პროექტებით მუშაობა ეფექტურად შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც ფორმალური, ისე არაფორმალური სწავლების დროს. პროექტებით სწავლება მოზარდებში იწვევს ინტერესისა და მოტივაციის ამაღლებას. საკითხის მრავალმხრივ დანახვა და მისი ალტერნატიული გზით გადაჭრა ერთგვარი სტიმულია მოსწავლისთვის, რომელსაც მობეზრებული აქვს ტრაფარენტულად მიწოდებული ახალი მასალა. სწორედ ამიტომ არის აუცილებელი, მასწავლებელი მუდამ ზრუნავდეს სწავლების სასწავლო პროცესში სახალისო ელემენტების შეტანაზე. გარდა ამისა, ასეთი მეთოდები ეხმარება მოსწავლეს საკუთარი დასწავლის სტილის ჩამოყალიბებაში.

მეტად მნიშვნელოვანია და სახალისო ფიზიკის სწავლებისას მარტივი კვლევითი პროექტებით მუშაობა. განსაკუთრებით საინტერესოა ხოლმე პროექტებზე მუშაობისას მოსწავლეებისთვის რაიმე ალტერნატიული გზების ძიება და შეთავაზება. ასეთი მიდგომები ეხმარება მოზარდს ცოდნის აგებასა და ინტერგირებაში. მოსწავლეებს ხშირად ვაწვდით სამეცნიერო მეთოდით აღმოჩენილ და დამტკიცებულ დებულებებსა და კანონებს. თუკი მოზარდი თავად გახდება ამ აღმოჩენის თანამონაწილე, ეს იქნება საუკეთესო გზა, დაარწმუნო ახალგაზრდა საკუთარ შესაძლებლობებში.

საკუთარი კვლევის გზები, ჰიპოთეზის ჩამოყალიბება, გაზომვები, დამოკიდებული და დამოუკიდებელი სიდიდეების კლასიფიკაცია, გრაფიკების აგება, ცხრილების შევსება, ცდომილების გამოთვლა, შეცდომების მიზეზების ძიება, წინარე ცოდნასთან დაკავშირება და ახლის ფორმულირება, დასკვნების გამოტანა. სწორედ ასეთი მუშაობის საშუალებას გვაძლევს სასწავლო კვლევითი პროექტები.

წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ განხორციელებულ სასწავლო კვლევით პროექტს.

    სიტუაციური ამოცანა:

 გიორგის მასწავლებელმა მისცა დავალება, სახლში ლაზერის და ტრანსპორტირის საშუალებით განესაზღვრა სითხის გარდატეხის მაჩვენებელი. გიორგიმ ვეღარ ნახა ის ტრანსპორტირი, რომელიც უჯრაში საგულდაგულოდ ჰქონდა შენახული – უჯრაში მხოლოდ სახაზავი დახვდა. ის არ დაიბნა და დაგეგმა ახალი ექსპერიმენტი.

 გაზომვებისთვის გამოიყენა ლაზერი და სახაზავი, ასევე შესაბამისი ცოდნა მათემატიკიდან.

ცდის მიზანი:

 სითხის გარდატეხის მაჩვენებლის განსაზღვრა ექსპერიმენტის საშუალებით

   ლაზერის სხივი ეცემა A წერტილში და C გამოდის წერტილში. მარტივად შეიძლება გაიზომოს AB, BC და BD მანძილები.

ცდისთვის საჭირო ხელსაწყოები:

1. ჯამი ან სინჯარა;
2. სითხე (მაგ. წყალი, გლიცერინი);
3. ლაზერის გამანათებელი;
4. სახაზავი;
5. ფლომასტერი.

ცდის მსვლელობა:

1. სინჯარის ზედა ნაწილთან ფლომასტერით მოვნიშნოთ რაიმე წერტილი;
2. ლაზერის სინათლე მივმართოთ ამ წერტილისადმი რაიმე კუთხით ( ისარგებლეთ მოცემული ნახაზით);
3. სინჯარის ფსკერზე ფლომასტერით მოვნიშნოთ სხივის გამოსახულების შესაბამისი წერტილი;
4. სინჯარა ავავსოთ წყლით (გლიცერინით) მონიშნული წერტილის დონემდე;
5. იმავე კუთხით მივმართოთ ლაზერის სინათლე ზუსტად იმავე წერტილში;
6. მოვნიშნოთ სინჯარის ფსკერზე მიღებული სინათლის წერტილი;
7. ნახაზის გამოყენებით გავზომოთ მანძილები:

AB (სითხის სიმაღლე), BC და BD.

