ინტერნეტგაზეთი “mastsavlebeli.ge ” და ‘პროფესიონალ ქიმიკოსთა ასოციაცია” პარტნიორობის საფუძველზე, გთავაზობთ სამეცნიერო პოპულარული ლიტერატურის სერიას.
კრიტიკული აპოლოგია ანუ ღმერთების გაშიშვლება დეივიდ ლორენსის მიერ
კრიტიკული აპოლოგია ანუ ღმერთების გაშიშვლება დეივიდ ლორენსის მიერ
როდესაც მწერალი კრიტიკულ ნაშრომში სხვა მწერალთა ნაწარმოებებს განიხილავს, იგი, როგორც წესი, თავის მწერლურ და პიროვნულ მხარეს ჩრდილში ტოვებს და ობიექტური, მოუსყიდავი სიზუსტით ეკიდება საქმეს. მაგრამ დეივიდ ლორენსი კრიტიკულ წერილებშიც კი ემოციურ შემოქმედად რჩება. მისი “ესეები კლასიკური ამერიკული ლიტერატურის შესახებ” (1923) მხატვრული ნაწარმოებივით იკითხება, იმდენადაა ეს წიგნი დატვირთული ლორენსისეული ხატოვნებით, მისთვის ჩვეული გულწრფელი მგრძნობიარე პათოსით, ცოცხალი იუმორითა და ბასრი ბრიტანული ირონიით. და, რაც მთავარია, მასში მკაფიოდ ჩანს თავად ლორენსი, ბრწყინვალე მოსაუბრე და მომხიბვლელი პიროვნება. ამ ესეებში, რომლებიც ლორენსმა ამერიკელ კლასიკოსთა შემოქმედებას დაუთმო, ლაპარაკი მხოლოდ ამ ნაწარმოებთა მხატვრულ ღირსებაზე როდია. ამ წიგნების “კლასიკურობა” ლორენსში ეჭვს არ ბადებს, მითუმეტეს, რომ საქმე გვაქვს ისეთ მწერლებთან, როგორებიც არიან ფენიმორ კუპერი, ედგარ პო, ნათანიელ ჰოთორნი, უოლტ უიტმენი, ჰერმან მელვილი და ზოგიერთი სხვა ამერიკელი შემოქმედი, რომლებიც ქართველი მკითხველისთვის შეიძლება სრულიად უცნობნიც კი აღმოჩნდნენ, მაგრამ რომელთაც ამერიკული კულტურის ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს. ლორენსი ასე აყენებს საკითხს: ამ ავტორთა დაფასება სრულიად სამართლიანია, მაგრამ სწორად თუ იქნენ ისინი გაგებულნი საზოგადოების მიერ? იმ ღირსებებისთვის თუ იქნენ კლასიკის რანგში აყვანილნი, რითაც მართლა იმსახურებენ ამას? ხომ არ მოვიდა დრო ამ წიგნების ახლებურად გააზრებისა?
რატომ აუცილებლად ამერიკული ლიტერატურა? რად არ მიმართა ბრიტანელმა მწერალმა საკუთარი კულტურის მდიდარ საგანძურს? ინგლისისადმი ლორენსს რთული და მტკივნეული დამოკიდებულება აქვს. საუკუნო დიდებით გადაღლილი ბებერი ინგლისის სამეფო გამოფიტულია და ერთ ადგილას შეჩერებული. თუმცა მხოლოდ ინგლისი არა: მთელი ევროპა დაუძლურებული გოლიათივით მისცემია ძილ-ბურანს. ახალ ძალას, ახალი სისხლის ნაკადს ლორენსი ამერიკის უკიდეგანო სივრცეებში გამოზრდილ ახალგაზრდა ერში ჭვრეტს. ამერიკას ყველაფერი წინ აქვს და უხვი, თვითმყოფადი ბუნებაც თავისი მზარდი შანსების გამოყენების ყოველგვარ საშუალებას აძლევს. დანარჩენს მომავალი გვიჩვენებს. მომავალი მსოფლიოს ბედი, ლორენსის აზრით, სწორედ ისეთი ახალგაზრდა და ძალ-ღონით სავსე ერების კულტურაში ამოიკითხება, ამერიკელები და რუსები რომ არიან. მომავლის ჩანასახის საძიებლად ესეების ავტორი ამერიკის კონტინენტის წარსულში გვიხმობს, თეთრკანიანი რასის მიერ მისი დალაშქვრის დღეებიდან მოკიდებული თანამედროვეობამდე. რა იდეალებსა და იდეოლოგიაზე დგას ამერიკის მძლავრი სახელმწიფო? როგორია მისი სულიერი “პური არსობისა”?
ლორენსისთვის ლიტერატურა ძირითადად ორ განზომილებას შეიცავს: “ამბავი” და მხატვრული ქარგა, რომლითაც “ხელოვანი”, ავტორი, როგორც წესი, სიმბოლურ საფარველში ახვევს სათქმელს. “ჩემი მიზანია, გადავარჩინო ამერიკული ამბავი ამერიკელი ხელოვანისაგან”, – წერს ლორენსი.
აქედან გამომდინარე ლორენსის ესეებს ორი პლასტი აქვს: 1. იგი აკრიტიკებს, უფრო მეტიც, სრულებით აცამტვერებს მწერლის სტილისა და იდეალების სიყალბეს, მის მიერ საკუთარი თავისა და სხვების მოტყუების მცდელობას, საზოგადოებრივი აზრის წინაშე მლიქვნელობას და 2. მის მიერ ყოვლად განადგურებული ავტორის ნაწარმოებიდან, მისი სიუჟეტური მიზეზ-შედეგობრივი ჩონჩხიდან ლორენსი გამოადნობს პირველქმნილობითა და ბუნებრიობით დამშვენებულ, ყოველგვარი ქარაგმულობისაგან და შელამაზებისაგან გაძარცულ ცხოვრებისეულ ჭეშმარიტებას და ამით ლაფგადასხმულ ავტორს სულ სხვა სიმაღლეზე აიყვანს, ვიდრე ის დახავსებული კვარცხლბეკია, რომლიდანაც სულ ცოტა ხნის წინ თავადვე ჩამოამხო.
ეს ღირსეული კლასიკოსები რომ მოსწრებოდნენ ლორენსის მიერ თავიანთ “გაუკვდავებას”, პირველ რიგში, ცხადია, ძალიან განრისხდებოდნენ და ამ გამურული მეშახტის შვილს ქოქოლას დააყრიდნენ მათი ეგზომ აბუჩად აგდებისათვის. ხოლო უფრო ღრმად თუ ჩაიხედავდნენ (ეს კი მათ ახლა, მათი უკვდავების სიმაღლიდან მაინც, არ გაუძნელდებათ), იყუჩებდნენ და შეიძლება კმაყოფილებით გაეღიმათ კიდეც. ისინი აღმოაჩენდნენ, მათ წიგნებს რა დიდი და წარუშლელი გავლენა მოუხდენიათ არამარტო ამერიკული, არამედ ევროპული ცნობიერებისა და კულტურის ჩამოყალიბებაზე, რაც არცერთ ქრესტომათიაში, არცერთ ენციკლოპედიაში, თაყვანისმცემლის ყველაზე მხურვალე წერილშიც კი, ყველაზე ლმობიერი კრიტიკოსის რეცენზიაშიც კი არ ამოეკითხათ. უფრო მეტიც: მათ ეს თავადაც არ წარმოედგინათ.
“მე არა ვარ ერთი ადამიანი, ჩემში მრავალი ადამიანია”, _ ამბობს ლორენსი. უეჭველია, რომ ყოველ ადამიანში, განურჩევლად მისი გარეგნული ქცევებისა, არსებობენ სიღრმისეული ძალები, ხატები თუ იდეები _ იქნებ სხვამ სხვა რამეც უწოდოს, _ რომლებიც ამ პიროვნების მრავალწახნაგოვან, ბუნებრივ სწრაფვებზე დაყრდნობილ, პირველადი საწყისებიდან მომდინარე შინაგან სამყაროს შეადგენენ. ადამიანის სულიერი და ინტელექტუალური პოტენცია, ალბათ, იმით განისაზღვრება, თუ რამდენად ახლოსაა პიროვნება თავის შინაგან სამყაროსთან და ხელოვანის ნიჭის შეფასების ერთადერთი უტყუარი კრიტერიუმიც ალბათ სწორედ ესაა: რამდენადაა ჩართული მისი შინაგანი ძალები მის შემოქმედებაში.
ადამიანის ზედაპირული, “გაცნობიერებული მე” მეტ-ნაკლებად, მაგრამ გარდუვალად ყალბია: ამბიციური, ეგოისტური მატყუარაა, რომელსაც საზოგადოებაში ცხოვრებამ თავდაცვის პატარა ეშმაკური ილეთები შეასწავლა და საკუთარი თავით ტკბობასაც მიაჩვია. მაგრამ შიგნით, სიმარტოვის უკუნეთში მყოფი, სამყაროს შუაგულთან უშუალოდ მოკავშირე ძალები არასოდეს არ სტყუიან. ოღონდ ადამიანს უძნელდება მათი ნათქვამის დღის სინათლეზე გამოტანა.
ხელოვანი თითქმის ყოველთვის აყალბებს შინაგან ჭეშმარიტებას, ცდილობს მის შენიღბვას და ხშირად თვალისმომჭრელი სილამაზის გარეგნულ ფორმას ანიჭებს. ამისკენ მას “გაცნობიერებული მე” უბიძგებს. მაგრამ ნამდვილი ხელოვანის ხელში ჭეშმარიტება მაინც არ იკარგება და შორსმჭვრეტი თვალითა და მისანი გულით აღჭურვილ მკითხველს ენახვება ხოლმე.
როდესაც აკუტაგავას პერსონაჟი, ტოკიოში მცხოვრები ქრისტიანი მეძავი გოგონა კითხვაზე “ქრისტიანი თუ ხარ, როგორღა მრუშობო”, ასე პასუხობს: “მე მჯერა, რომ ქრისტე მიგებს და იცის, რომ სხვა გზა არა მაქვს. ასე რომ არ იყოს, ქრისტესა და ტოკიოელ პოლიციელს შორის რაღა განსხვავება იქნებოდაო”, – ამ დროს ჩვენს თვალწინ ჭეშმარიტების სადა და მშვენიერი ყვავილი იშლება. მაგრამ როცა თავად ავტორი ამავე ფრაზას იმეორებს, გულში კი ფიქრობს: “ეს მე მოვიგონე. რა გენიოსი ვარ!”, ამით ჭეშმარიტება უბრალოების ცოცხალ სურნელს კარგავს და წიგნის ფურცლებს შორის გამხმარ ყვავილს ემსგავსება (აკუტაგავას გენიალურობა ამ შემთხვევაში იმაში ვლინდება, რომ მან მთელი ეს სიტუაცია – გოგონას უშუალობაც და საკუთარი ნარცისიზმიც – თავადვე დაგვანახა).
როდესაც ტყეში მობინადრე გაუთლელი მონადირე ნათანიელ ბამპო გულუბყვილოდ აცხადებს, რომ იმისთვის ნადირობს, რათა შიმშილი დაიკმაყოფილოს, იგი აბსოლუტურად მართალია, უფრო მეტიც: ის ცოცხალი, ღირსეული, ბუნების მკაცრი კანონებით მცხოვრები კაცია და მკითხველის სიმპათიასაც იმსახურებს. ის მკვლელია, ნადირთმჟლეტი, კლავს, რათა იცოცხლოს და ამას არანაირად არ ამართლებს. მაგრამ საფრანგეთის ლიტერატურული სალონების ნებიერის, სახელოვანი მწერლის, ფენიმორ კუპერის კალმის ქვეშ მისი პერსონაჟი გაყალბებული, შაქარმოყრილი, გაიდეალებული გმირია, რადგან კუპერი მას “ჰუმანიზმის”, “ხალხთა მეგობრობის”, “ველურ ბუნებასთან დაბრუნების” შაბლონურ პათეტიკაში ახვევს, რადგან ავტორის ზედაპირულ “მე”-სა და გმირის შინაგან “მე”-ს შორის უფსკრულია.
ლორენსმა ჩაიფიქრა ხელოვანის მიერ დამალული ჭეშმარიტების გაშიშვლება და ეს ბრწყინვალედ შეასრულა კიდეც. ამ ჭეშმარიტებებს იგი ადამიანის შიგნით დავანებულ ღმერთებს უწოდებს, რომლებიც ჩვენი გულის საკურთხეველზე ერთმანეთს ენაცვლებიან. დიახ, ეს წარმართული ღმერთები არიან – ამაზე თუნდაც მათი სიმრავლე მიგვითითებს. ლორენსს თავისუფლად შეეძლო მათთვის კერპებიც ეწოდებინა. ისინი ხომ ცოცხალი სისხლითა და ხორცით იკვებებიან და ხშირად ადამიანისგან მთელ სიცოცხლესაც კი ითხოვენ მსხვერპლად. ისინი ხშირად ერთურთის საპირისპირო მცნებების შესრულებასაც კი გვაკისრებენ, მაგრამ ეს წინააღმდეგობებიც აქსიომად უნდა მივიღოთ, რადგან ეს დიადი ჭეშმარიტების სხვადასხვა იპოსტასებია, ჭეშმარიტებისა, რომელსაც ლორენსი “სულიწმიდას” უწოდებს. ის ქრისტიანული სამების ერთ-ერთი წევრის ტრადიციულ წარმოდგენას სცილდება, მისთვის არსებობს მხოლოდ ეს სულიწმიდა: ყოველი ადამიანის შიგნით და მის გარეთ არსებული უზენაესი ღვთაებრივი ჭეშმარიტება, ერთადერთი ავტორიტეტი, ერთადერთი ორიენტირი, ერთადერთი ღმერთი. ყოველი გულწრფელი, ბუნებრივი, უშუალო შინაგანი სწრაფვა, ვნება თუ იმპულსი სულიწმიდისგან მოდის და შეუფერხებლად უნდა შესრულდეს. მართალია, ამ მრწამსის მეშვეობით ვინმემ შეიძლება არაგულწრფელი სწრაფვებია სულიწმიდის მიერ ნაკარნახევ კანონებად გამოაცხადოს – ისევ იმ ზედაპირული ამბიციური “მე”-ს სასარგებლოდ. ალბათ ასეთი შემთხვევებიც მრავალია ცხოვრებაში. მაგრამ ლორენსი შინაგანი ღმერთების ძალასა და შორსმჭვრეტელობას სავსებით ენდობა. მისი აზრით, ისინი გზიდან გადახვევის საშუალებას არ მოგცემენ და თუ მაინც ურჩი აღმოჩნდი, ცოცხალი ადამიანი კი აღარ იქნები, ბაწარზე ჩამოკიდებულ ყალბ ფიტულად იქცევი, მაგრამ ესეც არ იქნება შენი ბოლო: რაც უფრო მეტ ხანს შეაკავებ და დათრგუნავ ფარულ სწრაფვებს, ბოლოს ისინი მით უფრო ძლიერად იფეთქებენ და წაგლეკენ. რაგინდ სიწმინდის ნიღბით იცოცხლო, მიჩქმალული ცოდვა მაინც იჩენს თავს. ცოდვად ის შენვე აქციე, ბუნებრივად რომ დანებებოდი მას, ის ცოდვა აღარ იქნებოდა. ასე მოსდით ჰოთორნის “მეწამული ასოს” პერსონაჟებს.
სულიწმიდა სხვაა, გონება კი სულ სხვა. გონებით – ცივად, განუცდელად შეიძლება ჭეშმარიტების მრავალი მშვენიერი მარგალიტი “შექმნა”, მაგრამ ეს ყალბი მარგალიტები ზღვაში ნაპოვნს მაინც ვერასოდეს გაუტოლდება.
ამერიკელ იდეოლოგს, აქტიურ საზოგადო მოღვაწეს, ბენჯამინ ფრანკლინს მთელი გულით სურდა ამერიკელებისგან მორალურად მდგრადი, კარგად გაწვრთნილი, კაცთმოყვარე, მშრომელი, ადვილად სამართავი ერი აღეზარდა, მაგრამ მთელი შრომა წყალში ჩაეყარა: მისი გონივრულად გამოზომილი, მაგრამ თავსმოხვეული სწავლება ზედაპირულ “მე”-ს ვერ გასცდა, სიღრმეში კი, სიღრმეში ამერიკელები ისეთებად დარჩნენ, როგორებადაც ჭეშმარიტმა მასწავლებლებმა – შინაგანმა ღმერთებმა და ამერიკის “ადგილის სულმა” – გამოზარდეს. ადგილის სული: თურმე ადგილებსაც თავიანთი იდუმალი ღმერთები ჰყოლიათ, მძლავრი მაგნეტური ძალით შუაგულისკენ რომ იზიდავენ მათი გავლენის ზონაში მოხვედრილ ყოველ არსს.
ამერიკელ მწერალს რეი ბრედბერის ასეთი შინაარსის მოთხობა აქვს: მარსზე ჩასული და დასახლებული ადამიანები ნელ-ნელა, გარეგნობითაც და ქცევებითაც, შეუმჩნევლად ემსგავსებიან თავის დროზე მათ მიერვე ამოხოცილ მარსის აბორიგენებს. მარსი იმარჯვებს მათზე ჰაერის, ნიადაგის, გამოსხივების ძალით. ლორენსისეულ “ადგილის სულსაც” იგივე შავბნელი იდუმალი ძალა აქვს: “სან-ფრანცისკოში მცხოვრები ჩინელები სულ მალე ჩინელები აღარ იქნებიან”, – წერს ლორენსი – “ისინი გადაიხარშებიან იმ უზარმაზარ ქვაბში, რომელსაც ამერიკა ჰქვია”.
როგორია ამერიკის “ადგილის სული”? ხომ შეუძლებელია წითელკანიანი რასის უძველესი სისხლისმსმელი ღვთაებანი მასთან წილნაყარი არ იყვნენ? როგორღა შეიძლება ამერიკელი ერი “ზრდილი” და “კაცთმოყვარე” იყოს? ეს ხომ სიყალბეა. და ამ სიყალბის ნამდვილი საზარელი სახე ყოველი ამერიკელი ხელოვანის ქმნილებებში იჩენს თავს. ის საკუთარ ავტორებსაც კი აშინებს, მაგრამ მისი წარმოჩენა გარდუვალია.
https://litsakhelebi.ge/index.php?page=14&lang=geo&author=136&composition=328
ინტერაქციულობა და ქართულის გაკვეთილებინაწილი პირველი
მოსწავლე სუფთა დაფა რომ არ არის, ამის შესახებ ევროპელი ფილოსოფოსები, ფსიქოლოგები და განათლების სპეციალისტები, თითქმის, საუკუნეა წერენ. საგანმანათლებლო პროცესების დემოკრატიზაციას ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის გარიჟრაჟზე ჩაეყარა საფუძველი ჯონ დიუისა და მის თანამედროვეთა თეორიებში. დიუის მიდგომის თანახმად, ერთმანეთს არსებითად ემიჯნება “სწავლებისა” და “სწავლის” ცნებები. საგანმანათლებლო პროცესის უმთავრეს გამოწვევად მოიაზრება ექსპერიმენტული შესაძლებლობების გაფართოება და ყოფითი, ცხოვრებისეული გამოცდილების ადეკვატური გარემოს შექმნა სასწავლო სივრცეში. დიუისა და მონტესორის კონცეფციები საფუძვლად დაედო კონსტრუქტივიზმსა და ჰუმანიზმს, როგორც განათლების თეორიებს.
1946 წელს თავის ერთ-ერთ საეტაპო ნაშრომში “განათლება ახალი სამყაროსთვის” მარია მონტესორი წერდა, რომ განათლება არ არის ის, რასაც მასწავლებელი გვაძლევს; განათლება ინდივიდის მიერ სპონტანურად მიღწეული ბუნებრივი პროცესია, რომელსაც ვიღებთ არა მოსმენის, არამედ განსაზღვრულ გარემოში მიღებული გამოცდილების ხარჯზე. სწორედ გამოცდილების დაგროვება, არსებულ ცოდნაზე ახლის დაშენების შესაძლებლობა გახდა კონსტრუქტივიზმის მთავარი პოსტულატი. თავის მხრივ, კონსტრუქტივიზმი როგორც თეორია საგანმანათლებლო პრაქტიკებში წაახალისებს სწავლის ინტერაქციულ მეთოდებს.
მოსწავლეზე ორიენტირებული ლიბერალური მიდგომები დასავლეთის ქვეყნებში მე-19 საუკუნემდე ფეხს ვერ მოიკიდებდა, რადგან მანამდე ბავშვი არ წარმოედგინათ დამოუკიდებელ ინდივიდად. ის აღიქმებოდა როგორც “პატარა დიდი”. მე-19 საუკუნიდან კი ბავშვის ქცევა, აზროვნების სტილი და გემოვნება განიხილებოდა როგორც თავისთავადი და არა დუბლიკატური მოვლენა. ეს პროცესი მხოლოდ მეცნიერთა ყურადღების ფოკუსში კი არ მოექცა, არამედ შესაბამისი რეფლექსიებით აღიბეჭდა ხელოვნებაში. თვით ისეთ სფეროსაც კი, როგორიც ბავშვთა მოდაა, მე-19 საუკუნიდან ჩაეყარა საფუძველი.
ქართულ ლიტერატურასა და საგანმანათლებლო გარემოშიც ბავშვი განსაკუთრებული ყურადღების საგანი მე-19 საუკუნის 70-იანი წლებიდან გახდა, როდესაც ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ რეგიონების მიუვალ სოფლებში დაიწყო ბიბლიოთეკებისა და სკოლების გახსნა. დაახლოებით ამავე პერიოდში დაარსდა ქალთა რამდენიმე საზოგადოება, რომელთა მიზანი იყო სოციალურად დაუცველ ბავშვთა განათლების ხელშეწყობა. ორგანიზაციის აქტიური წევრები (ეკატერინე გაბაშვილი, ანასტასია ერისთავი-ხოშტარია) ქმნიდნენ ლიტერატურას ბავშვებზე და ბავშვებისთვის.
საბჭოთა სკოლაში მოსწავლის როლი მაქსიმალურად იყო შესუსტებული, რაც გამოიხატებოდა სხვადასხვა დონეზე _ გაკვეთილის სტრუქტურასა და გაკვეთილის მსვლელობისას გამოყენებული პედაგოგიკური მეთოდების ხასიათითაც (აქტიური მასწავლებელი:პასიური მოსწავლე/მოუბარი მასწავლებელი:მსმენელი მოსწავლე). ყოველივე ეს ტოტალიტარული სისტემის ლოგიკით შეიძლება აიხსნას _ საბჭოთა კავშირის მიზანი არ იყო აქტიური, კრიტიკული და დამოუკიდებელი მოქალაქის აღზრდა. დღესდღეობით მიიჩნევა, რომ სასწავლო პროცესი საქართველოში ინტერაქციულ სწავლებას და იმ ფილოსოფიას ემყარება, რომლის მიხედვით, თავად ამ პროცესის ცენტრში მოსწავლე დგას.
