშის ერთ გაკვეთილზე გამოყენებას. გამოსცადეთ სხვადასხვა გაკვეთილზე და როცა მოსწავლეები გაიწაფებიან ისე, რომ თქვენგან ზედმეტი ინსტრუქტაჟი არ დასჭირდებათ, ნამდვილად შეძლებთ ეს ყველაფერი ერთ გაკვეთილში (40 წთ.) ჩაატიოთ;
• შეეცადეთ, თამაშს არ მისცეთ შეჯიბრის სახე, რადგან ამ ასაკის მოსწავლეები მძაფრად რეაგირებენ წაგება/მოგებაზე;
• ეს თამაშები არ გამოიყენოთ ინტენსიურად. ამ თამაშებისთვის შეგიძლიათ დააწესოთ კვირის ან თვის ერთი კონკრეტული დღე და დაარქვათ „ბინგოს დღე“. ამით მოსწავლეებსაც გარკვეული მოლოდინები ექმნებათ ამ დღის მიმართ და თქვენც უკეთ შეძლებთ რესურსის მომზადებას.

აღნიშნული თამაშების გამოყენება შეუძლიათ უცხო ენების პედაგოგებსაც. ერთ-ერთი გაკვეთილის გეგმა, რომელზეც ეს თამაშებია გამოყენებული შეგიძლიათ იხილოთ ბმულზე – გაკვეთილის გეგმა

ერთ დღესაც ბავშვების ნახევრად შევსებული სავარჯიშო რვეულების, ყდამოგლეჯილი წიგნების, წლების წინ დახატული ნახატების დალაგება და დახარისხება დავიწყე და მივხვდი, რომ ძალიან მეცოდებოდა გადასაყრელად ეს ყველაფერი, თუნდაც მათი ნაწილი და დავიწყეთ ახალი თამაში. რა შეიძლებოდა, გაგვეკეთებინა მათგან, აზრი რომ ჰქონოდა მათ არსებობას, დროის სასარგებლოდ გაყვანაში რომ დაგვხმარებოდა.

მეორადი გამოყენება და რესურსების დაზოგვა ჩემი საყვარელი მიდგომაა ნივთების მიმართ და მალევე მოვიფიქრე რამდენიმე გასართობი. თუ დაფიქრდებით, შესაძლოა თქვენ უკეთესი იდეებიც მოგივიდეთ. რთული სულაც არ იყო.

სკოლამდელი ასაკის და დაწყებითი საფეხურის ბევრი დამხმარე მასალა გვქონდა, სადაც უამრავი გასაფერადებელი, დასათვლელი და აღსაწერი სულიერი და უსულო ეხატა. ამოვჭერით, სუფთა ქაღალდზე ისე დავაწყვეთ, რომ შინაარსი ჰქონოდა და ახალი შევქმენით სიუჟეტი, არსებები ავალაპარაკეთ. კოლაჟ-კომიქსი გამოვიდა. ასე, ცხოველების პრიმიტიული ამოძახილებით იწყებოდა ეს ყველაფერი.

ამავე გამოცემებში ბევრი სახელი, ზმნა და ციფრი ეწერა. ისინი ამოვჭერით და შევეცადეთ მათი გამოყენებით ამბავი მოგვეყოლა. ესეც მარტივი წინადადებების აწყობით დავიწყეთ, ნახატებიც გვეხმარებოდნენ.

მერე დარჩენილი ნაკუწებით მოზაიკა ვაკეთეთ, ყდებით კონსტუქციები ავაგეთ და თან ცოტაც იმაზე ვილაპარაკეთ, როგორ ამცირებს გარემოსთვის მიყენებულ ზიანს მეორადი გამოყენება, რისი გადამუშავება შეიძლება და რისი არა, რა სიკეთე მოაქვს დაპატარავებული ტანსაცმლისა და მოწყენილი სათამაშოების სხვა ბავშვებისთვის გადაბარებას და კიდევ როგორ შეიძლება დავზოგოთ რესურსები, გარდა უკვე გამოყენებული სასწავლო მასალების ხელმეორედ გამოყენებისა და, ტანსაცმლისა და სათამაშოების გაცვლისა.

„ჩვენ გვაქვს სამოქმედო ჩარჩო – 2030 წლის მდგრადი განვითარების დღის წესრიგი და პარიზის შეთანხმება კლიმატის ცვლილების შესახებ. ჩვენ უნდა შევუსრულოთ დაპირებები ხალხსა და პლანეტას“, – გაეროს გენერალური მდივანი ანტინიო გუტერესი.

