მასწავლებლის სტატუსის, პროფესიული მომზადებისა და ხელფასის საკითხი მუდმივი განსჯის თემაა საქართველოში. გასაგებიცაა – რთულია, ერთნაირად შეუწყო ხელი 76 ათასი მასწავლებლის საჭიროებებსა და ინტერესებს. ბუნებრივია ის კითხვაც, რაც ბევრ ადამიანს გასჩენია: “ნეტავ, რა ხდება სხვაგან, სადაც მასწავლებლები უკეთეს პირობებში მუშაობენ?”. მართლაც საინტერესოა, რა ფაქტორები ახდენს გავლენას იმაზე, რომ იაპონელი, სინგაპურელი და სამხრეთ კორეელი მოსწავლეები უმაღლეს შედეგებს აჩვენებენ საერთაშორისო ტესტირებების დროს? ცხადია, შეუძლებელი და გაუმართლებელია უცხო ქვეყნების გამოცდილების ბრმად მიღება, მაგრამ უდავოდ მნიშვნელოვანია, რა გამოცდილება და პრაქტიკა არსებობს წარმატებული საგანმანათლებლო სისტემების მქონე ქვეყნებში.
განათლების სისტემის სრულყოფა, როგორც წესი, ყველა განვითარებული თუ განვითარებადი ქვეყნის სახელმწიფო პრიორიტეტებს შორისაა. მიუხედავად ყოველწლიურად მზარდი დანახაჯებისა განათლებაზე და განათლების სისტემის რეფორმირების მრავალმხრივი და მრავალჯერადი მცდელობებისა, მსოფლიოს მასშტაბით, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების მხოლოდ მცირე ნაწილმა გააუმჯობესა სწავლების ხარისხი. მაგალითად, საერთაშორისო შეფასებების თანახმად, აფრიკისა და შუა აღმოსავლეთის სკოლის მოსწავლეების 1%-ზე ნაკლებმა შეძლო გადაელახა სინგაპურელი მოსწავლეების მიერ გაკეთებული ტესტის – PIშA-ს (სტუდენტების შეფასების საერთაშორისო პროგრამა) შედეგების საშუალო მაჩვენებელი. პირველი შეფასებით, აკადემიურ მოსწრებაში ქვეყნებს შორის ასეთი განსხვავება განათლების დაფინანსების სხვაობით აიხსნება, მაგრამ ფაქტია, რომ სინგაპური, მსოფლიოში საშუალო განათლების ერთ-ერთი საუკეთესო სიტემის მქონე ქვეყანა, განათლებაზე უფრო ნაკლებ რესურსებს ხარჯავს, ვიდრე სხვა წამყვანი ქვეყნები.
საინტერესოა, რომ სხვადასხვა ქვეყნის განათლების სისტემები ხშირად რადიკალუად განსხვავდება ერთმანეთისგან. როგორც კვლევამ და საერთაშორისო შეფასებებმა ცხადყო, მიუხედავად შესწავლილი ქვეყნების განსხვავებული ეკონომიკური, პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული კონტექსტებისა, საუკეთესო სისტემების წარმატებას სამი ძირითადი პრინციპი განაპირობებს: 1) წარმატებული და მოტივირებული სტუდენტების მასწავლებლის პროფესიით დაინტერესება; 2) მათი პროფესიული განვითარების ხელშეწ-ყობა; 3) ისეთი სისტემის ჩამოყალიბება და განვითარება, სადაც მასწავ-ლებელს საშუალება ექნება, საუკეთესო სასწავლო გარემო შექმნას მოსწავლეთა სწავლისათვის. მნიშვნელოვანია, რომ სამივე ფაქტორი მასწავლებელს უკავშირდება.
მასწავლებელთა შერჩევა პროფესიული განვითარების პროგრამებისათვის
რიგ ქვეყნებში, სადაც მოსწავლეები გამოირჩევიან კარგი აკადემიური მოსწრებით, სკოლები ქირაობენ საუკეთესო მასწავლებლებს და მათ უნიშნავენ კარგ (მაგრამ არა ძალიან მაღალ) ხელფასს საწყის ეტაპზევე. მოტივირებული, დამწყები მასწავლებლებისათვის წახალისების ამგვარი სისტემის შექმნა სტატუსის ამაღლებას უწყობს ხელს. ეს კი სკოლას საშუალებას აძლევს, უკე-თესი მასწავლებლები მიიზიდოს მომავალში.
