(მეორე ნაწილი)

ადამიანის თავის ტვინში შემავალი ინფორმაცია ცოდნის ბანკში შემეცნებითი პროცესების გავლის შემდეგ ხვდება. შემეცნებითი უნარების გაწვრთნა-განვითარებისთვის კი მნიშვნელოვანია გონებრივი სავარჯიშოები, რომლებსაც ადამიანის ტვინი ფიქრისა და სწავლისთვის იყენებს. უმცროს სასკოლო ასაკში ბავშვი შემეცნებითი ფსიქიკური პროცესების უნებლიე ფორმიდან ფსიქიკური აქტივობის ნებისმიერ, დამოუკიდებელ ფორმაზე თამაშის ან პრაქტიკული აქტივობის დროს გადადის, რასაც თავისი მოტივი, მიზანი, განხორციელების ხერხები და საშუალებები აქვს. თითოეული ბავშვის განვითარება უნიკალური და, იმავდროულად, კომპლექსური მოვლენაა; ყოველი მათგანი განვითარების განსხვავებულ გზას გადის, რაც უმთავრესად იმ სოციოკულტურულ გარემოზეა დამოკიდებული, რომლის წიაღშიც იზრდება ბავშვი, იმ გამოცდილებაზე, რომელსაც აღნიშნულ გარემოში იღებს.

უმცროს სასკოლო ასაკში ბავშვისთვის უმნიშვნელოვანესია აღქმის განვითარება. ამისთვის მას დაკვირვება უნდა ვასწავლოთ. საგნის მასწავლებელსა თუ სპეცმასწავლებელს ძალიან დიდი წვლილის შეტანა შეუძლია ბავშვის აღქმის განვითარებაში, თუ სწორად შეურჩევს მას ნახატებს და აღქმის ორგანიზებაში დაეხმარება. მაგალითად, მისცემს მითითებას, დაათვალიეროს ნახატის დეტალები განსაზღვრული თანმიმდევრობით, იპოვოს ესა თუ ის დეტალი, ააწყოს ნაწილებისგან მთელი და ა. შ.

უმცროს სასკოლო ასაკში ვითარდება სინთეზური აღქმა – აღქმული ობიექტის ელემენტებს შორის კავშირის დამყარების უნარი. თუ მანამდე ნახატის აღწერისას ბავშვი ასახელებდა მასზე გამოსახულ ობიექტებს, 6-7 წლისას უკვე შეუძლია ნახატის აღწერა, 8 წლისას კი ინტერპრეტაცია.

აქტივობა 1:

• წიგნებსა თუ ბუკებში ვაჩვენოთ ბავშვებს ცისარტყელა.
• თავდაპირველად ერთად დავთვალოთ ფერები, მერე – ცალ-ცალკე.
• დავასახელოთ ფერები, ჯერ – ერთად, მერე – ცალ-ცალკე.
• დავაკვირდეთ ფერების განლაგებას: რომელი ფერია ქვემოთ? რომელი ფერია ზემოთ? შესაძლებელია თუ არა ფერების შებრუნება? რა თანმიმდევრობით?

აღქმისთვის ასევე დამახასიათებელია ემოციურობა. ემოციური ქება ბავშვზე გაცილებით დიდ გავლენას ახდენს, ვიდრე ნეიტრალური ტონით ნათქვამი „საქებარი“ სიტყვები.

აღქმის კიდევ ერთ თავისებურებად განიხილავენ მოქმედებასთან მის კავშირს. 6-7 წლის ბავშვებთან აღქმა მჭიდროდ უკავშირდება პრაქტიკულ საქმიანობას. ბავშვისთვის საგნის აღქმა ნიშნავს აქტივობას ამ საგნის გამოყენებით, რაღაცის შეცვლას, ხელში აღებას. ამიტომ უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვების სწავლებისას მეტი დრო უნდა დაეთმოს საგნებზე პრაქტიკულ ზემოქმედებას და თვალსაჩინო მასალაზე მუშაობას. ვითარდება აღქმის სოციალიზაცია, ბავშვი უპირატესობას ანიჭებს ადამიანისგან წამოსულ სიგნალებს.

აღქმის განვითარებაში ასეთი წინსვლის მიუხედავად, ამ პერიოდში წამყვანი მაინც საგნის თვალსაჩინო ორგანული მახასიათებლებია. ამას ბავშვი ხშირად შეცდომაში შეჰყავს, რადგან დასკვნა თვალსაჩინო გარეგნულ თვისებებზე დაყრდნობით გამოაქვს. მაგალითად, ამ ასაკის ბავშვისთვის თუ საგანი დიდია, ის მძიმეც უნდა იყოს.

5-6 წლის ასაკში აღქმა არასაკმარისადაა დანაწევრებული, რის გამოც ბავშვს ხანდახან ერთმანეთში ერევა მსგავსი მოხაზულობის ასოები და ციფრები (6 და 9, შ და წ, ძ და ხ). აღქმის განვითარებას კი დიდი მნიშვნელობა აქვს წერისა და კითხვის სწავლებისთვის. მიჩნეულია, რომ 6-9 წლის ბავშვები ხშირად ვერ ცნობენ ფიგურას, როცა ის სივრცეში განსხვავებულად მდებარეობს. მაგალითად, ზოგი ბავშვი სწორ ხაზსაც კი ვერ აღიქვამს სწორად, როცა ის დახრილია. ბავშვი აღიქვამს ნიშნის, სიმბოლოს ზოგად გამოსახულებას, მაგრამ ვერ ამჩნევს მის ელემენტებს. ამ ასაკის ბავშვის აღქმა, უპირველეს ყოვლისა, თავად ობიექტის მახასიათებლებით განისაზღვრება, ამიტომ ბავშვები საგანში ამჩნევენ არა მთავარს, მნიშვნელოვანს, არამედ მის თვალშისაცემ, მკვეთრ თვისებებს: ფერს, ფორმასა თუ ზომას [მელიქიშვილი 12, 2013].

აღქმა სწავლების შედეგად ანალიზური ხდება. ის იძენს ორგანიზებული დაკვირვების ხასიათს. საგნის მასწავლებელმა ან სპეცმასწავლებელმა უნდა ასწავლონ ბავშვს ობიექტის არსებითი ნიშნების, საგნებისა და მოვლენების თვისებათა გამოვლენა. აღქმის განვითარების ერთ-ერთი ეფექტური მეთოდია შედარება. მაგალითად, როცა ბავშვებს აჩვენებენ ცალკეული ობიექტების (მგელი, მელა, ტურა, დათვი) ნახატებს, ისინი თითოეული მათგანის უფრო ნაკლებ მახასიათებელს ამჩნევენ, ვიდრე ერთდროულად ჩვენებისას.

უმცროს სასკოლო ასაკში დროისა და სივრცის აღქმას განსაზღვრული მახასიათებლები აქვს, რაც გასათვალისწინებელია ბუნების, ისტორიის, გეოგრაფიის სწავლებისას. დროისა და სივრცის აღქმა უმცროსკლასელებისთვის მჭიდროდ უკავშირდება მათ პირად გამოცდილებას, რომელიც ამ ასაკში საკმაოდ მცირეა. მაგალითად, ბავშვმა, რომელმაც იცის, რომ მისი პაპა 60 წლისაა, შესაძლოა ჰკითხოს მას, უნახავს თუ არა დინოზავრი, ვინაიდან მისთვის პაპის დაბადებაც და დინოზავრებიც ერთნაირად დიდი ხნის წინანდელი მოვლენებია. თუ ბავშვს ვკითხავთ, რამდენი კილომეტრია მის სახლამდე, შესაძლოა გვიპასუხოს, ათასიო, ვინაიდან მისთვის 1000 კილომეტრიც, 500–ც და 20–ც „ძალიან შორია“ [მელიქიშვილი, 2013].

უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვის აღქმის განვითარება შესაძლებელია ისეთი აქტივობებით, როგორებიცაა ხატვა, სურათების თვალიერება, მათი აღწერა, მსგავსება-განსხვავებათა პოვნა, ძერწვა, ზღაპრების, ლექსების, მოთხრობების მოსმენა და თხზვა, გამოცანების გამოცნობა. ეს აქტივობები ბავშვს აჩვევს ობიექტური მასალის გარდაქმნას და აიძულებს, ანგარიში გაუწიოს საგნის ობიექტურ თვისებებს. შესაბამისად, აღქმა უფრო დანაწევრებული და ორგანული ხდება.

აქტივობა 2:

• დავსვათ კითხვა: როგორ ჩნდება ცისარტყელა?
• დავაზუსტოთ პასუხი.
• ფერადი საღებავების, ფურცლების, ქსოვილების ან სხვა მასალის გამოყენებით გავითამაშოთ ცისარტყელა.
• მოვიფიქროთ მოთხრობა ან ზღაპარი ცისარტყელაზე, მაგალითად, ასეთი:

ყურადღება

სასწავლო პროცესი კარგად განვითარებულ ყურადღებას მოითხოვს. ბავშვს უნდა შეეძლოს სასწავლო ამოცანისკენ ყურადღების მიმართვა, განსაზღვრული ხნით ინტენსიური ყურადღების შენარჩუნება ან მისი გადატანა ერთი საგნიდან მეორეზე. მიჩნეულია, რომ 5-8 და 9-11 წლის ასაკში ყურადღება აღმოცენდება მხოლოდ ძალთა მობილიზაციისა და ძლიერი დაძაბულობის ან გარედან მოქმედი ძალისხმევის შედეგად. ჩვეულებრივ სიტუაციაში ბავშვს უჭირს ყურადღების ნებისმიერად მართვა.