რა განასხვავებს თანამედროვე სკოლას საბჭოთა პერიოდის სასწავლო გარემოსგან მაშინ, როდესაც ცოდნის მიმღები და საგანმანათლებლო სისტემის მთავარი ბენეფიციარი ძველ სისტემაშიც მოსწავლე იყო? რას ვგულისხმობთ, როდესაც ვამბობთ, რომ თანამედროვე სწავლების თეორიები მოსწავლეზე ორიენტირებულია? უმთავრესი ცვლილება და მიდგომათა განსხვავება უნდა გავიგოთ ასე _ დღეს მოსწავლეები სასწავლო პროცესის პასიური შემსრულებლები კი არ არიან, არამედ აქტიურად მონაწილეობენ სისტემის მართვაში. შესაბამისად, აქტუალურობას კარგავს უფროსებზე (მასწავლებლებსა და მშობლებზე) მორგებული “ღონისძიებები”, “ღია გაკვეთილები”, “ბანკეტები” და სხვა აქტივობები, სადაც მოსწავლეები სხვათა კარიერული წინსვლის ინსტრუმენტებად დარჩებიან. სასკოლო კურიკულური და ექსტრაკურიკულური აქტივობების მიზანი მხოლოდ მოსწავლეთა სასწავლო და სოციალური უნარების განვითარება უნდა იყოს.
რა როლი შეიძლება დაეკისროს ქართულის სწავლებაში ინტერაქციას? თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ 21-ე საუკუნეში არა მხოლოდ მოსწავლე-მკითხველი, არამედ, საზოგადოდ, მკითხველი უფრო აქტიურია, ვიდრე ოდესმე. ამას განაპირობებს კულტურალურ თავისებურებათა წყება, რაც პოსტმოდერნისტულმა ესთეტიკამ მოიტანა. მხატვრულმა ტექსტმა დაკარგა ის ფორმობრივი და ნარატიული მთლიანობა, რაც ე.წ. კლასიკურ ლიტერატურას ახასიათებდა. ნაწარმოებში ძველებური სიმძლავრით აღარ ისმის ავტორის ხმა, რომელიც ამთლიანებდა სიუჟეტურ ქარგასა და თხრობის სხვადასხვა მოდალობას. მე-20 საუკუნის ლიტერატურული თეორიების საფუძველზე ავტორის როლი ტექსტში საგრძნობლად შესუსტდა, მისი სოციალური ფუნქცია რა ხანია აღარ იგივდება ერის წინამძღოლის ხატთან. თუ უტრირებულად გადმოვცემთ მოვლენის არსს, ავტორიტარული მწერლის ფუნქცია ლიბერალურმა პროცესმა _ მკითხველთა მიერ ტექსტის ინტერპრეტაციების განუსაზღვრელმა შესაძლებლობამ ჩაანაცვლა.
ვებ 2.0 საგანმანათლებლო ხელსაწყოებისა და ინტერაქციული წიგნების ფონზე მოსწავლეებისთვის ნაკლებად მიმზიდველია ქართულის მოცულობითი ტექსტების კითხვა სპეციალური სავარჯიშოების, დამხმარე მასალებისა და უკუგების გარეშე. ეს მათ ისედაც დაბალ მოტივაციას კითხვისა და სწავლის მიმართ კიდევ უფრო დაბლა სწევს. მწერლები საქართველოშიც და მის ფარგლებს გარეთაც ძალისხმევას არ იშურებენ იმისათვის, რომ პოტენციური მკითხველი წიგნისკენ მოაბრუნონ. ამის საუკეთესო მაგალითი ჩვენს ქვეყანაში არის აკა მორჩილაძის ინტერაქციული წიგნები “სანტა ესპერანსა” და “მისტერ დიქსლის მდუმარე ყუთი”, სადაც მკითხველი წიგნის თანაავტორია არა მხოლოდ ინტერპრეტაციის თვალსაზრისით, არამედ ტექსტის კითხვის სტილითაც. “მისტერ დიქსლის მდუმარე ყუთი” არ არის კლასიკური ფორმის წიგნი; ეს ყუთია, სადაც შეკრებილია საგამოძიებო მასალები: მოსაწვევი ბარათები, ბლოკნოტები, სპექტაკლის ბილეთები, დღიურები და სხვ. გამომძიებელი მისტერ დიქსლი კი თავად მკითხველია, რომელმაც ეს მასალები სიუჟეტად უნდა გაამთლიანოს და საქმის არსს ჩასწვდეს. ასეთი პროექტები წარმატებით იმუშავებს სკოლაში, განსაკუთრებით _ იმ ტექსტების სწავლებისას, რომელთა მიმართ მოსწავლეები ნაკლებ ინტერესს ამჟღავნებენ. თუკი ბავშვებს ამ ნაწარმოებებს ასეთივე საინტერესო და ორიგინალური ფორმით მივაწვდით, ისინი ხალისით შეისწავლიან საგანს და ადვილად გადალახავენ ტექსტების კითხვასთან დაკავშირებულ სირთულეებს.
ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოებსა და მასწავლებლის წიგნებს თუ გადავავლებთ თვალს, ცხადი გახდება, რომ ბოლო წლების განმავლობაში მათში საგრძნობლად გაიზარდა ინტერაქციულობის ხარისხი. დაახლოებით ხუთი წლის წინანდელი წიგნებისგან განსხვავებით, სადაც აქტივობის ძირითად ფორმად ჯერ კიდევ ე.წ. ფრონტალური კითხვები რჩებოდა, ქართული ენისა და ლიტერატურის ამჟამინდელი სახელმძღვანელოები მოსწავლეებს სავარჯიშოთა მეტ მრავალფეროვნებას სთავაზობს. მათში წარმოდგენილია დამხმარე მასალები: ისტორიული დოკუმენტები, ფოტომასალა, ამა თუ იმ კრიტიკოსის შეხედულება საანალიზო ტექსტის შესახებ და მისთ. თუმცა სასურველი იქნება, მეთოდურ მითითებებში უკეთ წარმოჩნდეს მასალების მიზნობრიობა და ის სასწავლო ინსტრუმენტები, რომელთა დახმარებითაც უნდა მოხერხდეს გაკვეთილზე ამ მასალების გამოყენება. სავარჯიშოების დიდი ნაწილი კვლავ “წავიკითხოთ, ვიმსჯელოთ” რუბრიკის სახით არის წარმოდგენილი, კითხვები კი თავის თავში პასუხებსაც აერთიანებს, ანუ იმგვარად არის ფორმულირებული, რომ მოსწავლეს ამა თუ იმ მტკიცებულების დადასტურების ან უარყოფის შესაძლებლობაღა რჩება. ამასთანავე, გაურკვეველია, პრაქტიკულად ვისთვის არის გამიზნული ეს კითხვები, რომელთა მოცულობა და ხასიათი არ შეესაბამება საგაკვეთილო დროსა და ფორმატს. საზოგადოდ, ნუ მოვერიდებით ჩვენი სასწავლო ინსტრუმენტების არსენალიდან ზეპირი კითხვების მაქსიმალურად ამოღებას. ამით დავზოგავთ დროს და უზრუნველვყოფთ საგაკვეთილო პროცესში არა მხოლოდ სხარტად მოაზროვნე და კომუნიკაბელური მოსწავლეების ჩართვას, არამედ იმ მოზარდების გააქტიურებასაც, რომლებიც განსაკუთრებული მოხერხებულობით არ გამოირჩევიან, თუმცა მათი ცოდნა და განვითარების დონე არაფრით ჩამოუვარდება წარმატებული თანაკლასელებისას.
გაკვეთილი რომ უფრო დემოკრატიული იყოს, სახელმძღვანელო უნდა გვთავაზობდეს სხვადასხვა ფსიქოტიპის მოსწავლის, მათ შორის _ სპეციალური საჭიროებების მქონეთა გააქტიურების შესაძლებლობას. ქართულის სახელმძღვანელოების არჩევისას კათედრებმა, ვფიქრობ, სწორედ ამგვარ წიგნებს უნდა მიანიჭონ უპირატესობა. თუ სახელმძღვანელო ამის საშუალებას არ იძლევა, მასწავლებელს მოუხდება დამატებითი მუშაობა, რომ თავად დაგეგმოს აქტივობები, მოიძიოს დამხმარე ტექსტები, გაამდიდროს გაკვეთილი ვიზუალური ელემენტებით, შეადგინოს ტესტები, რაც მას მოსწავლეთა მიმართ ინდივიდუალური მიდგომისა და გაკვეთილის ინტერაქციულ რეჟიმში წარმართვის საშუალებას მისცემს.
გარკვეული გამოცდილებისა და მასალების დაგროვების შემდეგ მასწავლებელთა ჯგუფებს ან დამოუკიდებელ მასწავლებლებს თავად შეეძლებათ სახელმძღვანელოს შექმნა. როგორც ცნობილია, მოქმედი სტანდარტების მიხედვით სახელმძღვანელოს ავტორობა მხოლოდ საგნის ექსპერტებისთვის არ არის შესაძლებელი.
ინტერაქციული სწავლებისთვის აუცილებელი მასალების სიმწირის გარდა დგას მათი რელევანტურობის პრობლემა. იმის გამო, რომ ქართული ლიტერატურის დღემდე არსებულ არც ერთ სახელმძღვანელოში სასწავლო მასალა არ არის გაკვეთილებად დაყოფილი, ძალიან ხშირად მასწავლებლებს უძნელდებათ გაკვეთილის მიზნის განსაზღვრა. ისინი კი არ ირგებენ მასალებს სასწავლო მიზნებისთვის, არამედ თავად ერგებიან არსებულს. ეს მოვლენა აფერხებს მოსწავლეთა მიერ გაკვეთილზე გაანალიზებული საკითხების რეფლექსიასა და ცოდნის გამთლიანებას. მიზნობრივი მასალების შერჩევას ნაწარმოების შესწავლისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, მაგალითად, თუ გაკვეთილი მიმართულია მოსწავლეების მიერ ჰაგიოგრაფიული ეტიკეტის (ე.წ. ჰაგიოგრაფიული შაბლონის) შესწავლისკენ, უსარგებლოა ქართული ლიტერატურული ძეგლების ხელნაწერთა ისტორიის შესახებ არსებული მასალების დამუშავება, ხოლო თუ ტექსტების ისტორიის სწავლებას ვგეგმავთ, არამიზნობრივია ამონარიდების გაცნობა ამა თუ იმ მკვლევარის სამეცნიერო ნაშრომიდან, სადაც საუბარია ჰაგიოგრაფიული ჟანრის თავისებურებებზე.
გარდა იმისა, რომ შერჩეული მასალები გაკვეთილის მიზანს უნდა მოერგოს, დიდი მნიშვნელობა აქვს მასალების ხასიათსაც. მოსწავლეებისთვის ტექსტის “გასაგებად” მეორადი ლიტერატურის მიწოდება ნაკლებად ეფექტურია იმ შემთხვევაში, თუ ამ ლიტერატურაში გამოთქმულ დასკვნებამდე მოსწავლეს თავად შეუძლია მივიდეს. მაგალითად, ავერინცევის ნაშრომის ამონარიდის გაცნობას აგიოგრაფიული ნაწარმოების თავისებურებების შესახებ ჯობს, მოსწავლეებს უშუალოდ წყაროებზე მიუწვდებოდეთ ხელი, სადაც ეს სპეციფიკა თავისთავად იკვეთება. სასურველია, თუ დამხმარე მასალად გამოვიყენებთ ლიტერატურის მომიჯნავე დარგებს, ამ შემთხვევაში _ იკონოგრაფიას, გალობას, ხუროთმოძღვრებას და სხვ. თუ თქვენთვის მაღალპოლიგრაფიული ენციკლოპედიები და კატალოგები არ არის ხელმისაწვდომი, უფრო მოხერხებულია ვებრესურსების გამოყენება, ხოლო თუ შესაბამისი მანიპულაციების გამოცდილება არ გაქვთ, სთხოვეთ თქვენს მოსწავლეებს, დაგეხმარონ. ისინი დიდი ინტერესითა და ხალისით ჩაერთვებიან ამ საქმეში, თქვენც გაგიადვილებენ მუშაობას და თავადაც პროცესის სრულფასოვან მონაწილეებად იგრძნობენ თავს.
“გაქცევა თავისუფლებიდან” და კონტრკულტურა
პარადოქსებს რა გამოლევს ჩვენში, მაგრამ მათგან ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური მაინც ჩვენს “კულტურისტებსა” და “კონტრკულტურისტებს” შორის არსებული დაპირისპირებაა. უცნაური კი ის არის, რომ როგორც ერთი, ისე მეორე მხარე უკრიტიკოდ იღებს და ეფუძნება იმ კულტუროლოგიურ სქემას, რომელიც საქართველოში პირველად, ვგონებ, კიტა აბაშიძემ დააფუძნა XX საუკუნის დასაწყისში თავისი “ეტიუდებით”. ამ სქემის მიხედვით, XVIII საუკუნემდე ძირითადად სპარსული კულტურის ეპიგონობიდან გამოსული ქართული კულტურისათვის XIX საუკუნიდან ისეთივე სისხლხორცეული ხდება სხვადასხა ესთეტიკური მიმდინარეობების მონაცვლეობა, როგორც ევროპულისთვის. შესაბამისად, XIX საუკუნე საქართველოში იწყება რომანტიზმით, რომელსაც მოჰყვება რეალიზმი და ასე შემდეგ XX საუკუნის მოდერნიზმით დამთავრებული. როგორც ერთი, ისე მეორე მხარე დარწმუნებულია, რომ ჩვენი კულტურის ასეთი ევროპული სვლა-გეზი ძალადობით იქნა შეცვლილი საბჭოთა სოციალისტური რეალიზმით.
გაუგებრობები ამის შემდეგ იწყება.
განსხვავებით დღევანდელი ევროპულად ორიენტირებული ხელისუფლებისა, რომელიც მხარში უდგას “კონტრკულტურისტებს” სხვადასხვა აქციებისა და გამოფენების მოწყობაში, რადგან მათ საქმიანობაში ჩვენი კულტურის მშობლიურ ევროპულ წიაღში დაბრუნების მცდელობას ხედავს, “კულტურისტები” სხვაგვარად იქცევიან.
ამ უკანასკნელთა აზრით, ქართველი “კონტრკულტურისტები” ძირითადად პრივილეგირებული ოჯახებიდან გამოსული, გზაკვალაბნეული და ფეხქვეშ ქართულმიწაგამოცლილი გოგო-ბიჭები არიან, რომლებიც თავიანთ “რეაქტიული ჟღურტულით”, გამომწვევი ყოფაქცევით, “ქართული როკით”, კლასიკური მემკვიდრეობითა და სხვადასხვა ხასიათის ფორმალისტური ჩხირკედელაობით მხოლოდ ზიანს აყენებენ ჭეშმარიტ ქართულ კულტურას. ამ “ჭეშმარიტ ქართულ კულტურას” კი კავშირი აქვს მხოლოდ ასევე “ჭეშმარიტ ევროპულ კულტურასთან”. ხოლო ეს უკანასკნელი “ჭეშმარიტის” სტატუსს, როგორც ჩანს, სიმბოლიზმის შემდეგ კარგავს. ანუ ამგვარი ლოგიკის ძალით “ჭეშმარიტად ქართული” შეიძლება იყოს მხოლოდ “ჭეშმარიდატ ევროპული” რომანტიზმი, რეალიზმი და ნაწილობრივ ნატურალიზმი, ნეორომანტიზმი და სიმვოლიზმი. ეს უკანასკნელიც ჩვენი ცისფერყანწელების ხათრით. კანონგარეშედ რჩება XX საუკუნის ევროპული კულტურის დეკადენტურ-მოდერნისტულ-ავანგარდისტული ესთეტიკური მიმართულებების უზარმაზარი სპექტრი, როგორც “ჭეშმარიტი ევროპული კულტურის” მიღმა მყოფი მავნებლური აბდაუბდა.
გასაოცარი ლოგიკაა.
გასაოცარი ლოგიკაა.
თითქოს XX საუკუნის ევროპული კულტურა-კონტრკულტურა ისეთივე ნაწილი არ იყოს მთელი დასავლური ცივილიზაციისა, როგორც XIX ან XVIII საუკუნეების კულტურა.
ასეთი “ღრმად მეცნიერული” მსჯელობის ფონზე მართლაც მეტად თანმიმდევრული ჩანს ჩვენი “კონტრკულტურისტების” პოზიცია, რომლებიც ცდილობენ ქართული კულტურა “მშობლიურ ევროპულ წიაღს” დაუბრუნონ.
მართლაცდა, რა უნდა იყოს ამაზე დიდებული?
მაგრამ რეალურად ეს საქმე რატომღაც ვერ გამოდის.
ვერაფრით ვერ გამოდის და, ცხადია, არა ჩვენი “კულტურისტების” ლუღლუღის გამო. ეტყობა, მიზეზები უფრო სერიოზულ სიღრმეზეა მოსაძებნი.
***
ჯერ რუსულსა და მერე საბჭოურ ფილტრებში გამოტარებულსა და რეალურ ევროპას შორის უზარმაზარი განსხვავება აღმოჩნდა. ჩვენს ცნობიერებაში ცარიელი სიტყვების რახარუხს ვერაფრით ვერ გასცდა ევროპული კაცობრიობის ისეთი ფუნდამენტური ღირებულებები, როგორიცაა ინდივიდუალიზმი, სამართლებრივი სახელმწიფო, ადამიანის უფლების დაცვა, საერთოდ დემოკრატია. რაღა უნდა ითქვას ყოველივე ამის გვირგვინზე – კულტურაზე?
ამიტომ, მე მგონი, ნამდვილად არ გვაწყენს საბჭოური სამების უმთავრესი პერსონის – კარლ მარქსის ერთი მშვენიერი დებულების გახსენება, რომლის თანახმადაც დიდი შეცდომაა რომელიმე კულტურის მოწყვეტა მისი შემქმნელი ხალხის ისტორიული ყოფიერების ფუნდამენტური ტენდენციებისაგან და მისი თავისი არსით პრინციპულად განსხვავებული კულტურის კონტექსტში განხილვა.
იქნებ სწორედ ამ მარქსისტული თეზის ჭეშმარიტებას ადასტურებს ის გარემოება, რომ, ვთქვათ, ჯიმი ჰენდრიქსის, ჯენის ჯოპლინის ან მიკ ჯაგერის დიდად მოყვარულ ქართველს სიტყვათშეხამება “ქართული როკის” ხსენაბზეც კი ტანში სზარავს?
იქნებ ამიტომვე ხდებოდა XX საუკუნის დასაწყისში ევროპიდან სამშობლოში დაბრუნებული ნიცშეანელი ქართველი ახალგაზრდების ელვისებური ტრანსფორმაცია ორთოდოქს პატრიოტებად?
იქნებ სწორედ ამიტომ მოხდა იმავე XX საუკუნის 20-ანი წლების ჩვენებური მოდერნისტების სწრაფი მოდერნიზაცია ადამიანის სულის მგზნებარე ინჟინრებად?
არ ვიცი, რას ფიქრობენ ამის შესახებ ჩვენი თანამედროვე ავანგარდისტები, მაგრამ დასავლურ ცივილიზაციასთან უშუალო კონტაქტი მართლაც რაღაც მეტად ქართულს რომ უპირისპირდება, ფაქტია.
იმას კი თავადვე აღიარებენ, რომ ჩვენს სამშობლოში აბსოლუტური უმრავლესობისათვის ყოველთვის გაუგებარი და მიუღებელი იყო იმ თითოოროლა ადამიანის ნაშრომ-ნაღვაწი, რომლებიც შინაგანი ბუნების, პროტესტის განცდის, ევროპულ კულტურასთან რაღაცნაირი ზიარებისა თუ სხვა რამ მიზეზის გამო, რაღაც გამაღიზიანებლად იცვამდნენ, ბუნდოვნად წერდნენ და გაუგებრად ხატავდნენ.
აღიარებენ და ისევე როგორც ყველანი, ისინიც ხელს საბჭოთა სისტემისაკენ იშვერენ. თითქოს შესაძლებელი იყოს საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბებული ერის ცნობიერების 70 წელიწადში ისე შეცვლა, რომ მერე მან თავისი ფესვები ვეღარ იცნოს. უფრო მეტიც, მასთან შეხებამ დააზარალოს კიდეც.
ეს შეუძლებელია. ჩვეულებრივ ასე არა ხდება.
ეტყობა, დასავლური ცივილიზაცია თავისი არსით პრინციპულად უცხოა ჩვენი ცნობიერებისათვის. შეიძლება უფრო გასაგები, ვიდრე ავღანელის ან პაკისტანელისათვის, მაგრამ თავისი არსით მაინც უცხო და მიუღებელი.
ამიტომ თუა, რომ ტრადიციული ქართული კულტურა და აშკარად შინაგანად უფრო თავისუფალი კონტრკულტურა ერთმანეთიდან კი არ გამომდინარეობენ და ერთმანეთს კი არ ავსებენ, როგორც ევროპაში, არამედ ერთმანეთს ანგრევენ, როგორც ერთმანეთისაგან პრინციპულად განსხვავებული მოვლენები.
***
არა მგონია, რაღაც განსაკუთრებული ტვინის ჭყლეტა სჭირდებოდეს იმის გაცნობიერებას, რომ ის, რასაც ევროპულ კულტურასა და ხელოვნებას ვუწოდებთ, დაწყებული რენესანსიდან პოსტმოდერნიზმამდე (ან პოსტავანგარდიზმამდე – როგორც გნებავთ), ერთი მთლიანობა, ერთი სხეულია, რომელსაც განვითარების საკუთარი, სხვებისგან მკვეთრად განსხვავებული ლოგიკა გააჩნია, რადგან იგი უშუალოდ არის დაკავშირებული იმ ყოფიერებასთან, რითაც ამ ხნის განმავლობაში ცხოვრობდა ევროპული კაცობრიობა. ამიტომ ყოვლად შეუძლებელი და აბსურდულიც კია ამ სისტემიდან ცალკეული რგოლების თვითნებურად ამოგლეჯა მათი საკუთარ კულტურაზე მორგების განზრახვით.