რა არის პარიზის ხელშეკრულება? პარიზის ხელშეკრულება არის გაეროს ჩარჩო-კონვენცია კლიმატის ცვლილების შესახებ, რომელიც ითვალისწინებს ზომებს 2020 წლიდან ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის ემისიის შემცირების მიზნით. შეთანხმება მომზადდა პარიზის კლიმატის კონფერენციის დროს კიოტოს პროტოკოლის ჩანაცვლების მიზნით და მიღწეული იქნა კონსენსუსის საფუძველზე 2015 წლის 12 დეკემბერს. იგი გაფორმდა 2016 წლის 22 აპრილს. კონფერენციის მასპინძელმა, ლორან ფაბიუსმა, საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა, თქვა, რომ ეს „ამბიციური და დაბალანსებული” გეგმა იყო „ისტორიული გარდამტეხი მომენტი”, როგორ უნდა შევანელოთ გლობალური დათბობა.

ეს სტრატეგია მოიცავს ენერგეტიკისა და კლიმატის პოლიტიკას, ე.წ. 20/20/20 მიზნებით, კერძოდ: ნახშირორჟანგი (CO2) ემისიების შემცირებას 20%-ით, განახლებადი ენერგიის საბაზრო წილის 20%-მდე გაზრდით და 20%-ით ენერგოეფექტურობის ზრდა.

პარიზის გარიგება არის მსოფლიოში პირველი ყოვლისმომცველი შეთანხმება, რადგან ამ დრომდე არსებობდა გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო-კონვენცია, კიოტოს ოქმი, მაგრამ იგი მსგავსად სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა, იყო მხოლოდ განვითარებული ქვეყნებისთვის. პარიზის შეთანხმება პირველია, როცა გლობალურ ძალისხმევას განვითარებადი ქვეყნებიც შეუერთდნენ.

კლიმატის ცვლილების შესახებ გაეროს ჩარჩო-კონვენციის პარიზის შეთანხმება

პარიზის ხელშეკრულებით თითოეულმა ქვეყანამ უნდა განსაზღვროს დაგეგმოს და რეგულარულად წარადგინოს ანგარიში იმ წვლილის შესახებ, რომელსაც იგი იღებს გლობალური კლიმატცვლილების შემცირებაში.

მონაწილე ქვეყნები საერთო მიზნის მიღწევისთვის თავიანთ წვლილს ინდივიდუალურად განსაზღრავენ.

კიოტოს პროტოკოლი ცდილობს, დააწესოს რეგულაციები, რომლებიც გარემოს დაბინძურებას შეამცირებს. ამასთანავე ეს არის მცდელობა, როგორც კერძო, ისე საჯარო მოქალაქეების თავისუფლების კომპრომისზე გატანის. ერთი მხრივ, ეს კომპანიების მიმართ უფრო მეტი რეგულაციის დაწესებასა და მოგების შემცირებას გულისხმობს, რადგან მათ შედარებით ძვირი რეგულაციების შესრულება მოუწევთ ალტერნატიული წარმოებისთვის. თავის მხრივ კი, ეს ემისიების შემცირების მცდელობაა, რაც სწრაფ ცვლილებებს გამოიწვევს გარემოსდაცვის მხრივ.

ნახშირორჟანგის კონცენტრაცია ყოველწლიურად იზრდება. მკვლევართა აზრით, პრობლემის მოსაგვარებლად ემისიები 50%-ით მაინც უნდა შემცირდეს. ამას კი დიდი ალბათობით ადამიანთა ქცევის ცვლილებაც სჭირდება.

მიუხედავად იმისა, რომ COVID-19-ის გამო ადამიანები ძირითადად სახლებში იმყოფებიან, ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის დონე ისევ იზრდება. 60 წლის განმავლობაში პირველად, 3 მაისს CO2-ის ყოველდღიურმა დონემ ყველაზე მაღალ ნიშნულს მიაღწია.

კლიმატის ცვლილების საკვანძო კითხვა ისაა, თუ რა გავლენა აქვს კორონავირუსის პანდემიას CO2-ის მთლიან რაოდენობაზე ატმოსფეროში, გლობალური ტემპერატურის მატების მთავარ მიზეზზე.

კვლევებმა აჩვენა, რომ CO2-ის ყოველწლიური საშუალო კონცენტრაცია წლის განმავლობაში მაინც გაიზრდება, მიუხედავად იმისა, რომ ემისიები მცირდება. ჩვენ გამოვიანგარიშეთ, რომ წლის განმავლობაში  CO2-ის დონე 2.48-ით გაიზრდება. ეს ზრდა 0.32‰-ით ნაკლები (თუ მეტი?) იქნებოდა, რომ არა კორონავირუსის პანდემია.