უმცროსი სასკოლო ასაკისთვის დამახასიათებელია სუსტად განვითარებული ნებისმიერი ყურადღება. სამაგიეროდ, უნებლიე ყურადღება კარგად არის განვითარებული. ყოველივე ახალი, მოულოდნელი, საინტერესო ადვილად იქცევს ბავშვის ყურადღებას. შესაძლოა, ბავშვმა ყურადღება არაარსებით დეტალებზე შეაჩეროს. მას უჭირს ყურადღების კონცენტრაცია მისთვის გაუგებარ, ბუნდოვან მასალაზე.

პირველკლასელებს და ნაწილობრივ მეორეკლასელებსაც არ შეუძლიათ ერთსა და იმავე საგანზე ყურადღების დიდხანს შეჩერება. განსაკუთრებით მაშინ, როცა სამუშაო უინტერესო და მონოტონურია. შედეგად ბავშვი ვერ ასრულებს დავალებას, ტოვებს ასოებს სიტყვაში, სიტყვებს წინადადებაში. მიიჩნევენ, რომ 5-6 წლის ბავშვს ერთ საგანზე ყურადღების კონცენტრირება შეუძლია მხოლოდ 15-20 წუთით. რაკი I-II კლასებში ყურადღება გარე აქტივობის დროს უფრო ძლიერია, ვიდრე გონებრივი აქტივობის დროს, საჭიროა გონებრივი აქტივობის ჩანაცვლება პრაქტიკული აქტივობებით (ხატვა, ძერწვა, სიმღერა, ვარჯიში). მხოლოდ მესამეკლასელებს შეუძლიათ, ყურადღება მთელი გაკვეთილის განმავლობაში შეინარჩუნონ. ყურადღების ხანგრძლივ კონცენტრირებას ერთსა და იმავე ობიექტზე ფსიქოლოგიაში ყურადღების სიმტკიცე ეწოდება. უმცროს სასკოლო ასაკში ცუდი დისციპლინისა და სწავლის სირთულეების ერთ-ერთი მიზეზია ნებისმიერი ყურადღების სისუსტე, ამიტომ მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, როგორ მიმდინარეობს ნებისმიერი ყურადღების ფორმირება და როგორ შეიძლება მისი განვითარება. მიჩნეულია, რომ ნებისმიერი ყურადღება, უნებლიესგან განსხვავებით, არ არის ორგანიზმის მომწიფების პროდუქტი. ის ყალიბდება სოციალურ კონტექსტში, ბავშვისა და მოზრდილის ურთიერთობის შედეგად. ნებისმიერი ყურადღების ფორმირებისთვის მნიშვნელოვანია ბავშვის აქტივობის ორგანიზება. თავდაპირველად ბავშვს ყურადღების ნებისმიერად წარმართვა შეუძლია იმ მიზანზე, რომელსაც უსახავს უფროსი, მერე კი იმაზეც, რასაც თვითონ დაისახავს მიზნად.

3 წლის ბავშვი 10 წუთის განმავლობაში თუ 4-ჯერ გადაიტანს ყურადღებას სხვა საგანზე, 6 წლისა – მხოლოდ ერთხელ. მარტივი, მონოტონური სამუშაოს დროს ბავშვის ყურადღება მეტად იხრება, ვიდრე რთული ამოცანის შესრულებისას. ბავშვები ყურადღებას აჩერებენ მათთვის საინტერესო საგანსა თუ მოვლენაზე, რომლის მიმართაც ემოციური დამოკიდებულება უჩნდებათ. ნებისმიერი ყურადღების გასანვითარებლად საჭიროა მოტივირება, მაგალითად, შექება, და სხვა ტიპის სტიმულაცია.

ყურადღების სიმტკიცის შესანარჩუნებლად შემდეგი რჩევები და რეკომენდაციები უნდა გავითვალისწინოთ:

1. გამოვიყენოთ სიგნალები. შევარჩიოთ სიგნალი, რომელიც ეუბნება მოსწავლეს, ყურადღება ჩვენ მოგვაპყროს. გამოვიყენოთ ვიზუალური და სმენითი სიგნალები, გადავინაცვლოთ ერთი ადგილიდან მეორეზე.

• თავი ვარიდოთ ყურადღების გამფანტავ მოქმედებას (მაგალითად, საუბრის დროს ფანქრის თამაშს).
• გავცეთ მოკლე და მკაფიო მითითებები გადაადგილებამდე და არა გადაადგილების დროს.
• უმცროს მოსწავლეებთან ვიყოთ მხიარული და ემოციური.

2. შევამციროთ მანძილი მოსწავლემდე.

• მივუახლოვდეთ მოსწავლეს.
• ვესაუბროთ მტკიცედ და დამაჯერებლად, მაგრამ არა მუქარით.
• მივმართოთ სახელით.

3. გავააზრებინოთ მოსწავლეებს დავალების მიზანი.

• დავწეროთ ეს მიზანი დაფაზე.
• დავუკავშიროთ ახალი მასალა წინა გაკვეთილებს.

4. ახსნას შევძინოთ ცნობისმოყვარეობის აღმძვრელი იმპულსი, მოულოდნელობა, მრავალფეროვნება.

• დავსვათ კითხვები: „რა მოხდებოდა, რომ?..“; „ასე რომ მომხდარიყო?..“
• გაკვეთილის დაწყების წინ ჩავატაროთ გასართობი (განმავითარებელი) აქტივობა.
• გამოვიყენოთ მიმიკა, ხმის ტემბრი, ჟესტები, მოძრაობა.

5. დავსვათ კითხვები და პასუხისთვის მივცეთ მითითებები.

• ვკითხოთ მოსწავლეს, რატომ არის მასალა მნიშვნელოვანი, როგორ აპირებს მის სწავლას, რა სტრატეგიას გამოიყენებს სწავლისთვის.
• ყურადღება გავამახვილოთ ყველაზე ხშირად დაშვებულ შეცდომებზე. დავაწყვილოთ მოსწავლეები, რათა ერთმანეთის შეცდომები იპოვონ.

მეხსიერება

უმცროს სასკოლო ასაკში მეხსიერების წამყვანი ფორმებია ემოციური მეხსიერება და თვალსაჩინო-ხატოვანი მეხსიერება. თუ რაიმე მოვლენა ბავშვისთვის ემოციურად მნიშვნელოვანია და მასზე ძლიერ შთაბეჭდილებას ახდენს, ამ შემთხვევაში უნებლიე მეხსიერებას დიდი სიზუსტე და სტაბილურობა ახასიათებს. ბავშვები ადვილად და მტკიცედ იმახსოვრებენ თვალში საცემ, ნათელ, საინტერესო მასალას. ხატოვანი მეხსიერების წყალობით კონკრეტული საგნები, მოვლენები, სახეები მათ უფრო უკეთ ამახსოვრდებათ, ვიდრე განმარტება, აღწერა, ახსნა. ამიტომ სასწავლო მასალის უკეთ დასამახსოვრებლად უხვად უნდა იქნეს გამოყენებული თვალსაჩინო მასალა. თუმცა დამახსოვრებულმა ხატმა შესაძლოა განსაზღვრული ხნის შემდეგ ცვლილებები განიცადოს. მეხსიერების ხატოვანი ფორმა ძნელად ექვემდებარება ნებისმიერ აღდგენას. ამავე დროს, ეს არ ნიშნავს კარგ მეხსიერებას. კარგი მეხსიერება, ტრადიციულად, სიტყვების, შინაარსის დამახსოვრებას გულისხმობს, ხოლო უმცროსი ასაკის მოსწავლეებს სიტყვიერი ინფორმაციის დასწავლისას მისი მექანიკური დამახსოვრება სჩვევიათ. ტექსტთან ახლოს შინაარსის აღდგენას უფროსები იმის დასტურად მიიჩნევენ, რომ ბავშვმა კეთილსინდისიერად შეასრულა საშინაო დავალება და მაღალ შეფასებას იმსახურებს, ეს კი უბიძგებს ბავშვს, გადმოსცეს მასალა ტექსტთან რაც შეიძლება ახლოს.

უმცროს სასკოლო ასაკში საგნის მასწავლებელმა და სპეცპედაგოგმა ვერბალური და ლოგიკური ანუ სიმბოლური მეხსიერების განვითარებაზე უნდა იმუშაონ. ვერბალური მეხსიერება მეტყველებასთანაა დაკავშირებული და საბოლოდ 10-13 წლის ასაკში ფორმირდება. მისი მახასიათებელია შინაარსის ზუსტი აღდგენა საკუთარი სიტყვებით. ლოგიკური მეხსიერების მახასიათებელია ტექსტის დედააზრის დამახსოვრება, ამიტომ ის მჭიდროდაა დაკავშირებული აზროვნებასთან. ლოგიკური დამახსოვრების ერთ-ერთი ხერხია მასალის აზრობრივი დაჯგუფება, რასაც უმცროსი ასაკის მოსწავლეები მასწავლებლის დაუხმარებლად ვერ ახერხებენ. საგნის მასწავლებელი ან სპეცპედაგოგი უნდა დაეხმარონ ბავშვს მეხსიერების ამ ფორმის განვითარებაში – უნდა მოხდეს მასალის ანალიზი, გამოიყოს ცალკეული (აზრობრივი, რთულად დასამახსოვრებელი) ნაწილები; მნიშვნელოვანია სასწავლი მასალის გაგება, სწავლის მოტივაციის ამაღლება.