8. სამუშაო ფორმულის საშუალებით განვსაზღვროთ სითხის გარდატეხის მაჩვენებელი.
9. ექსპერიმენტი გავიმეოროთ სამჯერ (შევცვალოთ სხივის დაცემის კუთხე, ასევე შეიძლება შევცვალოთ სითხის სიმაღლე.
10. გამოთვალეთ სითხის გარდატეხის მაჩვენებელი და მისი საშუალო მნიშვნელობა.
11. მიღებული შედეგი შეადარეთ ცხრილის მონაცემებს.

დანართი:

    ზოგიერთი ნივთიერების აბსოლუტური გარდატეხის მაჩვენებელი

სასწავლო კვლევით პროექტებზე მუშაობისას ვფიქრობ, კარგი შეთავაზება იქნება სიტუაციური ამოცანები, მათი გააზრება, სამუშაო ფორმულის გამოყვანა და ამის შემდეგ ექსპერიმენტის ჩატარება; ასევე, მნიშვნელოვანია პრეზენტაციის მომზადება და ნამუშევრის არგუმენტირებულად, დასაბუთებულად გადმოცემა.

სარგებელი, რასაც მოსწავლეები ასეთი პროექტის განხორციელებით მიიღებენ, არის ის, რომ მსგავს სიტუაციურ ამოცანებს მომავალში იოლად და დამოუკიდებლადაც გადაწყვეტენ, გამოიყენებენ ნებისმიერი კვლევისას და ცხოვრების რეალურ სიტუაციებში.

ექსპერიმენტის შედეგები

https://drive.google.com/file/d/1y32hQm0VQ6jL9thRLlR85Cenio3iSR9t/view

ვინ ვარ მე?! ეს კითხვა ადამიანის ცხოვრების თანამდევი ნაწილია. მასზე პასუხის ძებნას ბავშვობიდან ვიწყებთ, თუმცა ამ უზარმაზარ სამყაროში საკუთარი ადგილისა და დანიშნულების აღმოჩენა არც ისე ადვილია. მე-კონცეფცია ნიშნავს პიროვნების აზრებსა და შეხედულებას საკუთარ თავზე. დადებითი და უარყოფითი შეხედულების მიხედვით კი თვითშეფასება ან დაბალია, ან – მაღალი.

როგორც წესი, თვითშეფასება ორი უმთავრესი ფაქტორის ზემოქმედების შედეგად ყალიბდება. იგი ეყრდნობა ხალხის წარმოდგენას ჩვენზე და ჩვენივე წარმოდგენას საკუთარ თავზე. ხშირად გარემოცვის დამოკიდებულება დომინირებს და ქმნის ყველაფერში ხელმოცარულ ინდივიდს, რომელიც საზოგადოების სარკეში დანახულ საკუთარ თავს უბრძოლველად იღებს და არც კი ცდილობს უკეთესი მომავლისკენ ნაბიჯის გადადგმას. თუმცა წარუმატებლობის მიზეზად საკუთარ თავზე გადაჭარბებული წარმოდგენაც შეიძლება იქცეს.

ობიექტური თვითშეფასების ჩამოყალიბება განაპირობებს ადამიანის თვითეფექტურობას, რაც მუდმივ პიროვნულ ზრდასა და განვითარებას უწყობს ხელს. თვითეფექტურ პიროვნებას სჯერა საკუთარი შესაძლებლობების, თუმცა თავი ყოვლისშემძლე არ ჰგონია. მას არ ეშინია შეცდომის დაშვების და პირველივე დაბრკოლებასთან ფარ-ხმალს არ ყრის. სამწუხაროდ, ჩვენს ქვეყანაში ზემოაღნიშნულისგან სრულიად საპირისპირო დამოკიდებულება დომინირებს. მარცხის გამო დაცინვა/დატუქსვა ან იმედგაცრუების ღიად გამოხატვა აღზრდა-გაკაჟების ერთგვარ იდეოლოგიურ ფენომენს წარმოადგენს. არადა, თვითეფექტურ ადამიანს მუდმივი გამარჯვების მოლოდინი კი არ ამოძრავებს, საკუთარ კომპეტენციაში ობიექტურადაა დარწმუნებული და იცის, რომ შეცდომაზე დაკვირვება და გამოსავლის ძიება ახალი გამოცდილების/ცოდნის შეძენის საკმაოდ ეფექტური მეთოდია.