სამხრეთ კორეაში წამყვანი და წარმატებული სკოლები მასწავლებლის ვაკანსიაზე სამუშაოდ იწვევენ უნივერსიტეტების კურსდამთავრებულთა საუკეთესო 5%-ს, ფინეთში – საუკეთესო 10%-ს, ხოლო სინგაპურსა და ჰონგ-კონგში – 30%-ს.
სინგაპურში უნივერსიტეტის ყველა კურსდამთავრებულს არ ეძლევა იმის შესაძლებლობა, რომ გაიაროს პროფესიული მომზადების ტრენინგი მასწავლებელთათვის. ცენტრალიზებულ დონეზე ხდება თითოეული კანდიდატის ტესტირება და კომპეტენციების შეფასება. საბოლოოდ, სახელმწიფოს მიერ შერჩეულ კანდიდატებს საშუალება ეძლევათ, გაიარონ ფუნდამენტური ტრენინგი მასწავლებლობისთვის მოსამზადებლად. სინგაპურის მსგავსად, ფინეთშიც, სადაც მმართველობა მკვეთრად დეცენტრალიზებულია, მასწავლებელებლობის კანდიდატების შერჩევა კომპლექსური შეფასების სისტემის საშუალებით ხდება.
ამასთანავე, მნიშვნელოვანია, რომ როგორც სინგაპურში, ასევე სამხრეთ კორეაში მასწავლებლების ასეთი ზედმიწევნითი სელექცია ხდება მხოლოდ დაწყებითი კლასებისათვის. რაც შეეხება საშუალო საფეხურის პედაგოგებს, შერჩევის პრინციპი რადიკალურად განსხვავებულია. ყველა კანდიდატს აქვს საშუალება, გაიაროს პროფესიული მომზადების ტრენინგი, თუმცა კონკურსი მასწავლებლის ადგილის მოსაპოვებლად ძალიან მაღალია. შესაბამისად, საუკეთესო მასწავლებლებისათვის არ არის მიმზიდველი ამ საფეხურზე სწავლება და მათი საუკეთესო ნაწილი ცდილობს, სამუშაო ადგილი დაწყებითი კლასებში მოიპოვოს. სხვათა შორის, ეს განსხვავება არა მხოლოდ სტატუსზე, არამედ ხელფასზეც აისახება.
კარგი სასტარტო კომპენსაცია
კარგ ხელფასს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. როგორც საერთაშორისო კვლევები ცხადყოფს, მასწავლებლები იშვიათად აღიარებენ, რომ მათთვის გადამწყვეტი ხელფასია. ისინი ხშირად იმეორებენ: “ჩვენ, მასწავლებლები, ხელფასისათვის არ ვმუშაობთ”. თუმცა ყველა იმ სისტემაში, სადაც სკოლები წარმატებულია, მასწავლებლებს მაღალი ანაზღაურება აქვთ. აღსანიშნავია ისიც, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც მასწავლებლის ხელფასი საბაზრო საშუალო ხელფასის ნიშნულს სცდება (მაგალითად, ესპანეთში, გერმანიასა და შვეიცარიაში, სადაც მასწავლებლის სასტარტო ხელფასი ევროპაში ყველაზე მაღალია), არ იზრდება მასწავლებელთა პროდუქტულობა და მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრება.
მასწავლებლის სტატუსის მნიშვნელობა
აღნიშნულ ქვეყნებში ჩატარებულმა კვლევებმა ცხადყო, რომ მასწავლებლების საქმიანობას ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. საზოგადოების მხრიდან მასწავლებლის პროფესიული საქმიანობის პოზიტიური შეფასება კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია პოტენციური მასწავლებლის მოტივირებისათვის.
იმისათვის, რომ გაუმჯობესდეს სწავლა, უნდა გაუმჯობესდეს სწავლება.
იმისათვის, რომ მოსწავლემ უკეთ ისწავლოს, აუცილებელია, მასწავლებელმა ასწავლოს უკეთ. სწავლა/სწავლება მასწავლებლისა და მოსწავლის სწორ და ეფექტურ კომუნიკაციას ეფუძნება. საუკეთესო სისტემებში ცხადად არის გარკვეული, რას მოიცავს სწორად და ეფექტურად წარმართული სასწავლო პროცესი.