თანდათანობით ნებისმიერი მეხსიერება იქცევა იმ შემეცნებით, ფსიქიკურ პროცესად, რომელსაც ეფუძნება სწავლა. მასალის დასამახსოვრებლად 8-10 წლის ბავშვები აქტიურად იყენებენ გამეორების ტექნიკას, რასაც 5-6 წლისები არ აკეთებენ. თუ ამ ასაკის ბავშვებს მასალის დასამახსოვრებლად გამეორების ტექნიკის გამოყენებას ვასწავლით, ისინი მას გამოიყენებენ, რაც საგრძნობლად გააუმჯობესებს დამახსოვრებას, თუმცა ახალი მასალის მიწოდებისას ამის შეხსენება აუცილებლად დასჭირდებათ.

7-8 წლის ბავშვები დაჯგუფების ტექნიკასაც იყენებენ. მაგალითად, გვჭირდება 6 ციფრის დამახსოვრება: 3, 5, 4, 8, 7, 1. ადვილად დამახსოვრების მიზნით შეიძლება ისინი სამ ჯგუფად (35-48-71) ან ორ ჯგუფად (354-871) დავყოთ. ინფორმაციის დამახსოვრებაზე ნაწილების რაოდენობა ახდენს გავლენას და არა მოცულობა. ასევე შეიძლება დავაჯგუფოთ მსგავსი ობიექტები, მაგალითად, ხილი და ბოსტნეული. 5-6 წლის ბავშვმა შესაძლოა სპონტანურად გამოიყენოს ეს ტექნიკა, მაგრამ ბოლომდე ვერ აცნობიერებს, როგორ შეიძლება მისი გამოყენება,  ვერ ხედავს სარგებელს. ამ მდგომარეობას შესაძლოა 8-9 წლის ბავშვებსა და მოზარდებთანაც წავაწყდეთ.

რჩევები და რეკომენდაციები:

1. დავეხმაროთ მოსწავლეებს, ერთმანეთისგან განასხვაონ აუცილებელი და მეორეხარისხოვანი დეტალები.

• ყურადღება გავამახვილოთ მნიშვნელოვან ინფორმაციაზე.
• მნიშვნელოვანი აზრის გამოთქმისას მოვხდინოთ მისი პერიფრაზირება და გავიმეოროთ.

2. დავეხმაროთ მოწავლეებს, დაუკავშირონ ერთმანეთს ახალი ინფორმაცია და ძველი ცოდნა.

• გამოვიყენოთ თვალსაჩინოება, დიაგრამები, სქემები.
• გავახსენოთ მოსწავლეებს ინფორმაცია, რომელიც დასჭირდებათ ახალი მასალის გასაგებად.
• დავიწყოთ გაკვეთილი საშინაო დავალების მოკლე მიმოხილვით.
• ჩავრთოთ გაკვეთილში ვარჯიში, თამაში, რომლითაც გამეორდება ნასწავლი მასალა.

2. ყურადღება გავამახვილოთ მნიშვნელობაზე და არა დამახსოვრებაზე.

• ახალი სიტყვების სწავლებისას დავეხმაროთ მოსწავლეებს, ასოციაციურად დაუკავშირონ ახალი სიტყვა უკვე ნასწავლს. მაგალითად, სიტყვა „მეგობრობას“ იგივე ძირი აქვს, რაც სიტყვა „მეგობარს“.

აზროვნება

„მასწავლებელმა მოსწავლეს ფიქრი უნდა ასწავლოს… იმის ახსნა, რა არის ფიქრი, აზროვნება, ნიშნავს ფეხი შეადგმევინო ბავშვს იმ კიბის პირველ საფეხურზე, რომლის ბოლოც ცაში იკარგება“, – ასეთია რობერტ ფროსტისეული განსაზღვრება აზროვნებისა, რომელიც შემეცნებით ფსიქიკურ პროცესად განიხილება და რომლის საშუალებითაც შესაძლებელი ხდება მიზეზშედეგობრივი კავშირებისა და მიმართებების დამყარება გარე სამყაროს მოვლენებსა და ობიექტებს შორის. ბავშვის შემეცნებითი აქტივობა და ცნობისმოყვარეობა გარემოს შემეცნებისკენაა მიმართული. აზროვნება უშუალოდაა დაკავშირებული მეტყველებასთან. რაც უფრო მაღალია ბავშვის გონებრივი აქტივობა, მით უფრო მეტ და მრავალფეროვან კითხვას სვამს იგი. უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვებისთვის დამახასიათებელია თვალსაჩინო-ხატოვანი აზროვნება, რომლის დროსაც ამოცანა აღქმისა და წარმოდგენის საფუძველზე გადაიჭრება. 6-8 წლის ბავშვი დამკვირვებელია. აზროვნებს „აქ“ და „ახლა“ კატეგორიებით. უჭირს დროის, სივრცისა და რიცხვის გაგება. ახალ მასალას მხოლოდ იმ შემთხვევაში აითვისებს, თუ ის მისთვის ნაცნობ ინფორმაციასთან იქნება დაკავშირებული. ბავშვები ხშირად მიმართავენ ანალოგიით მსჯელობას. ამიტომ პედაგოგმა კარგად უნდა იცოდეს, რა იცის ბავშვმა და ახალი ცოდნა ძველს დაუკავშიროს, მასალის ახსნისას მოიყვანოს ბავშვისთვის ნაცნობი ანალოგიური მაგალითები.

უნდა გვახსოვდეს, რომ 6-7 წლის ბავშვები ეგოცენტრულები არიან. ეგოცენტრიზმი არ აძლევს ბავშვს საშუალებას, გაიგოს სხვისი გამოცდილება. ამ სირთულის დაძლევაში დიდ როლს ასრულებს როლური თამაშები და ზღაპრებ, მაგალითად:

წიწილა სეირნობდა. მოსწყინდა მარტოს და ამხანაგის პოვნა გადაწყვიტა, რომ მასთან ეთამაშა. თავდაპირველად ჭიაყელას შეხვდა, რომელმაც თამაშზე უარი უთხრა – ძალიან დიდი ხარო. წიწილამ გზა განაგრძო და შეხვდა ხბოს, რომელმაც თამაშზე უარი უთხრა – პატარა ხარო. „როგორი ვარ სინამდვილეში?“ – ჰკითხა საკუთარ თავს დაბნეულმა წიწილამ და ფიქრის შემდეგ მიხვდა, რომ ჭიაყელასთან შედარებით დიდი იყო, ხოლო ხბოსთან შედარებით – პატარა. /ნორვეგიული ზღაპარი /

თუ ბავშვებს ვთხოვთ, თავად მოიგონონ ამ ტიპის ზღაპარი, ეს მათ ეგოცენტრიზმის დაძლევასთან ერთად სხვა კოგნიტიური სქემების განვითარებაშიც დაეხმარება. კერძოდ, უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვს უნდა განვუვითაროთ ისეთი კოგნიტიური სქემები, როგორებიცაა: შექცევადობა, მიმატება, გამოკლება, გამრავლება, გაყოფა, სერიაცია. ეს სქემები წარმოადგენს ლოგიკური აზროვნების საფუძველს და მათში უმნიშვნელოვანესია შექცევადობის ოპერაცია, გაგება იმისა, რომ ყველა ფიზიკური თუ გონებრივი მოქმედება შეიძლება იყოს შექცევადი, ანუ ობიექტი შეიძლება დაუბრუნდეს პირვანელ სახეს. მაგალითად, ძაღლები და კატები ერთად შეიძლება განვიხილოთ როგორც „საყვარელი ცხოველების“ კატეგორია, ხოლო „საყვარელი ცხოველების“ კატეგორია ძაღლებსა და კატებს აერთიანებს, ან თუ Α მეტია B-ზე, მაშინ B ნაკლებია Α-ზე. როცა სველ ღრუბელს ვხედავთ, ვხვდებით,რომ ის წყალში დაასველეს, წყლიდან ამოღების შემდეგ კი ის გაშრება. შექცევადობით ოპერირება აუცილებელია რესურსოთახში, სადაც აუცილებლად უნდა იყოს ქვიშა, ქაფი, ბრინჯი და სხვა რესურსები.

უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვებს უნდა ვასწავლოთ ობიექტების იერარქიული კლასიფიკაცია და გავააზრებინოთ, რომ ობიექტი შეიძლება ეკუთვნოდეს სხვადასხვა დონეს. ეს მათ საშუალებას მისცემს, გაიგონ მიმართება ნაწილსა და მთელს, მთელსა და ნაწილს და მთელის ნაწილებს შორის.