დაბალი თვითშეფასების მქონე ადამიანები შეცდომის დაშვების შიშით უმოქმედოდ ყოფნას არჩევენ ან პირველივე დაბრკოლებასთან მოტივაციას კარგავენ. ყველაზე დიდ დემოტივატორს წარმოადგენს ე.წ. მკვლელი სიტყვები, რითაც ავტორიტეტული პირები (ოჯახი, სკოლა, საცხოვრებელი უბანი) გამუდმებით დომინირებენ ინდივიდზე და ისიც საკუთარ თავს საზოგადოების პოზიციაზე დაყრდნობით აფასებს. ამას გარდა, მოზარდები ხშირად ხდებიან არასწორი, გაზვიადებული შეფასების მსხვერპლი. ადრე თუ გვიან, პირველ მარცხს აუცილებლად იგემებენ და საზოგადოების მაღალი მოლოდინისგან განსხვავებული საკუთარი თავის დანახვა დიდ დარტყმას მიაყენებს მათ თვითშეფასებას.

ზემოაღნიშნული პრობლემები ხშირად ჩნდება სწავლის პროცესშიც. დაბალი თვითშეფასების მქონე მოსწავლისთვის ყოველი ახალი საკითხის დამუშავება დაუძლეველ დაბრკოლებად აღიქმება. შეიძლება პირიქითაც მოხდეს და დასახული მიზნ(ებ)ის მიღწევისთვის დაჭირო უნარ-ჩვევებით შეიარაღებული მოზარდი მაინც სწავლის/განვითარების დაბალი მოტივაციით გამოირჩეოდეს. „დამნაშავე“ ამ შემთხვევაშიც არაადეკვატური თვითშეფასებაა. შესაძლოა, ოდესღაც მისი მოსაზრება/ინიციატივა დაიწუნეს ან არაფრად ჩააგდეს, რამაც მას საკუთარი შესაძლებლობებისადმი რწმენა შეურყია.

როგორც ვხედავთ, არაადეკვატური წარმოდგენები (როგორც დადებითი, ასევე – უარყოფითი) აფერხებს პიროვნული ზრდის პროცესს და შედეგად ვიღებთ გადაჭარბებულ თავდაჯერებულობას ან შესაძლებლობის შეუსაბამო უმოქმედობას. არაადეკვატური შეფასების სასწორის ერთ პინას ამძიმებს კითხვა: „რაში მჭირდება სწავლა, მე ხომ ისედაც ყველაფერი ვიცი?!“ მეორეს კი – „მაინც არ გამომივა და რატომ უნდა ვცადო?!“

დაბალი თვითშეფასების მქონე მოსწავლეების ამოცნობა არ გახლავთ რთული. ისინი იშვიათად იჩენენ ინტერესს საგაკვეთილო პროცესის მიმართ, უჩივიან გადაღლას, თავს არიდებენ ურთიერთობებს და მხოლოდ საჭიროების შემთხვევაში ამყარებენ კომუნიკაციას. მათი ემოციური მდგომარეობა მყიფეა, ხშირად შფოთავენ და პატარა ბარიერსაც უდიდეს პრობლემად აღიქვამენ. ზოგიერთი მათგანი საკუთარი თავს ზემოაღნიშნული „მკვლელი სიტყვებით“ აფასებს (მე ხომ სულელი/მოუხერხებელი ვარ, არასოდეს გამომივა და ა.შ.). ამიტომაც ვსაუბრობთ სისტემატური, ეფექტური უკუკავშირის გაცემის აუცილებლობაზე, შეცდომებისადმი დამოკიდებულების შეცვლაზე, ემოციების მართვის უნარის განვითარებაზე და ა.შ. ადრე თუ გვიან, მოსწავლეები შეძლებენ მიმდინარე სასწავლო პროცესებისა და საკუთარი ქმედებების ობიექტურად შეფასებას, რაც, თავის მხრივ, დადებით გავლენას მოახდენს მათ თვითეფექტურობაზე.

