ძვირფასო მშობლებო, ჩვენ ახლა ვისაუბრებთ მშობლობის სირთულეებზე. ამ საკითხის შესახებ საკუთარ მოსაზრებას გაგაცნობთ Susan M.Pollak. (ფსიქოლოგი მრავალწლიანი პრაქტიკული გამოცდილებით, რომელმაც კერძო პრაქტიკა გაიარა კემბრიჯში (მასაჩუსეტსის შტატი). ის ასევე შეისწავლის იოგას, მედიტაციას და ცდილობს, ფსიქოთერაპია მედიტაციასთან ინტეგრაციაში განიხილოს. სიუზან პოლაკი, ამავდროულად არის ჰარვარდის სამედიცინო სკოლისა და კემბრიჯის ჯანდაცვის ალიანსის შემეცნებისა და ემპათიის ცენტრის თანადამფუძნებელი. 2010-2020 წლებში ის მედიტაციისა და ფსიქოთერაპიის ინსტიტუტის პრეზიდენტი გახლდათ. ფსიქოლოგი მრავალი პოპულარული წიგნის ავტორი და თანაავტორია. მათ შორის არის წიგნი, რომლის სათაურია: „მშობლებო, გამოხატეთ თანაგრძნობა საკუთარი თავის მიმართ: შვილის აღზრდის პროცესში, იზრუნეთ საკუთარ თავზე“. Susan M.Pollak არის ბლოგის ავტორი Psychology Today, სადაც საუბრობს კლინიკურ პრაქტიკაზე, ყოველდღიურ ცხოვრებაზე, აზროვნებასა და შთაგონებაზე. მკითხველს უზიარებს ახალ იდეებსა და მოსაზრებებს).

„მშობლობა ნებისმიერი სქესის, ეროვნების, აღმსარებლობის ადამიანისთვის რთულია – ამბობს ავტორი და განაგრძობს, – რასაც არ უნდა აკეთებდნენ მშობლები, მაინც ეჩვენებათ, რომ ეს საკმარისი არ არის. ამიტომ ისინი ძირითადად თვითგვემაში არიან, შფოთავენ და ნერვიულობენ. ბავშვები მშობლების სულიერ მდგომარეობას სარკისებურად ირეკლავენ. მშობლები განუწყვეტლივ სხვა მშობლებს ადარებენ საკუთარ თავს. როგორ მოახერხოს უფროსმა ამ მოჯადოებულ წრეზე უსაგნო სირბილისგან თავის დაღწევა? შეჩერდით, შეისვენეთ. შეწყვიტეთ საკუთარი თავის მკაცრად განსჯა, დამუნათება, შვილებთან და მეუღლესთან კონფლიქტები. ზიგმუნდ ფროიდს (1856-1939წ. ავსტრიელი ნევროლოგი, ფსიქიატრი, ფსიქოლოგი ფსიქოანალიზის ფუძემდებელი) მიაჩნდა, რომ საკუთარ შვილებზე დომინირება ან მათი მოთვინიერება სრულიად უპერსპექტივო საქმიანობაა. მშობლები დაიღალნენ მუდმივად იმაზე ნერვიულობით, როგორ სჯობს შვილების აღზრდა. ფრანგული მოდელია საუკეთესო თუ იაპონური? ან იქნებ სულაც მექსიკური ვამჯობინოთ?

„როგორც დედა, ფსიქოლოგი და ოცდაათწლიანი კლინიკური გამოცდილების მქონე სპეციალისტი – ამბობს Susan M.Pollak – მე თავად მაქვს წაკითხული უამრავი წიგნი ბავშვთა აღზრდის შესახებ. როგორც წესი, წიგნები ასწავლიან მშობლებს, როგორ აღზარდონ მორჩილი, დამჯერი შვილები, რომლებიც შემდგომ სწავლას განაგრძობენ პრესტიჟულ უმაღლეს სასწავლებლებში, რათა კარგი სამსახური იშოვონ და წარმატებული გახდნენ საკუთარ პროფესიებში. მოკლედ, აქ იმის თქმა მსურს, რომ, სამწუხაროდ, მშობლები იშვიათად აღწევენ სასურველ შედეგებს, მიუხედავად უამრავი პროფესიონალი ფსიქოლოგის, ექიმის, პედაგოგის რჩევა-დარიგებებისა.

მკითხველი, უთუოდ მიხვდა, რომ ეს წიგნი გადაღლილი, გამოფიტული მშობლებისთვისაა. ანუ მათთვის, ვისაც სჭირდება საკუთარი თავისადმი თანაგრძნობის გამოხატვის უნარის განვითარება, რათა შეძლონ მშობლობის სირთულეების წარმატებულად დაძლევა.

მოდით, პირდაპირ პრაქტიკულ სავარჯიშოებზე გადავიდეთ – სთავაზობს შეწუხებულ მშობლებს ავტორი. „იზრუნეთ საკუთარ თავზე“. დასხექით მოხერხებულად, მშვიდად ისუნთქეთ და განეწყვეთ სავარჯიშოს შესასრულებლად. სამწუხაროდ, ზოგჯერ მშობლები იმდენად დატვირთული არიან, რომ „ავიწყდებათ ისუნთქონ“. ამიტომ, ყურადღება მიაქციეთ სუნთქვას, მიაყურადეთ ჩასუნთქვებსა და ამოსუნთქვებს. ღრმად ჩასუნთქვის შემდეგ შეეკითხეთ საკუთარ თავს: „საიდან ვიცი, რომ ვსუნთქავ?“. ყურადღება მიაქციეთ თქვენს ნებისმიერ შეგრძნებას. დაიღალეთ? მოგშივდათ? რა ემოციებს განიცდით? რას გრძნობთ? გაიხსენეთ, როგორი სასიამოვნო შეგრძნება იყო, როდესაც შვილს ხელში არწევდით. ახლა ეცადეთ წარმოიდგინოთ, რომ თქვენი სუნთქვის რიტმი ზუსტად ასევე ნაზად გარწევთ და გეფერებათ თავად თქვენ. ეს შეგრძნება გამშვიდებთ და გაწყნარებთ, რაც იმ მომენტში საყრდენის ფუნქციას ასრულებს. ხუთჯერ მაინც ჩაისუნთქეთ და ამოისუნთქეთ, შეიგრძენით სითბო და სიმშვიდე. ყველაზე მთავარი კი ის არის, რომ საკუთარი თავი ზრუნვის, სიკეთის აურით აავსოთ. თქვენ ხომ ძალიან ბევრ ძალას ხარჯავთ შვილების და ზოგადად სხვა ადამიანებზე ზრუნვაში და მათი მოთხოვნების დაკმაყოფილებაში. ჰოდა, ახლა დროა შეისვენოთ და საკუთარ თავს ჰკითხოთ: „მე თავად რა მჭირდება?“

ჩემ გარშემო ბევრმა გადაღლილმა მშობელმა დაიწყო ამ პრაქტიკის განხორციელება, ზოგიერთმა რამდენიმე კვირაც კი გაქაჩა. მიუხედავად იმ ხარვეზებსა, რომლებიც მშობლებმა დაუშვეს პირველივე უმარტივესი სავარჯიშოს შესრულებისას, მათ მაინც გარკვეული შვება იგრძნეს. „იმდენად არანორმალური რიტმით ვცხოვრობ, რომ ხშირად ჭამა მავიწყდება და შხაპის მიღების დროც კი აღარ მრჩება. მეჩვენება, რომ ჩემი ცხოვრება მხოლოდ ფუჭი ფუსფუსისა და ამაო საქმიანობებისგან შედგება. ჰოდა ახლა ზუსტად ვხვდები ჩემს ბავშვობაში გაგონილ ფრაზის არსს: „თუ დედა ცუდად არის, მაშინ მთელი ოჯახი ავადმყოფობს“. რადგან, თუ მე ვეღარ ვახერხებ ოჯახის წევრების საჭიროებების დაკმაყოფილებას, შვილები და დანარჩენებიც იჩაგრებიან. ახლა გავაცნობიერე, რომ არ არის საჭირო იჯდე და ელოდო, როდის მოვა ვინმე და ეცდება დაგამშვიდოს, დაგეხმაროს. მე თავადაც შემიძლია საკუთარი თავის დახმარება. თითქოს გავთავისუფლდი“. აი, ასე ახსნა ერთ-ერთმა მშობელმა ცვლილება, რომელიც მასში მარტივი სუნთქვითი სავარჯიშოს გარკვეული დროს მანძილზე შესრულებამ გამოიწვია.

მშობლებს, სავარაუდოდ, ეცოდინებათ, რომ არსებობს მრავალი ხერხი, რომლის გამოყენების შედეგად მათ შეუძლიათ საკუთარი თავისადმი თანაგრძნობის, პატივისცემის განცდა გამოიმუშაონ. განსხვავებულ ადამიანებს განსხვავებული მიდგომები სჭირდებათ და ამაში უცნაური არაფერია. ზოგ შემთხვევაში ხანმოკლე, ჩაღრმავებული მსჯელობები ეხმარება მშობელს, დაჯდეს და საკუთარ მოთხოვნებსა და სურვილებზე დაფიქრდეს. ზოგს კოგნიტიური თერაპია და ა.შ.