აქტივობა:

• ბავშვს ვაჩვენებთ წითელი და ლურჯი კვადრატების, შავი და თეთრი წრეეების ნაკრებს. თუ მას ესმის კლასისადმი მიკუთვნების მიმართება, მაშინ იტყვის, რომ ნაკრებში არის 2 ძირითადი კლასი (კვადრატები და წრეები). თითოეულ მათგანს აქვს 2 ქვეკლასი (კვადრატი არის წითელი და ლურჯი, წრე კი – შავი და თეთრი).
• ვეკითხებით ბავშვს: როგორი ან რამდენი შეიძლება იყოს კვადრატი? წრე? რა არის ფორმა? რა არის ფერი? – და სხვ.

ბავშვებს უნდა ავუხსნათ, რომ სხვადასხვა ობიექტი უნდა გავაერთიანოთ ზომის, ფორმის, ფერის ან თუნდაც ასაკის მიხედვით და რომ ყოველი ობიექტი ერთდროულად შეიძლება მიეკუთვნებოდეს რამდენიმე კლასს. მაგალითად, ბავშვი შეიძლება ერთდროულად იყოს გოგონა, მეორეკლასელი, მოცეკვავე და ქერა.

ასევე მნიშვნელოვანია სერიაციის – ზრდადობა-კლებადობის მიხედვით ობიექტების დალაგების – უნარის განვითარება. მაგალითად, ატამი უფრო ძვირი ღირს, ვიდრე მსხალი, მსხალი უფრო ძვირი ღირს, ვიდრე ვაშლი. ე. ი. ატამი უფრო ძვირი ღირს, ვიდრე ვაშლი. აღნიშნული პერიოდის ძირითადი კოგნიტიური ამოცანაა კლასების, მიმართებებისა და რაოდენობის ცნებების დაუფლება. უნდა გვახსოვდეს, ბავშვს შეუძლია მხოლოდ ორი კლასით – მიმართებისთა და რაოდენობით – ოპერირება, ასევე – ინდუქციური ლოგიკის გამოყენება (კერძოდან ზოგადი დასკვნის გამოტანა), შეუძლია საკუთარი გამოცდილებიდან ზოგად პრინციპზე გადასვლა, მისი აზროვნება კონკრეტულიდან აბსტრაქტულისკენაა მიმართული.

9-11 წლის ბავშვებს მკვლევრის ტიპს მიაკუთვნებენ. მიიჩნევა, რომ ისინიც კარგი დამკვირვებლები არიან, მაგრამ უფრო ყურადღებით აკვირდებიან და ლოგიკურად აზროვნებენ. სვამენ ბევრ კითხვას და თავად შეუძლიათ მათზე პასუხის პოვნა. ისინი აგროვებენ საგნებს, თუმცა მნიშვნელობას ანიჭებენ არა ხარისხს, არამედ რაოდენობას. 11 წლამდე ბავშვი უფროსის დაუხმარებლად ვერ ახერხებს თავისი კოლექციის კლასიფიკაციას, თუმცა უკვე ესმის მიზეზშედეგობრივი დამოკიდებულება, აქვს დროის (ქრონოლოგიურისა და ისტორიულის) განცდა, სივრცის, ადგილმდებარეობის, მანძილის კარგი აღქმა. მსჯელობს იმის შესახებ, რასაც ხედავს და ესმის. თუ პირველკლასელისა და მეორეკლასელისთვის არგუმენტია კონკრეტული ფაქტი ან ანალოგია, მესამეკლასელს სწავლის შედეგად უკვე შეუძლია არგუმენტის მოყვანა და მარტივი დედუქციური დასკვნის გამოტანა.

რეკომენდაციები:

• ცნებითი ლოგიკური აზროვნების განსავითარებლად საჭიროა ობიექტებს შორის მიმართებათა გაგება. შევცვალოთ ობიექტები და დავაკვირდეთ შედეგებს. ეს შესაძლებელია თამაშის, შრომის ან ექსპერიმენტის პროცესში.
• დავსვათ კითხვები ახალნასწავლი ცნებებისა და პრინციპების გასააზრებლად.
• პირდაპირ არ გავცეთ პასუხები მოსწავლეთა კითხვებს.
• მივცეთ მოსწავლეებს ისეთი დავალებები, რომლებიც მოქმედების საწინააღმდეგო მიმართულებით შესრულებას მოითხოვს. ამ დავალებებისთვის თავდაპირველად კონკრეტული საგნები გამოვიყენოთ, მერე კი გავაცნოთ მათემატიკური სიმბოლოები.
• მივცეთ დავალებები, რომლებიც რაოდენობის, წონის, მოცულობის პრინციპების ცოდნას მოითხოვს.
• წავახალისოთ ბავშვები ჯგუფური მუშაობისა და საკუთარი აზრების გაზიარებისთვის.
• ახალი მასალის ახსნისას გამოვიყენოთ ვიზუალური საშუალებები – ნახატები, სქემები, გრაფიკები, საგნები.
• განვავითაროთ ლოგიკური აზროვნება – გამოვიყენოთ თავსატეხები, გამოცანები.
• განვიხილოთ თავისუფალი თემები, მაგალითად: „როგორ დავეხმაროთ მიუსაფარ ცხოველებს?“ – და ა.შ.

ზემოთ მოყვანილი რჩევები თუ აქტივობები შესაძლოა კარგად ნაცნობიც კი იყოს მკითხველისთვის, მაგრამ ერთი რამ ცხადზე უცხადესია: მიუხედავად არსებული თეორიებისა და კვლევის შედეგებისა, ჩვენ, მოაზროვნე არსებებმა, უნდა გამოვიკვლიოთ საკუთარი გამოცდილება და ის სამომავლო პერსპექტივაში განვიხილოთ.

გამოყენებული ლიტერატურა და ელექტრონული რესურსები:

1. მანანა მელიქიშვილი, ბავშვის განვითარების ასაკობრივი თავისებურებები, თბ., 2013
2. Donald Wilcox Thomas, School Mastery: Notes on Teaching and Learning, Massachusetts, 2006
3. https://www.learningrx.com/brain-training-101/what-are-cognitive-skills/
4. https://www.learningrx.com/cognitive-stages-for-child-development.htm
5. https://www.pbs.org/parents/childdevelopmenttracker/six/

6.https://www.google.ge/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=cognitive%20skills

ბევრი ვიფიქრე ამ სტატიის შესავალზე. მინდოდა სხვადასხვა სამეცნიერო კვლევიდან ამომეღო და დამერთო დასკვნები იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია მოზარდი თაობის ჯანსაღი ფიზიკური განვითარება, რა შედეგებს იწვევს ფიზიკური აქტივობის დეფიციტი, რა სახიფათო და საზარელი სცენარების პრევენცია შეიძლება მოხდეს ჯანსაღი ფიზიკური განვითარების ხელშეწყობით, მაგრამ საბოლოოდ ჩავთვალე, რომ ეს ყველაფერი შორსაც წაგვიყვანდა და ისედაც ერთ მარტივ და ყველასთვის გასაგებ ჭეშმარიტებას განავრცობდა. არ მეგულება ადამიანი, რომელსაც საპირისპირო მოსაზრება შეიძლება ჰქონდეს ფიზიკური აღზრდა-განათლების და სპორტული აქტივობების მნიშნელობასთან დაკავშირებით.

კონკრეტულად აღვწერ იმ სიტუაციას, რამაც საკითხის საფუძვლიანი შესწავლის და ამ თემაზე მუშაობის სურვილი გამიჩინა:

სრულიად შემთხვევით აღმოვჩნდი საქართველოს ფიზიკური აღზრდისა და  სპორტის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტის კუთვნილ მოედანზე ვაკეში, უნივერსიტეტის უკან, სადაც სხვადასხვა ასაკის ბავშვები რაგბიში ვარჯიშობენ. ვარჯიში ერთდროულად მიმდინარეობს და მოედანი დაყოფილია რამდენიმე ნაწილად. სხვადასხვა ნაწილი ეთმობა სხვადასხვა ასაკობრივ კატეგორიას. მოედნის ირგვლივ სარბენი ბილიკი და გაპარტახებული სკამებია, ოდესღაც, ალბათ, მაყურებლებისთვის გათვალისწინებული, ახლა კი მომლოდინე მშობლებისა და ბავშვებისთვის განკუთვნილი. საკუთრივ მოედანზე არარსებული სპეციალური საფარის ნაცვლად ალაგ-ალაგ გადამხმარი ბალახი და ქვიშა ყრია. გარემოს ერთი შეხედვითაც ეტყობა, რომ უკანასკნელ წლებში აქ ბევრი არაფერი გაკეთებულა პირობების გაუმჯობესებისთვის.

ეს ყველაფერი იმდენად საგანგაშოდ არ მომეჩვენებოდა, რომ არა ერთი ფაქტორი – მზიანი დღე იყო, წვიმაც დიდი ხანია არ ყოფილა და მოედანზე ბავშვების ვარჯიშის შედეგად მტვრის კორიანტელი დადგა. ახლა მინდა თვალნათლივ წარმოიდგინოთ სიტუაცია – ბავშვები ინტენსიურად ვარჯიშობენ ( ვინც იცნობს სპორტის ამ სახეობის სპეციფიკას, არ გაუჭირდება ვარჯიშების ინტენსივობის წარმოდგენა) საკუთარ სიმაღლეზე ოდნავ მაღლა არსებულ მტვრის ბუღში! ვარჯიშები მიწაზე გართხმით აზიდვებსა და მუცელზე და ზურგზე სხვადასხვა დატვირთვის აქტივობების შესრულებასაც გულისხმობდა. მიწაზე გულაღმა გაწოლილებს მტვრის რბილი და ფაფუკი საფარი აქვთ თავქვეშ, მუცელზე შესასრულებელ სავარჯიშოებს კი ფატობრივად მტვერში თავჩარგულები ასრულებენ. სირბილის დროს მოზარდები აქტიურად ისუნთქავენ მტვერს და ბუღი შესვენებებზეც კი „არ ცხრება“. შესვენება წყლის დალევას და ამოსუნთქვას გულისხმობს. ასევე – დამატებითი ულუფა მტვრის ყლაპვასაც იმის გათვალისწინებით, რომ მტვრის კორიანტელი ირგვლივ „ხარისხიანად“ მიმოიფინება.