მოსწავლეებს აუცილებლად უნდა მივცეთ ემოციების ვერბალიზაციის საშუალება. ეს მათ შფოთვას შეამცირებს და თვითშეფასებასაც აღარ მიაყენებს ზიანს. ემოციების გამოხატვასთან დაკავშირებული არაერთი აქტივობა არსებობს. მოსწავლეები მიუსადაგებენ თავიანთ განწყობებს სასწავლო მასალებს, ეძლევათ საკუთარი ემოციის კორექტულად გამოხატვის უფლება/საშუალება და სხვ. ალბათ გახსოვთ, როგორ ებრძვიან ერთგვარ შიშის ქამელეონს, ჯადოსნურ არსებას ბოგარტს (ჯ. როულინგი, „ჰარი პოტერი და აზკაბანის ტყვე“). მსგავსი ექსპერიმენტი ერთხელ მეც ჩავატარე დაწყებითი საფეხურის ერთ-ერთ კლასში, სადაც ზემოაღნიშნული ავტორის წიგნებს კარგად იცნობდნენ. ჯერ ზემოაღნიშნული წიგნის მიხედვით გადაღებული ფილმიდან ბოგარტთან ბრძოლის ნაწყვეტს ვუყურეთ. შემდეგ დავხატეთ ისეთი არსებები/მოვლენები, რომლებიც შიშს ან ბრაზს იწვევენ ჩვენში, ბოლოს კი ნამუშევრებს სასაცილო დეტალები დავამატეთ. ჩემი აზრით, ამ აქტივობამ უფრო დაგვაახლოვა, რადგან ერთად და თან სიცილით დავამარცხეთ თუნდაც ერთი უსიამოვნო ფიქრი.

რაც შეეხება წარუმატებლობის შიშს, ჩემი აზრით, ჩვენს აღსაზრდელებს პატარა მიღწევებით სიხარული უნდა ვასწავლოთ. მაქსიმალურად ფრთხილად უნდა მივუთითოთ შეცდომაზე, შევეცადოთ, გაკვეთილზევე გავასწორებინოთ და დადებითი კომენტარით განვამტკიცოთ მათი შრომა. მოსწავლეთა დამოკიდებულების შეცვლის მიზნით, კლასებში ხშირად ვაწყობ „შეცდომებზე ნადირობას“, შემდეგ კი ერთმანეთს ვეხმარებით ხარვეზების გამოსწორებაში. ამ გზით ტექსტის კორექტირების საწყის უნარებსაც ვეუფლებით და შეცდომის მიმართ შიშიც ნელ-ნელა ქრება.

დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებს უძნელდებათ შესასრულებელი სამუშაოს სწორად დაგეგმვა: დროის გადანაწილება, ვრცელი ინსტრუქციის საფეხურებად დაშლა, დავალების სრულად და თანმიმდევრულად შესრულება… საკუთარ ნაწერში ხარვეზების ხშირად აღმოჩენა კი მოსწავლეთა თვითრწმენას უქმნის საფრთხეს. ამიტომ დრო არ უნდა დაგვენანოს და, შეცდომების მიმართ დამოკიდებულების შეცვლასთან ერთად, მოზარდებს ინსტრუქციის სწორად წაკითხვა-გაგება ვასწავლოთ. ჩემს მოსწავლეებს ძალიან მოსწონთ ერთ-ერთი აქტივობა, რომელსაც ზემოაღნიშნული ხარვეზების აღმოჩენისას ვასრულებინებ. ვაძლევ გამართული დავალების ნიმუშს, რომლის მიხედვითაც უნდა ჩამოაყალიბონ ინსტრუქცია. ზემოაღნიშნული დავალების ერთგვარი ვარიაციაა მზა ინსტრუქციისა და არასრული დავალების ნიმუშის შედარება. მოსწავლეები ინსტრუქციას შლიან პატარა ნაბიჯებად და დავალებაში გამორჩენილ დეტალს ეძებენ. დაკვირვების უნარს ასევე კარგად წვრთნის არეული ტექსტის თანმიმდევრულად დალაგება, თხზულების გეგმის შედგენა, საყვარელი კერძების რეცეპტებისა და საყიდლების სიის შექმნა, საკლასო გამოკითხვა (კითხვარების შედგენა, შედეგების შეჯამება) და სხვ.

სასკოლო პრაქტიკისთვის სიახლეს აღარ წარმოადგენს თვითშეფასების ტესტები, რომლებსაც ფსიქოლოგები და საგნის პედაგოგები ადგენენ. მათი დახმარებით განსაზღვრავენ ინდივიდის თვითშეფასების დონეს და სასწავლო პროცესის მიმართ დამოკიდებულებას. პორტფოლიო, რეფლექსია, ყოველდღიური თუ ყოველკვირეული ჩანაწერები/სამუშაო დღიური, შესასვლელი/გასასვლელი ბილეთები, თვითშეფასებისა და გაკვეთილის შეფასების რუბრიკები… ეს იმ ინსტრუმენტების მცირე ჩამონათვალია, რომელთა დახმარებითაც მოსწავლეები განივითარებენ სასწავლო პროცესებისა და საკუთარი მიღწევების ობიექტურად შეფასების უნარებს, რასაც ადეკვატური თვითშეფასების ჩამოყალიბება მოჰყვება.