კიდევ ერთი სავარჯიშო დაღლილი, დაქანცული მშობლებისთვის, რომლებსაც სჭირდებათ, ისწავლონ საკუთარი თავის დანდობა, თანაგრძნობა. რეფლექსია სახელით: „რა მჭირდება?“. გამონახეთ საჭირო დრო დღის ნებისმიერ მონაკვეთში, როდესაც ბავშვებს სძინავთ, ანუ სახლში სიჩუმე და სიმშვიდეა, და იფიქრეთ იმაზე, რა გჭირდებათ. უხმოდ, გულდასმით მოუსმინეთ მოსაზრებებს, რომლებიც თავში მოგივათ. შემდეგ კიდევ ერთხელ ჰკითხეთ საკუთარ თავს: „მართლაც რა მჭირდება?“ რამდენიმე წუთი დაუთმეთ პასუხის მოსმენას, არ განსაჯოთ და არ გააკრიტიკოთ მკაცრად საკუთარი თავი. ჩაიწერეთ ყველა ფიქრი, რომელიც თავში მოგივათ.

მე ძალიან კარგად ვიცი – აზუსტებს ავტორი – რომ მშობლებს გამუდმებით დროის დეფიციტი აქვთ, მათ დღის განმავლობაში ერთი წუთიც კი არ რჩებათ საკუთარ თავზე საფიქრალად და სწორედ ამიტომ არის კარგი ეს პრაქტიკა. ისინი ძალიან ცოტა დროს მოითხოვენ. ერთ ადგილას ერთსა და იმავე პოზაში გაუნძრევლად დგომა დაგჭირდებათ. ეს აქტივობები ადვილად გახდება სრულიად არანორმალური, გიჟური ყოველდღიური რიტმის მქონე მშობლების ყოფა-ცხოვრების ჰარმონიული ნაწილი.

მარტივი და სასიამოვნო პრაქტიკული სავარჯიშო: „პაუზა მშობლებისთვის“. ეს უადვილესი სავარჯიშო ფსიქოლოგებმა შესთავაზეს მშობლებს. რამდენიმეწამიან ჩვეულებრივ, მარტივ შესვენებას, პაუზას შეუძლია შეცვალოს ურთიერთობის ტონი და მიმართულება და ეს უნარ-ჩვევა ძალიან საჭირო და მნიშვნელოვანია ოჯახში არსებული ნებისმიერი ურთიერთობისთვის. ამ სავარჯიშოს შესრულება შეუძლიათ მშობლებს მაშინაც კი, როცა ისინი წაკინკლავდნენ და განსაკუთრებულად სჭირდებათ პაუზა. ამგვარად, შეისვენეთ, დასხედით და რამდენიმე ღრმა ჩასუნთქვა-ამოსუნთქვის შემდეგ ეცადეთ დამშვიდდეთ. უბრალოდ ისხექით და უსმინეთ სიჩუმეს. არ არის საჭირო კონფლიქტის ზუსტად ამ წამს გამოსწორება. თუ თავში მუდმივად გიტრიალებთ მეუღლესთან კინკლაობის (ჩხუბის) დეტალები და თავი გტკივათ ან სულაც ძალიან გაბრაზებული ხართ, ნუ ეცდებით ამ განცდის იგნორირებას. აუცილებელია მსგავსი ემოციების განცდა, მათი „გადამუშავება/გადახარშვა“, თუნდაც ძალიან გაგიჭირდეთ. შესაძლებელია საკუთარ თავს გამოუტყდეთ და უთხრათ: „ეს ჩემთვის ძალიან მძიმე და მტკივნეულია“. ახლა სჯობს შეისვენოთ, არაფერი აკეთოთ. არ არის საჭირო თავის დაცვის პოზაში საკუთარი თავის ჩაყენება და არც „მოწინააღმდეგეზე თავდასხმაა აუცილებელი“. მშვიდად ისხექით, შეიგრძენით სიმყარე, ყურადღება მიაქციეთ სხეულებრივ შეგრძნებებს. დაიხსომეთ, რომ რასაც არ უნდა გრძნობდეთ ამ მომენტში, აუცილებლად გაივლის. შეეცადეთ საკუთარი თავის მიმართ გამოავლინოთ ცოტაოდენი სიკეთე. კიდევ რამდენჯერმე ღრმად ჩაისუნთქეთ და ამოისუნთქეთ, რომ სხეულთან კავშირი შეიგრძნოთ და შინაგანი ბალანსი დაიჭიროთ. სანამ საქმეებს დაუბრუნდებით, დაფიქრდით რა საჭიროება გაქვთ ზუსტად ამ მომენტში. დღის განმავლობაში, როდესაც დაგჭირდებათ დამხმარე/მაშველი რგოლი ან მოვლენების განსხვავებული მხრიდან შეფასება, ყოველთვის შეისვენეთ, რათა არ გაამწვავოთ ოჯახური კონფლიქტი.

მშობლებს – განმარტავს Susan M.Pollak – ვავალებ ყოველდღე დაამკვიდრონ სამწუთიანი პაუზის პრაქტიკა. შედეგად, წყვილები ერთმანეთს შეახსენებენ ხოლმე პაუზის აუცილებლობას იმ დროს, როდესაც რაიმე წინააღმდეგობა გაუჩნდებათ. ხშირად ეს იუმორის ან რაიმე სიახლის საბაბიც ხდება. „როდესაც მშობლები პაუზას აკეთებენ, მათ ზუსტად არ იციან, რა იქნება შემდეგ. მაგრამ ისინი უარს ამბობენ მოძველებულ სტერეოტიპულ ქცევებზე და ახლებურად, კრეატიულად რეაგირებენ საკუთარ საჭიროებებსა და შიშებზე“, – ამბობს კოლეგა ფსიქოლოგი, რომელიც ოჯახურ წყვილებთან აღნიშნულ პრაქტიკულ სავარჯიშოებს ნერგავს.

სტატიის დასასრულ უნდა ითქვას, რომ აქტივობა „პაუზა მშობლებისთვის“ ეხმარება განსხვავებულ სიტუაციებში მყოფ ადამიანებს. მაგალითად: ნინო – მშობელი, რომელსაც თავად ასაკოვანი მამა ჰყავს, ამბობს: მამაჩემი დღეში ასჯერ ერთსა და იმავე კითხვას მისვამს და პაუზის ტექნიკა რომ არა, ყოველდღე წყობიდან გამოსული ყვირილს ავტეხდი და ავადმყოფ მშობელს შეურაცხყოფას მივაყენებდი. სოფო – მშობელი, რომელსაც საკუთარი დედა ამცირებდა შვილების წინაშე და შვილიშვილებს უყვებოდა, როგორი რთული და ცუდი ქცევის ბავშვი იყო მისი შვილი მცირე ასაკში, რამდენი შეცდომა ჰქონდა დაშვებული მოზარდობაში და სხვა მსგავსი, „პაუზის“ ტექნიკის გამოყენება დაეხმარა უკიდურესი ზომისგან, რაც გულისხმობდა შვილებისთვის ბებიასთან შეხვედრის აკრძალვას, რომლის მიღებასაც ის აპირებდა დედაზე შურისძიების მიზნით. გიორგი – ახალგაზრდა მამა ამბობს: ეს ტექნიკა დამეხმარა ჩემი მუდმივად მაკრიტიკებელი სიდედრისთვის საქმე არ გამერჩია და მისთვის „დამსახურებული“ პასუხი არ გამეცა, რაც თავის მხრივ სერიოზულად დააზიანებდა ჩემი და ჩემი მეუღლის ურთიერთობებს“.

იმედი მაქვს, პრაქტიკული სავარჯიშოები, ჩვენს მშობლებსაც დაეხმარება. შემდეგ სტატიაში შემოგთავაზებთ სხვა აქტივობების აღწერას.

მე და იაპონელი პოეტი იუკი ნაგაე აიოვის უნივერსიტეტის სასადილოში ვისხედით, როცა იუკიმ თქვა, აქ ჩამოსვლით მხოლოდ სივრცეში კი არა, დროშიც ვიმოგზაურეთო. ასეთი რამ მხოლოდ პოეტს თუ მოაფიქრდებოდა – აბა, მე თავში აზრად არც მომსვლია ამერიკასა და საქართველოს შორის არსებული 9-საათიანი განსხვავება დროში მოგზაურობად აღმექვა. ჯერ კიდევ სექტემბერი იყო, ჩვენს ნეკერჩხალს ბოლომდე არ შესწითლებოდა ფოთლები. არც მექსიკელ პოეტ დავიდ ანუარს ეთქვა ჯერ, შემოდგომა პირველად ვნახე და დიდი მადლობა საერთაშორისო სამწერლო პროგრამას ამისთვისო. არც ვიეტნამელ ჰიენ ჩანს მოეყოლა, ჩემი სამშობლოდან რომ გამოვფრინდი, კვირა დღე იყო, ჩამოვედი და ისევ კვირა დღე იყო, კვირა ორჯერ გავიარეო (ვიეტნამსა და აიოვას შორის 12-საათიანი განსხვავებაა). ამიტომ დროზე მაინცდამაინც არ ვფიქრობდი.

აი, როცა ოქტომბერი დაიწყო, ჩვენი განრიგი კიდევ უფრო გადაიტვირთა და დღე დღეს უსწრაფესად მიჰყვებოდა, მაშინღა მომეძალა დროზე ფიქრიცა და გულისწყვეტაც.

თუმცა გარდამტეხი მაინც ამიშებისა და მენონიტების ქალაქის, ქალონას (Kalona) მონახულება გამოდგა 15 ოქტომბრის ტრადიციულ საშაბათო ექსკურსიაზე.