ამ ყველაფრის შემხედვარეს, ბუნებრივია, გამიჩნდა კითხვები. იქვე, სკამზე მშობლები იცდიდნენ. მათთვის ვარჯიშის ამ პირობებში მიმდინარეობა არც უცხო იყო და არც გასაკვირი. რამდენიმემ აღნიშნა, რომ წლებია, აქ ავარჯიშებენ შვილებს და თავადაც „ამ მოედანზე არიან გაზრდილები“. „მტვერი კი ცუდია, მაგრამ რა ვქნათ, სხვა პირობები არაა“.

მივმართე რაგბის კავშირის ერთ-ერთ წევრსაც, რომელიც ვარჯიშს ესწრებოდა. მან მიპასუხა, რომ ამჟამად რაგბის კავშირს მეტის საშუალება არ აქვს, რომ ამ მოედნის დაქირავებისთვის თანხას იხდის და ფინანსურად ამაზე უკეთეს პირობებს ვერ უზრუნველყოფს. „მტვერში რომ მავნეა ვარჯიში, გეთანხმებით“ – აღნიშნა გულისტკივილით.

საინტერესოა  საქართველოს ფიზიკური აღზრდისა და  სპორტის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტის პოზიციაც – მათ მოედნის მდგომარეობის შესახებ, ცხადია, მოეხსენებათ. იციან და ასევე გულისტკივილით აღნიშნავენ, რომ მოედანი არასახარბიელო მდგომარეობაშია, მაგრამ ამ ეტაპზე ბიუჯეტში სარეაბილიტაციო თანხები გამოყოფილი არაა. მომავალი წლის ბიუჯეტში კი, რომელიც 31 დეკემბრამდე უნდა დამტკიცდეს, ზოგადად ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებისა და რეაბილიტაციის ხარჯები გაწერილი აქვთ. თუ თანხა მიიღეს, სხვა ობიექტებთან ერთად ამ კონკრეტულ მოედანსაც მიხედავენ. ოღონდ დანამდვილებით იმის თქმა, რომ მოედანი თუნდაც 2017 წელს გახდება არათუ რაიმე საერთაშორისო სტანდარტს მიახლოებული, არამედ, უბრალოდ, ჯანმრთელობისთვის უსაფრთხო, არ შეუძლიათ.

დავუკავშირდი ასევე სპორტის და ახალგაზრდობის სამინისტროსაც. მაინტერესებდა, აკონტროლებს თუ არა სახელმწიფო ექსპლუატაციაში ჩაშვებულ სპორტულ ობიექტებს და სავარჯიშო ბაზებს და არსებობს თუ არა ნორმატიული აქტი ან სტანდარტი, რომელიც განსაზღვრავს სპორტული ობიექტის, კონკრეტულად კი რაგბის სავარჯიშო მოედნების გამართულობას. ასევე მაინტერესებდა, იციან თუ არა ამ კონკრეტული მოედნის მდგომარეობის შესახებ და იგეგმება თუ არა ამ მიმართულებით რაიმე. სამწუხაროდ, პასუხების მიღება სამინისტროდან ვერ მოვახერხე.

მაშინ დავფიქრდი ჩემს პირად პასუხისმგებლობაზე ამ ყველაფერთან მიმართებით. რა შეიძლება გააკეთოს ერთმა ადამიანმა, როდესაც ის ხედავს რაღაცას, რაც არ მოსწონს? პასუხი მარტივია.

რა უნდა გააკეთოს და უნდა იმოქმედოს.

შეახსენოს გადაწყვეტილებების მიმღებ პირებს, რომ მათ გარკვეული ვალდებულებები აკისრიათ, რომ მე და ამ ბავშვების მშობლები მათ ხელფასებს ვუხდით, ისინი კი პასუხისმგებლები არიან იმაზე, რომ ჩვენს შვილებს ჯანმრთელობისთვის უსაფრთხო გარემო ჰქონდეთ.

მასალაზე მუშაობისას ასევე მივმართე სამედიცინო უნივერსიტეტის გარემოს ჯანმრთელობისა და პროფესიული მედიცინის დეპარტამენტს.

ჰიპოთეტურ/სუბიექტური მოსაზრება, რომ მტვრის მუდმივი შესუნთქვა მავნებელია, უნდა გამემყარებინა შესაბამისი სფეროს სპეციალისტების მოსაზრებებით. გარემოს ჯანმრთელობის და პროფესიული მედიცინის დეპარტამენტის ხელმძღვანელმა, პროფესორმა რევაზ კვერენჩხილაძემ და პროფესორმა მარინა ციმაკურიძემ ყურადღებით მომისმინეს და შესაბამისი ლიტერატურა მომცეს დასამუშავებლად. მათთან შეხვედრაზე გამოიკვეთა ერთი საინტერესო ფაქტორიც. აღმოჩნდა, რომ ერთიანი სტანდარტი, ნორმატიული აქტი ან რაიმე ოფიციალური დოკუმენტი, რომელსაც უნდა აკმაყოფილებდეს რაგბის სავარჯიშო მოედანი, რათა იგი ჩაითვალოს უსაფრთხოდ, ძნელი მოსაძიებელია ან ამგვარი რამ საერთოდ არ არსებობს. პრესაში და ონლაინ მედიასაშუალებებში არაერთგზისაა გაშუქებული ამა თუ იმ სპორტული ობიექტის გახსნა, რომელიც „აკმაყოფილებს მსოფლიო სტანდარტებს“. ამ კონკრეტული დოკუმენტის მოძიება და გაცნობა კი პრობლემურია. კარგი იქნება, თუ საზოგადოებას ამ  მიმართულებითაც გაეცემა პასუხი. სპორტისა და ახალგაზრდობის საქმეთა სამინისტროშიც კი, მიუხედავად რამდენიმეგზის მიმართვისა, ვერ მოხერხდა ამ კითხვაზე კომპეტენტური პასუხის მიღება.

ვრცელი პროფესიული ტერმინოლოგიითა და დეტალებით მკითხველს თავს არ შევაწყენ. მოვიყვან იმ კონკრეტულ ცნობებს, რომლებიც ამ შემთხვევაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია.

რას იწვევს მტვრის მუდმივი შესუნთქვა:

ზოგადად, გარემოს რისკები, რომლებიც შესაძლოა ნეგატიურად აისახოს ჩვენს ჯანმრთელობაზე, არის: ჰაერის დაბინძურება როგორც შენობაში, ისე შენობის გარეთ, წყალი, ნიადაგი და, საზოგადოდ, სანიტარული მდგომარეობა, მაიონიზებელი გამოსხივება, შხამ-ქიმიკატები, პროფესიული რისკები, ურბანული გარემო და კლიმატის ცვლილება.

ჩვენს შემთხვევაში განვიხილავთ ჰაერის დაბინძურების თანმდევ რისკებს. ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, ჰაერის დაბინძურება ჯანმრთელობის ერთ-ერთ უმთავრეს რისკის ფაქტორს წარმოადგენს.

მტვრით გამოწვეულ  დაავადებათა მრავალი სახეობა დამოკიდებულია მტვრის ქიმიურ-ფიზიკურ თვისებებსა და მისი ბიოლოგიური მოქმედების თავისებურებებზე. სამწუხაროდ, იმის საშუალება, რომ ამეღო ნიმუში და გამეკეთებინა შესაბამისი ანალიზი, არ იყო.

ზოგადად, ექსპერტთა შეფასებით, ჰაერში შეწონილი მტვრის ნაწილაკების მუდმივი ზემოქმედება ადამიანის ორგანიზმზე ზრდის გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემების დაავადებების, ასევე კიბოს განვითარების რისკს.

ჰაერის მტვრით დაბინძურებამ და ამ ჰაერის შესუნთქვამ შესაძლოა გამოიწვიოს კონკრეტული დაავადებები:

 ფილტვის ქრონიკული ობსტრუქციული დაავადება;

 რესპირაციული ინფექციები;

 კარდიოპულმონური დარღვევები;

 ქრონიკული ბრონქიტი;

აქვე დავამატებთ იმასაც, რომ ატმოსფერულ ჰაერში არსებული მტვერი, მისი კომპონენტები სულფატები, ნიტრატები, ამიაკი, ნატრიუმქლორიდი, მყარი ნაწილაკები გაცილებით მეტ ადამიანს ვნებს, ვიდრე ჰაერის დამაბინძურებელი ნებისმიერი სხვა აგენტი, რადგან ისინი უფრო იოლად აღწევენ ბრონქიოლების პერიფერიულ ნაწილებში და ხელს უშლის ფილტვების სიღრმეში ჰაერის ცვლას.