საქართველოს არასოდეს უცხოვრია ევროპის ცხოვრებით, ჩვენს ცნობიერებას არასოდეს არ გადაუტანია ის კატაკლიზმები, რაც ევროპულმა გადაიტანა. ამიტომ იმთავითვე დასაზუსტებელია, მაინც რა კონკრეტული შინაარსი იგულისხმება ისეთ ცნებებში, როგორიცაა ქართული რომანტიზმი ან რეალიზმი. მაშინ იქნებ ისიც გავიაზროთ, რატომაა კონტრკულტურა მიუღებელი როგორც სოციალისტური რეალიზმის, ისე ტრადიციული ქართული კულტურისათვის.
მაგრამ მანამდე ძალზე მოკლედ იმის შესახებ, მაინც რა არის ის უმთავრესი, რამაც ასე რადიკალურად განასხვავა დასავლური ცივილიზაცია თავისი კულტურითა და ხელოვნებით დანარჩენი მსოფლიოსაგან.
***
რამდენიც არ უნდა აკრიტიკონ მიშლე ან ბურკჰარტი, ფაქტია, რომ ევროპაში სწორედ რენესანსად წოდებულ ეპოქაში ხდება აშკარა, დასავლური ცნობიერების იმ სპეციფიკური მიმართულებით მოძრაობა, რომელმაც საბოლოოდ შექმნა კიდეც ის ზემძლავრი ფენომენი, რომელსაც დღეს დასავლურ ცივილიზაციასა და კულტურას ვუწოდებთ.
მოძრაობა, პირველ როგში, იწყება რელიგიაში, მერე ინტელექტუალურსა და ბოლოს, სოციალურ სფეროებში. ადამიანი საკუთარ თავს პოულობს, რაც მართლაც უცნაურია, რადგან მანამდე იგი თავის თავს აღიქვამდა როგორც რასას, ხალხს, პარტიას, კორპორაციას, ოჯახს ან როგორც კოლექტივის კიდევ რაღაც სხვა ფორმას.
მთელი ძალღონით წამოიმართა ინდივიდუალიზმი – სოციალიზირებული რელიგიისა და ფეოდალური სისტემის დაუძინებელი მტერი. ევროპელი ადამიანი იცნობიერებს თავის ავტონომიურობას, პასუხისმგებლობას, ღირსებას, თავისუფლებას, ძალას, უთვალავ შესაძლებლობას და თანდათან იწყებს იმ დაბრკოლებების გზიდან ჩამოშორებას, რომლებიც ამ შესაძლებლობების განხორციელებას ეღობება გზაზე.
დაბრკოლებებს კი ფეოდალურ საზოგადოებაში რა გამოლევს.
ამ თვალსაზრისით, დასავლური ცივილიზაციისა და კულტურის ხერხემალი სხვა არაფერია, თუ არა ბრძოლა ადამიანის თავისუფლებისათვის ანუ ინდივიდუალიზმის ბრძოლა კოლექტივიზმთან. სხვა სიტყვებით – კაპიტალიზმის ბრძოლა ფეოდალიზმთან.
ეს დაუნდობელი, მრავალსაუკუნოვანი ბრძოლა განსაზღვრავს დასავლური კაცობრიობის ყოფიერებასა და, შესაბამისად, კულტურასაც. მიყოლებული რენესანსიდან, ყოველი ესთეტიკური მიმდინარეობა თუ მხატვრული სტილი, იქნება ეს ბაროკო, კლასიციზმი, რომანტიზმი თუ სხვა, თვისებური ანარეკლია იმ მდგომარეობისა, იმ საფეხურისა, რომელზედაც ამ პერიოდში იმყოფება ევროპული კაცობრიობის ცნობიერება, როგორც უმთავრესი ბრძოლის ველი ინდივიდუალიზმ-კოლექტივიზმის უსასტიკესი ომისა.
ამიტომ არ არსებობს თავისთავად უდიდესი კულტურის ინდოეთში ინდური კლასიციზმი, სპარსეთში – სპარსული რომანტიზმი ანდა ჩინეთში – ჩინური მოდერნიზმი.
არც შეიძლება არსებობდეს, რადგან რელიგიურ სიღრმეებსა და მისტიკურ ვიზიონებს მიცემული აღმოსავლური ცნობიერება არასოდეს დაინტერესებულა, გადამწყვეტი მნიშვნელობა არასოდეს მიუნიჭებია ადამიანის ამქვეყნიური ცხოვრების მოწყობისათვის. შესაბამისად, აღმოსავლეთში არც არასოდეს დამდგარა Mმწვავედ ადამიანის თავისუფლების პრობლემა. ანუ აღმოსავლეთის ინდივიდუალიზმი ძირითადად მისტიკაში ვლინდება და ოდნავადაც არ იტკიებს თავს კოლექტივიზმთან ბრძოლით.
ამგვარი ბრძოლა საერთოდ უცხოა აღმოსავლური ცივილიზაციებისათვის.
შესაბამისად, არც ფეოდალიზმს დამუქრებია დღემდე რაიმე სერიოზული საშიშროება. ეგ არის მხოლოდ, რომ დასავლური ცივილიზაციის სულ უფრო მზარდი ზეგავლენითა და სხვა ფაქტორების ზემოქმედებით, იგი სისტემატურად იცვლის ფორმებს. არსი უცვლელი რჩება.
***
შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ევროპაში ყოველი ესთეტიკური მიმდინარეობა თავისებური ბარომეტრია იმ ვითარებისა, რამდენადაა ამ პერიოდში ადამიანი თავისუფალი ანუ რა მდგომარეობაა ინდივიდუალიზმ-კოლექტივიზმის ფრონტზე.
ასე რომ, რენესანსულ ხელოვნებაში აფეთქებული ადამიანის სხეულის კულტი, მისი სრულქმნილება, მისი მშვენიერება, მისი აპოთეოზი უშუალოდ უკავშირდება ამ ეპოქაში წარმოქმნილი ჰუმანიზმის არსს – ადამიანის არსების პატივისცემას, მისი უსაზღვრო შესაძლებლობების რწმენას, პიკო დელა მირანდოლას “სიტყვის” პათოსს.
ბაროკო და კლასიციზმი, რომლებიც უშუალოდ მოსდევენ რენესანსს, ამ პერიოდისათვის ისევ ძალამოცემული კოლექტივიზმის ესთეტიკას აფუძნებენ. ბაროკოს საერთოდ აღარ აინტერესებს ადამიანის თავისუფლება და მასთან დაკავშირებული პრობლემები. იგი თავისი ესთეტიკურ-ფორმალისტური ხასიათით, შინაარსის სიღარიბითა და ცარიელი კონტრასტების თამაშით, ძირითადად ძლიერთა ამა სოფლისათა თავდაჯერებულობის, მაძღარი ყოფისა და სიმდიდრის პომპეზურ გამომხატველად დეგრადირება.
მაგრამ ამ დროისათვის კვლავ მომძლავრებული ფეოდალური სახელმწიფოს ინტერესებს მხოლოდ ბაროკო ვერ დააკმაყოფილებდა. აბსოლუტური მონარქიისათვის რენესანსული ინდივიდუალიზმი და თავისუფალი ადამიანი, ცხადია, მხოლოდ ანარქიისა და უწესრიგობის წყაროა, მაგრამ იგი ვეღარც პიროვნების შუასაუკუნეობრივ ნიველირებას მოახერხებს.
გამოსავალი კლასიციზმმა მონახა. მან მხოლოდ სანახევროდ მიიღო პიროვნება, რასაც ადასტურებს მისი ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანთაგანი – მსოფლმხედველობრივი ანტინომიურობა. იგი სისტემატურად უპირისპირებს ერთმანეთს გონებასა და გრძნობას, მოვალეობასა და სურვილებს, საზოგადოებრივსა და პირადულს, რაციონალურსა და ირაციონალურს და ამ ბრძოლაში ყოველთვის მოვალეობის ასრულებას, საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის პირადულის მსხვერპლად შეწირვას უჭერს მხარს. ხოლო კოლექტივიზმის ასეთ, შედარებით დახვეწილ ფორმის რაციონალიზმის კულტით ამართლებს.
***
კლასიციზმმა 300 წელი იარსება, მაგრამ ევროპულ გონში ბოლომდე მაინც ვერასოდეს ვერ აღმოიფხვრა რენესანსული თავისუფალი ადამიანის იდეალისაკენ სწრაფვა. XVIII საუკუნეში კლასიცისტური ცალმხრივობის საპირისპირო რეაქციად მხატვრულ შემოქმედებაში გვევლინება სენტიმენტალიზმი, მაგრამ საზოგადოებრივ ცნობიერებაში რენესანსული იდეალების ახალი ძალღონით აღორძინება მაინც განმანათლებლობის დამსახურებაა.
1789 წლის საფრანგეთის დიდი რეოლუცია აღმოჩნდა ის გიგანტური სოციალური კატაკლიზმი, რომელმაც ინდივიდუალიზმის საუკუნეობრივი ბრძოლა კოლექტივიზმის წინააღმდეგ, პირველის სასარგებლოდ გადაწყვიტა. უკვე მორყეულ ფეოდალიზმს უკანასკნელი ბურჯიც გამოეცალა. მანამდე რელიგიურადა და ინტელექტუალურად თავისუფალი ადამიანი სოციალურადაც გათავისუფლდა.
მაგრამ ევროპულ გონს წინ დიდი იმედის გაცრუება ელოდა.
საქმე ის არის, რომ ევროპის საუკეთესო ადამიანების საუკუნეობრივი ოცნებების განხორციელებას სრულიადაც არ მოჰყვა ისეთი შედეგები, როგორსაც ელოდნენ – თავისუფალი ადამიანი ოდნავადაც არ გამხდარა იმაზე უკეთესი, ვიდრე მანამდე გახლდათ.
ეს უფრო მეტი იყო, ვიდრე უბრალო იმედგაცრუება.
ინტელექტუალებისა და შემოქმედი ნატურების მიერ შექმნილი ვითარება აღიქმებიდა როგორც სრული კოლაფსი, კატასტროფა. ფეოდალიზმზე უარის თქმასა და ადამიანის გათავისუფლებას არ მოჰყვა არც საზოგადოების გონივრული მოწყობა, არც ცხოვრებისეული წინააღმდეგობების წაშლა და არც საყოველთაო იდეალური კეთილდღეობის დამყარება.
ევროპული ცნობიერება ჯერ ვერ ფლობს აუცილებელი ბოროტების თეორიას. იგი ვერაფრით ვერ ეგუება იმ იდეის კრახს, რომლის თანახმადაც, ადამიანის სრული გათავისუფლებით ამქვეყნად სამოთხის აშენება შეიძლება.
ასეთი იდეალისტური ხასიათის იმედების ფონზე მართლაც შოკის მომგვრელი უნდა ყოფილიყო იმის აღმოჩენა, რომ გამარჯვებულმა ინდივიდუალიზმმა კი არ გააუქმა ცხოვრებისეული წინააღმდეგობები, არამედ, პირიქით, კიდევ უფრო გაამწვავა ისინი. კოლექტივიზმის მკაცრად რეგლამენტირებული ყოფიერებიდან თავდახსნილი ადამიანური ეგოიზმი, ცხადია, უკიდურესად გაამძაფრებდა ყოველგვარ წინააღმდეგობებს, შეუბრალებლად გააშიშვლებდა ცხოვრების სისასტიკეს, სიდუხჭირეს, გაუტანლობას, დაუნდობლობას…
***
რომანტიზმი სწორედ ამ სასოწარკვეთილების, ამ შოკის ამსახველი ესთეტიკური მიმდინარეობაა ევროპულ კულტურაში.
რომანტიზმი ამთავრებს ევროპული კულტურის ბავშვობასა და სიყმაწვილეს და იწყებს მოწიფულობის ხანას, როცა მანამდე მიღებული ცოდნა და გამოცდილება სულ სხვა ხარისხში გადადის და სულ სხვა აზრსა და დატვირთვას იძენს. იგი ნიადაგს უმზადებს რეალიზმს.
რომანტიზმით ევროპულ კულტურაში იწყება გამარჯვებული ინდივიდუალიზმის ხანა, რომელიც დღემდე გრძელდება. ვფიქრობ, გასაგებია, ევროპული ცივილიზაციის რა რთული და მნიშვნელოვანი პროცესები დაედო საფუძვლად ამ მხატრულ სტილს და რაოდენ დიდი მნიშვნელობა აქვს მას ევროპული კულტურის ისტორიაში.
***
რა საერთო აქვს, რანაირად შეიძლება დავუკავშიროთ ეს პროცესები იმხანად საქართველოში მიმდინარე პროცესებს?!
მართალია, ევროპული გონის ამ ყოვლისმომცველი კრიზისის ექომ რუსეთის გავლით ჩვენამდეც ჩამოღწია, მაგრამ ამ გზით ინსპირირებული შემოქმედებითი პროცესები არც რუსეთში და, მითუმეტეს, არც ჩვენში, რასაკვირველია, თავისი არსით არ ყოფილა და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო ევროპულის ადეკვატური მოვლენა. სავსებით ბუნებრივია” რომ ის, რასაც ჩვენ ქართულ რომანტიზმს ვუწოდებთ, ადგილობრივი პრობლემატიკის დამუშავებით არის დაკავებული. ადგილობრივ პრობლემატიკას კი, ჩვენდა საუბედუროდ, აბსოლუტურად არაფერი ჰქონია საერთო იმ მოვლინებთან, რომლებმაც ევროპაში რომანტიზმად წოდებული მხატვრული სტილი წარმოქმნეს.
ისევე როგორც საერთოდ აღმოსავლეთში, ინდივიდუალიზმს არც ჩვენში ჰქონია ოდესმე ისეთი ძალა და მნიშვნელობა, რომ კოლექტივიზმს დაპირისპირებოდა და საზოგადოებრივი ცნობიერების ისეთი რადიკალური მეტამორფოზა მოეხდინა, როგორიც ევროპაში მოახდინა. თუმცა იმავე აღმოსავლეთისაგან განსხვავებით ჩვენში არც მისტიციზმი აყვავებულა, რაც კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს იმ გარემოებას, რომ ამ თვალსაზრისით საქართველოში ევროპა ნამდვილად არ არის, მაგრამ არც კლასიკური აზიაა. იგივე ვითარება ერთ ჯერ პასუხგაუცემელ კითხვასაც აჩენს: ნეტა მაინც რას მიველტვოდით, რა გვინდოდა, საით მოვდიოდით?
ასეა თუ ისეა, ჩვენებური რომანტიზმი იქნება, რეალიზმი თუ სხვა რამ, მხოლოდ პირობითად უნდა ჩაითვალოს ასეთად, რადგან მიუხედავად ზოგიერთი საერთო გარეგნული ნიშნისა, არაფერი საერთო არა აქვს ევროპულ პირველწყაროსთან.
XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ჩვენში გამეფებულ ყრუ პროვინციალურ ფეოდალიზმს არავითარი საფრთხე არც გარედან და, რაც მთავარია, არც შიგნიდან არ დამუქრებია. ამიტომ ჩვენებური რომანტიზმი ძირითადად დამოუკიდებლობის დაკარგვითა და ნიკოლოზ ბარათაშვილის მართლაც საარაკო პირადი უყისმათობითა და იშვიათი პოეტური ნიჭიერებით იკვებება.
***
ქართულ ფეოდალურ ცნობიერებას საფრთხე ცოტა მოგვიანებით, კერძოდ, XIX საუკუნის 60-ინი წლებიდან ემუქრება და ისიც “გარედან”. ყირიმის ომში ინდივიდუალისტურ ევროპასთან ჭიდილში სამარცხვინოდ დამარცხებული რუსეთის იმპერია ცდილობს გამარჯვებული მტრისგან ზოგი რამ გადაიღოს
ასე ხელოვნურად იწყება კოლექტივიზმის წიაღში ინდივიდუალისტური ცნობიერების მიერ შექმნილი ზოგიერთი საზოგადოებრივი ინსტიტუტისა და ეკონომიკური ურთიერთობის დანერგვა, რამაც მთელ იმპერიაში დიდი აღრეულობა და ქაოსი გამოიწვია.
პატრიარქალურ-ფეოდალური ცნობიერების საქართველოსთვის ეს გარემოება ყველა ჯალალედინ-მურვან ყრუს შემოსევაზე უფრო სერიოზული დარტყმა აღმოჩნდა. ასე რომ, კაპიტალისტური საზოგადოებრივ-ეკონომიკური სისტემის ზოგიერთი ელემენტის ფრთხილად დანერგვის მცდელობმაც კი მეტად სერიოზული ნგრევა გამოიწვია ჩვენში. ძველი ცნობიერება ვერაფრით ვერ ეგუებოდა განსხვავებული ცნობიერების მიერ შექმნილი ფასეულობებით ცხოვრებას. დაიწყო ხალხის მასობრივი გაღატაკება, ტრადიციების მსხვრევა. ეს მართლაც უსერიოზულესი განსაცდელი იყო (რაღაც ამგვარი რამ ხდება დღესაც!). გარედან შემოტანილი ვეღარ ახერხებს არსებობას.
რა საერთო აქვს ასეთ მდგომარეობაში მყოფ ქართულ ცნობიერებას ევროპულთან, რომლის წიაღშიაც იბადება ისეთი ესთეტიკური მიმინარეობა, როგორიცაა რეალიზმი?
ჩვენს თერგდალეულებს არ შეეძლოთ რეალისტები ყოფილიყვნენ.
ის მხატვრული სტილი, რომელსაც ევროპაში რეალიზმი ეწოდა, ანარეკლია დასავლური ცნობიერების განვითარების იმ ფაზისა, როცა “რომანტიკული კრიზისის” შემდეგ ევროპული გონი იცნობიერებს იდეალისტური ოცნებების უნიადაგობას, დედამიწაზე სამოთხის აშენების შეუძლებლობას. ამიერიდან იგი უკვე ზედმეტი ტრაგიზმის გარეშე იღებს იმ ჭეშმარიტებას, რომ ინდივიდუალიზმი მუდმივი მოძრაობაა, მუდმივი პრობლემებია, მუდმივი კრიზისია და ამ გზაზე ყოველმა კაცმა მარტოდმარტო, მხოლოდ საკუთარი პასუხისმგებლობით უნდა იაროს.
რომანტიკოსებისაგან განსხვავებით, რეალისტები ახერხებენ ცხოვრება ისეთად მიიღონ, როგორიც არის კიდეც ის სინამდვილეში – არც ცალმხრივად უარყოფილი და არც დადებითი, არც ჯოჯოხეთი და არც სამოთხე.
სულ სხვა ამოცანას იცნობიერებენ ჩვენი თერგდალეულები: ისინი ხალხის გადარჩენას ცდილობენ, ერთი იდეის, ერთი აზრის გარშემო მის დარაზმვას მიელტვიან. ამისათვის კი არც რეალიზმი გამოდგებოდა თავისი ესთეტიკით და მითუმეტეს, არც რომანტიზმი. ამისთვის კლასიციზმი იყო ზედგამოჭრილი, მისი რაციონალიზირებული კოლექტივიზმით. ამიტომაა, რომ თერგდალეულთა შემოქმედებისა და მოღვაწეობის გამჭოლი ისეთი აშკარად კლასიცისტური იდეა, როგორიცაა მსოფლმხედველობრივი ანტინომიურობა, მათ მაინცდამაინც ბუალოს ტრაქტატისაგან არ უსესხებიან, ამას მოითხოვდა საზოგადოებრივი ცნობიერების მდგომარეობა ჩვენს ქვეყანაში. აქედან გამომდინარე, მათი მოღვაწეობით ჩვენში საფუძველი ეყრება კოლექტივიზმის უფრო დახვეწილ, რაციონალიზებულ ფორმას, როცა ერი, სამშობლო, საზოგადოება იმ რანგის ფასეულობებად ცხადდება, რომლებთან შედარებითაც ადამიანის პიროვნება, მისი ტკივილები, მისი ინტერესები სათვალავშიც კი არაა ჩასაგდები. შეიძლება ვინმეს უცნაურად მოეჩვენოს, მაგრამ ეს იდეა დღესაც უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს ქართულ კულტურაში და ჩვენს “კონტრკულტურისტებსაც” სწორედ მასთან უწევთ ბრძოლა.
***
სხვათა შორის, ასეთ უცნაურ, მაგრამ მაინც ნამდვილად ჩვენი ყოფიერებიდან ამოზრდილ “კლასიკურ რეალიზმს” თავისი ძალა და მნიშვნელობა არც საბჭოურ პერიოდში დაუკარგავს და ახლა უკვე “კლასიციხტურ სოციალისტურ რეალიზმად” გვევლინება.
ეს გარემოება კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ სამწუხარო ჭეშმარიტებას, რომ საბჭოთა სახელმწიფო ფაქტიურად იმავე ცნობიერების პროდუქტია, რომელიც XIX საუკუნის მეორე ნახევარში იმპერიის მესვეურთაგან ზემოდან ფრთხილად დაშვებული ინდივიდუალისტური ფასეულობების დამანგრეველ ზემოქმედებას კლასიცისტურ რაციონალიზირებულ კოლექტივიზმს უპირისპირებს.
მარქსიზმ-ლენინიზმი კიდევ უფრო ამძაფრებს რაციონალიზმს. კოლექტივიზმის იდეას იგი მაქსიმალურად წმენდს ყოველგვარი ზიზილ-პიპილებისაგან და იმის გაკეთებას ცდილობს, რაც მე-17 საუკუნის ფრანგულ აბსოლუტურ მონარქიებსაც კი არ უცდიათ. ცდილობს და ახერხებს კიდეც – საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა ასპექტის, ყველა ნიუანსის რეგლამენტაციას. ეს იყო კოლექტივიზმის ზეიმი, მისი ციტადელი.
საერთოდ, ვისაც საბჭოთა კავშირი ერთი მუჭა ხულიგანი ბოლშევიკების დესტრუქციული ახირებების შედეგად მიაჩნია, დიდ შეცდომას უშვებს. “ბოროტების იმპერია” იგი მხოლოდ დასავლური სამყაროსა და იმ იშვიათი ტიპის ადამიანებისათვის იყო ჩვენში, რომელთაც შინაგანად არანაირად არ შეეძლოთ კოლექტივისტურ ფერხულში ჩაბმა. ინდივიდუალისტური დასავლეთისა და კოლექტივისტური აღმოსავლეთის საუკუნეობრივ დაპირისპირებაში აღმოსავლეთს არასოდეს ჰქონია ისეთი ძალა და გავლენა, როგორიც საბჭოთა კავშირის არსებობისას ჰქონდა. იგი თავისი არსით სხვა არაფერი იყო, თუ არა ფეოდალური სახელმწიფოს მაქსიმალურად რაციონალიზირებული ფორმა, რომლის ორგანულ ნაწილს, სამწუხაროდ, საქართველოც წარმოადგენდა.