მენონიტებსა და ამიშებზე მანამდე მხოლოდ დოკუმენტური ფილმები მქონდა ნანახი. ვიცოდი, რომ პროტესტანტი ქრისტიანები არიან, ძალიან ჩაკეტილი, გარე სამყაროსთან არ ურთიერთობენ, სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის სიკეთეებით არ სარგებლობენ და ტანსაცმელს თვითონ იკერავენ. კაცებს წვერი აქვთ, ქალებს სადა, გრძელი კაბები აცვიათ და თეთრი ჩაჩი ახურავთ თავზე. ისიც ვიცოდი, უცნაური ჩვეულება რომ აქვთ: როცა ახალგაზრდა 16 წლისა ხდება, შეუძლია, თემი დატოვოს და გარე სამყარო ნახოს. ყველაფერი, რაც იქამდე ეკრძალებოდა, ახლა მისთვის ნებადართულია. თუ ამის შემდეგ თემის გარეთ ცხოვრებას მოიწადინებს, შეუძლია, დარჩეს, ოღონდ შინ ვეღარასოდეს დაბრუნდება და ოჯახთანაც ყოველგვარი ურთიერთობა უნდა გაწყვიტოს. თუ დაბრუნდა, იმ წელიწადს ჩადენილ „სიგიჟეებს“ არავინ მოჰკითხავს, მონათლავენ და იმ დღიდან სრულფასოვან ამიშად ითვლება.

ქალონამდე ჩვენმა ორმა მძღოლმა მიგვიყვანა: ჯეიმსმა და ელისონმა. მე ელისონის მანქანაში მოვხვდი გაიათ ალმადუნთან, კრისტინა დაბროვსკასთან, საფინა დანიშ ელაჰისთან (ამ სამს უკვე შეხვედრიხართ ჩემს ერთ წინა წერილში), ზაზა მუჩემვასა (ზიმბაბვე) და მოჰამედ ხიირთან (ეგვიპტე) ერთად.

გზა იყო გრძელი და სწორი, აქეთ-იქიდან სიმინდის ყანა მიუყვებოდა. დროდადრო ელისონი მანქანას აჩერებდა და ქმარს, ჯეიმსს, ეკითხებოდა, ხომ სწორად მივდივართო.

პირველი გაჩერება სასურსათო მაღაზია იყო ქალონას შემოგარენში – ქალონა ის ადგილია, სადაც ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტს შეიძენ, სოფლის პროდუქტს. ყველაფერია: თაფლი, ახალგამომცხვარი პური (ჩვეულებრივიც და სხვადასხვა მინარევებითაც: კამა და ნიორი, ყველი და წითელი წიწაკა), რძის პროდუქტები, ტკბილეული, ლობიო.

გრძელ კაბებში გამოწყობილი, თეთრჩაჩიანი გოგონები ყიდიან, მცხობელებადაც ასე ჩაცმული ქალები მუშაობენ. გადახდა, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ნაღდი ფულით შეგიძლია. ფოტოს ან ვიდეოს გადაღება აკრძალულია.

მანქანაში რომ ვსხდებოდით, ზაზა მუჩემვამ თქვა:

-ნეტა, მარგარეტ ეტვუდის შთაგონების წყარო ამიშებიც ხომ არ იყვნენ, „მხევლის წიგნს“ როცა წერდა?

მაშინღა მივხვდი, რას მაგონებდა მათი გრძელი კაბები და თეთრი ჩაჩი – „მხევლის წიგნის“ ყდას!

ქალონაში შევედით თუ არა, გარემო გამოიცვალა: უბრალო სახლები, არავითარი მორთულობა, მწკრივად გაფენილი სარეცხი პასტელის ფერებში, ქალები გრძელ კაბებში, შავი, ცხენშებმული ეტლები – ამიშების ერთადერთი ტრანსპორტი.

ჯეიმსის მანქანის ხალხმა სასადილოდ აიღო გეზი, დანარჩენები მუზეუმის სანახავად წავედით.

მუზეუმი ღია ცისქვეშაა – რამდენიმე სახლსა და სამეურნეო ნაგებობას აერთიანებს, აგრეთვე, საგამოფენო დარბაზსაც, რომელშიც ამიშური ქვილთის ნიმუშები და მათი საყოფაცხოვრებო ნივთებია. ექსპონატებს შორისაა ზუსტად ისეთივე შავი ეტლი, როგორითაც დღეს გადაადგილდებიან ამიშები.

სხვა მხრივ, ქალონა ჩვეულებრივი ქალაქია: იქაც დადის მანქანები და ჩვეულებრივად ჩაცმულ ადამიანებსაც შეხვდებით, რომლებიც არც მენონიტები არიან და არც ამიშები. მაგრამ მაინც მუდმივად გაქვს განცდა, რომ წინა საუკუნეში გადახვედი, დაზუსტებით იმის თქმაც ძნელია – რომელში.

უკანაგზობისას ელისონმა გვიამბო: თურმე მასა და მაშიულ ალამს (ბანგლადეშელი მწერალი და მთარგმნელი) ერთი ქალი „გამოუჭერიათ“. ქალს უთქვამს, ვისაც თქვენ ხედავთ, ეგენი ამიშები კი არა, მენონიტები არიან, ამიშები მე თვალით არ მინახავს, ხუთი წელია, აქ ვცხოვრობო. ელისონმა დაამატა, ამიშებიცა და მენონიტებიც გერმანელები არიან, ამიტომ ინგლისური იციან, მაგრამ ერთმანეთში გერმანულად ლაპარაკობენო. სწორედ ამ ენობრივი განსხვავების გამოა, რომ ვინც ამიში არაა, ყველას ინგლისელად მოიხსენიებენო – English.

ამასობაში, სიმინდის ყანასთან ჯიხური დავლანდეთ. ელისონმა მიგვითითა, სატელეფონო ჯიხურიაო.

-რამდენიმე ოჯახისაა. არ რეკავენ, მხოლოდ ხმოვან შეტყობინებებს უტოვებენ ერთმანეთს. ფოსტაზე უფრო სწრაფია და, ალბათ, ამიტომ ამჯობინებენ, -განგვიმარტა,   – ისე, ტელეფონი სახლში არ უდგათ. ბარათით გადახდა რომ არ შეიძლება, თქვენც შეამჩნევდით, – განაგრძო, – იმ ქალმა ისიც თქვა, მაგის გამო ეს ხალხი ღარიბი არ გეგონოთო. ყველას ანაბრები აქვს ბანკში გახსნილი, ოღონდ ფული მუდამ ნაღდი შეაქვთ და ნაღდი გააქვთო. ასევე, თუ რომელიმე ამიში ავად გახდა და კლინიკაშია გადასაყვანი, მთელი თემი ეხმარება – ფონდისმაგვარი რამ ჰქონიათ, თითოეული თემის წევრი სწირავს თავისი შემოსავლის ნაწილს. თემში სახალხო მკურნალები ჰყავთ, მაგრამ ექიმი – არა. მგონი, გადასახადების ნაწილსაც თავს არიდებენ. აი, მიწის გადასახადს როგორ იხდიან ან მიწა როგორა აქვთ რეგისტრირებული, ეგ აღარ ვიცი. მე ვფიქრობ, მთავრობა ზედმეტ შარს ერიდება, ამიშებსაც სამოქალაქო სამსახურისგან თავი შორს უჭირავთ.

ზაზასა და საფინას კი ერთი ყოფილი მენონიტი გადაჰყრიათ, მუზეუმის წიგნის მაღაზიის თანამშრომელი. ამ კაცს რომ ამბავი აქვს, ბევრი ვერ დაიკვეხნის: ერთ დღეს ამდგარა და თემი მიუტოვებია. თემსაც მოუკვეთია (ამას ამიშურად ჰქვია „Shunning“). უკვე მრავალი წელია, ოჯახთან ყოველგვარი კავშირი გაწყვეტილი აქვს.

ამ საუბარში ვიყავით, კრისტინამ რომ გაგვაჩერებინა, სარეცხს გადავუღებ ფოტოსო. მანქანიდან გადავიდა და ნებართვა ახალგაზრდა მენონიტ გოგოებს სთხოვა, მოკრძალებით რომ იდგნენ იქვე, შავ, ცხენშებმულ ეტლთან. როგორც მანქანაში დაბრუნებულმა გვითხრა, ძალიან ზრდილობიანად უპასუხიათ და ნებაც დაურთავთ. კრისტინამ მათი გადაღებაც მოისურვა. ამაზე კი უარი უთხრეს, ესეც – ძალიან ზრდილობიანად – You’d better not, ჯობია, ეგ არა ქნაო.

სინამდვილეში, ამიშები გერმანელები კი არა, შვეიცარიელები არიან. მათ ენასაც თანამედროვე გერმანულთან ცოტა თუ აქვს საერთო, თუმცა კი ჰქვია „პენსილვანიის გერმანული“ (ინგლ. Pennsylvanian German ან უფრო ხშირად – Pennsylvania Dutch. სიტყვა „Dutch“ მაშინდელ ინგლისურში გერმანული ტომების საერთო სახელი იყო. მაშინ ხომ გერმანია, როგორც სახელმწიფო, ჯერ არ არსებობდა).

კი მაგრამ, შვეიცარიიდან ამერიკაში როგორ მოხვდნენ? ან „ამიში“ რაღას ნიშნავს?