აქ ჩემი, როგორც მოქალაქის და მშობლის კომპეტენცია და შესაძლებლობა, გავაკეთო რაიმე ჩვენი შვილებისთვის უკეთესი და ჯანსაღი გარემოს შექმნისთვის – მთავრდება. მე არ ვარ გადაწყვეტილების მიმღები პირი, მაგრამ ვარ ამ ქვეყნის მოქალაქე. მე მევალება, თუ რამე არ მომწონს, ეს გამოვთქვა, გამოვხატო და გავაგონო მათ, ვისაც ევალება მოქმედება და ვისაც მეტი შესაძლებლობა აქვს სასიკეთო ცვლილებების განხორციელებისთვის.

პ.ს.  ადამიანის, განსაკუთრებით, მოზარდი ორგანიზმის დაცვა გარემოს არახელსაყრელი ფაქტორების მოქმედებისაგან (ამ კონკრეტულ შემთხვევაში – მტვრისგან) მთელი საზოგადოების ყურადღების ცენტრში უნდა იყოს. ამასთან ერთად, მნიშვნელოვანია, რომ ამ პრობლემის გადაჭრაში გადამწყვეტი და რეალური შედეგის მომტანია მმართველობითი ორგანოების მიერ საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული უფლების უზრუნველყოფა – ცხოვრობდეს ჯანმრთელობისათვის უვნებელ გარემოში.

სკოლაში სიტყვა „პროექტი“ უცხო არ არის. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში სასკოლო სისტემაში განხორციელებულმა ცვლილებებმა შეცვალა სასწავლო პროცესი და დღეს მასწავლებლები გაკვეთილებზე სხვადასხვა სახის პროექტებს ახორციელებენ, სკოლაში მუშაობს საგანმანათლებლო კლუბები. მოსწავლეებს საშუალება აქვთ, ითანამშრომლონ საზოგადოებასთან, განივითარონ კვლევითი უნარები და სხვა.

ეს მნიშვნელოვანი ცვლილებაა და პროექტებით სწავლებაც სწავლების საუკეთესო ფორმაა. მასწავლებლები წერენ საკუთარი გამოცდილების შესახებ ბლოგებზე. მათი ბლოგები ბევრ სიახლეს სთავაზობს საზოგადოებას – აღწერილია საინტერესო სასწავლო მიდგომები, ინიციატივები, რომლებიც სხვადასხვა სათემო პრობლემის გადაჭრისკენაა მიმართული. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ჩვენი სასკოლო პროექტები ერთი თავისებურებით გამოირჩევა: გაკვეთილებზე განხორციელებულ პროექტს აქვს აკადემიური მიზნები, ხოლო სასკოლო კლუბებში განხორციელებულ პროექტს – საზოგადოებრივი მიზნები.

ამ სტატიაში ვისაუბრებთ საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლებაზე (Service Learning),  სადაც სწავლებას აქვს როგორც აკადემიური, ასევე საზოგადოებრივი მიზნები. სწავლების ეს მიდგომა შესაძლებლობას იძლება, გაკვეთილი დაუახლოვდეს კლუბურ საქმიანობას აკადემიური და საზოგადოებრივი მიზნების უკეთ გააზრების გზით.

1. რა არის საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება?

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება ექსპერიმენტული განათლების ფორმაა. საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება საგნის აკადემიურ შინაარსს აკავშირებს საზოგადოებრივ საქმიანობასთან. განათლების ეს ფორმა ამავე დროს გულისხმობს  შეძენილი გამოცდილების ანალიზსა და გააზრებას.

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების პედაგოგიკა დაფუძნებულია რწმენაზე, რომ ნებისმიერი სოციალური ჯგუფის წარმომადგენელ მოსწავლეს შეუძლია იყოს წარმატებული.

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების დანერგვა შეიძლება ყველა საგნის სწავლებისას. ცხადია, საგანთა ინტეგრირების გარეშე გართულდება ამ მიდგომის დანერგვა. მაგალითად, მათემატიკაში სტატისტიკის სწავლებისას შეიძლება შეფასდეს ადგილობრივი თემის ეკონომიკური შემოსავლები, ბუნებისდაცვითი პროექტის განხორციელებისას კი დაიგეგმოს კონკრეტული პრობლემის გადაჭრისთვის საჭირო საქმიანობების ბიუჯეტი. ეს საკითხები მოცავს როგორც აკადემიურ მიზნებს (სტატისტიკა, ეკოლოგია), ასევე საზოგადოებრივ მიზნებს (ადგილობრივ თემში არსებული ეკოლოგიური პრობლემები, დასაქმების შესაძლებლობები და მოსახლეობის შემოსავლები).

2. საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების მოდელი

ელი ვისელი (Eli Wiesel) გვთავაზობს საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების ოთხსაფეხურიან მოდელს (Wiesel, 2008). ეს მოდელი მოიცავს პროცესს ცოდნის/ინფორმაციის შეძენიდან სოციალურ ცვლილებამდე.

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლის შედეგი არის სოციალური ცვლილება.

გთავაზობთ თითოეული საფეხურის მოკლე აღწერას.

პირველი საფეხური – ინფორმაციის გაცნობა

სანამ საქმიანობას დაწყებენ, მოსწავლეები კარგად უნდა მოემზადონ. მათ უნდა ესმოდეთ პროექტის მიზანი, საქმიანობის ფორმები; უნდა შეისწავლონ საკითხი დამოუკიდებლად ან მასწავლებლის დახმარებით.

მეორე საფეხური – ახალი ცოდნის შექმნა

მას შემდეგ, რაც მოსწავლეები გაეცნობიან ინფორმაციას, ის კონტექსტს უნდა მოარგონ. ამ დროს მოსწავლეები ცოდნას რეალურ სამყაროსთან აკავშირებენ. მათ უნდა შეაფასონ სკოლასა და თემში არსებული მასშტაბები და პრევენციული ღონისძიებები, დაწერონ მოკლე ანგარიში მოკვლულ საკითხზე. ცოდნის რეალურ სამყაროსთან დაკავშირებით მოსწავლეები უკეთ გაიგებენ სოციალურ კონტექსტს. ეს საფეხური საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების საკვანძო საფეხურია.

ამ დროს მოსწავლე ახდენს ნასწავლი საკითხის ინტეგრირებას გამოცდილებასთან, იაზრებს ცოდნის მნიშვნელობას და მისი გავლენის შესაძლებლობებსა და სავარაუდო შედეგებს.

მესამე საფეხური – ცოდნის გამოყენება

მოსწავლეები იყენებენ ცოდნას. განათლების მიზანი ცოდნის აქტიური გამოყენებაა (პერკინსი, 1992). სკოლაში შეძენილი ცოდნა მოსწავლეებმა უნდა გამოიყენონ ცხოვრებაში. ამ უნარის განვითარებისთვის მათ უნდა შეასრულონ ბუნებისმეტყველების, ინჟინრების, დიზაინერების, ექიმების, მსახიობების, მუსიკოსების, ამომრჩევლების, მოსამართლეების, სოციალური აქტივისტების როლები. ბავშვებმა უნდა გაიაზრონ, რა ისწავლეს.

საზოგადოებრივი სწავლების რამდენიმე მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ხელს უწყობს ცოდნის გამოყენების პროცესს. ეს მახასიათებლებია:

პირველი: მოსწავლეები არიან ველზე (თანამშრომლობენ თემთან და სხვადასხვა ორგანიზაციასთან, სათემო ჯგუფებთან), იყენებენ ნასწავლს და  ივითარებენ უნარებს.

მეორე: მოსწავლეები წინასწარ ემზადებიან ვიზიტისთვის. ისინი სწავლობენ შეკითხვების დასმას, კომუნიკაციას.

მესამე: მოსწავლეებს აქვთ ცოდნის გამოყენების მრავალფეროვანი შესაძლებლობები, ხდება საველე სამუშაოს ანალიზი, შეფასება როგორც მასწავლებლის, ასევე თანაკლასელების მხრიდან.

მეოთხე საფეხური – სოციალური ცვლილება

 საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების შედეგი სოციალური ცვლილებაა. ამ დროს იცვლება მოსწავლის ხედვა სოციალური საკითხების მიმართ, იზრდება მისი მოტივაცია, გახდეს უფრო აქტიური. სხვა ადამიანების კეთილდღეობა უფრო მნიშვნელოვანი ხდება. ცვლილება მნიშვნელოვანი მოტივატორია, მოსწავლეებს კი საკუთარი თვალით შეუძლიათ დაინახონ ცვლილებები.

3. როგორ დავგეგმოთ საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება?

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლებას აქვს როგორც აკადემიური, ასევე საზოგადოებრივი მიზნები. სანამ პროექტის შექმნას დაიწყებთ, მნიშვნელოვანია, ეს კარგად განსაზღვროთ. მთავარია, პროექტი  ორივე მიზანს – აკადემიურსა და საზოგადოებრივს – გულისხმობდეს.