მაგრამ ამჯერად ჩვენთვის ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ დასავლურმა სამყარომ აღმოსავლეთის ეს მრისხანე ფორპოსტი, ეს გიგანტური მონსტრი, იარაღით კი არა, თავისი ცივილიზაციითა და კულტურით დაამარცხა.
დასავლეთის ინდივიდუალისტური ცივილიზაცია აღმისავლეთის კოლექტივისტურ ცივილიზაციებთან შეხებისას მათზე გამხრწნელ ზეგავლენას ახდენს. თუმცა არა სპეციალური განზრახვით, არა რაღაც მითიური მასობრივი კულტურით. უბრალოდ ასეთია კანონზომიერება – დასავლეთი ხრწნის და ანგრევს აღმოსავლეთს.
***
ინდივიდუალისტური ცნობიერების განვითარების სისწრაფემ განსაკუთრებით იმატა XIX საუკუნეში, ევროპაში კოლექტივიზმის საბოლოო დამარცხების შემდეგ. დასავლური ცივილიზაციის ეს ფენომენი კარგად ჩანს მის კულტურაზე დაკვირვებითაც. საუკუნეების მანძილზე მდორედ გაწელილი რენესანსის, ბაროკოსა და კლასიციზმის ფონზე რომანტიზმი, რეალიზმი და ნატურალიზმი ელვისებური სისწრაფით ცვლიან ერთმანეთს.
სისწრაფე კიდევ უფრო მატულობს XX საუკუნეს დადგომასთან ერთად, როცა ევროპულ კულტურაში მთავრდება სინამდვილის ობიექტურად შემეცნების მცდელობები და იწყება უკიდურესად სუბიექტური ხელოვნების ერა.
***
“ღმერთის სიკვდილით” შეძრული XX საუკუნე თავისი ორი მსოფლიო ომით, არნახული ტექნიკური პროგრესით, თერმობირთულ კატასტროფაში დანთქმის შიშით, გაუცხოებითა და ეგზისტენციალური უსახლკარობის გაცნობიერებით, განაპირობებს დასავლური ცნობიერების სრულიად ახალი ხარისხის კრიზისში შესვლას. ამ გარემოებას არამცთუ რაიმე შველის, პირიქით, ხელსაც კი უწყობს სახელმწიფოს მოწყობის თითქმის იდეალური მოდელი და აქამდე არნახული მატერიალური სიმდიდრე, მასობრივი კომფორტი და ფუფუნება, რაც იმას მოასწავებს, რომ “გარეგანი” პრობლემების ეპოქა წარსულს ჩაბარდა, ანუ თითქმის აღარ დარჩა აღარცერთი ისეთი ჰუმანიტური იდეა თუ ოცნება, რომელიც ან არ განხორციელებულიყოს, ანდა მისი განუხორცილებლობა არ გამხდარიყოს ნათელი. თითქოს საჭირო ხდება რაღაც პრინციპულად ახალი, რაღაც გაუგებარი ნახტომი სრულიად შეუცნობელში…
მანამდე კი დასავლური ცივილიზაცია და კულტურა ციებცხელებიანივით ცდილობს ბოლომდე ამოწუროს, ბოლომდე გამოიყენოს ყველა შესაძლებლობა სამყაროს შემეცნებისა, მისი ასახვისა და მერე პოსტმოდერნიზმის სახით თითქოს ყოველივე აქამდე გაკეთებულის, აქამდე შემეცნებულის კოლაჟსაც მიმართავს.
XX საუკუნის დასავლური კულტურის ყველა ეს ძიება აბსოლუტური თავისუფლების ნიშნით, შეუზღუდავად მიმდინარეობს და თანდათანობით კონტრკულტურიდან კულტურად შეიწოვება მოდერნად და ავანგარდად წოდებული უთვალავი მიმართულება, რომელთა უმრავლესობა გვერდიგვერდ არსებობს.
გამომდინარე კრიზისის სპეციფიკური ხასიათიდან, მათ ბევრი რამ აქვთ საერთო, იქნება ეს უაღრესად დისჰარმონიული ესთეტიკა, საგანთა ხილული ფორმებისადმი უნდობლობა და ჭეშმარიტების მათ “შიგნით” და მათ მიღმა ძიება თუ კონცეპტუალურობა და პირიქით, ადამიანური გონების შესაძლებლობების მიმართ ეჭვით აღვსება.
მათ შორის აღარ შეიმჩნევა ისეთი მნიშვნელოვანი არსობრივი განსხვავება, როგორიც არსებობდა XX საუკუნებდე არსებულ ესთეტიკურ მიმდინარეობებს შორის, რომელთა მონაწილეობა ყოველთვის მოასწავებდა დასავლური ცნობიერების ახალ დონეზე, ახალ საფეხურზე ასვლას.
ასეა თუ ისე, დასავლური სამყაროს მოდერნიზმი, ავანგარდიზმი და XX საუკუნის მუსიკალური ფენომენი – როკი, ვერავითარ შემთხვევაში ვერ ჩაითვლება ვიღაც ქარაფშუტა, ექსცენტრული ან ნარკომანი ჯეელების ხულიგნურ გამოხტომად. თითქმის ყოველი მიმართულება, ჩვენი “კულტურისტებისათვის” ზოგჯერ ალბათ ფრიად სკანდალურიც, ალბათ ფრიად პორნოგრაფიულიც, დიდი ხანია კონტრკულტურად აღარ აღიქმება და დასავლური კულტურის ორგანულ ნაწილად იქცა, რადგან ყოველი მათგანი გაგრძელებაა ინდივიდუალისტური საზოგადოების ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი ტრადიციისა – მაქსიმალურად შეულამაზებლად შეიმეცნოს საკუთარი თავი ახალ რეალობაში, მაქსიმალურად შეულამაზებლად გაიაზროს ის აბსურდული სამყარო, რომელშიაც იგი დღეს არსებობს.
***
ალმანახი “კონტრკულტურა” მოწმობს, რომ რაღაც ამგვარი მოვლენა საქართველოშიც არსებობდა და Dდღესაც არსებობს. შეიძლება ძალზე სუსტად, შეიძლება ზოგჯერ გაუცნობიერებლად, ზოგჯერ კი გაცნობიერებულადაც, მაგრამ ის მაინც არსებობს.
ეს ფაქტია.
თუმცა საქმე ამაში არ არის.
საქმე ის არის, რომ იგი არანაირად არ უკავშირდება იმას, რასაც ჩვენი “კულტურისტები” ასე ამაყად და პათეტიკურად “ქართულ სულად” მოიხსენიებენ ხოლმე. პირიქით, ჩვენი კონტრკულტურის თავისუფლება, სუბიექტივიზმი, აღმზრდელობით ფუნქციებზე უარის თქმა, პიროვნების წინ წამოწევა საზოგადოების უკან დახევის ხარჯზე და სხვა ამგვარი ინდივიდუალისტური თვისებები საფუძველშივე ეწინააღმდეგება ქართული კულტურის იმ “კლასიცისტურ” ხერხემალს, რომელიც თერგდალეულებმა შექმნეს.
ამიტომ რჩება იგი მუდამ უცხო სხეულად ჩვენი კულტურის სხეულზე.
ამიტომ სდევნიდა მას საბჭოთა “კლასიცისტური სოცრეალიზმი”.
ამიტომ არის იგი დღესაც მიუღებელი ჩვენი კულტურის მუშაკებისთვის.
მიუხედავად ამისა, ეჭვი არ არის, დღევანდელი სიტყვის თავისუფლების მეშვეობით აქამდე სუსტი კონტრკულტურა თანდათან უფრო მომძლავრდება, რითაც კიდევ უფრო გაზრდის იმ დისკომფორტის განცდას, რომელშიაც დღეს მთელი საქართველო იმყოფება. ეს კი, სამწუხაროდ და საუბედუროდ, კიდევ უფრო დააჩქარებს იმ პროცესს, რომელსაც ერიხ ფრომმა თავის დროზე “თავისუფლებიდან გაქცევა” უწოდა. მითუმეტეს, რომ ასეთი გაქცევის გამოცდილება უკვე გვაქვს: XX საუკუნის დასაწყისში “დიად საბჭოეში” გავიქეცით.
დღეს XXI საუკუნის დასაწყისია.,
საით და რა ფორმით გავიქცევით დღეს?
https://litsakhelebi.ge/index.php?page=14&lang=geo&author=173&composition=501
ვრცლადთბილისის ანძა VS ეიფელი
ყველაფერი სოციალური ქსელით დაიწყო. მეც ხომ თქვენსავით მიჯაჭვული ვარ, მაგალითად, ფეისბუქს: ჩემი კედელი აბლაბუდაა, ვაბამ და ვაბამ ქსელებს – ვაზიარებ სტატიებს, ჩემი საყვარელი როკჯგუფების კომპოზიციებს, ვწერ სტატუსებს და ვიმეგობრებ ადამიანებს – უცნობებს, ნაცნობებს, ვიწონებ სხვადასხვა გვერდს… ჰოდა, ჩვენ, ვირტუალური ობობები, სხვის ქსელებშიც ხშირად ვიხლართებით.
ქსელი, რომელშიც მხოლოდ “ქართველი” ობობები იყვნენ გაბმულნი
ეს მთლად დასაწყისიც არ ყოფილა; ეს გახლდათ დიდი ხნის თავშეკავების შემდეგ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღების – ამ თემაზე აუცილებლად წერის – სტარტი.
უმეტესობა უყურებს “ნიჭიერს” – ტელეშოუს, გამართულს “ტალანტების” გამოსავლენად. დღეს შოუს ავ-კარგის შესახებ საუბარს არ ვაპირებ და არც “კომპეტენტური” ჟიურის განქიქებას მოვყვები.
ერთ დღესაც ერთ ფეისბუქურ გვერდზე დაახლოებით ასეთი შინაარსის სტატუსს წავაწყდი: “სამარცხვინოა ქართულ ტელეშოუში ინდოელების გადაყვანა შემდეგ ეტაპზე”.
მე, როგორც ვირტუალურ ობობას, ერთადერთი სადამსჯელო ოპერაციის ჩატარება შემეძლო: გვერდის “დარეპორტება”, რადგან ჩემთვის სამარცხვინო გახლდათ ადმინისტრაცია, რომლისთვისაც პატრიოტიზმი მხოლოდ ქართულ ღვინოზე მხოლოდ ქართველების მიერ შესრულებული სიმღერა და “რაცკარგებივართქართველებივართ” მენტალიტეტი იყო. ერთი სიტყვით, ეს არის ამბავი ჩვენ შესახებ.
ქსელი ძველი და ურღვევი
რამდენი ქართველი კლასიკოსის ტექსტი, როგორც ძველი, დამოკლებული სვიტერი, დაგვირღვევია და ნარღვევი ძაფისგან თანამედროვე და მოდური შარფი მოგვიქსოვია, რამდენი ქართველი მოაზროვნის ფრაზა ქამარივით უფრო შორიშორს გამოგვიხვრეტია და მოგვირგია, მაგრამ არიან ისეთებიც, რომელთა ტექსტებიც არც “რეცხვით” გაცვდა, არც “დაგვიმოკლდა” და არც გადავაკეთეთ, – თითქოს სულ ჩვენი ზომისანი იყვნენ.
1905 წელს “შეიკერა” წერილი კოსმოპოლიტიზმისა და პატრიოტიზმის შესახებ, ფრაზები – ნამდვილი ბამბა (სირბილე, რატომღაც, სიკეთესთან ასოცირდება, ამ შემთხვევაში – ჰუმანიზმთანაც), პრინტი – დღემდე ულტრათანამედროვე, სილუეტი – საუკუნეგამძლე, “დიზაინერი” – მთაში გაზრდილი ბიჭი, ჩემი, არა, ჩვენი ვაჟა ფშაველა (დიახაც, დამდეთ ბრალად ბანალურობა და პათეტიკა).
პატრიოტიზმი, როგორც სიკეთე
სიტყვა “პატრიოტიზმს” მარტივად, სიტყვასიტყვით თარგმნიან ხოლმე და იღებენ “მამულიშვილს”. მაგრამ ძველად, ამ ტერმინის სათავეებთან, მამული სანათესაოს ადგილსამყოფელი გახლდათ; “მე ვარ პატრიოტი” ძველი ბერძნისთვის დაახლოებით ამას ნიშნავდა: “მე ვარ მამაჩემის შვილი და პაპაჩემის შვილიშვილი (ლ. ბერძენიშვილი)”. ასე რომ, ეტიმოლოგიას შეცდომაში შევყავართ და ის შინაარს აცლის სინამდვილეს: “XII საუკუნის ქართული (ან ფრანგული, ან ესპანური, ან, მით უმეტეს, გერმანული და იტალიური) პატრიოტიზმი ანაქრონიზმია თუნდაც იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ იმ ეპოქაში ლოიალობის სუბიექტს წარმოადგენდა არა სახელმწიფო, არამედ მეფე ან მთავარი (ლევან ბერძენიშვილი)”.
ციტირება ძალიან მოსაწყენი რამეა, უძილობისას “ჰიპოპოტამების” თვლაზე უფრო მოსაწყენი რამე, მაგრამ ამ რისკზე წასვლა მაინც ღირს, როცა ტერმინების დაზუსტებას იმ სტატიიდან ცდილობ, რომელიც “სტატიათაშორისი საზომით” “უსტატიესია” და პუბლიცისტური ნაკადი – “უნაკადესი” (“უნაკადესი”, იქნებ, ასეც ჟღერს – ნიაღვარი).
ერთი სიტყვით, პატრიოტიზმი არ არის “ბელადის” ფეტიში, არც მხოლოდ ნაციონალიზმი და არც რელიგიური ერთიანობა. ის უფრო ფართო ცნებაა, იგივდება “სახელმწიფოსთან” და ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ კომპონენტს შეიცავს. ამასთანავე:
ყველა პატრიოტი ჰუმანისტია;
ყველა პატრიოტი პაციფისტია;
ყველა პატრიოტი კოსმოპოლიტია;
ყველა ჰუმანისტი კეთილია;
ყველა პაციფისტი კეთილია;
ყველა კოსმოპოლიტი (კოსმოპოლიტიზმის პოზიტიური გაგებით) კეთილია;
ასე რომ, ყველა პატრიოტი კეთილია.
თეზისების დამტკიცება ვაჟას დახმარებით
როდის ხარ ჰუმანური, როცა ინდოელებს უკრძალავ “სამამულო” პროექტში მონაწილეობას, აცხადებ, “სხვაფერისკანიანებმა წაგვლეკესო”, გძულს სომხები და “არტურას” გაგონებისთანავე აგრესიული ხდები თუ მაშინ, როცა თბილისურ მეჩეთს არბევ? იქნებ მაშინ, როცა გულის წასვლამდე გიყვარს შენი ნასათუთევი, აწ უკვე სრულწლოვანი შვილი და არჩევანის უფლებას მშობლის უპირატესობით ართმევ: “მხოლოდ ქართველ გოგოს (ბიჭს) შემოვუშვებ ოჯახში, გაფუჭებული ევროპელი არ დამანახვო!” როგორი ზნეობრივები ვართ: საკუთარ შვილებს ულტიმატუმს ვუყენებთ და ამ დროს ჩვენი შვილის დედებს “ხანდახან” ვღალატობთ რკინის მყარი არგუმენტით: “კაცებისთვის შეიძლება”. როგორი ალტრუისტები ვართ: მოყვასის სიყვარული მხოლოდ ქართველის სიყვარულად გვესმის, რადგან მხოლოდ ქართველია მოყვასი; “კაცობრიობა” ჩვენთვის მხოლოდ ქართველობაა – ნაციონალიზმის ნეგატიური გაგება გამორიცხავს სხვა ერის, სხვა ეთნოსის ღირსებათა აღიარებას და მიდის ფაშიზმამდე: აღმატებული რასა, იშვიათი გონებრივი შესაძლებლობები, შეუდარებელი ვიზუალი. არადა:
“ყოველმა ერმა მომეტებული ძალა, ენერგია, თავისებურობა უნდა გამოიჩინოს და საკუთარი თანხა შეიტანოს კაცობრიობის სალაროში”, – მეოცე საუკუნის დასწყისში ამბობდა ვაჟა-ფშაველა.
როგორ არა, განა ჩვენ არ გვიყვარს “კაცობრიობა”?! განა საქართველოში ჩამოსულ უცხოელს “პატივს არ ვცემთ”, ქართული სუფრის წიაღს საფუძვლიანად არ ვაცნობთ და რესტორანს არ ვხურავთ მისი გულის მოსაგებად?! კულინარიული თავმოწონების მცდელობა ქართული კუდაბზიკობის გამოვლენაა და არა კაცთმოყვარეობის. უცხოელის პოზიცია ჰგავს მხატვრობაში გაუწაფავი თვალის თვისებას, რუბენსის ტილოში მხოლოდ ქალის ცელულიტს რომ ზომავს; ცელულიტის იქით – არაფერი, შინაარსგამოცლილი სილუეტი. სწორედ ასე კნინდება ხოლმე საქართველო ხინკლის ოხშივარში (მე, რა თქმა უნდა, ქართული კერძების საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, პირიქით, სამზარეულოც გამომხატველია ერის იდენტობის, მაგრამ, როგორც საჭმელს არ უხდება ჭარბი სუნელი, ასევე, იქნებ დავფიქრებულიყავით მხოლოდ ხორაგით თავმოწონების უცნაური ტრადიციის მცდარობაზე).
ვაჟას კოსმოპოლიტიზმს საჭმლის სუნი არ უდის და ის უფრო ჰუმანიზმია: “გიყვარდეს შენი ერი, შენი ქვეყანა, იღვაწე მის საკეთილდღეოდ, ნუ გძულს სხვა ერები და ნუ გშურს იმათთვის ბედნიერება, ნუ შეუშლი იმათ მისწრაფებას ხელს და ეცადე, რომ შენი სამშობლო არავინ დაჩაგროს და გაუთანასწორდეს მოწინავე ერებს”. თუმცა, კოსმოპოლიტი ვერ იქნები, თუ არ გაქვს შენი ენა და ფასეულობათა სისტემა, შენი ქალაქი, სადაც უფრო მშვიდად და ბედნიერად გრძნობ თავს, ვიდრე სხვა ქვეყნის რომელიმე მეგაპოლისში, არ გყავს ადამიანები, რომლებთანაც მენტალური სიახლოვე გაკავშირებს (“ვისაც თავისი მშობელი დედა არ უყვარს, იგი სხვას როგორ შეიყვარებს, სხვას როგორ მოეპყრობა, როგორც ნამდვილ დედას?”)…
აქვეა ვაჟას ლოგიკური ჯაჭვი (ყოველგვარ ლითონსა და ნაკეთობაზე ძვირფასი, ნამდვილი იუველირის ნაჭედი ჯაჭვი): “შექსპირი ინგლისელია, ინგლისში მუშაობდა და ცხოვრობდა, მაგრამ მისი ნაწერებით მთელი კაცობრიობა სტკბება დღესაც. ეგრეთვე სერვანტესი, გიოტე და სხვა გენიოსები თავის სამშობლოში, თავის თანამოძმეთათვის იღვწოდნენ, მაგრამ დღეს ისინი მთელს კაცობრიობას მიაჩნია თავის ღვიძლ შვილებად… მაგრამ “ჰამლეტით”, ”მეფე ლირით” ვერც ერთი ქვეყნის შვილი ვერ დასტკბება ისე, ნამეტნავად თარგმანით, როგორც თვით ინგლისელი, რომელიც ინგლისურს ენაზე კითხულობს ამ ნაწარმოებთ”. ეს ლიტერატურული ჯაჭვი კიდევ ერთი ნიშანია იმისა, რომ ხელოვნებას ყველაზე კარგად შეუძლია დაარღვიოს საზღვრები და სულ ერთი საათით მაინც ებრაელი არაბის სამყაროში უომრად შეუშვას.
და ვინაიდან შეუძლებელია, მშვიდობისმოყვარეობა და კაცთმოყვარეობა საკუთარ თავში ქაოსსა და ბოროტს გულისხმობდეს, “ზოგადი უნარ-ჩვევების” ანალოგიით, სამშობლოსმოყვარეობა კეთილი ადამიანების თვისებაა, კეთილი ადამიანები კი არასოდეს არიან შეპყრობილნი განდიდების მანიით და არასოდეს ეტყვიან ფრანგს, რომ “თბილისის ანძა სჯობს ეიფელს”.
თამარ კაციტაძე – 3D პროგრამა საგნების ასათვისებლად
დღეს არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოში წუხან, რომ ახალი თაობა გაურბის წიგნს და კომპიუტერზე მეტისმეტად არის დამოკიდებული. ეს პრობლემა, თავისთავად ცხადია, მომავალი თაობის განათლებაზეც აისახება, ამიტომ მსოფლიოს განათლების სისტემის მესვეურები ცდილობენ, იპოვონ სწავლების ისეთი მეთოდები, რომლებიც მოსწავლეს მეცადინეობას გაუადვილებს, დააინტერესებს და სასურველი შედეგის მიღებას შეუწყობს ხელს.
სწორედ ამან უბიძგა კომპიუტერული პროგრამების მასწავლებელს, რეჟისორს, ანიმატორს, ასოცირებულ პროფესორ კობა ცხაკაიას, სწავლების ახალ, თანამედროვე მოთხოვნილებების შესაბამის მეთოდზე ემუშავა. ასე შეიქმნა პროექტი „3D პროგრამა საგნის ათვისებისთვის”.
მიუხედავად იმისა, რომ 3D პროგრამების ათვისება საკმაოდ ძნელია, კობა ცხაკაიამ შეიმუშავა საინტერესო და იოლად ასათვისებელი ვერსია – iClone. ავტორის მტკიცებით, ამ პროგრამის ათვისების შემდეგ მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს შეეძლებათ თემატური მასალის ვიზუალიზაცია, ანიმაციის სახით აწყობა, გახმოვანება და ამგვარად სასწავლო-შემეცნებითი ფილმის შექმნა. iClone პროგრამა შეიძლება გამოიყენონ ისტორიას, მშობლიური ენის, ქართული ენის (არაქართული სკოლებისთვისაც), გეოგრაფიის, უცხო ენისა და სხვა ჰუმანიტარული დისციპლინების სწავლებისას.
როგორია „3D პროგრამა საგნების ათვისებისთვის” პროექტის სპეციფიკა?
3D პროგრამის ანალოგი, iClone, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ადვილი ასათვისებელია და მისი მეშვეობით სასურველ შედეგს უფრო სწრაფად ვიღებთ, ვიდრე სხვა 3D პროგრამებში მუშაობისას. ამ პროგრამაში შესაძლებელია: პერსონაჟების შექმნა და დამუშავება, მათი გახმოვანება და ანიმირება – მოძრაობის, მეტყველების სინქრონიზება, ასევე – სივრცისა (ლანდშაფტები, შენობები, მცენარეები, ცა) და დამატებითი აქსესუარების (ავეჯი, ჭურჭელი, ტანსაცმელი, სხვა რეკვიზიტები) შექმნა, სინათლის რეგულირება და სხვა.