შვეიცარიაში რეფორმაცია ულრიხ ცვინგლიმ წამოიწყო. ეგაა, რომ ცვინგლი უცაბედ და რადიკალურ რეფორმებს არ გეგმავდა, რაც ზოგიერთ მის თანამოაზრეს არ ეპიტნავა და ხალხიც ადვილად აიყოლიეს. მათი მთავარი შენიშვნა ნათლობას ეხებოდა: მაშინ ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი პროტესტანტული თემები თავიანთ წევრებს, ტრადიციისამებრ, ყრმობის ასაკში ნათლავდნენ. ამ წესის შეცვლას არც ცვინგლი აპირებდა, ყოველ შემთხვევაში, ჯერჯერობით. მაგრამ რადიკალებმა თავისი გაიტანეს და ყველა ჩვილობაში მონათლული ადამიანის ნათლობა ბათილად გამოაცხადეს. დაიწყეს მათი ხელახლა მონათვლა. ამიტომაც ეწოდათ ანაბაპტისტები ანუ „ისინი, ვინც ხელახლა ნათლავენ“.

შვეიცარიაში მათი დევნა დაიწყეს. ანაბაპტისტები იძულებული იყვნენ, მალულად შეკრებილიყვნენ სადმე, ტყეში, დასახლებული პუნქტებისგან შორს, და ასე აღევლინათ ლოცვა. მამაცი ლიდერებიც ჰყავდათ, მათ შორის ერთ-ერთი გახლდათ მენო სიმონსი. ფრისლანდიის რეგიონში დაბადებული ეს კაცი, სანამ პროტესტანტულ მოძრაობას შეუერთდებოდა, კათოლიკე მღვდელი იყო. როგორც ხედავთ, ანაბაპტისტური მოძრაობის დამაარსებელი ის არ ყოფილა, მაგრამ იყო კარგი ლიდერი. ამიტომაც ანაბაპტისტების ნაწილს, მას რომ გაჰყვნენ, მენონიტები ეწოდათ.

მუდმივ დევნასა და შევიწროებაში ცხოვრება ძნელია. ცხადია, მენონიტებსაც სმენოდათ ახალი მიწების შესახებ. გადაწყვიტეს, დაეტოვებინათ სამშობლო და ახალი ცხოვრება ოკეანის გადაღმა დაეწყოთ. ასე აღმოჩნდნენ ამერიკაში.

მენონიტების ყველაზე მრავალრიცხოვანი დასახლება პენსილვანიაშია (ამიტომაც ეწოდება მათ სასაუბრო ენას „პენსილვანიის გერმანული“), თუმცა შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ისინი ახლა უკვე მთელ აშშ-ში არიან მიმობნეული.

მენონიტებსა და ამიშებს შორის განხეთქილება მოგვიანებით, მეჩვიდმეტე საუკუნეში, მომხდარა: მენონიტების ერთ-ერთი ლიდერი, იაკობ ამანი, სიახლეების შემოტანას ესწრაფოდა, მაგალითად – ზემოთ ნახსენები თემიდან მოკვეთა („shunning“), რასაც ბევრი მენონიტი არ დაეთანხმა. ამიტომაც მისი მიმდევრები მენონიტთა თემს გამოეყვნენ და ასე, გამოცალკევებულებმა, განაგრძეს ცხოვრება. თავიანთი ლიდერის გვარის მიხედვით ამიშები (Amish) ეწოდათ.

რაც შეეხება პენსილვანიის გერმანულს, გერმანელებსა და გერმანულის მცოდნეებს ეს ენა არ ესმით. საქმე ისაა, რომ ამიშების გერმანულმა ინგლისურის ძლიერი გავლენა განიცადა. გარდა ამისა, ეს სამწერლობო ენა არაა, მხოლოდ ზეპირმეტყველებისთვისაა. ამიტომ თანამედროვე გერმანულისაგან ძალზე შორს არის. აი, მაგალითიც:

ზემოხსენებულ ჩვეულებას, როცა 16 წლის ახალგაზრდა თემს ტოვებს და სამყაროს შესაცნობად მიდის, ჰქვია „Rumspringa“  („რამშფრინგა“, „r“ აქ ინგლისურის ყაიდაზე წარმოითქმის, როგორც, მაგალითად, სიტყვებში: „round“ და „proud“). ამ სახელწოდებაში გერმანულის მცოდნეები მარტივად ამოიცნობთ ორ სიტყვას: „rum“ და „springen“.

„Rum“ გასაგებია, გარე სამყარო უნდა შეიცნონ, ის, რაც ირგვლივ აკრავთ, მაგრამ „ხტომა“ (springen) რაღა შუაში უნდა იყოსო, – იფიქრებთ.

საქმეც ეგაა: პენსილვანიის გერმანულში „springen“ „სირბილს“ ნიშნავს და არა – „ხტომას“.

***

აიოვა სითიში მოქუფრული ამინდი დაგვხვდა. მე ისევ დრო-სივრცეზე ვფიქრობდი და იმაზე, რომ ამერიკაში ყოფნის ორი კვირაღა დამრჩენოდა. ჩვენი ნეკერჩხალი სულ გაწითლებულიყო და ფოთოლცვენაც დასწყებოდა. ზუსტად ერთი კვირის შემდეგ კი, როცა პროგრამის დირექტორმა ქრისტოფერ მერილმა, 23 ოქტომბრის საჯარო კითხვა დასრულებულად გამოაცხადა, ტრადიციული „See you next week!“ („მომავალ კვირამდე! “) „See you next fall!“-ით („მომავალ შემოდგომამდე!“) შეცვალა.

-მომავალ შემოდგომამდეო, – ჩვენთვის ჩავილაპარაკეთ მე და ჩემ გვერდით მჯდომმა მაშიულმა.

-რა სევდიანი ამბავია, – ვთქვი მე.

-ჰო, – მომიგო მაშიულმა, – სევდიანია… ჰო…

ჩემს თანამედროვეთა შორის არავინ მეგულება ისეთი, ბავშვობაში, სტუმრიანობისას, ერთხელ მაინც არ შეეყენებინოთ პიედესტალზე და არ ეკითხოთ: „დედა უფრო გიყვარს თუ მამა?“ ერთადერთი პასუხი, რომელიც შეზარხოშებული, ეშმაკურად თვალებაციმციმებული ბიძიების ამ კითხვაზე გონებაში გვიტრიალებდა, იყო: „მიდი და სდრუზე ამას რამე!“ – მაგრამ ამის არც უფლება გვქონდა და არც საშუალება ასაკის, სტუმართმოყვარეობისა და კიდევ ბევრი რამის გამო, ამიტომ ვიდექით მდუმარედ, თავდახრილები, და ველოდებოდით, როდის მობეზრდებოდათ ჩვენით გართობა ენაკვიმატ ოხუნჯებს, რომლებსაც დიდებისთვისაც არაერთი „ჩამჭრელი“ კითხვა ჰქონდათ მარაგში. უფრო გონებამახვილი გამომცდელები სხვა ტიპის კითხვებს ამჯობინებდნენ. ახლა მათ „მეცნიერულ ოხუნჯობებს“ ვეძახი. მაგალითად, „როგორია ზღვაში ქვები?“ და „ერთი კილოგრამი ბამბა უფრო მძიმეა თუ ერთი კილოგრამი ოქრო?“. უკანასკნელ კითხვაზე დაუფიქრებლად „ოქროს“ პასუხობდნენ, დაფიქრებულად კი – „არცერთს“, მაგრამ თუ კარგად დავუფიქრდებით, პასუხი ასეთი მარტივი არ არის. მაგალითად, გაუგებარია, კითხვის ავტორი მასას გულისხმობს თუ წონას. ბევრს ისინი სინონიმები ჰგონია, არადა წონა ნიუტონებში იზომება, მასა – კილოგრამებში, წონა მიზიდულობის ძალის გავლენით რაიმე ზედაპირზე დაწოლის ძალაა და კიდევ მრავალ ფაქტორზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, ერთი და იმავე სხეულისთვის მუდმივ სიდიდეს აე წარმოადგენს, მასა კი მუდმივია. ის მასალის რაოდენობას აღნიშნავს და ზღვის ზედაპირზეც და კოსმოსშიც ერთი და იგივეა, თუ სხეული მთლად სინათლის სხივის სიჩქარით არ მოძრაობს. აქედან გამომდინარე, ზემოთ დასმულ კითხვაზე სწორი პასუხის გასაცემად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა დაზუსტდეს, რას გვეკითხებიან სინამდვილეში – მასას თუ წონას. თუ წონას, მაშინ ტოლია, თუ მასას – ბამბა უფრო მძიმეა.

რატომ?

ბამბას ოქროსთან შედარებით ნაკლები სიმკვრივე აქვს, შესაბამისად, 1 კგ ოდენობის ბამბას გაცილებით მეტი მოცულობა ექნება, ვიდრე ოქროს, დიდ მოცულობაზე კი ჰაერის ამომგდები ძალა უფრო მეტად მოქმედებს და ამცირებს ზედაპირზე დაწოლას ანუ წონას. შესაბამისად, იმავე წონისთვის მასა ცოტა მეტი უნდა ავიღოთ, რომ გააბათილოს ამომგდები ძალის კომპონენტი.