მაგალითად: მოსწავლეებმა შეიძლება შეისწავლონ სოფლის წყალსაცავის ეკოლოგიური მდგომარეობა (მაღალი სასწავლო მიზანი), მაგრამ მათ გამორჩეთ წყალსაცავის დაბინძურების შემცირების გზების მოძებნა (საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების დაბალი მიზანი). შეიძლება ზოგიერთ პროექტს ჰქონდეს საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების მაღალი მიზნები და არ ჰქონდეს აკადემიური კომპონენტი (მაგალითად, სკოლის მიმდებარე ტერიტორია გადატვირთულია ტრანსპორტით. მოსწავლეები ითხოვენ სკოლის წინ ზებრა-გადასასვლელის გაკეთებას). როდესაც პროექტში გათვალისწინებულია აკადემიური და საზოგადოებრივი მიზნები, ხდება საგაკვეთილო და საკლუბო საქმიანობების გაერთიანება.

საზოგადოებრივი მიზნების ფორმულირებისას მნიშვნელოვანია ადგილობრივი თემში არსებული პრობლემის იდენტიფიცირება, მისი გადაჭრის რეალისტურობა სკოლასა და თემში არსებული რესურსებით. პროექტის საზოგადოებრივ მიზანში უნდა აისახოს ის ცვლილება, რაც პროექტის განხორციელებას მოჰყვება.

მაგალითად: პროექტის განხორციელების შედეგად შეიცვლება გარემო (დაასახელეთ, რის შეცვლას გეგმავთ); გაუმჯობესდება (დაასახელეთ ცვლილება – რას გააუმჯობესებს)…

აკადემიური მიზნების ფორმულირებისას მთავარი სახელმძღვანელო ეროვნული სასწავლო გეგმაა. საქართველოს ეროვნულ სასწავლო გეგმაში ხაზგასმული კომპეტენციები წარმატებით ვითარდება საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების დროს. მოსწავლეები თავს ართმევენ საჭირო რესურსების იდენტიფიცირებას, ორგანიზებას, დაგეგმვასა და განაწილებას. ისინი ერთად მუშაობენ, თანამშრომლობენ საზოგადოების/თემის წევრებთან. ამ დროს უვითარდებათ ინტერპერსონალური უნარები.  მოსწავლეები პროექტის განხორციელების პროცესში აგროვებენ ინფორმაციას, აფასებენ მის სანდოობას და იყენებენ პროექტის მიზნებიდან გამომდინარე. ინფორმაციის მოძიების დროს ახდენენ მონაცემების ინტერპრეტირებას, სწავლობენ ტექნოლოგიების გამოყენებას საკუთარი მიზნებიდან გამომდინარე.

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების დროს საბაზისო უნარები – წერა, კითხვა, მოსმენა, საუბარი – ვითარდება. მოსწავლეები შემოქმედებითად უდგებიან საკითხის გადაწყვეტას, ადგენენ მიზეზშედეგობრივ კავშირებს, აგვარებენ პრობლემებს, ახდენენ მონაცემების ვიზუალიზაციას.

4. საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება და პოზიტიური ცვლილებები სკოლაში

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება მოსწავლეებს საშუალებას აძლევს, ნასწავლი საკითხი მოარგონ ადგილობრივ კონტექსტს, გამოიყენონ ცოდნა და განივითარონ უნარები.  ვანდერბიტის უნივერსიტეტის პროფესორის, შარონ შილდსის (Sharon Shields) მოსაზრებით, ასეთი სწავლება დადებით გავლენას ახდენს სკოლაზე, მოსწავლეებზე, მასწავლებლებზე, ასევე თემსა და პარტნიორ ორგანიზაციებზე.

რა პოზიტიურ შედეგებზე საუბრობენ მკვლევარები?

მკვლევართა აზრით, საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლებისას:

• უმჯობესდება მოსწავლეების აკადემიური მიღწევები;
• მოსწავლეებს უვითარდებათ ცოდნის გამოყენების უნარი;
• მოსწავლეებს უვითარდებათ პრობლემების ანალიზისა და გადაჭრის უნარი;
• მოსწავლეები უკეთ იგებენ კომპლექსურ საკითხებს;
• მოსწავლეები აცნობიერებენ სკოლასა და თემში არსებულ სტერეოტიპებს, უმჯობესდება სამოქალაქო ცნობიერება და სკოლის დასრულების შემდეგ მაღალია მათი ჩართულობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში;
• ძლიერდება სკოლებისა და სხვა ორგანიზაციების თანამშრომლობა;
• მეტი ადამიანი ერთვება თემისა და სკოლის საჭიროებების მოგვარების პროცესში;
• მყარდება ორმხრივი თანამშრომლობა: თემი რესურსებს უზიარებს სკოლას, სკოლა ერთვება თემის პრობლემების მოგვარების საქმეში.

5. საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების სირთულეები

საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლებას სირთულეებიც ახლავს, მაგალითად:

• ხშირად სკოლისა და თემის მოლოდინი მიღწეულ შედეგებზე მაღალია, რაც გარკვეულ რისკს წარმოადგენს ამ მიდგომის სკოლაში დანერგვისთვის. გახსოვდეთ, საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება პროცესია და არა – ერთჯერადი აქცია. ბოლომდე მიუღწეველი შედეგი შეიძლება ახალ გამოწვევად იქცეს და ახალი პროექტის შექმნის საფუძველი გახდეს.
• შეიძლება მოსწავლეს არ სურდეს საველე სამუშაოში მონაწილეობა. პროექტის სამუშაო ჯგუფის შერჩევისას მნიშვნელოვანია, გაითვალისწინოთ ეს რისკი. აუხსენით მოსწავლეებს, რომ მათი საქმიანობები შეფასდება, წარმატების შემთხვევაში თავად დაინახავენ ცვლილებებს. შეარჩიეთ მოტივირებული მოსწავლეები.
• ზოგჯერ რთულია საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლების ინსტიტუციური მხარდაჭერის მოპოვება. საქმიანობა საჭიროებს დაფინანსებას, რომელიც მცირებიუჯეტიან სკოლას შეიძლება არ ჰქონდეს.
• შესაძლოა, სკოლას სკეპტიკური დამოკიდებულება გაუჩნდეს, რადგან საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება სწავლების ტრადიციული მეთოდებისგან განსხვავდება. სკოლის ადმინისტრაციამ შეიძლება ვერ დაინახოს კავშირი საველე სამუშაოებსა და გაკვეთილზე მისაღწევ შედეგებს შორის. გააცანით კოლეგებს კათედრასა და პედაგოგთა საერთო კრებაზე საზოგადოებრივი სწავლების მეთოდი, იმუშავეთ მათთან ერთად. საზოგადოებრივი საქმიანობით სწავლება ხომ საგანთა ინტეგრაციას უწყობს ხელს.

გამოყენებული ლიტერატურა

Cathryn Berger Kaye M.A The Complete Guide to Service Learning: Proven, Practical Ways to Engage Students in Civic Responsibility, Academic Curriculum, & Social Action Second Edition, Revised, Book with Digital Content Edition;

Melody Bowdon; J. Blake Scott,  Service-Learning in Technical and Professional Communication, 2003

Edmund Tsang. Projects That Matter: Concepts and Models for Service-Learning in Engineering. Stylus, May 2000.

https://www.exploratorium.edu/ifi-archive/resources/workshops/teachingforunderstanding.html

სამოქმედო კვლევა შესაძლოა გახდეს საგანმანათლებლო ცვლილების ძლიერი ფაქტორი. სამოქმედო კვლევა ხელს უწყობს პედაგოგებსა და ხელმძღვანელებს, განივითარონ პროფესიული ჩვევები, რაც გულისხმობს მოქმედებას, პროგრესსა და რეფორმას, ინერტულობისა და უმოქმედობის ნაცვლად. სამოქმედო კვლევის განხორციელება  მოქმედ პედაგოგებს მისცემს შესაძლებლობას, სამოქმედო კვლევა გახდეს პროფესიონალ მასწავლებელთა პრაქტიკის განუყოფელი ნაწილი. ეს აუცილებლად დაეხმარება პედაგოგებს, გამოიყენონ სამოქმედო კვლევა სწავლების სხვა მნიშვნელოვან კომპონენტებთან ერთად, როგორებიცაა: სასწავლო პროგრამის შემუშავება, სწავლების მეთოდების სწორი შეფასება, კლასის მენეჯმენტის სტრატეგია, სწავლების სტრატეგია, ბავშვთა სოციალური დაცვა და ა.შ. ასეთი მოქმედებები პედაგოგებში ცვლილებების მიმართ მზაობას განავითარებს.

ხარისხზე ორიენტირებული სასწავლო მიდგომისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, მასწავლებელმა ისე დაგეგმოს და განახორციელოს სამოქმედო კვლევა, რომ ეს პროცესი  პედაგოგიური მოღვაწეობის ნაწილად აქციოს. პედაგოგიურ საზოგადოებაში სამოქმედო კვლევასთან დაკავშირებით არსებობს სხვადასხვა მოსაზრებები:

• პედაგოგები არ არიან მკვლევრები, მასწავლებელს რუტინული მუშაობა აღარ უტოვებს  კვლევის ჩატარებისთვის დროსა და შესაძლებლობას.
• მასწავლებლები სამოქმედო კვლევის ფარგლებში კონკრეტულ მონაცემებზე დაყრდნობით იღებენ გადაწყვეტილებებს, რაც სწავლა-სწავლების პროცესის ხარისხის გაუმჯობესებას უზრუნველყოფს.