კობა ცხაკაიას განმარტებით, iClone-ში თემატურად შექმნილი ფილმები მოსწავლეს დასწავლილი მასალის უკეთ დამახსოვრებაში დაეხმარება, რადგან, ვთქვათ, პერსონაჟის გახმოვანებისას, ვიზუალისა და ტექსტის ზუსტად მორგებისას, მას შესაძლოა ტექსტის რამდენჯერმე მოსმენა მოუწიოს. ამასთან, ფილმის შესაქმნელად მოსწავლეს დასჭირდება დამატებითი ინფორმაციის მოძიება, რაც ცოდნის დაგროვების კიდევ ერთი საშუალებაა. მოსწავლეს (ან მოსწავლეთა ჯგუფს) შეეძლება iClone-პროგრამაში შექმნილი ფილმის დემონსტრირება, რაც მას ორგანიზატორულ ნიჭთან ერთად პრეზენტაციის უნარსაც განუვითარებს და ეს კიდევ ერთი სტიმული იქნება მისთვის.
„შედეგად კი მივიღებთ პიროვნებას, რომელსაც მყარ ცოდნასთან ერთად მისი პრაქტიკული რეალიზების, ვიზუალიზების გამოცდილებაც ექნება”, – ამბობს პროექტის ავტორი.
კობა ცხაკაიას განმარტებით, გარდა იმისა, რომ პროგრამა ადვილი ასათვისებელია და მისი მეშვეობით საკმაოდ სწრაფად ვიღებთ სასურველ შედეგს, ის არ მოითხოვს განსაკუთრებულ კომპიუტერულ რესურსს, ამიტომ სავსებით შესაძლებელია მისი სწავლება სასკოლო კომპიუტერულ ბაზაზე.
კობა ცხაკაიამ პროექტში პროგრამის შესასწავლად საჭირო დროც გაითვალისწინა. მისი გამოთვლით, პროგრამის სწავლება შეიძლება ორი მიმართულებით მოხდეს: თავად მოსწავლეების მეცადინეობით და პედაგოგების მომზადებით, რისთვისაც საკმარისია კვირაში რამდენიმესაათიანი მუშაობა. 2-3 თვეში კი ისინი უკვე შეძლებენ საკუთარი ძალებით შექმნილი ფილმების დემონსტრირებას. თუმცა პროექტის ავტორი იქვე დასძენს, რომ iClone-ის კარგად ასათვისებლად საჭიროა სწავლების ერთწლიანი კურსი.
როგორც კობა ცხაკაია გვიხსნის, მისი სწავლების სისტემა ემყარება აბრაჰამ მასლოუს, კონდიუისადადიმიტრი უზნაძის სამეცნიერო გამოცდილებას: ვსწავლობთ,ვქმნით, ვთამაშობთ, ვაკეთებთ და ვითვისებთ.
„ეს მიმართულება ხელს უწყობს მასალის უფრო ადვილად ათვისებას და მიღებული ცოდნის დამახსოვრებას”, – ამბობს კობა ცხაკაია და იქვე პროექტის წარმატების ფორმულასაც ასახელებს: მსმენელი + კომპიუტერული პროგრამების ცოდნა + შემოქმედებითი პოტენციალის განვითარება + სასკოლო-საგანმანათლებლო დისციპლინების გამოყენება + ცოდნის კომპიუტერული რეალიზება + პრაქტიკული უნარ-ჩვევების გამომუშავება = პიროვნებას, რომელიც ცოდნის გამყარებასთან ერთად მისი პრაქტიკულად რეალიზების საშუალებასა და გამოცდილებასაც იღებს.
თვალსაჩინოებისთვის იხილეთ შემდეგი ბმულები:
https://www.youtube.com/watch?v=nA8zipo0soA&feature=relmfu
https://www.youtube.com/watch?v=1CRbRV_hhs4&feature=relmfu
https://www.youtube.com/watch?v=GPGJYV-NmjQ&feature=relmfu
წარსული მოითხოვს ჩვენგან – ვოლე შოიინკა
ერთხელ, ლონდონის ერთ თეატრში სპექტაკლის დროს, კულისებს მიღმა გათამაშდა საკმაოდ უცნაური სცენა, რასაც პიესის ტექსტი სულაც არ ითვალისწინებდა. აი, რა მოხდა: მსახიობმა უარი თქვა როლის შესრულებაზე და სცენაზე არ გამოვიდა. მოქმედება შეჩერდა. ერთმა კოლეგამ სცადა მსახიობის დაყოლიება, მაგრამ იგი ჯიუტად აქნევდა თავს. ამას მოჰყვა შეხლა-შემოხლა. მეორე მსახიობმა იფიქრა, რამპის თვალისმომჭრელ სინათლეზე მაყურებლის თვალწინ რომ აღმოჩნდება, უნდა თუ არ უნდა, გაჯიუტებული კაცი როლის თამაშს გააგრძელებსო. უეცრად წაავლო ხელი გაკერპებულ კოლეგას და სცადა კინწისკვრით გაეყვანა სცენაზე. ეს არ მოხერხდა, გაიმართა ხანმოკლე, მაგრამ მძაფრი ცემა-ტყეპა. როლის თამაშზე რომ უარი თქვა, ის მსახიობი შეშფოთებული და დაბნეული გამოიყურებოდა, რადგან ბრძოლა მაყურებლის თვალწინ ხდებოდა.
უნდა განვმარტო, რომ ეს სპექტაკლი იყო იმპროვიზაცია კონკრეტულ, წინასწარ მოცემულ თემაზე. რეჟისორის ჩანაფიქრის მიხედვით, მსახიობებს შეეძლოთ შეეწყვიტათ თამაში, თავიანთი სურვილისამებრ ხელახლა ეთამაშათ პიესის ნებისმიერი ეპიზოდი, სცენაზე მოეწვიათ მაყურებლები, ერთმანეთში გაეცვალათ როლები და კოსტიუმები. და ეს ყველაფერი ხდებოდა პუბლიკის თვალწინ, ამიტომ სპექტაკლის მონაწილეებს ადვილად შეეძლოთ, საბოტაჟის მომწყობთან კონფლიქტი თავიდან აეცილებინათ, რაც მათ დიდი გულმოდგინებით შეასრულეს. გაჯიუტებულმა მსახიობმა სცენა დატოვა სწორედ იმ ეპიზოდის დაწყების წინ, რომლის გააზრებას იგი არ ეთანხმებოდა. იგი რეპეტიციების დროსვე აფრთხილებდა რეჟისორს, რომ ამ ეპიზოდში მონაწილეობას არ მიიღებდა. ბოლოს და ბოლოს მან თავისი სიტყვა შეასრულა, მაგრამ მრავალი კვირის განმავლობაში მოსვენებას არ აძლევდა ის, რაც მოხდა. მას უნდოდა გაერკვია, რატომ დასცილდა ასე ერთმანეთს მისი და პარტნიორების პოზიცია. ამას გარდა, ვერც იმას ურიგდებოდა, რომ მაყურებლებმა იგი ჩათვალეს იმ კაცად, რომელსაც არ შეუძლია გარემომცველ სინამდვილეს დაუპირისპირდეს, არა აქვს სასცენო გარდასახვის ნიჭი, დათრგუნულია სასტიკი რეალობით და კიდევ უარესი: ნებას აძლევს თავის ემოციებს, დათრგუნონ პროფესიული ოსტატობა. მაგრამ თვითონ ხომ კარგად იცოდა, რომ ეს არ იყო მთავარი. ყველაფერი გაცილებით უფრო მარტივად გახლდათ. განსხვავებით თავისი კოლეგებისაგან, რომელნიც, სხვათა შორის, იზიარებდნენ მის პოლიტიკურ შეხედულებებს სცენაზე წარმოდგენილი ამბების შესახებ, ეს მსახიობი ფიქრობდა, რომ მათი გამოსახვის ხერხები არ იძლევა საშუალებას, ნაჩვენებ იქნეს მთელი სიმახინჯე იმისა, რაც ხდება. ამიტომ მიაჩნდა მას, რომ არ ჰქონდა უფლება მდგარიყო ამ სცენაზე, ამ თეატრში, იმ მაყურებელთა წინაშე, რომელთაც თვლიდა დამნაშავედ სინამდვილის დეჰუმანიზაციაში.
ახლა, მოდი, ცოტათი ფარდა ავხადოთ საიდუმლოს და რამდენადმე ნათელვყოთ აღწერილი ეპიზოდი. მოქმედება მიმდინარეობდა ლონდონის სამეფო თეატრში 1958 წლის ერთ-ერთ კვირა საღამოს. ეს საღამოები ეთმობა შესანიშნავი რეჟისორის ჯორჯ დევინის ექსპერიმენტულ დადგმებს. დევინმა განაახლა ინგლისური თეატრი, აღმოაჩინა ისეთი ტალანტები, როგორიცაა ჯონ ოსბორნი, ნ. ფ. სიმპსონი, ედვარდ ბონდი, არნოლდ უესკერი, ჰაროლდ პინტერი, ჯონ არდენი და ა. შ. მან იმ წლების კონსერვატიული ინგლისური პუბლიკა აიძულა ეღიარებინა სემუელ ბეკეტი და ბერტოლდ ბრეხტი თავიანთი სკანდალური სტილისტიკითა და იდეოლოგიით. საღამო, რომლის შესახებაც არის საუბარი, ეძღვნებოდა “ცოცხალი თეატრის” ერთ-ერთ ნაირსახეობას; მთავარ სიუჟეტს ერქვა “თერთმეტი სიკვდილი ჰოლაში”. მსახიობთა შორის პროფესიონალები პრაქტიკულად არც ყოფილან. როლებს ასრულებდნენ მწერლები, რომლებიც სცენარისტებიც იყვნენ და დამდგმელებიც. ვისაც პოლიტიკური მეხსიერება კარგი აქვს, ალბათ, ახსოვს ის ამბები, რაც მოხდა კენიაში, ბანაკში ჰოლა, განმათავისუფლებელი მოძრაობა მაუ-მაუს დროს. ბრიტანეთის კოლონიურმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, ჯანყის ჩაქრობას მოვახერხებთ, თუ ადგილობრივ მცხოვრებთ საგანგებო ბანაკებში შევრეკავთ, აჯანყებულებს გავთიშავთ ეჭვმიტანილებად და თანამგრძნობებადო. შეგიძლიათ მერწმუნოთ, ყველაფერი იდეალურად გააკეთეს. ერთ-ერთი ასეთი ბანაკი იყო ჰოლაში, სადაც დაიღუპა თერთმეტი დატუსაღებული – ოფიცრებმა და მცველებმა ცემით მოკლეს ისინი. ამ ფაქტის თაობაზე ჩატარდა მოკვლევა, რომლის შესახებ ანგარიში დაედო სწორედ საფუძვლად დადგმას.
ახლა ისღა დაგვრჩენია გავამჟღავნოთ იმ ჯიუტი მსახიობის ვინაობა (თუ აქამდე თვითონ ვერ მიხვდით): დიახ, დიახ, ის ჯიუტი მე გახლდით, თქვენი უმორჩილესი მონა. დღემდე წარმოუდგენელი სიზუსტით მახსოვს ის, რაც მაშინ მოხდა: ასე სამარადისოდ აღიბეჭდება მსახიობის მეხსიერებაში გონების უეცარი დაბნელება, როცა გავიწყდება არა მხოლოდ ტექსტი, არამედ პიესის სიუჟეტიც. მე უნდა შემესრულებინა ერთ-ერთი მკვლელის – ბანაკის მცველის როლი. მოგვცეს მსხვილი ხელკეტები და როცა წამყვანი მოწმეთა ჩვენებებს კითხულობდა, ჩვენ ბანაკის ხელმძღვანელის ბრძანებით ეს ხელკეტები დინჯი, თითქმის რიტუალური მოძრაობით უნდა აგვეწია და ტუსაღთათვის თავში ჩაგვერტყა. ეს იყო სიურრეალისტური სცენა! რეპეტიციის დროსვე ცხადად ჩანდა, რომ ეს სცენა სიურრეალისტი მხატვრის ტილოს მოგვაგონებდა. დგას წამყვანი მაღლობზე შუქჩრდილში; სულის მოსახსენიებელ ლოცვასავით მონოტონურად მჟღერი სიტყვები გადმოგვცემს ფაქტებს, რომლებიც ამჟღავნებს მსხვერპლთა და მწვალებელთა ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას. მჭიდრო უძრავ რკალად დგანან ოფიცრები – ყველა თეთრკანიანია, ყველა შეიარაღებულია. ერთი მათგანი მცველს ხელიდან გამოგლეჯს ხელკეტს, რათა ყველას დაანახოს, როგორ უნდა დაარტყა კაცს, რომ ცემის კვალი არ დარჩეს. შუაში არიან ერთად თავმოყრილი ტუსაღები, რომელთა ერთადერთი იარაღია პასიური დაუმორჩილებლობა. ისინი გაიფიცნენ – აღარ წავიდნენ სამუშაოდ და თხოულობენ ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებას. მათი მდუმარე პროტესტი იმით გამოიხატება, რომ ჩაცუცქულან, მუხლებზე ხელი შემოუჭდიათ და არ იძვრიან ადგილიდან. ისმის ბრძანების ხმა. მუქკანიანი მცველების წრე ვიწროვდება, ისინი ძალით ააყენებენ ტუსაღებს, იღლიებში ხელებს ამოსდებენ, გაშეშებული გომბეშოებივით მიჰყავთ და ჯგუფებად ყოფენ.
მსხვერპლთა სახეები სრულ გულცივობას გამოხატავს. ისინი შეთანხმდნენ, რომ არავითარი წინააღმდეგობა არ გასწიონ. იწყება ცემა-ტყეპა. ურტყამენ გვერდებში, ზურგში, ხელებზე – მარჯვნიდან, მარცხნიდან, წინიდან, უკნიდან. ეს კეთდება ძალიან რიტმულად – ხელკეტებს ასწევენ და დაუშვებენ ერთიანი რიტმით. თეთრკანიანი მცველების სახეზე პროფესიული კმაყოფილებაა აღბეჭდილი. ხანდახან ერთმანეთს ანიშნებენ, ახლა მომდევნოზე გადავიდეთო, ან ყურადღებას აქცევენ ჯერ ხელუხლებელ ადგილებს. სცენა დადგმულია კოხტად და ნარნარად, თითქმის ისე, როგორც ბალეტი.
შემდეგ კონტრასტის შესაქმნელად სცენაზე თამაშდება ოფიციალური ვერსია, ის, თუ როგორ ახსნა ხელისუფლებამ ტუსაღთა სიკვდილი: თურმე პატიმრებმა მოწამლული წყალი დალიეს და იმიტომ დაიხოცნენ. ეს ვარიანტიც დავდგით. პატიმრები, რომლებიც იხრჩობიან წყურვილისაგან, მწკრივად მიადგებიან წყლიან ცისტერნას. როცა რამდენიმე მათგანმა მოსვა წყალი და ტკივილისაგან იგრიხება, ჰუმანური მცველები ცდილობენ შეაჩერონ დანარჩენები, მაგრამ ამაოდ – წყურვილისაგან გაცოფებული ადამიანები გაარღვევენ მცველთა კორდონს და მოწამლულ წყალს მიაწყდებიან. ბრბო კვნესის და ყვირის, ემართებათ კონვულსია, ვარდებიან აგონიაში, რასაც მოსდევს მტანჯველი სიკვდილი. ასეთი გახლდათ ბანაკის ხელმძღვანელთა ვერსია.
სიუჟეტი საკმაოდ უბრალოა, ფორმა – განსაზღვრული ესთეტიკური მიდგომის ფარგლებში – გასაგებია და ადვილად მისახვედრი. მაშ, რატომღა გაჩნდა პრობლემა – პრობლემა, რომელიც ჩემი ღრმა რწმენით, დგას თითქმის ყველა მწერლის წინაშე? როდის უპირისპირდება ხელოვნება სინამდვილეს? რა დოზით არის შესაძლებელი გამონაგონი? შეუძლია თუ არა ხელოვნებას რაიმე შეცვალოს? დრამატურგიული მიდგომის ერთ-ერთი უდავო ღირსება ის არის, რომ იგი შეჩერებული დროის ეფექტს ქმნის, ძალაუნებურად გვაფიქრებინებს: “აქ ნამყოფი ვარ”, “ეს ნანახი მაქვს”, “ეს წარსულია აწმყოს სახით”. ჩვენს შემთხვევაში შეჩერებული დროის ეფექტი შეიძლება განვიხილოთ როგორც მაგიური ფორმულა, როგორც თვითგამოხატვის უფლება და – განსაკუთრებით ასეთი აუდიტორიის წინაშე – როგორც ნარკოტიკიც კი. მუდამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ამ დროს მაყურებელთა უმრავლესობას მიაჩნია, თავისუფლებისათვის ყოველ მებრძოლს ტყვია უნდა ესროლოო, რომ მისი მოკვლა ურჩხულის, ცხოველის, არაკაცის მოკვლაა და არა გმირის მოწამებრივი აღსასრულიო.
თუმცა ცხოვრება გვიდასტურებს, რომ ჩვენს ღონისძიებებს მაინც შეუძლია რაღაც შეცვალოს, სტატისტიკური და საგაზეთო ანგარიშების სცენური გარდასახვით შეიძლება გადატრიალება მოახდინოთ ხავსმოდებულ ტვინში, შეიძლება გაჩნდეს შეხედულებათა გადასინჯვის, შეცვლის მოთხოვნილება. ასეც მოხდა: ჩვენი პიესის დადგმის შემდეგ ინგლისის პარლამენტში საკითხი წამოიჭრა – და ძალიან მწვავედაც წამოიჭრა. ლიბერალებმა, ჰუმანისტებმა, რეფორმატორებმა ხმა აიმაღლეს მსხვერპლთა დასაცავად, ზოგნი კენიაშიც კი გაემგზავრნენ, რათა მოეპოვებინათ დამატებითი ცნობები და უარეყოთ ოფიციალური სიცრუე. ის მღელვარება, რომელმაც როლის თამაშზე უარი მათქმევინა, მაყურებელთა დარბაზიდან გარეთ გაიჭრა და მე ბოლოს და ბოლოს მივხვდი, სად არის მისი სათავე: საკუთარი თავი ვიგრძენი ფეხქვეშ გათელილი ჰუმანიზმის მსხვერპლად. მეჩვენებოდა, რომ ჩვენს დადგმაში არის რაღაც ბუნების საწინააღმდეგო, რომ იგი ჰგავს კეთროვანის დასახიჩრებულ ხელს, რომელიც თანაგრძნობის გამოწვევის მიზნით გაუწვდია მას ჯანმრთელი ადამიანისაკენ. მე მგონია, სწორედ ეს იყო მიზეზი სულის სიღრმიდან მომდინარე იმ შეუცნობელი პროტესტისა, რომელმაც ახლებურად დამანახა ჩემი ხელობა, მიჩვენა მისი უმაქნისობა და სასაცილოდ გახადა ჩემი კოლეგების გულწრფელობა. მსოფლიოში გამეფებული არაადამიანურობა, რომლის მხოლოდ ნამცეცი იყო ნაჩვენები იმ სცენაში, თითქოსდა მოგვძახოდა ჩვენ: “თქვენი იაფფასიანი სენტიმენტალობა თქვენთვის შეინახეთ, გეთაყვა!”
ეს ეპიზოდი გავიხსენე, როგორც ილუსტრაცია ღრმა შინაგანი პროცესისა, ყოველი ხელოვანის სულში რომ მიმდინარეობს, პროცესისა, რომელიც მწერლისათვის ორმაგ საფრთხეს შეიცავს: გახდეს სავსებით გულქვა ან კალამი შეცვალოს მიუღებელ სინამდვილესთან ბრძოლისათვის უფრო ქმედითი მეთოდებით. ამას გარდა, ჰოლას ბანაკში მომხდარი ამბები მშვენიერ შესაძლებლობას იძლევა ჩემი კონტინენტის ცხოვრების იმ მხარეთა გასაშუქებლად, რომლებიც ჩვენთვის – მის მკვიდრთათვის, – ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია დედამიწაზე მშვიდობის შესანარჩუნებლად. არის თავისებური სევდიანი სამართლიანობა იმაში, რომ სწორედ წელს, როცა მოკლეს თქვენი სტუმართმოყვარე ქვეყნის პროგრესულად მოაზროვნე პრემიერ-მინისტრი, წელს, როცა რასობრივი უპირატესობის მომაკვდავი თეორიის მომხრეთა ხელით დაიღუპა სამორა მაშელი, ამ ტრიბუნაზე დგას აფრიკის წარმომადგენელი შავკანიანი კაცი. თუმცა ულოფ პალმეს სიკვდილის გარემოებებში ბევრი რამ დღესაც საეჭვოა, მისი ცხოვრება მცირეოდენ ეჭვსაც არ იწვევს. რასობრივ ნიადაგზე ჩაგვრას პალმე გადაჭრით უარყოფდა და თავის სიტყვას საქმით ამტკიცებდა. შესაძლებელია, ისინი, ვისაც შეურაცხყოფდა ეს რასობრივი “გამცემლობა”, თავიანთი სიბეცის გამო ფიქრობდნენ, რომ ერთი კაცის სიკვდილი აღკვეთს მის შეხედულებათა გავრცელებას, შესაძლებელია, ეს იყო კიდევ ერთი აფეთქება ტერორიზმის ეპიდემიისა, რომელსაც ჩვენს დროში ასულდგმულებს არა გონება, არამედ შიში. ახლა ამას მნიშვნელობა არ აქვს. თეთრი რასის სინდისის მაუწყებელი იძულებით ჩააჩუმეს და ეს აუნაზღაურებელი დანაკლისია თქვენთვისაც და ჩემთვისაც. ასევე იდუმალებით მოცულ ვითარებაში დაიღუპა სამორა მაშელი, სახელმწიფოს ლიდერი, რომელმაც გაბედა და ბრძოლაში გაიწვია სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა. დიახ, ჩვენ ყველას გვახსოვს ნკომატის შეთანხმება, რომელმაც არარაობად აქცია ყველა აფრიკელის კეთილი ნების ზეიმი. მაშელის მტრებს საზღვარგარეთ სრული საფუძველი აქვთ უხაროდეთ მისი სიკვდილი, მაგრამ, რა პარადოქსულადაც უნდა ჟღერდეს, მაინც უნდა ითქვას: სამორა მაშელის დაღუპვა შავი რასის თავისებური ტრიუმფია.