ქიმიკოსებს კიდევ ერთი სახის „წონის“ სიდიდე გვაქვს. მას ნივთიერების რაოდენობას ვუწოდებთ და მოლებში იზომება, მოლი კი აჩვენებს, მასალის შემადგენელი რამდენი ცალი ელემენტარული ნაწილაკია აღებული. მოუხერხებელი ჩანს? სულაც არა. პირიქით. ის უნივერსალურია და განურჩევლად იმისა, ნივთიერება არაორგანულია, ორგანული თუ ბიოორგანული, მოლეკულა წყალბადივით ერთი ციდაა თუ ვიტამინ B12-ვით გოლიათი, მაინც ერთი და იმავე რაოდენობის ნაწილაკს შეიცავს. ძველი განმარტებით, 1 მოლი შეიცავდა იმდენ ნაწილაკს, რამდენიც იყო 12 გ¹²С ნახშირბადის იზოტოპში. შესაბამისად, მოლიც წონის ერთეულზე, კილოგრამზე, იყო მიბმული, 2019 წელს კი გადავწყვიტეთ, მოლი რაოდენობის უფრო „დამოუკიდებელი“ ერთეული ყოფილიყო, ამიტომ მის თანამედროვე განმარტებაში „კილოგრამი“ აღარ ფიგურირებს და უფრო მარტივად ყალიბდება: 1 მოლი ნივთიერება 6.02214076×10²³ ელემენტარულ ნაწილაკს შეიცავს.

ახალ განსაზღვრებაში ყურადღება უნდა მიექცეს ჩანაწერს „ელემენტარული ნაწილაკი“. რას გულისხმობს იგი? ეს შეიძლება იყოს მოლეკულა, ატომი, იონი და ა.შ. გააჩნია, რისგან შედგება ნივთიერება. მაგალითად, წყლის 1 მოლი 6.02214076×10²³ მოლეკულას მოიცავს, ხოლო სპილენძი – ატომს.

რამდენად მოხერხებელია ასეთი „უხერხული“ რიცხვის გამოყენება? გამოსავალი აქაც არსებობს. შეგვიძლია, მის ნაცლად უბრალოდ „ავოგადროს მუდმივა“ ან „ავოგადროს რიცხვი“ ვთქვათ, მისი რიცხვითი მნიშვნელობა კი ყველა კატალოგშია შეტანილი და მარტივად იძებნება.

ავოგადროს ლამის მისი რიცხვის სიგრძე სახელი ერქვა – ლორენცო რომანო ამადეო კარლო ავოგადრო დი კვარენია ე ჩერეტო. ტიტულიც გვარიანი ჰქონდა – გრაფი იყო. განათლებაც საკადრისი მიიღო. ჯერ კიდევ სიყმაწვილეში დაეუფლა გეომეტრიასა და ექსპერიმენტულ ფიზიკას. წინაპართა პროფესიის პატივისცემა და მისი გაგრძელების „ვალდებულება“ მაშინაც ტრადიცია იყო, ამიტომ ამედეო, მამის მსგავსად, იურისპრუდენციას გაჰყვა და 20 წლისამ უკვე დოქტორის ხარისხი მიიღო, თუმცა 25 წლისამ დამოუკიდებლად მიჰყო ხელი ფიზიკა-მათემატიკის შესწავლას და სულ მალე ძმასთან ერთად ორი ნაშრომი წარადგინა ტურინის მეცნიერებათა აკადემიაში, 1804 წელს კი აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი გახდა ელექტრული და მაგნიტური მოვლენების თეორიაში შესრულებული ნაშრომისთვის. თავდაუზოგავი შრომისა და ახალი, ორიგინალური სამეცნიერო მიდგომების წყალობით მისი კარიერა სწრაფად მიიწევდა წინ. 1806 წელს ავოგადრო ტურინის ლიცეუმის რეპეტიტორი გახდა, სამი წლის შემდეგ კი – მასწავლებელი. 1819 წელს აკადემიის წევრად აირჩიეს, ერთი წლის თავზე კი ტურინის უნივერსიტეტის ახლად გახსნილი უმაღლესი ფიზიკის კათედრის პირველი პროფესორის სტატუსი მოიპოვა, მაგრამ არ შეერგო – 1822 წელს ხელისუფლებამ სტუდენტების გამოსვლა ჩაახშო და უნივერსიტეტიც თან მიაყოლა. ავოგადროს ფიზიკის პროფესორის მხოლოდ საპატიო ტიტული დარჩა და რაკი მათემატიკა კარგად იცოდა, პალატის უფროს ინსპექტორად დანიშნეს სახელმწიფო ხარჯების კონტროლის საქმეში. ათი წლის შემდეგ ტურინის უნივერსიტეტი ისევ გაიხსნა, მაგრამ ავოგადროსეულ კათედრაზე პროფესორად სამშობლოდან წამოსული ლუი კოში დანიშნეს. მხოლოდ კოშის საფრანგეთში დაბრუნების შემდეგ აღადგინეს ავოგადრო მშობლიურ კათედრაზე. იქ 1850 წლამდე დარჩა, მერე კი უნივერსიტეტი დატოვა და თავისი საქმეები თავისივე მოსწავლეს ფელიჩი კიუს გადააბარა.

საინტერესოა, როგორ მოახერხა ავოგადრომ იმ ეპოქის სამეცნიერო-ტექნიკური შესაძლებლობებით ერთ მოლში შემავალი ნაწილაკების დათვლა. საქმე ის არის, მას ისინი არ დაუთვლია. 1811 წელს, ატომური თეორიის განვითარების გარიჟრაჟზე, მან წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ ერთსა და იმავე ტემპერატურასა და წნევაზე ერთნაირი მოცულობის აირები იდეალური (კეთილშობილი) აირების თანაბარი რაოდენობის მოლეკულებს შეიცავს. დღეს ეს კანონი ასე ჟღერს: „ნებისმიერი ნივთიერების 1 მოლი პირობებში აირად ფაზაში იკავებს 22.41383 ლიტრ მოცულობას“ – და ავოგადროს კანონი ეწოდება. ავოგადროს რიცხვის დასადგენად კი 1 მოლი ელექტრონების მუხტი ერთი ელექტრონის მუხტის სიდიდეზე გაიყო. გაზომვის სიზუსტის სრულყოფასთან ერთად ეს რიცხვიც იცვლებოდა. მაგალითად, 2010 წლის გაზომვებით, ის 6.022 141 29(27)×10²³ -ის ტოლი იყო, 2014 წლიდან კი მიღებულია 6.022 140 857(74)× 10²³.

ერთი შეხედვით უმნიშვნელო ცვლილებაა, მაგრამ ბუნებისმეტყველებას სიზუსტე უყვარს. ამიტომ ესეც არ არის საბოლოო მნიშვნელობა. გაივლის წლები, ახალგაზრდობა უფრო ზუსტ და მართალ შეფასებას ისწავლის და ახალ, კიდევ უფრო დაზუსტებულ, ჭეშმარიტებასთან კიდევ უფრო ახლოს მდგომ რიცხვს შესთავაზებს შთამომავლობას.

გინახავთ მანათობელი საღებავებით მორთული მაისურები, სპორტული ფეხსაცმელი და აქსესუარები? ისინი ლუმინოფორული საღებავითაა შესრულებული. ეს საღებავი შთანთქავს უი სხივებს და შემდეგ შეუძლია მისი სხვა სიგრძის ტალღად გარდაქმნა და უკან ხილული სინათლის სახით დაბრუნება. ასეთი სახის თანამედროვე საღებავები აბსოლუტურად უსაფრთხოა. ზოგჯერ მათ ფოსფორ შემცველსაც უწოდებენ, თუმცა გრამ ფოსფორსაც კი არ შეიცავს.

გასულ საუკუნეში არსებულ სამრეწველო მანათობელ საღებავებზე ვერავინ იტყოდა, უსაფრთხოაო. ამ პერიოდის ოციან წლებში წარმოებული საღებავები რადიოაქტიურ ელემენტებს შეიცავდნენ.

მეოცე საუკუნის დასაწყისში ფოტოთერაპია, ანუ სინათლით მკურნალობა განსაკუთრებულად მომხიბლავი გახდა. 1903 წელს ნობელის პრემია მედიცინის დარგში გაიცა მეთოდისთვის, რომელიც სინათლით მკურნალობას ეხებოდა. დანიელ ნილს ფინსენმა ნობელის პრემია მგლურას უი გამოსხივებით მკურნალობაში მიიღო. 20-იან წლებში მზე ხდება მნიშვნელოვანი სამკურნალო საშუალება. ჯერ კიდევ არაფერი იციან ვიტამინების შეთვისებაზე და იმუნიტეტზე, მაგრამ ყველა მასობრივად გარუჯვას იწყებს.