პედაგოგებს, რომლებიც ატარებენ სამოქმედო კვლევას,  შესაძლებლობა ეძლევათ, მოახდინონ დაკვირვება  საკუთარ კლასში. პირდაპირი დაკვირვება მასწავლებლისთვის არის ნაცნობი და არ მოითხოვს დიდ დროს. სამოქმედო კვლევა მკვლევარ-მასწავლებელს სთავაზობს სისტემატურ და ზუსტ გზას,  დაკვირვების პროცესი აღიქვას, როგორც ხარისხობრივ მონაცემთა შეგროვების  მეთოდი.

სამოქმედო კვლევის დროს სასწავლო პროცესზე დაკვირვება შეიძლება მრავალნაირად განხორციელდეს. ეს იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორი სიტუაციის შესწავლა მიმდინარეობს და რისი შესაძლებლობები არსებობს. მასწავლებელი, შეიძლება მოგვევლინოს როგორც სამოქმედო კვლევის:

1. აქტიური მონაწილე-დამკვირვებელი;
2. პრივილეგირებული, აქტიური დამკვირვებელი;
3. პასიური დამკვირვებელი;
4. დაკვირვების ხასიათიდან გამომდინარე, შესაძლოა დამკვირვებლის ყველა ამპლუაში მონაწილეობა.

აქტიური მონაწილე-დამკვირვებელი

პედაგოგები, მათი საქმიანობიდან გამომდინარე, საკუთარი პედაგოგიური პრაქტიკის აქტიური მონაწილე-დამკვირვებლები არიან. როდესაც სწავლის პროცესში აქტიურად არიან ჩაბმულნი, ისინი აკვირდებიან თავიანთი სწავლების შედეგებს. ცნობილია, რომ ყოველთვის როდესაც ვასწავლით, ჩვენ ვახდენთ შედეგების შეფასებას და შედეგებიდან გამომდინარე ვახდენთ ჩვენი სწავლის მეთოდის კორექტირებას. როდესაც ვართ  საკუთარი პედაგოგიური მოღვაწეობის აქტიური მონაწილე-დამკვირვებელი, შესაძლოა, ძალიან გაგვიტაცოს საკუთარმა საქმიანობამ და დრო არ დაგვრჩეს იმისთვის, რომ ჩვენი დაკვირვების შედეგები ყოველდღიურად სათანადოდ აღვრიცხოთ. მონაცემების ასეთი სახით აღრიცხვა აუცილებელი ნაწილია აქტიური მონაწილე-დამკვირვებლისთვის.

სამოქმედო კვლევის  ანოტაციებიდან კარგად ჩანს, როდესაც მასწავლებლები   თავისი საქმიანობის აქტიური მონაწილე-დამკვირვებლები  არიან. ისინი შეიძლება დააკვირდნენ:

ა) გაკვეთილზე არამოტივირებული მოსწავლეების არასათანადო ქცევას;

ბ)  მოსწალეთა  ჩართულობის ხასიათს;

გ)  ინფორმატიკის გაკვეთილზე, კლავიატურაზე მუშაობის სწავლების დროს, ორი ხელით ბეჭდვის მეთოდის ეფექტურობას.

პრივილეგირებული, აქტიური დამკვირვებელი

პედაგოგებს აქვთ  შანსი, დააკვირდნენ სასწავლო პროცესს უფრო პრივილეგირებულ, აქტიურ ამპლუაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მათ შესაძლოა გაუჩნდეთ სურვილი, დააკვირდნენ საკუთარ მოსწავლეებს ისეთ დროს, როდესაც ისინი არ იქნებიან გაკვეთილის ჩატარებაზე პასუხისმგებელი.

მაგალითი: მათემატიკის მასწავლებელს შეუძლია მუსიკის პედაგოგის მიერ ჩატარებულ გაკვეთილებზე იყოს პრივილეგირებული აქტიური დამკვირვებელი. რაც ნიშნავს –  წაიყვანოს აქტივობა –  ამა თუ იმ აქტივობისას შეუძლია იყოს  მუსიკის მასწავლებლის დამხმარე პედაგოგი, შემდეგი აქტივობისას  დატოვოს საკლასო ოთახის სამუშაო ზონა, შორიახლოდან ადევნოს თვალყური და დააკვირდეს  აქტივობის რომელიმე კონკრეტულ მონაკვეთს. ასე რომ, ხან პედაგოგის, ხან დამხმარის, ხანაც დამკვირვებლის როლში იყოს.  პრივილეგირებული, აქტიური დამკვირვებლობა მოითხოვს საკმაოდ დიდ დროს,  თუმცა  ბევრმა პედაგოგმა გამოხატა კმაყოფილება, რომ ამით მიეცათ შესაძლებლობა: დაკვირვებოდნენ მოსწავლეების ურთიერთობას,  კონკრეტული სწავლების მეთოდის ზეგავლენას მოსწავლეთა ურთიერთობაზე და ა.შ.  პრივილეგირებული, აქტიური დამკვირვებლობა  პედაგოგს ეხმარება დაკვირვების შედეგად მიღებულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, გარკვეულწილად, გააუმჯობესოს საკუთარი პრაქტიკა.

პასიური დამკვირვებელი

პედაგოგებს ასევე შესაძლებლობა აქვთ, სკოლაში ან კლასში პასიური დამკვირვებლის როლში გამოვიდნენ. როდესაც პედაგოგები იკავებენ პასიური დამკვირვებლის ადგილს, ამ დროს ისინი სწავლებაზე პასუხისმგებლები აღარ არიან – მხოლოდ მონაცემთა შეგროვებით არიან დაკავებულნი.

პრივილეგირებული, აქტიური დამკვირვებელი შეიძლება გადაიქცეს პასიურ დამკვირვებლად, როდესაც ისინი ნათლად განუმარტავენ საკუთარ მოსწავლეებსა და კოლეგებს, რომ საკლასო ოთახში იმყოფებიან  მხოლოდ იმიტომ, რათა  დააკვირდნენ, რა ხდება გაკვეთილზე.  ასეთ შემთხვევაში მოსწავლეები  სწრაფად აცნობიერებენ, რომ მათი პედაგოგი არ აპირებს ჩვეულ სტილში გაკვეთილის ჩატარებას და მათთან ურთიერთობას. პედაგოგს შეუძლია, უბრალოდ გამოაცხადოს, რომ დღეს „მე ვაპირებ გიყუროთ და დანახულით ავიმაღლო ჩემი ცოდნა!“ მასწავლებლის ამპლუადან გამოსვლა შესაძლოა იყოს უჩვეულო გამოცდილება თავად პედაგოგისთვის და ასევე იყოს პედაგოგისთვის უნიკალური საშუალება, დააკვირდეს საკუთარ მოსწავლეებს სხვა რაკურსიდან და უცხო თვალით.

მკვლევარი პედაგოგები, კლასში ჩართულობის სხვადასხვა დონის გათვალისწინებით, შეიძლება გახდნენ მონაწილე დამკვირვებლები და შეაგროვონ საველე ჩანაწერები. შეიძლება გამოიყენონ მრავალი საშუალება გამოკვლევისთვის, მაგალითად: ინტერვიუები, კითხვარები, დამოკიდებულების სკალა, რათა შეაგროვონ ინფორმაცია.

 მკვლევარმა პედაგოგებმა  შეიძლება ისარგებლონ ახალი ან არსებული სასკოლო არქივებით და მოსწავლეების არტეფაქტებით. ყველაზე ხშირად მკვლევარი პედაგოგები მონაცემთა შეგროვების რაოდენობრივ მეთოდს მიიჩნევენ მონაცემთა მნიშვნელოვან წყაროდ, რითაც მათი კვლევა დაკავშირებული ხდება სხვადასხვა  მოთხოვნებთან, რაც შესაბამის წლიურ პროგრესში გამოიხატება.

სამოქმედო კვლევის დროს რა წყაროებს უნდა დაეყრდნონ მკვლევარი მასწავლებლები?

სამოქმედო კვლევის ციკლის დროს ცნობილია, რომ მკვლევრები არ უნდა დაეყრდნონ მხოლოდ ერთ წყაროს _ ინტერვიუს, მიმოხილვას ან სხვა რომელიმე ერთ ინსტრუმენტს. სამოქმედო კვლევის განმახორციელებელმა პირებმა უნდა შეადგინონ „ტრიანგულაციის მატრიცა“ _ მარტივი ცხრილი, რომელიც გვიჩვენებს მონაცემთა მრავალ წყაროს, რომელთაც გამოიყენებენ კვლევის თითოეულ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად.  მაგალითად, შეგვიძლია განვიხილოთ  ტრიანგულაციის მატრიცა,  სადაც განხილულია  მონაცემთა შეგროვების ტენდენციები.

 სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხარისხობრივი კვლევის სიძლიერე გამოიხატება ტრიანგულაციაში, მრავალი და არა მხოლოდ ერთი საშუალების გამოყენებით ინფორმაციის შეგროვებაში, ეს არის `მრავალინსტრუმენტული~ მიდგომა.  სამოქმედო კვლევის ჩატარებისას, ეს ნიშნავს იმას, რომ პედაგოგი არის კვლევის იარაღი, რომელიც მონაცემების შეგროვებისას ხანგრძლივად იყენებს მრავალ მეთოდს და `კომპლექსურ საკითხებსა თუ მოვლენებს იკვლევს განსხვავებული რაკურსიდან~