ხომ არ არის ეს მეტისმეტად აღმაშფოთებელი წინააღმდეგობა? მაგრამ, მოდი, კვლავ ჰოლას ბანაკში დავბრუნდეთ. როგორც ცნობილია, მათრახითა და კეტით ათვინიერებენ პირუტყვებს – ცხენებს, ყოჩებს, სპილოებსა და მისთანებს. ზოგჯერ მათ ისე სცემენ, სიკვდილის პირამდე მიიყვანენ ხოლმე. მაგრამ ჰოლაში მომხდარი ამბიდან ოცდაათი წლის შემდეგაც დასაშვებად მიიჩნევა აზრი, რომ თავისუფლებისათვის მებრძოლი აფრიკელის მოსაკლავად უთუოდ საჭიროა რთული ელექტრონული ტექნიკა. ამით რასისტები ძალაუნებურად აღიარებენ იმას, რასაც მთელ მსოფლიოს უმალავდნენ: ჩვენ, რჩეულ თეთრ რასას, ახლა სულ სხვანაირად წარმოგვიდგენია მტერი, რომელიც ჰოლას ამბების დროს არსებობდაო. რასისტები ძალიან დაშორდნენ იმ დროს, როცა შარპევილში ზურგში ესროდნენ უიარაღო აფრიკელებს; მეტისმეტად გრძელი გზა გაიარეს 1930 წლიდან და ძალიან დაშორდნენ იმ დროს, როცა მოხდა პირველი ორგანიზებული გამოსვლა პასპორტების გაუქმების მოთხოვნით: დინგაანის დღეს (ასე ეწოდა ზულუსთა ლიდერის დამარცხების სახსოვრად) სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის შავკანიანმა მოსახლეობამ გადაწყვიტა პროტესტი გამოეთქვა აფრიკელთა სავალდებულო პასპორტიზაციის სისტემის წინააღმდეგ; გადაწყვიტა და გაანადგურა ეს დამამცირებელი პასპორტები. დაწვეს ათასობით პასპორტი, რის საპასუხოდ დურბანის პოლიცია თავს დაესხა უიარაღო ხალხს, მოკლეს ხუთი და დაჭრეს ასობით კაცი. ამ აქციას დაემატა “გადაბუგული მიწის” ტაქტიკა, რის შედეგადაც ათასობით აფრიკელი გარეკეს მშობლიური ადგილიდან, დააპატიმრეს ან გაასახლეს. მაგრამ 1930 წლის რეპრესიები მაინც წინსვლად ჩაითვლება იმასთან შედარებით, რაც მოხდა 1919 წელს: ჩაახშეს აფრიკელთა სავალდებულო პასპორტიზაციის წინააღმდეგ სტიქიური გამოსვლა – პოლიციელებმა უცერემონიოდ ცხენებით გასრისეს ადამიანები, დაუშინეს მათრახები, ფარას მოწყვეტილი ცხვრებივით გროვა-გროვად შეტენეს ვიწრო ქოხმახებში. რასობრივი ტერორის აქტები თანდათან უფრო დახვეწილი და სისხლიანი ხდება, რაც იმასაც მოწმობს, რომ ჩაგრულთა მოძრაობას სულ უფრო მეტად უწევენ ანგარიშს და ახლოვდება ჟამი თავისუფლებისა.
თუ ახლა კვლავ წარმოვიდგენთ ჰოლას ბანაკში ჩადენილ დანაშაულს, მე ყველაზე მეტად მაოცებს ის, რაც იგრძნობოდა ყველა თეთრკანიანი ოფიცრის ჩვენებაში: ისინი პირდაპირ ან არაპირდაპირ ამჟღავნებდნენ სრულ გულგრილობას იმ მკვლელობის მიმართ, რაც მათ თვალწინ ხდებოდა. აღმოჩნდა, რომ თეთრკანიან ზედამხედველებს ვერც კი წარმოედგინათ, რომ მსხვერპლნი, მართალია, მათი მსგავსი არა, მაგრამ მაინც ადამიანები იყვნენ. სრულიად ცხადად ჩანდა, რომ ისინი ტუსაღებს ადამიანებად ვერ აღიქვამდნენ; ისინი მიაჩნდათ პირუტყვებად, შესაძლებელია, რომელიმე შხამიან მცენარედ, მაგრამ არა ადამიანებად. არაფერს ვამბობ კოლონიური ხელისუფლების შესახებ, იმათ შესახებ, ვინც წამოაყენა და მხარი დაუჭირა კოლონიალიზმის თეორიას, ვინც აფრიკაში გზავნიდა “მაქსიმეს” ტყვიამფრქვევებს და ხელმძღვანელობდა ბრიტანულ ანსამბლს. მათი აზრით, აქ რომ იმპერიები არსებობდა, ისინი უნდა დაინგრეს, საუკუნოვანი ცივილიზაცია უნდა განადგურდეს. აღმოჩნდა, რომ მითი “უმდაბლეს რასაზე”, რომელიც წყალობასავით ელოდება “ცივილიზატორულ მისიას”, სხვა არაფერია, თუ არა იმპერიული სიძუნწის ნამცხვარზე თვალის გასახარად მოყრილი შაქრის ფხვნილი. მაგრამ ხომ იყვნენ უბრალო შემსრულებლებიც, რომელნიც სხვის ბრძანებას ემორჩილებოდნენ (მაგალითად, აიხმანი თეთრ კონტინენტზე). მათ – ჩინოვნიკებს, ტექნიკოსებს, ბანაკთა უფროსებს – ვერაფრით წარმოედგინათ, რომ შავკანიანებიც ადამიანები არიან. მე მგონია, რომ სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის თეთრკანიან მცხოვრებთა უმრავლესობის გონებაში გასული საუკუნის ბოლოდან ამ მხრივ დიდი რამ ცვლილება არ მომხდარა.
ვნახოთ, მაგალითად, ამ ქვეყნის ერთ-ერთი ყველაზე განათლებული, უფრო მეტიც – მოწინავე ადამიანის გულახდილი აღიარება: “მხოლოდ გამოსაშვებ კლასში უცბად მივხვდი, რომ შავკანიანებს, მასას, რომელსაც ხმის უფლება ჩამორთმეული აქვს, აქვთ რაღაცნაირი დამოკიდებულება სოციალიზმთან, მე რომ ვაღიარებდი. მივხვდი, რომ მათაც გარკვეული როლი უნდა შეასრულონ გრანდიოზულ სოციალურ რევოლუციაში, რომელიც მაშინ გარდუვალი ჩანდა. “მშრომელები”, რომელთაც უნდა აეშენებინათ ახალი მსოფლიო, ჩემთვის იყვნენ, რა თქმა უნდა, თეთრკანიანი დურგლები და ქვისმთლელები, შოფრები და მაღაროელები – პროფკავშირის წევრები და ლეიბორისტთა მხარდამჭერები. აზრადაც არ მომივიდოდა, პოლიტიკაზე მესაუბრა შავკანიან ბიჭთან, ასევე ფიქრადაც ვერ გავივლებდი, სახლში მიმეწვია იგი სათამაშოდ, დამეპატიჟა სადილად ან წამეყვანა საფეხბურთო კლუბში “კარნარვონი”. აფრიკელები სხვა სამყაროს ეკუთვნოდნენ, ისინი ადამიანები კი არ იყვნენ, არამედ – პეიზაჟის ნაწილი, როგორც ძაღლები, ძროხები ან ხეები, მათ მიმართ არ გამაჩნდა არანაირი გრძნობა – არც ინტერესი, არც სიძულვილი, არც სიყვარული; ისინი საზოგადოების შესახებ ჩემი ცნობიერების მიღმა იმყოფებოდნენ. ასე მტკიცედ მქონდა მე ათვისებული იმდროინდელი ტრადიციული შეხედულებანი”.
ამას ამბობს ედი რუ – აფრიკანერი (ბური) სწავლული და პოლიტიკოსი. მგონია, რომ ედი რუს ეს აღიარება ასახავს იმ შეხედულებას, რომელიც დღესაც დამახასიათებელია აფრიკანერთა (ბურების) უმრავლესობისათვის. “არავითარი გრძნობა – არც ინტერესი, არც სიძულვილი, არც სიყვარული” შედეგია “ტრადიციულ შეხედულებათა” ათვისებისა. ამ სიტყვებში გამოსჭვივის რასობრივი ცრურწმენების თავისებური ტაბულა რაზა, ისეთი, როგორც იყო იგი XX საუკუნის პირველ ათწლეულში, ესე იგი დაახლოებით იმ დროს, როცა დააწესეს ნობელის პრემიის მინიჭება. მაგრამ ყველაზე უფრო სუფთა დაფაზეც კი, თუ მასზე მოქმედებს სუფთა ან ჭუჭყიანი ჰაერი, ჩნდება ნადები. ახლა კი, 1986 წელს, ეს ზემოქმედება თითქმის ერთი საუკუნის ხდება, რადგან იგი დაიწყო მხარეთა პირველი შეტაკებიდან, იმ პროტესტიდან, რომელიც მიმართული იყო დამამცირებელი დაღის წინააღმდეგ – აფრიკელთა სავალდებულო პასპორტიზაციის კანონის წინააღმდეგ.
ედი რუმ, როგორც ასობით და ათასობით მისმა თანამემამულემ, ძალიან მალე შეიცვალა შეხედულება. მის ხალხს ჰყავს რასიზმის წინააღმდეგ მებრძოლი თავისი მარტიროლოგი. დღესაც შეუძლებელია, დიდი ტკივილის გარეშე მოვიგონოთ რუფ ფერსტი, რომელიც აპარტეიდის გრძელი ხელით ნატყორცნი ბომბის აფეთქებისაგან დაიღუპა. იყვნენ სხვებიც: ანდრე ბრინკი, აბრამ ფიშერი, ელენ სუზმანი, ბრაიტონ ბრაიტენბახი. მათი სულების ჭრილობებიდან დღესაც მოწვეთავს მოწამებრივი სისხლი.
ინტელიგენტები, მწერლები, მეცნიერები, უბრალო მუშები, პოლიტიკოსები – ყველანი ოდესღაც აღწევენ ზღვარს, რომლის მიღმა საზოგადოებრივი რეალობა აღარ აღიქმება, როგორც ქსოვილის მიკროსკოპული ანათალი ანდა როგორც სახეთა სისტემა წიგნში, მხატვრულ ტოლოზე ან სცენაზე. რა თქმა უნდა, შავკანიანთათვის პრობლემის ერთადერთი გადაწყვეტა არსებობს; მე არ მჭირდება მოვუწოდო მათ. შესანიშნავად ვიცით, რა არის ჩვენი მიზანი, მე ვსარგებლობ მოცემული შესაძლებლობით მოვუწოდო სხვებს, არა მხოლოდ წყეული ბანაკის საზღვრებში ჩაკეტილთ, არამედ იმათაც, ვინც ცხოვრობს მის ფარგლებს გარეთ, ცნობიერების პერიფერიაზე. განსაკუთრებით იმათ მოვუწოდებ, ვინც ნელ-ნელა, მაგრამ უსირცხვილო თავდაჯერებულობით მორალურ გამართლებას უძებნის თავის უმოქმედობას და პოლიტიკანის გაბღენძილობით წარმოთქვამს: “პირადად მე იმ აზრისა ვარ, რომ ნებისმიერი სანქცია კიდევ უფრო საძრახისი იქნებოდა”. და რა უნდა ითქვას ლიდერზე, რომელსაც მიაჩნია, რომ აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა მიმართ შემოღებული ეკონომიკური სანქციები აფრიკულ აპარტეიდზე ვერ იმოქმედებს. ეს ბუფონადის ოსტატი მზად არის მთელი მსოფლიოს გასაგონად იყვიროს: “ხელები შორს პოლონეთისაგან!”, მაგრამ რადიომიმღებს გამორთავს მაშინ, როცა მსოფლიო ყვირის: “ხელები შორს ნიკარაგუისაგან!”1 მაგრამ ვიკმაროთ ლიდერებზე, მათს ყალბ სიტყვებსა და სულმდაბლურ მორალზე საუბარი.
ცოტათი მაინც რაციონალური გონებისათვის ეს ყველაფერი სრული აბსურდია, საშინელი, ავის მაუწყებელი აბსურდი. შესაძლებელია თუ არა, კონტინენტი, რომელმაც დაამტკიცა, რომ შესწევს ემპირიულ გამოცდილებაზე დაფუძნებული გონივრული მოქმედების უნარი, კონტინენტი, რომელმაც ნახევარ საუკუნეზე მეტი ხნის წინათ (ეს ხომ ორი-სამი თაობის ცხოვრების ხანაა) წარმოშვა ისეთი ადამიანები, როგორიცაა ბანტინგი, რუა, უოლტონი, სოლი საქსი, გიდეონ ბოტა, – შესაძლებელია თუ არა, ორმოცდაათი, სამოცი, სამოცდაათი წლის შემდეგაც კი ამ კონტინენტზე ცხოვრობდნენ ისტორიაში იმდენად უვიცი ადამიანები, რომ 1919 წელს პასპორტების დაწვისას გახმიანებული მოწოდებანი მიაჩნიათ მხოლოდ სამწუხარო გაუგებრობად, რომელიც დიდი ხნის წინათ უნდა დაგვევიწყა?!
აშკარად ჩანს, რომ საქმე გვაქვს ატავიზმის საშინელ, მეცნიერულად გაუგებარ შემთხვევასთან, ევოლუციის პროცესის შეყოვნებასთან, რაც საეჭვოდ ხდის ადამიანის მთელ ცოდნას! ბუნებრივია, შეკითხვა დავუსვათ საკუთარ თავს: რა კატაკლიზმის შედეგად შეიცვალა ეს ხალხი? როგორ აღვადგინოთ იმ მკვდარი უჯრედების ფუნქცია, რომლებსაც ევალებათ ისტორიული შორსმჭვრეტელობა? გვიშველის თუ არა ისეთი საჯარო გამოსვლები და შეხვედრები, დღეს რომ გვაქვს? გავბედავთ თუ ვერა, დავძლიოთ ქედმაღლობა და ვუთხრათ მათ: “მიმოიხედეთ ირგვლივ! თქვენ პასუხისმგებლობა მოგიწევთ. როცა ცდილობთ დაამტკიცოთ, რომ თქვენ პასუხისმგებლობას ვერ დაგაკისრებენ, ამით თქვენ კლავთ, ანადგურებთ, ასახიჩრებთ, ტანჯავთ, თავსა კვეთთ და აუბედურებთ ასობით ათას არსებას, რომელთაც აი, ასეთი კანი, ასეთი თმა აქვთ, არსებებს, რომელნიც ამაყნი და კმაყოფილნი იყვნენ იმითაც, რომ არსებობენ. გულის გადანერგვის პრობლემის შესწავლის საქმეში რამდენი პოტენციური პარტნიორი დაკარგეთ? ვინ იცის, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკიდან რამდენი შავკანიანი სწავლული და მწერალი იდგებოდა დღეს აქ, თქვენ რომ თავი შეგეწუხებინათ და მთელი მსოფლიოსათვის განგემარტათ, რა მშვენიერია ის საზოგადოება, რომელშიც ყველა რასა თანასწორია!”
ჯეკ კოუპმა დაწერა წიგნი “შინაური მტერი”, რომელიც ეძღვნება დისიდენტობას აფრიკანერთა ლიტერატურაში. წინასიტყვაობაში ავტორი წერს: “დღეს რომ უკან მივიხედავთ, მგონია, დარწმუნებით შეიძლება ითქვას: ყველაფერი დაიწყო იმით, რომ 1924 წელს აფრიკანერთა ლიდერებმა სწორი გზა ვერ აირჩიეს. ისინი თვითონ იყვნენ ყველაზე სასტიკი ფორმის იმპერიალიზმის მსხვერპლნი, მაგრამ ტანჯვა და ადამიანთა ურიცხვი მსხვერპლი არ გამოადგა მათ აუცილებელ ისტორიულ გაკვეთილად. ისინი იქცნენ ნეოიმპერიალისტებად, როცა ბრიტანული კოლონიალიზმის მანტია თვითონ მოირგეს, ისინი წინ უნდა აღდგომოდნენ აგრესიას, დაპყრობას, კოლონიურ ექსპლუატაციას, ჩაგვრას, რასობრივ ცრურწმენას, აშკარა სიცრუეს, რომელთა მსხვერპლი თვითონვე აღმოჩნდნენ. ისინი ხელგაშლილი უნდა შეჰგებებოდნენ ჰუმანისტურ იდეებს, კულტურის გავრცელებას და თვალუწვდენი ტერიტორია და მისი უთვალავი სიმდიდრე მეორე ამერიკად გადაიქცეოდა.
ამის მაგივრად ისინი ყველანაირად ცდილობდნენ შეეჩერებინათ ჟამთასვლა. მათ ბრიტანეთის იმპერიისგან დაითრიეს მბრძანებლობის უფლება ათიოდე მილიონ ადგილობრივ მცხოვრებზე და მათ ჩამოართვეს ის ცოტაოდენი უფლებები, რაც მოპოვებული ჰქონდათ ასწლიანი ბრძოლის შედეგად, უფრო მაგრად მოუჭირეს ხალხს კოლონიური მონობის მარწუხები”.
შესაძლებელია, ჩაკის, დინგაანისა და დინგისვაიოს წინააღმდეგ ომები მაშინ ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდათ თქვენი ბანაკის ადამიანებს. ჩვენ ხომ გამუდმებით ვიხსენებთ, რომ იმ დროიდან მთელი საუკუნე გავიდა, საუკუნე, რომლის განმავლობაში კაცობრიობამ, თუ წინანდელ ტემპს გავითვალისწინებთ, სამი საუკუნით მაინც წაიწია წინ. ჩვენ დავრწმუნდით, რომ ყველა რასის წარმომადგენელს უნარი შესწევს ჩაწვდეს ბუნებისა და კოსმოსის ყველაზე ფარულ საიდუმლოებას. ადამიანის აზრმა გააკეთა დიდი ნახტომი საბუნებისმეტყველო და ჰუმანიტარული მეცნიერების ყველა დარგში, ჩვენს თვალწინ დაიმორჩილა მტრული გარემომცველი სამყარო, გამოიყენა იგი, შეცვალა, მოათვინიერა, ჰარმონიული გახადა და დათრგუნა კიდეც. ახლა დროა, გამოვასწოროთ შეცდომები და დავიბრუნოთ დაკარგული ტერიტორია. ეს უნდა გაკეთდეს მანამ, სანამ კაცობრიობას კიდევ აქვს შესაძლებლობა მოირჩინოს ადრინდელი ჭრილობები და კვლავ მიაყურადოს სულის ძახილს.
რაც შეეხება ისტორიას, ცრუ და წინასწარ აკვიატებული თვალსაზრისი მის შესახებ უკვე გადასინჯულია, აღდგენილია ჭეშმარიტება, რადგან ისინი, ვინც სხვის ისტორიას ამახინჯებდა, მიხვდნენ, რომ, რაც უფრო შორს შეტოპავენ, მით უფრო მეტად გადაეღობებათ წინ თეთრი ლაქები, რომლებსაც ისინი განზრახ ტოვებდნენ სხვა ხალხთა ისტორიაში. საკუთარმა ინტერესებმა უბიძგა მათ იმისკენ, რომ კიდევ ერთი ნაბიჯი გადაედგათ რევიზიონიზმის გზაზე და დაიწყეს წვრილმანი, უმნიშვნელო დათმობებით, მაგრამ კაშხალი უკვე გარღვეულია და სტიქია კონტროლს არ ექვემდებარება. ჯერ კიდევ მანამდე, სანამ გამოჩნდებოდა კავშირგაბმულობის კოსმოსურ თანამგზავრებზე დაყენებული ურთულესი ტელეკამერები, ჯუნგლის შუაგულიდან წამოიმართნენ მთელი ცივილიზაციები, რომლებმაც თავიანთი არსებობის უტყუარ საბუთად წარმოადგინეს ფერწერა და იკონოგრაფია.
კიდევ უფრო საოცარია ჩანაწერები ძველი დროის მოგზაურებისა – პირველაღმომჩენი ვაჭრებისა, რომელნიც იმ დროს ცხოვრობდნენ, როცა ევროპა ჯერ კიდევ არ ცდილობდა იმ კონტინენტზე ბატონობას, საიდანაც შეიძლებოდა მიეღოთ ნედლეული თავისი ქარხნებისათვის. ზღვაოსანთა და პირველაღმომჩენთა ამ მიუკერძოებელი დაკვირვებებით დადასტურდა ის, რაც დიდი ხანია ცნობილია არქეოლოგიური გათხრების შედეგად. ეს ჩანაწერები გვიამბობს ცხოვრებას თემისა, რომელიც დამოუკიდებლად აწესრიგებს შინაურ ურთიერთობებს, გაცხოველებული კავშირი აქვს ბუნებასთან, იკმაყოფილებს მოთხოვნილებებს და სხვის დაუხმარებლად უზრუნველყოფს თავის მომავალს. ჩანაწერები, რომელთა ავტორებს არ ჰქონდათ ბინძური მიზანი – შეენიღბათ დამოუკიდებელ ხალხთა დამონების სურვილი, ბრალს სდებენ ევროპელ მეცნიერებს, ფილოსოფოსებს, ადამიანის ევოლუციის საკითხთა სპეციალისტებს. ყველამ იცის, ვინ არის გობინო, მაგრამ რაღა გობინო! ევროპული აზროვნების ისტორიას რომ გადავხედავთ, ჩვენ, აფრიკელებსაც კი გვახსენდება, რომ ყველაზე უფრო გამოჩენილი ევროპელი ფოლოსოფოსებიც – ჰეგელი, ლაოკი, მონტესკიე, იუმი, ვოლტერი (ეს სია ძალზე გრძელია) – რასობრივი უპირატესობის თეორიის მიმდევრები იყვნენ და ზიზღით უყურებდნენ აფრიკელ ხალხს, აფრიკის ისტორიას. რაც შეეხება რევოლუციური მოძრაობისა და კლასობრივი ბრძოლის ყველაზე გამოჩენილ თეორეტიკოსებს, მათზე აღარაფერს ვიტყვი: მივუტევოთ მათ თავიანთი ცდომილება თუნდაც იმიტომ, რომ ისინი ადამიანის მიერ ადამიანის ექსპლოატაციის მოსპობაზე ოცნებობდნენ.