ამიტომ, როდესაც მარია და პიერ კიურიმ ახალი გამოსხივება აღმოაჩინეს, მაშინვე გაჩნდნენ მსურველები, რომ ამ ახალი სხივებით სხვადასხვა დაავადება დაესხივებინათ, იქნებ რამე გამოვიდესო. პირველ რიგში, ეს სიმსივნეს ეხებოდა. იონიზირებული გამოსხივება, ანუ ალფა, ბეტა და გამა გამოსხივება შლის ატომებს და ამგვარი დაშლის პროცესი ადამიანის კანზეც შეუძლია. შედეგი შესაძლოა ძალიან თვალსაჩინო იყოს და მაშინვე დამწვრობის სახით გამოვლინდეს, ან ჩუმად მიმდინარეობდეს და ზემოქმედებდეს უჯრედის მეტაბოლიზმზე. სიმსივნური უჯრედები ჯანმრთელთან შედარებით უფრო სწრაფად და უკონტროლოდ მრავლდება. ამიტომ, თუ მათ დავასხივებთ, ჯანმრთელ უჯრედებთან შედარებით, უფრო მეტ ტრავმას მიიღებენ და უფრო მალე მოკვდებიან. სხივურ თერაპიას ამ მიზნით თანამედროვე დროშიც იყენებენ. თუმცა, 20-იან წლებში ზოგადად, რადიაცია სამკურნალო საშუალებად იყო მიჩნეული და რადიაციული დასხივება ჯანსაღად ითვლებოდა. უფრო მეტიც, მცირე დოზით რადიაცია ჯანმრთელ ორგანიზმსაც სჭირდებოდა, ამიტომ, ბაზარზე გამოდიოდა უამრავი ნივთი, რომლებიც რადიაციულ წყაროს შეიცავდა. გამოდიოდა რადიუმიანი კბილის პასტა, ურანის შემცველი საღეჭი რეზინი. მუნდშტუკები ურანით, რომლებზეც არსებობდა მოსაზრება, რომ ნიკოტინის მავნე გავლენას ამცირებდა. ფრანგული კოსმეტიკური ქარხანა Tho-Radia უშვებდა თორიუმისა და რადიუმის შემცველ პროდუქციას. ძალიან გავრცელებული იყო საათები, რომელთა ისრები სიბნელეში ანათებდნენ სპეციალური საღებავით დაფარვის გამო. გამოდიოდა ასევე სიბნელეში მანათობელი სახლის სხვადასხვა სამშვენისები. ეს ნივთები დაფარული იყო სპეციალური დაპატენტებული საღებავით, რომელსაც UNDARK ეწოდებოდა. ის შეიცავდა რადიუმს. თავად რადიუმი სიბნელეში არ ანათებს. ანათებდა თუთიის სულფიდი, რომელიც რადიაციის არსებობისას ფოტონებს უშვებს. ამისთვის სულ მცირე რადიუმია საკმარისი. შესაბამისად, ასეთი საღებავით დაფარული ნივთები აბსოლუტურად უსაფრთხოდ ითვლებოდა და თუ სახლში ასეთ საათს დადგამდით, მართლაც არავითარი საფრთხე არ გელოდათ. დღეს, ბუნებრივია, რადიუმის შემცველ ნივთებს საწარმოებლად და გასაყიდად არ დაუშვებდნენ, თუმცა იმ პერიოდისთვის ეს ნორმალური იყო. არადა, საერთოდ არ იყო უსაფრთხო, იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ამ ნივთებს ამზადებდა.

რადიუმის შემცველ საღებავს ციფერბლატსა და სხვა ნივთების ზედაპირზე ფუნჯით ხელით დაატანდნენ. ამიტომ, ლიდერი საწარმო ამ სამუშაოს აძლევდა ახალგაზრდა ჯანმრთელ გოგონებს, რომლებსაც მყარი ხელი და სრულყოფილი მხედველობა ჰქონდათ. გოგონებს, საწარმოს სხვა თანამშრომლებთან შედარებით სამჯერ მეტს უხდიდნენ, რადგან ისინი მხატვრებად ითვლებოდნენ. თან სუფთა, ნათელ ოთახებში მუშაობდნენ, ამიტომ ასეთი სამუშაო ძალიან პრესტიჟული იყო. ამავე დროს, ხუმრობა საქმე ხომ არ იყო, რადიუმთან ჰქონდათ საქმე, ასეთ რომანტიკულ და პოეტურ ელემენტთან.

გარდა ამისა, საწარმოს ხელმძღვანელობა გოგონებს არწმუნებდა, რომ მათ ძალიან გაუმართლათ. რადიუმი ხომ საყოველთაოდ იყო აღიარებული, როგორც სამკურნალო საშუალება, ასევე კოსმეტიკური ჰიტიც. ჰოდა, სხვა ქალები უზარმაზარ ფულს იხდიდნენ ფრანგულ, რადიუმის შემცველ კოსმეტიკაში, მაშინ როცა, გოგონებს, მასთან ყოველდღიურად უფასოდ ჰქონდათ შეხება. ჰოდა, გოგონებიც ამ საღებავს ხან სახეზე ისვამდნენ, ხან ფრჩხილებზე, ხან ტუჩებზე. შემდეგ, საღამოს ქუჩებში ან კაფეებში მიმავალნი ერთიანად ანათებდნენ. ეს ისეთი იდუმალი იყო… ყველას მათი შურდა. ოღონდ, არ დავივიწყოთ, რომ იმ პერიოდში ადამიანები შხაპს კვირაში ერთხელ თუ იღებდნენ. ჰოდა, წარმოიდგინეთ ამ საწყლების ამბავი, საღებავშეზელილებს დღეების განმავლობაში რომ უწევდათ ყოფნა.

გარდა ამისა, გოგონები მუდმივად კვნეტდნენ ფუნჯებს, რომ ფუნჯის ბოლო წაწვეტებული ყოფილიყო და საღებავი სწორად და ზუსტად გადანაწილებულიყო ზედაპირზე. ამას მათ საწარმო ავალდებულებდა. გამოდის, რომ საღებავს ჭამდნენ კიდეც.

თუ მენდელეევის პერიოდულობის სისტემას ჩახედავთ, ნახავთ, რომ კალციუმი და რადიუმი ერთ ჯგუფშია. ეს ნიშნავს, რომ მათ მსგავსი თვისებები აქვთ. როდესაც რადიუმი ორგანიზმში ხვდება, ორგანიზმი მას ვერ ასხვავებს კალციუმისგან და ძვლოვანი ქსოვილისკენ უხსნის გზას. ამის შემდეგ, რადიუმი იქ სამუდამოდ რჩება, რადგან მისი ნახევრადდაშლის პერიოდი 1600 წელი გახლავთ. მთელი ეს დრო, რადიუმი გამოყოფს ალფა და ბეტა სხივებს, რომლებიც ძლოვან და სხვა ქსოვილებში გაივლიან.

ნახევრადდაშლის პერიოდი არის დროის ინტერვალი, რომლის განმავლობაშიც რადიოაქტიური ნივთიერების საწყისი მასის ნახევარი იშლება. ამავე დროის განმავლობაში რადიოაქტიური გამოსხივების ინტენსივობაც ორჯერ მცირდება.

გოგონებმა მასობრივად ავად გახდომა დაიწყეს. პირველ რიგში კბილები ასტკივდათ. დაუსივდათ ღრძილები და დაეწყოთ შეუქცევადი აბსცესები. მთელი ყბის ძვალი ფოროვანი და რბილი გახდა. იგივე მოუვიდა მათ კუჭს და სულ ღებინების შეგრძნება ჰქონდათ. ექიმები ხელებს შლიდნენ და ვერაფერს იგებდნენ. თანდათანობით ეშლებოდათ მთლიანი ძვლოვანი სისტემა და სახსრები. 1922 წელს პირველი გოგო გარდაიცვალა. 1924 წლისთვის უკვე 50 გოგონა იყო ავად და მათგან 9-მ სიცოცხლე ლეტალურად დაასრულა. გოგონებმა ნელ-ნელა ეჭვი შეიტანეს, რომ შესაძლოა ყველაფერში საღებავი ყოფილიყო დამნაშავე. თუმცა, Unites States Radium ყველანაირად უარყოფდა საღებავის საფრთხეს და გოგონებს აქეთ ადანაშაულებდა, უწესო ცხოვრებას ეწევით ალბათ და გაურკვეველი დაავადება აიკიდეთო.

ასევე, აბრალებდნენ უწიგნურობასა და სიბნელეს. აბა, ბნელი უნდა ყოფილიყავი, რომ რადიუმიანი საღებავი რამეში დაგედანაშაულებინა. რადიუმი, რომელიც კიბოსაც კი კურნავდა!

საწარმოს ხელმძღვანელობამ ჰარვარდის პროფესორი სესილ დრინკერიც კი დაიქირავა, რომ მას ყველაფერი შეემოწმებინა და დასკვნა დაეწერა. სესილმა მართლაც გულდასმით შეისწავლა ყველაფერი და დასკვნაში დაწერა, რომ დიახ, შესაძლოა ყველაფერი საღებავის ბრალი ყოფილიყო. ამ დასკვნის გამოქვეყნება აუკრძალეს, დაემუქრნენ და ურჩიეს ჩუმად ყოფილიყო. ხელმძღვანელობამ კი ახალი ექსპერტი მოიწვია, რომელიც მსუყე ჰონორარით მიახვედრეს, როგორი უნდა ყოფილიყო ახალი დასკვნის შინაარსი.