ეს იმას ნიშნავს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ გლობალური ემისიები უფრო მცირეა, ის მაინც გაგრძელდება ოღონდ შედარებით ნელი ტემპით.

ამის ანალოგიად შეგვიძლია აბაზანის წყლით ავსება მოვიყვანოთ. თუ ონკანი CO2-ის ემისიას ასახიერებს, ხოლო აბაზანაში წყალი – CO2-ის კონცენტრაციას, ონკანის ოდნავ დროებით დაკეტვის შემთხვევაში, წყალი მაინც ჩაედინება აბაზანაში და შესაბამისად, წყლის დონეც მატულობს. კლიმატური ცვლილების შესანელებლად, ონკანის მთლიანად და საბოლოოდ დაკეტვაა საჭირო.

CO2-ის პროგნოზი კეთდება მაუნა ლოას ობსერვატორიაში, ჰავაიში, სადაც მონიტორინგი 1958 წლიდან მიმდინარეობს. CO2  სტაბილურად იზრდება ყოველწლიურად 1959 წლის ყოველწლიური საშუალო 316‰-დან 2019 წლის მონაცემებით 411‰, ადამიანის მიერ გამოწვეული ემისიის ზრდის პარალელურად.

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის ემისია გრძელვადიანად ახდენს CO2-ის კონცენტრაციას, სიჩქარე წლიდან წლამდე იცვლება, რაც გავლენას ახდენს იმაზე, თუ რა რაოდენობის CO2 მიიღება მიწის მცენარეებითა და ოკეანეებით.

მაგალითად, ნახშირორჟანგის ყველაზე დიდი ყოველწლიური ზრდა დაფიქსირდა 2015-2016 წლებს შორის, რაც 3.39‰-ით გამოიხატებოდა და რაც ელ-ნინიოს მოქმედებით  იყო გამოწვეული, ტროპიკების დათბობითა და დაშრობით. ამან გამოიწვია ის, რომ ტროპიკულმა ეკოსისტემამ იმაზე ნაკლები ნახშირორჟანგი მიიღო, ვიდრე ჩვეულებრივ. იმ დროს, როდესაც ხმელეთი და ოკეანე ნახშირორჟანგის 50%-ს შთანთქავს, 2015-16 წლებში ეს რიცხვი მხოლოდ 30%-ს შეადგენდა.

მომდევნო წლებში CO2-ის შედარებით მცირე ზრდიდან გამომდინარე, (რომ არა პანდემია) მოსალოდნელი იყო, რომ 2020 წელს CO2-ის კონცენტრაციის ზრდა დიდი იქნებოდა ტროპიკულ ეკოსისტემაზე კლიმატის ამგვარი გავლენის გამო. წინა წლის ემისიების გათვალისწინებით ეს რიცხვი 2.80‰ იქნებოდა.

ადამიანის ემისიებში მცირე წლიური რყევები არ იწვევს ატმოსფეროში CO2-ის წარმოქმნის დიდ ცვლილებას – ბუნებრივი მიზეზებით გამოწვეულთან შედარებით. თუმცა უჩვეულოდ დიდი ცვლილებების გამო, რომელიც წელსაა ნაწინასწარმეტყველევი, იბადება კითხვა: თუ CO2  უფრო ნელა წარმოიქმნება, რამდენად შესამჩნევია ეს? ცვლის თუ არა ეს ჩვენს პროგნოზს CO2-ის კონცენტრაციის შესახებ მომდევნო თვეების განმავლობაში?

პანდემიის გარეშე, CO2-ის საერთო რაოდენობა ატმოსფეროში გაიზრდებოდა 0.68%-ით, 2019 წლის მონაცემებთან შედარებით. თუმცა პანდემიის გამო, ზრდა 0.6%-ითაა მოსალოდნელი.

მაუნა ლოას გაზომვებმა აჩვენა, რომ CO2 აგრძელებს ზრდას. აპრილის მონაცემებმა ახალი რეკორდი დაამყარა ყოველთვიურ გამოთვლებში 416.3‰-ით, რაც ყველაზე მაღალი კონცენტრაციაა უკანასკნელი ორ მილიონი წლის განმავლობაში.

CO2  მაუნა ლოას მიხედვით, მაქსიმალურ მაჩვენებელს მიაღწევს მაისში 417.1‰-ით (პლიუს მინუს 0.6) და შემდეგ დაიკლებს მომავალი ოთხი თვის განმავლობაში ჩრდილოეთის ეკოსისტემის გამწვანებასთან და ნახშირორჟანგის ატმოსფეროდან შთანთქმასთან ერთად. მაქსიმუმი დაფიქსირება სექტემბერში, როდესაც CO2-ის  კონცენტრაცია კვლავ აიწევს ჩრდილოეთი ეკოსისტემისგან ნახშიროჟანგის ატმოსფეროში გამოყოფის პარალელურად შემოდგომასა და ზამთარში.