სკოლის ბაზაზე მასწავლებელთა პროფესიული განვითარება
რიგ ქვეყნებში დამწყები მასწავლებლები საფუძვლიან პრაქტიკულ მომზადებას გადიან. აშშ-ში, ბოსტონში დამწყები სპეციალისტები, რომელთაც უკვე გააჩნიათ თეორიული ცოდნა, ერთ სასწავლო წელს ატარებენ სკოლაში: 4 დღე ეთმობა პრაქტიკულ სწავლებას, ხოლო 1 დღე – აკადემიურ კურსებზე დასწრებას. მეორე სასწავლო წლის განმავლობაში თითოეულ მასწავლებელს ჰყავს მენტორი, რომელიც ხელს უწყობს მას არა მხოლოდ საინტერესო გაკვეთილების დაგეგმვასა და ჩატარებაში, არამედ საკლასო მუშაობის ეფექტურად მართვასა და ინოვაციური სასწავლო სტრატეგიების გამოყენებაშიც.
ინგლისში, სადაც მასწავლებელთა პროფესიულ მომზადებას კერძო საგანმანათლებლო ორგანიზაციები ახორციელებენ, სკოლების ტრენინგისა და განვითარების ეროვნული სააგენტო აკონტროლებს, რომ დამწყები მასწავლებლის მოსამზადებელი კურსები პედაგოგიური პრაქტიკის დიდ სეგმენტს მოიცავდეს (სულ ცოტა, 24 კვირა წელიწადში). ამ პირობის დარღვევის შემთხვევაში, შესაძლოა, ლიცენზირებულ ორგანიზაციას დაფინანსება შეუმცირონ, ან უარეს შემთხვევაში, სრულიად შეუწყვიტონ.
ფინეთში თითქმის ყველა უმაღლესი სასწავლებელი, სადაც განათლების მიმართულების სწავლება ხორციელდება, სკოლებთან თანამშრომლობს. სტუდენტებს პრაქტიკული საქმიანობის განხორციელება სკოლებში შეუძლიათ. მათი სწავლა/სწავლების პროცესს ზედამხედველობას უწევენ უნივერსიტეტის პროფესორები, ხოლო შეძენილი პრაქტიკის საუკეთესო მაგალითებს უნივერსიტეტის სასწავლო გეგმაშიც ასახავენ.
სკოლის დონეზე მასწავლებელთა თანამშრომლობა
ზოგადად, მასწავლებლები ინდივიდუალური მუშაობის მეთოდს ანიჭებენ უპირატესობას, თანამშრომლობაზე დაფუძნებული სწავლება კი ბევრად უკეთეს შედეგებს გვაძლევს. იაპონიასა და ფინეთში, სადაც მოსწავლეების ტესტების მაჩვენებლები მსოფლიოში ერთ-ერთი საუკეთესოა, მასწავლებლები ერთად გეგმავენ სასწავლო პროცესს, აკვირდებიან ერთმანეთის გაკვეთილებს, კრიტიკულ ანალიზს უკეთებენ ერთმანეთის პროფესიულ საქმიანობას.
იაპონიაში ხდება საუკეთესო საკლასო გამოცდილების, მეთოდებისა და გეგმების ჩაწერა/დაარქივება. შესაბამისად, სკოლის წიაღში საკეთესო მასწავლებლების მიერ შემუშავებული საუკეთესო გაკვეთილები და სტრატეგიები მემკვიდრეობად რჩება სკოლას.
აშშ-ში, ბოსტონში მასწავლებლები ერთად გეგმავენ სასწავლო პროცესს სკოლის შიდა შეფასების სისტემის რეკომენდაციების საფუძველზე. ასეთი შეხვედრების მიზანია სკოლის მასწავლებლების მიერ გამოყენებული მეთოდებისა და სტრატეგიების შედარება, აგრეთვე იმის დადგენა, თუ რომელი მეთოდი თუ მიდგომაა ოპტიმალური კონკრეტული ასაკობრივი ჯგუფისათვის.
პროფესიული განვითარების პროგრამებში მონაწილეობა მასწავლებლებს რიგი მიზეზების გამო უჭირთ, ხოლო სკოლასა და საკლასო ოთახში ურთიერთთანამშრომლობით პროფესიული ზრდის საშუალება მათ მუდმივად აქვთ.