აი, ასე განვითარდა მოვლენები… ყველა დააშინეს და გააჩუმეს, გარდა, გრეის ფრაიერისა, რომელმაც საწარმოს სასამართლოში უჩივლა. ფაბრიკაში მხოლოდ ორი წელი გაჩერდა, შემდეგ ბანკში გადავიდა სამუშაოდ და სწორედ ამ ეტაპზე დაეწყო კბილების პრობლემა. მას ორი წელი დასჭირდა, რომ მოეძებნა იურისტი, რომელიც ამ საქმეს ხელს მოჰკიდებდა. უზარმაზარი მონსტრი ფაბრიკის წინააღმდეგ წასვლა იურისტებსაც ეშინოდათ. საბოლოოდ მოინახა ახალგაზრდა და გულადი ადვოკატი, რომელიც სასამართლოში ხუთი „რადიუმის გოგოს“ საქმეს წარმოადგენდა. ეს გოგონები იყვნენ-გრეის ფრაიერი, ედნა ჰასმანი, კატერინ შაუბი, ქინდა მაკდონალდი, ალბინა ლარისი. დაიწყო უპრეცედნტო სასამართლო პროცესი, რომელმაც სათავე დაუდო ამერიკაში თანამშრომლების შრომის უსაფრთხოებაზე ზრუნვას. ფაბრიკის მესვეურები ყველანაირად წელავდნენ პროცესს. ამასობაში, ორი გოგონა გარდაიცვალა. დანარჩენები კი სიცოცხლის ბოლომდე კომპენსაციის გადახდას დათანხმდნენ. ფაბრიკას კომპენსაციის გადახდა დიდხანს არ დასჭირვებია…

ამასობაში, პროფესორმა დრინკერმაც სულაც არაფრად ჩათვალა კორპორაციის მუქარა და თავისი კვლევის შედეგები სამეცნიერო ჟურნალში გამოაქვეყნა. სტატიამ სამედიცინო საზოგადოების ყურადღება მიიპყრო და ნათელი გახდა, რომ ექიმები, რომლებიც სიმსივნიანებს ასხივებდნენ, თავად ავადდებოდნენ კიბოთი. ნათელი გახდა ისიც, რომ რადიაცია მავნებელია და მასთან მუშაობა დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს. საღებავის საწარმო კი დახურეს.

გოგონებს, რომლებიც საღებავთან მუშაობდნენ „რადიუმის გოგონები“ შეარქვეს. იმ პერიოდში მათგან 109 ადამიანი გარდაიცვალა.

ზოგიერთი კი გადარჩა… მაგალითად მეი კინი, რომელიც გარდაიცვალა 2020 წელს, 107 წლის ასაკში. ფაბრიკაში მხოლოდ ერთი თვე იმუშავა, შემდეგ სამსახურიდან დაითხოვეს, რადგან ფუნჯის კბილებით წაწვეტებაზე უარი განაცხადა, საღებავის გემო არ მომწონსო. ჰოდა, როგორც ურჩი თანამშრომელი, სამსახურის გარეშე დატოვეს და, როგორც აღმოჩნდა, ამით სიცოცხლე გადაურჩინეს.

Olabs-რესურსი ეფუძნება იდეას, რომ ლაბორატორიული ექსპერიმენტები შესაძლებელია, განხორციელდეს ონლაინრეჟიმში, გაცილებით უფრო ნაკლები დანახარჯით, ვიდრე რეალურ სიტუაციაში. ასევე ხელმისაწვდომია მაშინ, როცა სკოლას ან მოსწავლეს არ აქვს შესაბამისი აღჭურვილობა, თუმცა ვიზუალური ეფექტის ნახვა უმნიშვნელოვანესია. რესურსი ხელმისაწვდომია ნებისმიერ დროსა და სივრცეში, მაშინ, როცა რეალური ექსპერიმენტისთვის საჭიროა განსაზღვრული დრო, ისიც შეზღუდული მოცემულობით. ვირტუალური ლაბორატორია საშუალებას აძლევს ყველა მოსწავლეს, ინტერნეტში ჩართული ტელეფონით (სმარტფონით) თავად ჩაატაროს ნებისმიერი ექსპერიმენტი. მასალა მუდმივად განახლებადია და მის ტექნიკურ გაუმჯობესებაზე მუდმივად მუშაობენ ინჟინრები. მასში გამოყენებულია მათემატიკური კანონზომიერებები. ონლაინლაბორატორიაში შესაძლებელია მიკროსკოპის გამოყენება, გაზომვების ჩატარება, მონაცემების შეგროვება, დამუშავება და გაანალიზება.

გთავაზობთ რამდენიმე საკითხს:

1. ფიზიკა – 7 კლასი – ჰუკის კანონი: https://cdac.olabs.edu.in/?sub=74&brch=9&sim=68&cnt=4

ვიდეო ინსტრუქცია;

2. ფიზიკა – 8 კლასი – ნივთიერების კუთრი სითბო ტევადობის გამოთვლა:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=1&brch=5&sim=323&cnt=4

ვიდეო ინსტრუქცია;

3. ფიზიკა – 9 კლასი – სიჩქარის დროზე დამოკიდებულების განხილვა

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=1&brch=1&sim=368&cnt=4

ვიდეო ინსტრუქცია;

4. მეცნიერება – წყლის ელექტროლიზი https://amrita.olabs.edu.in/?sub=96&brch=49&sim=317&cnt=4

ვიდეო ინსტრუქცია;

5. მეცნიერება – გულმკერდის მოდელი https://amrita.olabs.edu.in/?sub=96&brch=46&sim=419&cnt=4 ვიდეო ინსტრუქცია;
6. მეცნიერება – სოკოების გამრავლება https://amrita.olabs.edu.in/?sub=96&brch=46&sim=318&cnt=4 ვიდეო ინსტრუქცია.

გახსოვთ, ჰაკლბერი ფინი ჯიმთან ერთად ორსართულიან მცურავ სახლში ბალთებმოგლეჯილ სამგზავრო ჩემოდანს, თუნუქის ძველ სანათს, ბამბის დაძენძილ საბანს, ირმის დახვეულ ტყავს რომ იპოვის? ალბათ, თქვენც გააცოცხლებდით გონებაში პეპის სკივრიდან ამოქექილ ნივთებს: ტანსაცმელს, ჭოგრიტს, ძველებურ წიგნებს, ოქროს ფულით სავსე ტომარას… დედამიწის ცენტრის გამოსაკვლევად პროფესორი ლიდენბროკი საჭირო ხელსაწყოებს რომ იმარაგებს, თუ დაჰკვირვებიხართ? ეიგელის თერმომეტრი, მანომეტრი, ქრონომეტრი, წერაქვები, კომპასები, ღამის ჭოგრი, რუმკორფის აპარატი – ასე ერთად თავმოყრილი უცნაური სახელწოდებები სხვაგან არ შემხვედრია. სიერა-მორენას მთებში ფათერაკების საძებრად მიმავალმა დონ კიხოტმა ნახევრად დამპალ ჩემოდანში ჰოლანდიურ ტილოს პერანგებთან და ოქროს ფულთან ერთად ძვირფასყდიანი უბის წიგნაკი რომ იპოვა, ეს ეპიზოდიც ჩემს მეხსიერებაში დაილექა.

წიგნის კითხვისას დიდ სიამოვნებას მანიჭებს ნივთების ჩამონათვალი. სათითაოდ ვხაზავ, ვაკვირდები და ვცდილობ, გამოვიცნო მწერლის ჩანაფიქრი. მის ინტელექტსაც კიდევ უფრო ნათლად ვხედავ და მრავალფეროვანი ნივთები წიგნის გარემოს მეტ ინდივიდუალიზმს ანიჭებს.

წიგნებში აღმოჩენილი ნივთების მიხედვით მოსწავლეებისთვის საინტერესო გაკვეთილის ჩატარების სურვილი გამიჩნდა. სხვადასხვა ხერხით შეიძლება ნივთების ირგვლივ გაკვეთილის აკინძვა, მაგალითად:

1. სახალისო დავალებების შეთავაზება;
2. წიგნის გაცნობა;
3. ცნობისმოყვარეობის აღძვრა;
4. ახალი სიტყვების სწავლება;
5. ნივთების ჩამონათვალზე ინტეგრირებული გაკვეთილის დაგეგმვა და თარგმანზე დაკვირვება-შედარება;
6. კეთებით სწავლების ჩართვა – დიორამის ან ნივთების კოლაჟის დამზადება.

მოსწავლეთა ასაკის მიხედვით შევარჩიოთ წიგნები. ამოვბეჭდოთ ეპიზოდი, სადაც ნივთებია ჩამოთვლილი. დავურიგოთ ჯგუფებს და დავავალოთ, დააკვირდნენ ნივთების ნუსხას, გამოიცნონ წიგნის ჟანრი, პერსონაჟის ადგილმდებარეობა და მიზანი, გააანალიზონ ეპიზოდში აღწერილი სიტუაცია.

შემდეგ ამოწერონ უცნობი სიტყვები. განვუმარტოთ და შევავსებინოთ სიტყვის რუკა, მოიფიქრონ ახალი წინადადებები. მოვამზადოთ უცხო სიტყვათა პოსტერი და ფერადი ბუშტის გამოყენებით წყვილებში ვათამაშოთ მოსწავლეები. დაფაზე გაკრული პოსტერიდან უნდა ამოიკითხონ ერთი სიტყვა და მეწყვილეს გადაუგდონ ბუშტი. ასე სათითაოდ იქამდე უნდა ითამაშონ, სანამ სიტყვებს არ ამოწურავენ. ამ თამაშის წესები შეგიძლიათ სიტუაციის მიხედვით ცვალოთ, მაგალითად, ცოტა ხნის შემდეგ დაფიდან ჩამოხსნათ პოსტერი და რისი დამახსოვრებაც შეძლეს, იმ სიტყვების გამოყენებით განაგრძონ თამაში.

სიტყვების შესწავლის შემდეგ დაფაზე ვაკრავთ პოსტერს, რომელზეც დახატული იქნება  წიგნების  ყდები. იმ ეპიზოდის მიხედვით, რომელშიც ნივთებია ჩამოთვლილი, თითოეული წიგნის შესახებ ვესაუბროთ მოკლედ, ცნობისმოყვარეობის აღმძვრელი კითხვით დავიწყოთ და შემდეგ ყურადღება გავამახვილოთ წიგნის პერსონაჟებსა და მთავარ სათქმელზე.