ახალი პროგნოზით CO2-ის საშუალო რაოდენობა მაისში 0.4‰ მცირე იქნება, ვიდრე კოვიდ- 19-ის ემისიის ცვლილების გავლენის გარეშე იქნებოდა. თუ გლობალური ემისიები 8%-ით დაიკლებს წლის განმავლობაში, ყოველწლიური თვიური მინიმუმი დაფიქსირდება სექტემბერში და იქნება 410.6‰.

ეს გამოსახულია ქვემოთ მოცემულ ცხრილში, რომელიც გვიჩვენებს ატმოსფერული CO2-ის თვიურ და წლიურ კონეცენტრაციას 2018 წლიდან მოყოლებული. ცხრილი გვიჩვენებს CO2-ის სეზონურ ციკლს (წვრილი შავი ხაზი), ასევე თავდაპირველ (წითელ) და ახალ (ლურჯ) პროგნოზს 2020 წლისთვის.

CO2 კონცენტრაცია Mauna Loa-ში, რაც გვიჩვენებს როგორც წლიურ, ასევე ყოველთვიურ მნიშვნელობებს, რომელიც ასახავს გლობალური CO2-ის ემისიის შესაძლო 8%-ით შემცირების გავლენას კონცენტრაციების სავარაუდო ზრდაზე.

მნიშვნელოვანია იმისი ცოდნა, რომ მაისის შემდეგ CO2-ის კონცეტრაციის კლება არ იქნება Covid-19-ის ეკონომიკური  ზემოქმედების გამო, ეს უბრალოდ იქნება ბიოსფეროს ნორმალური სეზონური ციკლი.

სექტემბრის შემდეგ CO2,  როგორც ჩვეულებრივ, გაიზრდება, თუმცა არ მიაღწევს ისეთ მაღალ ნიშნულს როგორსაც Covid-19-ის არარსებობის შემთხვევაში მიაღწევდა. ამ სცენარით, CO2-ის კონცენტრაცია დეკემბრისთვის დაახლოებით 0.4 პრომილით ნაკლები იქნება, ვიდრე Covid-19 ის გარეშე.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოხსენებული სცენარი ანელებს CO2-ის ზრდას, ჩვენ არ ველით, რომ ამან შეიძლება გავლენა იქონიოს კლიმატზე.

ემისიების შემცირების მინიმალური გავლენა CO2-ის პროგნოზზე აჩვენებს, რომ CO2-ის ემისია და CO2 კონცენტრაცია არ არის ერთი და იგივე. ემისიები არის CO2-ის ოდენობა, რომელიც ატმოსფეროში გადადის ადამიანის საქმიანობით, მათ შორის წიაღისეული საწვავის წვით და სხვა. კონცენტრაცია ნიშნავს ატმოსფეროში მის რაოდენობას.

ემისიების შემცირება არ ამცირებს კონცენტრაციებს, ეს მხოლოდ ანელებს ზრდის ტემპს. იმისათვის, რომ ატმოსფეროში CO2 შემცირდეს ადამიანის მიერ გამოწვეული ემისია მოკლევადიან პერიოდში უნდა შემცირდეს დაახლოებით 50%-ით. ემისიების შემცირება გრძელვადიან პერიოდში კიდევ უფრო დიდი უნდა იყოს.

მიუხედავად იმისა, რომ CO2-ის ზრდა ოდნავ ნელი იქნება, ვიდრე ადრე მოსალოდნელი იყო, გლობალური დათბობის არსებითად შენელებისთვის საკმარისი არ იქნება.

გასათვალისწინებელია ასევე ის ფაქტი, რომ ნახშირორჟანგი ატმოსფეროში საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში რჩება.

პანდემიის პერიოდში რამდენიმე ურთიერთგამომრიცხავი ინფორმაცია გავრცელდა ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის შემცირების შესახებ.

Carbon Brief არის დიდი ბრიტანეთში დაფუძნებული ვებგვერდი, რომელიც მოიცავს კლიმატის მეცნიერების, კლიმატის პოლიტიკისა და ენერგეტიკის პოლიტიკის უახლეს საკითხებს.

სტატიაში შემოგთავაზეთ ამ ვებგვერდზე გამოქვეყნებული ანალიზი: რა გავლენას მოახდენს კორონავირუსის პანდემია ატმოსფერულ CO2?.