თუმცა ჩემი მიზანი გახლავთ არა ის, რომ წარსული შევაჩვენო, არამედ ის, რომ თქვენი ყურადღება მივაპყრო შიგნიდან ხრწნად აწმყოს, რომელიც ჩამორჩა დროს. მინდა ვუთხრა ამ მილეულ აწმყოს: შენა ხარ პირმშო სიცრუის, ნახევარსიმართლის და მოტყუების საუკუნისა, მანკიერებებისა, რომლებიც მომდინარეობს ყველაზე მაღალი სფეროებიდან და მათ შორის წმიდათაწმიდა მეცნიერული ობიექტურობიდან. სამყარო იზრდება, შენ განზრახ რჩები ბავშვად, ჯიუტ, სისასტიკისადმი მიდრეკილ, მაგრამ მაინც ბავშვად, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი მოსპოს ირგვლივ. მე მინდა, მსოფლიო კვლავ ჩაუფიქრდეს თავის ისტორიულ წარსულს, სავსე რომ არის სიცრუით, წარსულს, რომელსაც ბევრი დღესაც ებღაუჭება და რომელმაც ხელი შეუწყო იმ ბავშვის ცუდი მონაცემების სწრაფად განვითარებას. სულაც არ არის გასაკვირი ის, რომ ჩვენ, შეგნებული მოტყუების მსხვერპლნი, მოვითხოვთ, მსოფლიომ, რომელიც გონს მოეგო ბოლოს და ბოლოს, თავისი ცოდვები გამოისყიდოს. მოვითხოვთ, რომ მან კონკრეტული ქმედებით ჩამოირეცხოს ის სირცხვილი, რომელიც ჭამა იმ ურჩხულის წარმოშობით. ეს მით უფრო საჭიროა, რომ ამ საზარელ ბავშვს საკვები, ჟანგბადი და საყოველთაო მხარდაჭერა კვლავ მოსდის ოკეანეებსა და კოსმოსზეც კი გადაჭიმული ჭიპლარით, რაც ხორციელდება ეგრეთ წოდებული ტექნოლოგიური თანამშრომლობის პროგრამის მეშვეობით. ჩვენი მოთხოვნა მარტივია, მაგრამ მტკიცე: გადაჭერით ჭიპლარი! უწოდეთ ამას საერთაშორისო სანქცია, ბოიკოტი, ფინანსური ბლოკადა, რაც გნებავთ, ის უწოდეთ, მაგრამ გადაჭერით ჭიპლარი და ის გადაგვარებული ან დაუძლურებისაგან მოკვდება, ან გარდაიქმნება აქამდე მისგან უარყოფილი ჰუმანიზმის საფუძველზე. დაე, დაიღუპოს საშინაო სოციალური კონფლიქტებისაგან, ეკონომიკური გადახრებისაგან, ქანცგამცლელი ომისაგან, რომელსაც გამოუცხადებენ მწარმოებლურ შრომას; დაე, გახმეს, როგორც დედის საშოდან გამოგდებული ჩანასახი, რადგანაც იგი კვლავ გონებას უხშობს და არაქათს აცლის ადამიანებს.
განწირულთა საზოგადოება, როგორიც არის სამხრეთ აფრიკა აპარტეიდის რეჟიმის პირობებში, ამასხარავებს ადამიანის ცნობიერებას. აი, ამის მაგალითი: როდესაც მთელი მსოფლიო მოითხოვდა ნელსონ მანდელას განთავისუფლებას, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის მთავრობამ თავაზიანად განმარტა, ნელსონ მანდელა ციხეში ზის იმავე მიზეზით, რა მიზეზითაც ჰყავთ დაპატიმრებული მოკავშირეებს რუდოლფ ჰესიო! ამნაირი განცხადება სრულიად ცხადად გამოხატავს საყოველთაო მიდრეკილებას უაზრობისადმი. ბუნებრივია, რომ ამან შთამაგონა, დამეწერა რაღაც სატირული პოემის მსგავსი – რუდოლფ ჰესი ნელსონ მანდელას როლში! რა უნდა ქნას მწერალმა, რომ ამისთანა შემზარავი ბრალდებისაგან დაიცვას თავისი ხალხი? ნელსონ მანდელას გათანაბრება სუპერდამნაშავე რუდოლფ ჰესთან ხომ იმას ნიშნავს, რომ ცინიკურად ამართლებ შენს დამოკიდებულებას მანდელასადმი – მას ადამიანად არ მიიჩნევ.
აპარტეიდის დაღდასმული მიწა – ეს ჩემი სამშობლოა, რომელიც სულითა და გულით მიყვარს. მე გავაკეთე არჩევანი და ბუნებრივად მიმაჩნია, რომ ახლა აქ ვარ. მშობლიურ მიწაშია ჩემი ფესვები, ეს მიწა ისეთი უხვია, ისეთი მდიდარია, მის ხალხს კი ისე ცხადად აქვს შეცნობილი თავისი თავიც და თავისი ბედიც, რომ არ ეშინია არც სხვა ხალხებთან ურთიერთობის და არც იმის, რომ მოუსმინოს მათ. ასეთია ჩვენი მსოფლაღქმის, ჩვენი შემოქმედების საფუძველი. მაშასადამე, ჩვენი ხედვა მხოლოდ ჩვენი სულისაკენ არ უნდა იყოს მიმართული, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერ გავიგებთ, ვინ არის ჩვენი მტერი და როგორ უნდა განვაიარაღოთ იგი. როცა სამხრეთ აფრიკის მთავრობა მსოფლიოსადმი თავის მიმართვებში აცხადებს, რომ ეს მიწა-წყალი ცივილიზაციის უკანასკნელი საყრდენია, რომელიც უპირისპირდება ბარბაროსთა ურდოებს, ქვეყნის ჩრდილოეთიდან რომ გვიტევენ, ჩვენ მხოლოდ მოწყალედ გვეღიმება. ამ მთავრობას მიაჩნია, რომ საკმარისია გავიხსენოთ რამდენიმე ყოფილი აფრიკელი ლიდერი, რომელნიც ჩამოსცილდნენ შავთა მოძრაობას (ფსიქოპათები, მძარცველები, მდიდრები, რომელთა მსხვერპლი ჩვენ თვითონ გავხდით, რის თაობაზეც წარამარა ვეუბნებით მთელ მსოფლიოს) და დავინახავთ ჩვენი მომავლის რეალურ სურათს, რის თავიდან აცილება მხოლოდ ჩემს პოლიტიკას შეუძლიაო. ეს მთავრობა ამტკიცებს, რომ ამ კონტინეტზე მხოლოდ ნგრევა შეუძლიათ, რომ აქ მცხოვრებ რასას აბსოლუტურად არაფერი არ ჩაუგდია ადამიანური ცოდნის ყულაბაში. ჩვენ ვართ ვაკუუმი, გაუმაძღარი სტომაქი, რომელიც ნთქავს მრავალსაუკუნოვანი ევროპული ცივილიზაციის ნაყოფს და ამოანთხევს მხოლოდ ნარწყევს. გამოდის საოცარი უაზრობა: სახელმწიფო, რომელიც აცხადებს, რომ ყველა ხიფათის მიუხედავად მაინც პროგრესისკენ მივყავართ, თვითონ შუა საუკუნეების ილუზიებით იკვებება, განცხრომას მისცემია და ვერ გრძნობს, რომ ფაქტობრივად იგი არის მექანიზმი, რომელიც ევრო-იუდეისტური მოძღვრების მოძველებული დოგმატების საფუძველზე მოქმედებს.
მაგალითად, გავსინჯოთ წარმოდგენები (განსაკუთრებით წინანდელი) ღმერთისა და კანონის თაობაზე. შავ რასას საკმარისზე მეტი ისტორიული საფუძველი აქვს იმისათვის, რომ უნდობლად მოეკიდოს თავის ბედიღბალში სხვისი რელიგიის ჩარევას. აპარტეიდის მომხრეთა იდეოლოგია, მათივე კატეგორიული მტკიცების მიხედვით, დღესაც ხომ იმას ემყარება, რომ წარუმატებელი იყო ცდა იმ რელიგიის მემკვიდრეობით გადაცემისა, რომელსაც მე ქრისტიანობას ვერ დავარქმევდი. აპარტეიდის მომხრენი არიან, ერთი მხრივ, ქამის შვილობილები, მეორე მხრივ კი – სემის შთამომავალნი და ისიც უნდა ითქვას, რომ პირველი სალანძღავი სიტყვებით იხსენიებიან მარად. კანონთან მიმართებით კი ასეთი ვითარებაა: უმაღლესი ხელისუფლება თანაბარ უფლებას არ აძლევს შავკანიანებს – მონაწილეობა მიიღონ პოლიტიკურ მმართველობაში და ამას იმით ასაბუთებს, რომ აფრიკელები პატივს არ სცემენ კანონს, არა აქვთ არავითარი მიდრეკილება კანონისადმი, ესე იგი არ ცნობენ, რომ საზოგადოებრივსა და საკუთარს შორის რაიმენაირი ზღვარი არსებობს.
არიან აპარტეიდის შედარებით ნამუსიანი, ზომიერი, ლიბერალური მომხრეები, კაცმა რომ თქვას, არა აპარტეიდის, არამედ რაღაც სტატუს-კვოს შენარჩუნების მომხრენი, მაგრამ ისინიც კი თავის შეხედულებას იმით ასაბუთებენ, რომ შავკანიანთა ცნობიერებაში კანონის ცნება არ არსებობს. საკმარისია გავიხსენოთ ახლახან გამოქვეყნებული ავტობიოგრაფია ქირურგისა, რომელმაც სახელი გაითქვა გულის გადანერგვის ოპერაციებით. ის არის ფრიად ღირსეული პიროვნება, რომელიც, ალბათ, იმსახურებს ნობელის პრემიას მედიცინის დარგში. ფრიად სამწუხაროა, რომ აფრიკანერები, სულ სხვადასხვა ინტელექტუალური დონის ადამიანები, შავკანიანებზე მსჯელობენ ცრურწმენით, რომელსაც ედი რუ ასე გამოთქვამს: “დროს ტრადიციულად წარმოდგენის” სავსებით გაზიარების ნაყოფი. ცნობილია, რომ ისინი ფრიად “ღირსეული” მასწავლებლების ნაკვალევზე მიაბიჯებენ. მე ყველაზე მეტად მიყვარს ციტირება ჰეგელისა, რომელსაც შესაძლებლად მიაჩნდა ეთქვა: აფრიკელებმა ჯერ კიდევ ვერ მიაღწიეს იმ დონეს, როცა “შეიძლება რეალიზებულ იქნეს ისეთი უმნიშვნელოვანესი ობიექტური არსნი, როგორიცაა ღმერთი და კანონი, რომლებსაც ემყარება ადამიანის ნება-სურვილი და რომელთა მეშვეობით ახდენს კაცი საკუთარი არსის რეალიზებას”.
და ისევ ჰეგელი: “თავიანთი დაუნაწევრებელი ერთფეროვანი არსებობით აფრიკელები ჯერ კიდევ ვერ ახერხებენ ერთმანეთისაგან გამიჯნონ ინდივიდუალური პიროვნება და საყოველთაო ყოფიერება; მათ ჯერ კიდევ არ იციან, რომ არსებობს აბსოლუტური გონი, ადამიანის ცოდნაზე აღმატებული უზენაესი ძალა”.
მე აღარ დავხარჯავ დროს ამ ბანალური მცდელობის უარსაყოფად და დავკმაყოფილდები იმით, რომ მივიღო იგი იმ გაკვეთილად, რომელიც დღესაც ვერ მიუღია მათ, ვისაც მიაჩნია, ადამიანური ინტელექტის გამოვლენის მწვერვალი მხოლოდ ის არისო, წარმოიდგინო საკუთარი თავი რაღაც უზენაეს გონებად. რამდენადაც ვიცი, არსებობს ჯანსაღი ფილოსოფიური მოძღვრება, რომელიც არა მარტო უპირისპირდება ჰეგელიანურს, არამედ შექმნა ეფექტური სოციალური მექანიზმები, რომელნიც მოქმედებენ სრულიად დამოუკიდებლად იმ შთაგონებული და პროდუქტიულიც კი ფილოსოფიური მითებისაგან, თავგზას რომ უბნევენ ადამიანს.
თავი უნდა დავანებოთ აფრიკელთა გონებრივი უნარის თაობაზე ცილისწამებათა შესახებ დავას და მიუკერძოებლად გამოვიკვლიოთ, რით განსხვავდება ერთმანეთისაგან ორი საზოგადოება: ის, რომელიც, ჰეგელისა და კომპანიის აზრით, ვერასდროს მოახერხებს ყოვლადძლიერ გარღვევას უსასრულო სივრცეში, და ის, რომელმაც ეს უკვე მოახერხა. ეს არის განსხვავება ეკონომიკისა თუ მხატვრული შემოქმედების, სოციალურ ურთიერთობათა თუ მეცნიერული კვლევის დარგებში, სხვანაირად რომ ვთქვათ, ადამიანთა ურთიერთობის ყველა დარგში, რომელშიც მტკიცებულება შეიძლება შეამოწმო და არ დააფუძნო რასის შეჩვენების თეორიაზე.
როცა ამნაირად მივუდგებით საქმეს, ერთ ფრიად საინტერესო ფაქტს წავაწყდებით. აფრიკის სახელმწიფოთა კოლონიალიზმამდელი ისტორია (ვგულისხმობ ევრო-ქრისტიანულსა და არაბულ-ისლამისტურ კოლონიზაციას) ნათლად გვიჩვენებს, რომ თავიანთი განვითარების არც ერთ პერიოდში ამ სახელმწიფოებს რელიგიური ომი არ ჰქონიათ. შავი რასის წარმომადგენლებს არასოდეს გამოუჩენიათ “წმიდათაწმიდა” გულმოდგინება და არ უცდიათ, დაემორჩილებინათ და თავიანთ რჯულზე მოექციათ რომელიმე სხვა ხალხი. იყო ომები ეკონომიკური მოტივით, პოლიტიკური მოტივით, მაგრამ არასდროს ყოფილა რელიგიური ომი. ვინ იცის, ეგებ ამ არაჩვეულებრივმა ფაქტმა უკარნახა ჰეგელს ზემოთ ნახსენები აზრი? თავისთავად ჩნდება ეჭვი, რომ უმთავრესმა მსოფლიო რელიგიებმა (როგორც უწოდებენ მათ გამოჩენილი ფილოსოფოსები) თვითშემეცნებამდე მისვლა შეძლეს მხოლოდ სისხლიანი ომებით, რომელიც ალაგ-ალაგ დღესაც მიმდინარეობს.
დღეს, XX საუკუნის მიწურულს, საუკუნეებია გასული ჯვაროსნული ლაშქრობებისა და ჯიჰადებიდან, რომელთა შედეგად ისპობოდა ძველი ცივილიზაციები, ნადგურდებოდა მათი საზოგადოებრივი ურთიერთობის სისტემები, სპობდნენ სხვა ხალხთა სულიერ ფასეულობებსა და კულტურას. და ეს ხდებოდა უხილავი ღმერთების სამსჯავროს წინაშე შიშის გამო. როცა ახლაც ვხვდებით ხალხს, ვისი სოციალური მისწრაფებანი ბიბლიური კანონებით განისაზღვრება, უფლება არ გვაქვს მივიჩნიოთ, რომ წყვდიადის ეპოქა დამთავრებულია. ის სახელმწიფო, რომელიც ამართლებს მკვიდრი მოსახლეობის განადგურებას და ეს მოსახლეობა ქვეყნის მცხოვრებთა უმრავლესობაა, ამართლებს წმინდა წიგნების მოშველიებით, სახელმწიფო, რომელიც თავისი კეთილდღეობის საფუძვლად მიიჩნევს ნაციონალიზმს, დიდ საფრთხეს უქმნის მთელ მსოფლიოს. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ასეთი სახელმწიფო წარსულს ეკუთვნის. ჩვენც გვაქვს მითები, მაგრამ არასდროს გამოგვიყენებია ისინი სხვა ხალხთა დასამონებლად. ჩვენ ვცხოვრობთ რეალურ მსოფლიოში და მზად ვართ მისი კეთილდღეობისთვის სიცოცხლე გავწიროთ, რადგან სხვა არჩევანი არა გვაქვს.
მსოფლიოზე რომ ვლაპარაკობთ – რეალური იქნება თუ მითიური, – უნდა გვახსოვდეს ჩვენი მოვალეობა; შესაძლებელია, ჩვენი უკანასკნელი კაცური მოვალეობაა მოვაგონოთ ჩვენს დაუძინებელ მტრებს და საზღვარგარეთელ მათ მხარდამჭერებსაც, რომ აფრიკისადმი წინააღმდეგობრივ დამოკიდებულებას აქვს გრძელი ისტორია, რომელშიც ყველაზე უფრო გულღვარძლიანნი ცდილობენ ვერ შეამჩნიონ ის, რაც მათ ხელს არ აძლევს. შეიძლება, ყველაზე დროული ის იქნებოდა, მოვაგონოთ რასისტულ სახელმწიფოს, რომ ჩვენმა აფრიკამ, მისმა კულტურამ და ფილოსოფიურმა მოღძვრებებმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა თეთრკანიან მოსახლეობაზე, მათსავე ქვეყნებში წარმოიშვა მრავალნაირი მიმდინარეობანი როგორც მღვრიე, ისე ანკარა შენაკადებით.
აფრიკული კულტურის მიღებაც და არმიღებაც, რა თქმა უნდა, იმით არის გამოწვეული, რომ არსებობს მისწრაფება ახალ მიმართულებათა შექმნისა, მსოფლიოში შეუწყვეტელი მექანიზაციის საფუძველთა ძიებისა, სხვანაირად რომ ვთქვათ, ცდილობენ, მიაგნონ ცხოვრების საიდუმლოების ახალ აზრს, უნდათ აღმოფხვრან ის სოციალური სნეულებანი, რომლებიც გამოიწვია დასავლეთის ცივილიზაციის მიღწევებმა. და თუმცა დიდ პატივს მიაგებენ აფრიკას იმ ყველაფრისათვის, რაც მან შეიტანა მსოფლიო ცოდნის ყულაბაში, მაინც არ უჩანს ბოლო სამწუხარო ჩვეულებას – დაამცირონ აფრიკული სამყარო. თუ ზოგი უზომოდ აღმერთებს აფრიკელებს, გვეთაყვანებიან, ვითარცა მეფეებს, სხვები უაღრესად პრიმიტიულ შიშს განიცდიან შავკანიანთა წინაშე, შიშს, რომელიც სიძულვილით არის შეზავებული. ასეთი ერთმანეთის საწინააღმდეგო შეფასებანი არავითარ გავლენას არ ახდენს ჩვენს ყოფიერებაზე, რადგან შავმა რასამ უამისოდაც იცის ის, რაც უნდა იცოდეს – იგი იცნობს თავის თავს. ეს დასავლეთის სამყაროა, თავისთვის დამახასიათებელი გულმოდგინებით რომ ცდილობს ჩასწვდეს თავის არსს წინააღმდეგობათა მეშვეობით, რომლებსაც იგი, სხვათა შორის, აფრიკის გამოცდილების ათვისებით აღმოაჩენს ხოლმე.
მაგალითისთვის მოვიხმოთ ევროპული ექსპრესიონიზმი, რომელმაც აღმოაჩინა, რომ აფრიკული ხელოვნება, მუსიკა და წეს-ჩვეულებანი ადამიანზე ზემოქმედების იმავე სფეროს ეკუთვნის, რასაც განეკუთვნება სავსებით თავისებური, ერთმანეთთან შეუთავსებელი იდეები, იდეოლოგია, სოციალური კონცეფციები ფროიდის, კარლ მარქსის, ბაკუნინის, ნიცშესი; ასეთივე ყოფილა თავისუფალი სიყვარული, კოკაინი. რაკი ასეა, რატომ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ბაკოტას, ნიმბას, იორუბას, დოგონას, დანას და სხვა ტომთა პლასტიკურმა და სულიერმა ერთიანობამ შთააგონა ევროპელები, განსაკუთრებით ტევტონები და გალები, და თავს დაატეხა მათ გაშმაგებული წყევლა-კრულვა XIX და XX საუკუნეების სულ ცოტა ოთხი ათწლეულის განმავლობაში. კაცობრიობის ნათელ მიზნად დღესაც რჩება სრული განთავისუფლება ადამიანისა, მის გამოუყენებელ შესაძლებლობათა განთავისუფლება, რათა მან ახალი სამყარო ააშენოს მარმარილოს ლოდებისაგან, სამყარო, რომელიც არ იქნება შებოჭილი ევროპულ ბურჟუაზიულ მოძღვრებათა ჩარჩოებით, რათა გააჩაღოს ქურა და გამოჭედოს “ახალი მშვენიერი სამყაროს” შვილთა ახალი ძმობა. ამრიგად, თუ ერთიან მოძრაობად შევკრავთ ევროპულ მოძღვრებათა მთელ სპექტრს ფაშიზმის, ანარქიზმისა და რევოლუციური კომუნიზმის ჩათვლით, მივაღწევთ იმას, რომ რეალობა, რომელსაც აფრიკა ჰქვია, ყოველთვის იყოს კეთილსურნელოვანი, გვიღიზიანებდეს ყნოსვას და გემოვნებას, ჭამდეს და სვამდეს, აბოყინებდეს კიდეც, იხვეჭდეს საშოვარს, შიოდეს და სწყუროდეს, იყოს აღთქმული ქვეყანა და შეჩვენებულიც თავისი შემოქმედებითი ენერგიის შეუჩერებელი დუღილით.
გავიხსენოთ ოსკარ კოკოშკა: ამ მხატვარმა და დრამატურგმა აფრიკული წეს-ჩვეულებისაგან აიღო ის, რაც დაინახა მათში – სადიზმი, სექსუალური უკუღმართობა და საერთო თვითკმაყოფილება. ამათი მეშვეობით მან მოგვცა ნიცშეანელობის აპოკალიფსური ქადაგება, რომელიც გამსჭვალულია ექსტაზური სიძულვილით სოციუმისადმი, ესე იგი მთელი მსოფლიოსადმი. ვასილი კანდინსკიმ კი, გაეცნო რა აფრიკული ხელოვნების პრინციპებს, აღმოაჩინა, რომ “ხელოვნების თეორია წარმოიშვა ფართო საფუძველზე, რომელიც თავისი ხასიათით ინტერნაციონალურია”. იგი დაჟინებით ამტკიცებდა, რომ “ხელოვნების მხოლოდ ევროპული თეორიის შექმნა საინტერესოა, მაგრამ, რაღა თქმა უნდა, საკმარისი არ არის”. კანდინსკის აზრით, ხელოვნების თეორიამ “უნდა მოგვცეს ყოვლისმომცველი სინთეზი, რომელიც გასცილდება ხელოვნების საზღვრებს და ადამიანურისა და “ღვთაებრივის” ერთიანობას გვიჩვენებს”.