სკოლის ლიდერების შერჩევა და მომზადება
საუკეთესო სისტემებში სკოლა ცდილობს, სკოლის დირექტორი იყოს არა მხოლოდ კარგი მენეჯერი და მმართველი, არამედ კარგი ლიდერი. იდეალურ შემთხვევებში, თვით დირექტორები მონაწილეობენ დამწყები მასწავლებლების მენტორობაში. პატარა სკოლებში ასეთი ლიდერები სამუშაო დღის 80%-ს სწორედ სასწავლო პროცესის ეფექტურად დაგეგმვას უთმობენ.
ინგლისში 2005-2006 წელს ჩატარებული კვლევის თანახმად, სკოლების მხოლოდ 8% -ში აღმოაჩნდა ეფექტური სასკოლო მმართველი/დირექტორი. როგორც კვლევა ცხადყოფს, იმ შემთხვევაში, თუ დირექტორს ან დირექტორის მოადგილეს არა აქვს სასწავლო პროცესისა და გაკვეთილების დაგეგმვის დიდი გამოცდილება, სკოლაში არ არის მოტივაცია სწავლისა და სწავლების პროცესის გაუმჯობესებისათვის. იმ ქვეყნებში, სადაც არცთუ მცირე ყურადღება ექცევა სკოლაში საუკეთესო მასწავლებლების მოზიდვასა და შენარჩუნებას (აშშ, ინგლისი, სინგაპური), იმაზეც ზრუნავენ, რომ გამოცდილი მასწავლებლები სკოლის ლიდერებად ჩამოყალიბდნენ და სკოლის დირექტორები გახდნენ.
იმისათვის, რომ მასწავლებელი სკოლის მმართველი გახდეს, აუცილებელია, სკოლამ და სახელმწიფომ სწორი სისტემა შექმნას მის წასახალისებლად. ბუნებრივია, ეს იმაზეცაა დამოკიდებული, სკოლის დირექტორის არჩევა ცენტრალიზებულ სისტემას ეფუძნება თუ დეცენტრალიზებულს. თუმცა ამის განხორციელება ნებისმიერი სისტემის პირობებშია შესაძლებელი.
მაგალითად, სინგაპურში სკოლის დირექტორის ხელფასი საკმაოდ მაღალია, რასაც ორი მიზეზი აქვს. ამით სახელმწიფო ამ თანამდებობის მნიშვნელობას უსვამს ხაზს და ამასთანავე, ეს ძლიერი კანდიდატების მოზიდვის საშუალებაა. ისინი ძალიან მკაცრი და ზედმიწევნითი შერჩევის პროცესს გადიან. დადებითად შეფასებული კანდიდატები, რომელთაც სკოლის ეფექტურად მართვის უნარი აღმოაჩნდებათ, შემდეგ ეტაპზე გადადიან და განათლების ეროვნული ინსტიტუტის მიერ ორგანიზებულ ექვსთვიან ტრენინგ-პროგრამას ესწრებიან. ამ პერიოდის განმავლობაში კანდიდატებს კომპლექსურად აფასებენ. ყველა ეტაპის შედეგების გათვალისწინების შემდეგ ხდება საბოლოო გადაწყვეტილების მიღება.
აშშ-ში, ჩიკაგოში, სადაც სისტემა უფრო დეცენტრალიზებულია, დირექტორს სკოლა და სკოლის სამეურვეო საბჭო ირჩევს, რის გამოც ხარისხის კონტროლი უფრო რთულდება. ამის გასაკონტროლებლად შტატის მთავრობამ ორეტაპიანი მკაცრი შერჩევა დააწესა. შერჩევის კრიტერიუმი იმდენად კომპლექსურია, რომ აპლიკანტების 2/3 მეორე ეტაპზეც ვერ გადადის, შესაბამისად, სკოლის დირექტორობაზე კენჭს მხოლოდ ძლიერი კანდიდატები იყრიან.
როგორც საერთაშორისო გამოცდილებიდან ჩანს, მასწავლებლის როლი გადამწყვეტია სასწავლო პროცესის ნებისმიერ ეტაპზე და შეუძლებელია, განათლების სისტემა იყოს ძლიერი და ფუნქციური პროფესიონალი მასწავლებლების გარეშე. როგორც ერთ-ერთმა კორეელმა განათლების სპეციალისტმა მართებულად აღნიშნა, “ქვეყნის განათლების სისტემა ვერასდროს იქნება უკეთესი, ვიდრე ამ ქვეყნის მასწავლებელია”.