 „ჯადოქრის ქუდი“ – ტუვე იანსონი

„დედა მუმინმა ბარგის ჩალაგება დაიწყო. მან ერთ ადგილას დაახვავა პლედები, ქვაბები, ყავადანი, უამრავი საჭმელი, მზესუმზირას ზეთი, ასანთი… შემდეგ ჩაალაგა ქოლგები, თბილი ტანსაცმელი, სათქვეფელა, ბალიშები, კოღოების ბადე, საბანაო კოსტიუმები, სუფრა და თავისი ჩანთა“. – გვ. 57-58

გაიხსენეთ, როდესაც პიკნიკზე მიდიხართ, რა ნივთებს ამზადებს დედა? – ამ კითხვით დავიწყებდი წიგნის შესახებ საუბარს. პასუხების მოსმენის შემდეგ კი ტუვე იანსონის „ჯადოქრის ქუდს“ გავაცნობდი: წარმოიდგინეთ, რომ ერთ მშვენიერ დღეს მეგობრებთან ერთად იპოვეთ ცილინდრი, მოგრძო ფორმის ქუდი და თქვენი ზაფხული ათასი საინტერესო, სახალისო, ცოტა საშიში და ამავე დროს, კეთილი ამბებით დაიხუნძლა. ამ ეპიზოდში მწერალმა დედა მუმინის ხასიათი გამოკვეთა. ის ძალიან მზრუნველი და თადარიგიანია. თუკი გსურთ, შეიტყოთ, რისთვის ამზადებდა დედა მუმინი ნივთებს, წაიკითხეთ წიგნი და თავად აღმოაჩინეთ.

ეპიზოდის მიხედვით შევთავაზოთ დავალების ინსტრუქცია:

• წარმოიდგინე, რომ დედა პიკნიკისთვის ემზადება. მოიფიქრე ათი საჭირო ნივთი, რომლებსაც დედა წასაღებად მოაგროვებდა და ჩამოწერე.
• თითოეულ ნივთს შეურჩიე ერთი შესაბამისი ზედსართავი სახელი, მაგალითად, თუკი ჩაწერ პლედს, როგორი იქნებოდა იგი: ჭრელი, ნაქსოვი, კუბოკრული თუ დალაქავებული?

„გედის საყვირი“ – ე.ბ. უაითი

„ბანაკში გამგზავრების წინა საღამოს სემი ზურგჩანთის ჩალაგებას შეუდგა. ჩაალაგა კედები და მოკასინები, ჩადო მაისურები, რომლებსაც გულზე ბანაკი „კუკუსკუსი“ ეწერა, პირსახოცში გაახვია და ჩადო ფოტოაპარატი, ჩააწყო ანკესი, კბილის ჯაგრისი, სავარცხელი და თმის ჯაგრისი, სვიტერი, პონჩო და ჩოგბურთის ჩოგანი; ასევე, ერთი დასტა ფურცლები, ფანქრები და საფოსტო მარკები, სამგზავრო აფთიაქი და წიგნი სათაურად „როგორ გავარჩიოთ ფრინველები ერთმანეთისგან“.

ოდესმე თუ ყოფილხარ ბანაკში ან რა იცი ბანაკების შესახებ? წიგნში „გედის საყვირი“ შენი ტოლი ბიჭი, სემი, ბანაკში მიემგზავრება. როგორც ხედავ, ძალიან საინტერესოდ გამოიყურება მისი ზურგჩანთა. ალბათ, იფიქრებ, ეს წიგნი ბანაკში თავსგადახდენილ თავგადასავლებზეა, თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი მონაკვეთია. სემთან ერთად შენ გაიცნობ გედების ოჯახს და მის ერთ-ერთ წევრს, ლუის. პატარა გედს ლაპარაკი არ შეუძლია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ვერავის მოხიბლავს და თავსაც გარიყულად გრძნობს. ლუი დედ-მამის ბუდიდან გაიქცევა და დამოუკიდებლად შეეცდება თავის დამკვიდრებას. შეიძლება, გაგიკვირდეს, როცა გაიგებ, რომ გედმა, სახელად ლუიმ, საყვირზე დაკვრა ისწავლა და საკუთარი შესაძლებლობებით ადამიანებიც მოხიბლა. სემი კი ლუის ერთგული მეგობარია. მუსიკოსი გედის ზღაპრული ამბების მიღმა ეს წიგნი სიკეთეს, მეგობრობას, გულწრფელობას, დანაშაულის აღიარებას გასწავლის, თავგადასავლებისა და საკუთარი ძალების სურვილს აღგიძრავს, ისეთი ადამიანების შემჩნევას გასწავლის,  რომლებსაც შეზღუდული შესაძლებლობები აქვთ და მათი ცხოვრების წესის გაცნობა კარგ მოქალაქედ გაქცევს.

დავალების ინსტრუქცია:

• წარმოიდგინე, რომ ბანაკში მიდიხარ. დახატე ზურგჩანთა და ის ნივთები, რომლებსაც ბანაკში წასაღებად მოამზადებდი.
• სემმა ბანაკისთვის ერთი წიგნი წაიღო, სახელად „როგორ გავარჩიოთ ფრინველები“. შენც შეარჩიე ერთი წიგნი ბანაკში წასაკითხად. დაწერე წიგნის ავტორი და სათაური. პასუხი წერილობით დაასაბუთე, რატომ წაიღებდი შენ მიერ შერჩეულ წიგნს?

„ექიმ დულიტლის მოგზაურობა“ – ჰიუ ლოფტინგი

„ამ ძებნაში მათ ბევრი საოცარი ნივთი აღმოაჩინეს, რომლებიც, სავარაუდოდ, მეკობრეებს გემების ძარცვით მოეგროვებინათ. რა აღარ იყო აქ: ობობას ქსელივით ნაზი ქიშმირის შალი – ოქრომკედით ნაქარგი და ყვავილებით მორთული; იამაიკური თამბაქოს ქილები; სპილოს ძვლის, ჩუქურთმიანი, არომატული ჩაით სავსე ყუთები; ძველი, მოხატული ვიოლინო, მარჯნისა და ქარვისაგან გამოთლილი ჭადრაკის ფიგურები; ხელჯოხი, რომლიდანაც სახელურს თუ ამოსწევდი, ხმალი ამოდიოდა; ფირუზისა და ვერცხლის არშიით დამშვენებული, ობოლი მარგალიტისგან დამზადებული ღვინის ჭიქები, მარგალიტებისგან გაკეთებული დიდი, ლამაზი საშაქრე… მაგრამ, აი, გასაღები კი, მთელ გემზე ვერსად იპოვეს“.

 შენ თუ იცნობ ვეტერინარს, ცხოველების მკურნალს? „ექიმ დულიტლის თავგადასავალი“ გაგაცნობს მსოფლიო ლიტერატურაში  ერთ-ერთ ყველაზე კეთილ ექიმს, რომელიც ფულს მეგობრისგან ისესხებს და დაავადებული მაიმუნების გამოსაჯანმრთელებლად შორეულ აფრიკაში გაემგზავრება. გზაში ბევრ ხიფათში გაეხვევა, თუმცა დამხმარე ძალებიც მყისიერად გამოუჩნდებიან ხოლმე. ერთხელ დელფინებმა წყალმცენარეებისგან მოქსოვილი ბადით ხახვი მიუტანეს, მერცხლებმა კი საბაგირო თოკი წვრილად დაშალეს, ნისკარტებზე გამოიბეს და ექიმის ძველი გემი მთელი სისწრაფით გააქროლეს. რას გვასწავლის ეს წიგნი? იმას, რომ სიკეთის კეთება მარტივი არ არის. სიკეთის გზის არჩევისას ბევრი ფათერაკი ხვდება ადამიანს, მაგრამ ამან არ უნდა შეგვაშინოს. სამყარო საჭირო დროს მუდამ გვიგზავნის კეთილ ძალებს და უფრო უშიშრებიც ვხდებით.

დავალების ინსტრუქცია:

• ექიმი დულიტლი და მისი ცხოველები მეკობრეების მიტოვებულ გემის განჯინაში ბევრ უცხო ნივთს იპოვიან. წარმოიდგინე, რომ მეგობრებთან ერთად მიტოვებულ გემზე აღმოჩნდი. ჩამოწერე ნივთები, რომლებსაც შენი წარმოდგენით იქ იპოვიდი. შეეცადე ნივთებს ზედსართავი სახელები შეურჩიო.

შემაჯამებელი დავალების ინსტრუქცია:

• შენ რომ მწერალი იყო, რის შესახებ დაწერდი წიგნს? შეარჩიე თემა – ზღვაზე, მთაში ან უცხო ქვეყანაში მოგზაურობა, მიტოვებულ კუნძულზე აღმოჩენა, მეკობრეობა, განძის პოვნა… დაწერე ერთი ეპიზოდი, რომელშიც აღწერდი მთავარი პერსონაჟის ზურგჩანთას. მოიფიქრე, რა ნივთებს წაიღებდა შენი გამოგონილი პერსონაჟი მოგზაურობის დაწყებისას.

ვფიქრობ, ნივთების ირგვლივ აკინძული გაკვეთილის შემდეგ მოსწავლეები თავადაც დაიწყებენ წიგნებში ნივთებზე დაკვირვებას, გაზიარებას და დროსთან ერთად წიგნებში აღმოჩენილი ნივთებით ავტორებისა და სათაურების კოლაჟს შექმნიან.