ამ მიმდინარეობას, რომლის გაჩენიდან ასი წლისთავს ოციოდე წლის შემდეგ აღნიშნავენ ევროპული ქვეყნების დედაქალაქთა მხატვრები, მიეკუთვნებიან ისეთი პარადოქსული პიროვნებები და ევროპული ფერწერის საყოველთაოდ აღიარებული ტიტანები, როგორიც არიან მოდილიანი, მატისი, გოგენი, პიკასო, ბრანკუსი და სხვები, მხატვრები, რომელთაც მეტ-ნაკლებად ყველგან აქებენ და ადიდებენ, მხატვრები, რომელთა სალოცავად იქცა აფრიკული და პოლინეზიური ხელოვნება, თავისი ექსპრესიონისტული სიშმაგით ცნობილი იოჰანეს ბეხერიც კი, რომელმაც დაიფიცა, ახალ სამყაროს შევქმნიო, მიუხედავად მოარული სნეულებებისა: “ზანგთა ტომებში გავრცელებულია ციებ-ცხელება, ტუბერკულოზი, ვენერული სენის ეპიდემიები, გონებრივი და ფიზიკური მანკიერებანი, – ვებრძვი ამათ და დავამარცხებ კიდეც”.
ისე მოხდა, რომ ამ მგზნებარე განცხადების ერთდროულად იორუბას ტომის დედაქალაქი და აკვანი ილე-იფე ინახულა კიდევ ერთმა ენთუზიასტმა, გერმანელმა ლეო ფრობენიუსმა, რომელიც ექსპრესიონისტად არ მიიჩნევდა თავს და არც მაინცდამაინც აინტერესებდა იგი. ფრობენიუსი გააოცა იორუბას ტომის ჭკუითა და ხელით შექმნილმა მშვენიერმა ნაკეთობებმა, რომლებზეც აღბეჭდილიყო კლასიკური გამომხატველობა და ჰარმონიული სიცხადე. იგი ამბობს: “ჩვენს თვალწინ იყო ბრინჯაოსაგან ჩამოსხმული საოცრად მშვენიერი, საოცარი მუქ-მწვანე ელფერის პლატინით მოვარაყებული თავი, რომელიც ცოცხალივით გამოიყურებოდა. ეს გახლდათ აფრიკის ატლანტიკის პოსეიდონის – ოლოკუნის თავი”.
ახლა ვნახოთ, რას წერს ფრობენიუსი იმ ადამიანების შესახებ, რომელთა ნახელავმა აგრძნობინა მას სილამაზის მთელი სიდიადე: “ღრმად შეძრული დიდხანს ვიდექი იმის წინაშე, რაც შემორჩა ატლანტიკის წყლის ყოფილი ბატონისა და მბრძანებლის ქანდაკებისაგან. ჩემი თანამგზავრები ჩემზე არანაკლებ გაოცებული იყვნენ. დიდხანს ვიდექით მდუმარედ, თითქოს წინასწარ შეთანხმებული ვიყავით. შემდეგ თვალი შევავლე შავ წრეს, რომელშიც გამოსახული არიან “მისი მაღალღირსება” ქურუმის შვილები, მისი უწმინდესობა ოუნის მეგობრები და მრჩევლები. როცა გავიფიქრე, რომ ამ ჭკუასუსტი გადაგვარებულების ბრბო არის ასეთი საუნჯის მემკვიდრე, სევდა შემომაწვა გულზე და სიტყვა ვერ დავძარი”.
თეთრი კაცი, რომელიც ყველაფრის ნებას აძლევს თავს, აშკარად მოუწოდებს – ძველთაძველ პატრონებს ჩამოერთვათ საკუთრების უფლებაო და ამას იმით ამართლებს, ისინი (ძველი პატრონები) თითქოს ღირსი არ არიან. ეს გვახსენებს სხვა შიზოფრენიულ განცხადებებსაც, რომლებიც საფუძვლად დაედო კიდევ უფრო უკუღმართ თეორიებს. ასეთია, მაგალითად, ვან ლვიკ ლოუვას მიერ შეთხზული მითები. ნაციზმის ეს მომხრე თავის თანამემამულე რასისტებს ასეთ ტირადებს უტენიდა ტვინში: “ღმერთო, გვასწავლე, რას ნიშნავს “ჩვენი”, ღმერთო გვასწავლე! და მაშინ, როცა შავკანიანების, თეთრკანიანების, ყავისფერკანიანების და მათი საქმიანობისადმი სიძულვილს დავთრგუნავთ, მხოლოდ მაშინ გავბედავ წარვდგე შენი სამსჯავროს წინაშე”.
ხშირად ვფიქრობ იმის თაობაზე, თუ რა მშვენიერი გაკვეთილი მისცა მსოფლიოს შავმა რასამ თავისი მიმტევებლობის უნარით, რაც მისი მსოფლმხედველობისა და ძველთაძველი რწმენის ეთიკური საფუძვლების ნაწილია. ეს მსოფლმხედველობა და რწმენა მთლიანად ვერ მოსპო უცხოელთა რელიგიისა და მისთვის დამახასიათებელი ეთნოცენტრიზმის დანერგვამ. ავად სახელგანთქმული ფრობენიუსი, რომელმაც შეაჩვენა არა მარტო მთელი რასა, არამედ თავისი თვალით ნანახი მისი ფრიად ფასეული შემოქმედებითი საგანძურიც, აღმოჩნდა ევროპიდან მოსული ერთ-ერთი პირველი მძარცველი არქეოლოგი. ევროპელთა დაუოკებელი სიხარბის საბუთები მათსავე მუზეუმებში ინახება. მესამე სამყაროს ქვეყნების კულტურის სამინისტროებისა და იუნესკოს სასოწარკვეთილება იმას მოწმობს, რომ მოპარული საგანძურისადმი ევროპელთა სიყვარული ურყევია. განა საკვირველი არ არის, რომ აფრიკის სკოლებსა და ინსტიტუტებში დღესაც ადიდებენ ფრობენიუსს, შავკანიან ლიდერებს ცამდე აჰყავთ იგი? მის საიუბილეოდ კონფერენციებსა და სიმპოზიუმებს მართავენ შავ კონტინენტზე; იმის მიუხედავად, რომ მისი თეორია სულაც არ არის, თანმიმდევრული და მწყობრი, არავისა აქვს უფლება, დაეჭვდეს ამ რასისტის ღვაწლში აფრიკის შესწავლისა და მისი კულტურის გაგების საქმეში.
ყოფილი კოლონიების ყველა ხალხი დიდსულოვანია იმის მიუხედავად, რომ ბევრმა მათგანმა თავის თავზე გამოსცადა პლანტატორული კოლონიალიზმის ყველაზე უფრო სასტიკი ფორმა, როცა გაუმაძღარი ექსპლოატაციის თანმხლები ადამიანთა დეგრადაცია და უკუღმართობა აიძულებდა აფრიკელებს, სამრეწველო წარმოებაში თავიანთი მარცხი საკუთარი თვალის, ცხვირისა თუ ხელის ფასად გამოესყიდათ. განმათავისუფლებელი ომების ტანჯვა-წვალებაში გამოვლილი ადამიანები, რომელთა მიწა-წყალი გაჟღენთილია უდანაშაულო მსხვერპლთა თუ უცნობ მოწამეთა სხეულებით, დღეს გუშინდელ მჩაგვრელთა გვერდით ცხოვრობენ და ხშირად თავიანთ ბედ-იღბალს ანდობენ იმათ, ვინც სულ რამდენიმე წლის წინათ საკუთარ მოძმეთა დახოცვისაკენ მოუწოდებდა. ისინი ისე იქცევიან, თითქოს აღორძინებისაკენ სწრაფვით ქრისტიანულ გულმოწყალებაზე მაღლა დგანან. ძალიან ადვილად შეიძლება, თანამშრომლობის ეს სულისკვეთება ზოგიერთი ლიდერის ვერაგულ ხრიკებში აგვერიოს, ლიდერებისა, რომლებიც საკუთარი უსაფრთხოებისათვის კომპრომისებზე მიდიან და საკუთარივე სარფისათვის მზად არიან ყოფილი პატრონების გალაქულ ფეხსაცმელებს უდარაჯონ. ასეთები არ უნდა დაგვავიწყდეს. მაგრამ, ისეთი მაგალითების მოტანაც შეიძლება, როცა თავისი ხალხის ერთგული მთავრობები შავი კონტინენტისა იზიარებენ ზუსტად ასეთივე პოლიტიკურ ფილოსოფიას. ყველა შემთხვევაში საბოლოო გადაწყვეტილების მიღება ხალხის ნებაა და მხოლოდ საკუთარ გამოცდილებაზე დამყარებულ მის დასკვნებს უნდა მიეცეს კანონიერი აზრის ძალა, დავკმაყოფილდები მხოლოდ ამის შეხსენებით. ბოლოს და ბოლოს ევროპის ისეთი ხალხებიც არსებობს, რომლებიც დღემდე ცხოვლად ინახავენ ხსოვნას უცხოთა ბატონობის შესახებ და განთავისუფლებიდან ორასი წლის შემდეგ ოცნებობენ შური (პოლიტიკური, სოციალური, კულტურული) იძიონ ყოფილი დამპყრობლების შთამომავალთაგან. ვყოფილვარ ისეთ ქვეყნებში, რომლებშიც უცხოელ დამპყრობთა უღელქვეშ ყოფნის მკაცრი ისტორიის შესახებ ხსოვნა შემონახულია ძეგლებში, პარკებში, ეკლესიებსა და მუზეუმებში, დოკუმენტებში, გრავიურებსა და ფოტოგრაფიებში; ისინი ვიტრინებშია გამოფენილი, მაგრამ გაცილებით უფრო მეტის მთქმელია ის, რომ კოლონიზატორთა შთამომავალნი მდუმარე თანხმობით შეურიგდნენ თავიანთი სოციალური სტატუსის დადაბლებას, სამოქალაქო უფლებათა და პრივილეგიების შეზღუდვას, ითმენენ უმცირესობაში ყოფნას. ყველაფერი ეს გამოიხატება დახრილი თვალებით, ქედმოდრეკილობით, ოდესღაც ქედმაღალი რასის წარმომადგენელთა ბრალდებულის ტონით. მე ეს იშვიათად მინახავს, რადგან მათ ხშირად როდი შევხვედრივარ. ამის თაობაზე ბევრი რამ უკვე დაიწერა, იყო მსჯელობა საერთაშორისო შეხვედრების დროსაც. მაგრამ მომხდარის სიმბოლური სამართლიანობა პრინციპულად რომც ვაღიაროთ, მაინც გასაკვირია ერთი რამ: უფალი ღმერთი, რომელმაც უზომოდ დიდი ფასი დაადო ახალდაბადებული ადამიანის რამდენიმე გირვანქა ხორცს, როგორღა აიძულებს მას, მეათე და მეთორმეტე მუხლის წინაპართა ცოდვებიც მოინანიოს.
ჩამოქვეითებული უმცირესობის რასობრივი და კულტურული მედიდურობის ასეთ დაცხრომას რომ ვხედავ, კვლავ ვუბრუნდები ფიქრს ჩვენს საზოგადოებაზე, რომელშიც ჯერ კიდევ ცოცხალია ასეთი დამოკიდებულების მიზეზთა ხსოვნა, ვუბრუნდები ჩემს მიწა-წყალს, სადაც ოდესღაც აყვავებული სახელმწიფოების ნანგრევები და მბოლავი ნახანძრალები ფრიად მჭევრმეტყველი ბრალდებაა კოლონიალიზმისა და რასიზმის პოლიტიკის წინააღმდეგ. ჩვენს ქუჩებს ყოფილ დამპყრობელთა სახელები ჰქვია, მოედნებზე დგას ძეგლები და დამონების სხვა სიმბოლოები. ჩვენს ხალხს საკმარისად აქვს საკუთარი ღირსების გრძნობა და თავდაჯერებულობა – იგი ვერ ირწმუნებს, რომ ეს ძეგლები და სიმბოლოები ქალაქთა მორთულობაა, მით უფრო, რომ მათ ძალიან ეტანებიან მტრედები და ღამურები. ჩვენს ბიბლიოთეკებში ინახება ძველი წიგნები; ჩვენი ახალგაზრდობა კითხულობს ფრობენიუსის, იუმის, ჰეგელის, მონტესკიეს და სხვა მათ მსგავსთა წიგნებს, რომლებზეც უნდა იყოს და არ არის შტამპი: “ფრთხილად იყავით! ეს წიგნები საშიშია თქვენი რასობრივი ღირსებისათვის”.
მაგრამ შერიგების ყველა ეს ნიშანი, იქნება იგი მნიშვნელოვანი თუ მიზერული, საზოგადოებრივი, დაკანონებული თუ პირადი, არ უნდა მივიჩნიოთ აფრიკელთა უსაზღვრო მოთმინების მოწმობად. არსებითად ისინი ერთგვარი ტესტია, მოთხოვნათა კრებული, მდუმარე მოწოდება თანხმობისაკენ, რომლის მიღწევა შეიძლება სავსებით კონკრეტული ვალის გადახდით. ეს გახლავთ ელემენტები ხიდისა, რომელსაც აშენებენ უფსკრულის მხოლოდ ერთი ნაპირიდან და – უნდათ ეს მშენებლებს თუ არა უნდათ – მატერიის კანონების თანახმად, იგი ეჭვიანობის, იმედგაცრუებისა და საყოველთაო სიძულვილის უძირო უფსკრულში ჩაინგრევა. ჩვენთვის სასინჯ ქვად იქცა სამხრეთ აფრიკა – ბიბლიურ საშინელებათა და პრიმიტიული ცრურწმენების ციტადელი. მშვიდობის მომხრეებმა უნდა აირჩიონ ორი შესაძლებლობიდან ერთი: ან უნდა შეიყვანონ იგი თანამედროვე ცივილიზაციის ფარგლებში, საშუალება მისცენ თანასწორი პარტნიორობის სულისკვეთებით მოაწყოს გონივრული ცხოვრება, რის უნარი უკვე გამოავლინა აფრიკის განთავისუფლებულმა ქვეყნებმა, ანდა სასტიკად დაამციროს იგი იმით, რომ არ მისცეს დანარჩენ მსოფლიოსთან ურთიერთობის საშუალება. არჩევანი როგორიც უნდა იყოს, არ უნდა დავუშვათ, რომ ეს შემზარავი გამოწვევა მიიღონ ჩვენგან XXI საუკუნის ადამიანებმა, კაცობრიობის სიმბოლური სრულწლოვანების, საზეიმო საუკუნისა, რომლის დადგომას ყველგან თავისებურად აღნიშნავენ დედამიწაზე მცხოვრები ხალხები. კალენდარი სხვადასხვანაირია, მაგრამ ერთიანია მისი მოთხოვნები. ამათგან ყველაზე უფრო გარდუვალი, ყველაზე უფრო აუცილებელი ჩვენი არსებობისათვის, ჩვენი სიცოცხლისათვის, ადამიანური სახის შენარჩუნებისათვის, არის რასიზმის, ხალხთა უთანასწორობისა და მათი მხარდამჭერი სოციალური ინსტიტუტების მოსპობა. ნობელის პრემია უსიტყვოდ აღიარებაა იმისა, რაც უპირისპირდება რასიზმსა და ხალხთა უთანასწორობას: საყოველთაო სწრაფვა მშვიდობისა და თანხმობისაკენ.
როდის ისვენებენ ატომები
ადრეც ვწერდი, რომ ჩვენი სამყარო მოუსვენარი ნაწილაკების გროვაა – ნაწილაკებისა, რომლებიც უსასრულოდ გადადიან ერთი მატერიიდან მეორეში. თითოეული სხეული, ნივთი, თითოეული ჩვენგანი ამ მოხეტიალე ატომბირთვების წამიერი შეჩერების ნაყოფია. თითქოს დაიღალნენ ატომები უკიდეგანო სამყაროს უსაზღვრო სივრცეებში მოგზაურობით და მცირე ხნით ჩაიმუხლეს. ცოტას დაისვენებენ და ისევ გააგრძელებენ ხეტიალს…
თუმცა ეს მოფუსფუსე ნაწილაკები ბოლომდე მაშინაც კი არ ყუჩდებიან, როდესაც ამა თუ იმ სხეულის სახით “მკვდარ საათს” არიან მიცემულნი. ავიღოთ თუნდაც ლოდი, ასეულობით წელია, უძრავად რომ გდია რიყეზე. ვინ იცის, რამდენ წყალს ჩაუვლია მის გვერდით, რამდენ ქარტეხილს გადაუვლია მის თავზე, ის კი უდრტვინველად მისცემია „განცხრომას”, თითქოს სიცოცხლის ნიშანწყალსაც არ ამჟღავნებს. მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით ჩანს ასე; აბა, უფრო კარგად დავაკვირდეთ, უფრო ღრმად ჩავხედოთ გულში – დავინახავთ, რომ მისი შემადგენელი ნაწილაკები განუწყვეტლივ ბორგავენ და ეხლებიან ერთმანეთს. სიცოცხლის საზომი ხომ მოძრაობაა; მაშ, ეს ლოდიც “ცოცხალი” ყოფილა. ვინ იცის, ეგებ ეს არის მისი გულის ფეთქვა…
სიცოცხლის მეორე ნიშანი მგრძნობელობაა. გგონიათ, ქვა უგრძნობია? სამწუხაროდ, ცდებით. მოდი, მისი ერთი გვერდი გავაცხელოთ და ატომებს დავაკვირდეთ – ისინი უმალვე მოუმატებენ ძიგძიგს, უფრო მეტი თავგამოდებით მიირბენენ ერთმანეთთან და ახალ (ენერგიის მიღების) ამბავს გადასცემენ.
შესაძლოა იფიქროთ, რომ ვაჭარბებ. ზოგჯერ თავადაც ასე მგონია… თუმცა ერთი რამ ცხადია – სამყაროს კანონების უმეტესობა ჯერ ვერ შევიცანით სათანადოდ და რაც შევიცანით, ისიც ხშირად რეალობისგან საკმაოდ შორსაა. ამის მაგალითი მეცნიერების ისტორიაში მრავლად მოიპოვება. რამდენმა თეორიამ განიცადა სახეცვლილება… მაგალითად, შარშან ნობელის პრემია მიენიჭათ მეცნიერებს, რომლებიც მანამდე ლამის სამეცნიერო წრეებიდან მოიკვეთეს და ანათემას გადასცეს და რომელთა თეორიები ათეულობით წლის განმავლობაში ბოდვად მიიჩნეოდა.
ასეთი, ბოლომდე ჯერ კიდევ გაუაზრებელი და დაუჯერებელი ჰიპოთეზა (ასე ვუწოდებთ თეორიას, რომელსაც ვერაფრით ვამტკიცებთ, მხოლოდ მოკრძალებული კილოთი გამოვთქვამთ ხოლმე) წამოაყენეს სულ ცოტა ხნის წინ იტალიის აკვილას უნივერსიტეტის პროფესორებმა ზურაბ ბერეჟიანმა და ფაბიო ნესტიმ. მათი ნაშრომი ახლახან გამოქვეყნდაEuropean Physical Journal–ში. რა არის მათ თეორიაში დაუჯერებელი? ზენელმა ნეიტრონებმა მაგნიტური ველის მიმართულებისა და ძალის ზემოქმედებით შეიძლება უფრო მეტად შეანელონ მოძრაობა. ეს კი დღეს არსებულ მრავალ თეორიას ეწინააღმდეგება.
ულტრაცივ ნეიტრონებს, ანუ ნეიტრონებს, რომლებიც თითქმის აბსოლუტური ნულის მნიშვნელობამდეა გაცივებული და 5-10 მ/წმ სიჩქარით მოძრაობს, მეტად საინტერესო თვისებები ახასიათებს. მათი განსხვავებული ქცევა ჯერ კიდევ აკადემიკოსმა ზელდოვიჩმა (ლაუე-ლამნჟევენის ინსტიტუტი, საფრანგეთი) ივარაუდა ადრე. მანვე დაადგინა, რომ ასეთი ნეიტრონების სიცოცხლის ხანგრძლივობა (დაახლოებით 10 წუთი) მაგნიტური ველის ზემოქმედებით საგრძნობლად მცირდება, თითქოს ისინი სადღაც ქრებიან. ეს “გაქრობა” დღეისთვის ფიზიკის კანონებით აუხსნელია.
ნეიტრონების დამჭერის საშუალებით ექსპერიმენტის შედეგების საფუძველზე ზემოხსენებული ნაშრომის ავტორები ვარაუდობენ, რომ არსებობს სარკული ნეიტრონებიც. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, განსაზღვრულ პირობებში ყოველ ნეიტრონს შეუძლია გადავიდეს სარკულ ნეიტრონში და დაიწყოს რხევა ამ ორ ფორმას, ორ სამყაროს შორის. თეორიის თანახმად, მაგნიტური ველის ზემოქმედება ასეთი გადასვლის ალბათობას ზრდის, ეს კი, თავის მხრივ იძლევა იმედს, რომ იგი ექსპერიმენტულად გაიზომება.
ზეშენელებული და გაცივებული ნეიტრონები აღმგზნები მაგნიტური ველის ზემოქმედებით სწრაფად “ქრებიან” ამ სამყაროდან. მკვლევარებმა გამოთვალეს კიდეც, რამდენ ხანს გაგრძელდება “გაქრობის” პროცესი – 3-დან 10 წამამდე. ამჟამად მიღებული თეორიების ფონზე, რომელთა მიხედვით, ნეიტრონის დაშლა არ შეიძლება 10 წუთზე ნაკლებ ხანში მოხდეს, ეს განსაცვიფრებელი და დაუჯერებელია.
ბერეჟიანისა და ნესტის თანახმად, სამყაროში არსებობს სარკული მაგნიტური ველი, რომელსაც სარკული ნეიტრონები ქმნის. იგი ჩვენი სამყაროს პარალელურია და მასთან პრაქტიკულად არ ურთიერთქმედებს.
რამდენად სარწმუნოა ეს თეორია? ცხადია, დღეს ამის დაჯერება ძნელია, მაგრამ როდესაც ჯორდანო ბრუნო კოცონზე დაწვეს, მაშინ ცოტას თუ სჯეროდა, რომ დედამიწა ბრუნავს.
ვიდეობლოგი
მეცა, სიტყუაო…
დავით აღმაშენებლის „გალობანი სინანულისანი“-ს შესახებ
თუკი საქართველოს ცნების ერთ კონკრეტულ პიროვნებაში განსხეულებას დავაპირებთ, უსათუოდ და უპირველესად, ალბათ დავით აღმაშენებელი მოგვაგონდება - დიდი ხელმწიფე, რომელმაც საქართველოს...