ნიმუში #1 

სამწუხაროდ, მასწავლებლებს ხშირად დრო არ რჩებათ შეფასების რუბრიკების გამოსაყენებლად (მათი შევსება უმეტესად გაკვეთილის დასასრულს იგეგმება, ამ აქტივობისთვის გამოყოფილი წუთები კი სამუშაო პროცესს ეწირება). ხანდახან გვგონია, რომ ყოველდღიური ზეპირსიტყვიერი უკუკავშირი დამატებითი ინსტრუმენტების ჩართვას აღარ საჭიროებს. თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ სასწავლო პროცესისა და მასში საკუთარი ჩართულობის შესაფასებლად საჭიროა ამ საკითხებზე დაფიქრება, რასაც ზემოაღნიშნული რუბრიკები (იხ. ნიმუშები) მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს  და მოსწავლეთა დამოკიდებულება თუ მოლოდინები უფრო კონკრეტული და გაზომვადი ხდება.

ძვირფასო მშობლებო, აღმზრდელებო, მკითხველებო, თქვენ უკვე გაეცანით რამდენიმე სტატიას ნაგისა ტაცუმის წიგნიდან: „დალაგების მაგია ბავშვებისთვის, ანუ როგორ ეხმარება ბავშვის განვითარებას წესრიგის დამყარების ხელოვნება“. ამჯერად, გაგაცნობთ ავტორის მოსაზრებებს წესრიგის დამყარების შესახებ ბავშვების ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინებით. ნებისმიერი ზრდასრული ადამიანისთვის ცნობილია, რომ სამი წლის პატარა საკმაოდ განსხვავდება თუნდაც რვა წლის ბავშვისგან, ამიტომ აუცილებელია, მშობლებს დავეხმაროთ, რათა მათ სწორედ განსაზღვრონ, რა ასაკიდან უნდა დაავალონ ბავშვს წესრიგის დამყარება დამოუკიდებლად და რა ასაკიდან უნდა შეწყვიტონ ამ პროცესში ჩარევა. ნაგისა ტაცუმი – ბესტსელერის იაპონელი ავტორი, მწერალი და ჟურნალისტი წერს: „დალაგებაზე ფიქრისას მივხვდი, რომ მასში გაცილებით დიდი შინაარსი დევს, ვიდრე მხოლოდ სახლის სისუფთავე და წესრიგი. დალაგებისა და წესრიგის დამყარებისას ადამიანი სწავლობს ნივთებთან სწორად მოქცევას; წესრიგისა და სისუფთავისათვის თვალ-ყურის დევნების დადებითი მომენტი ჩემთვის ის არის, რომ ის გვეხმარება სხვა ადამიანებთან ჰარმონიულად ვიცხოვროთ; და კიდევ ერთი მთავარი გარემოება: დასუფთავება ისეთი აქტივობაა, რომელიც ჩვენ გვეხმარება, ჩვენს გარშემო დავინახოთ სიახლეები. მინდა, ბავშვებმა პროცესის მიყოლა, მისით ტკბობა ისწავლონ, რათა ცხოვრების განმავლობაში ყოველთვის ეყოთ ძალისხმევა, კეთილსინდისიერად მოეკიდონ ნებისმიერ საქმიანობას. წესრიგის დამყარება – ასეთი უმნიშვნელო წვრილმანი და თან ისეთი უსერიოზულესი რამ არის, რომ მისი სწავლება თქვენს პატარას დაეხმარება, ჰქონდეს არა მხოლოდ დალაგებული და მოწესრიგებული ოთახი, არამედ ცხოვრების გზაზე თამამად და ხალისიანად იაროს“.

ნაგისა ტაცუმის მიაჩნია, რომ სავარაუდო ასაკობრივი ორიენტაცია არის 3, 6 და 10 წლის ასაკი. ამ ასაკობრივ პერიოდზე აქცენტი საკუთარ ბავშვობაზე, შვილებსა და სხვა გარშემომყოფ ბავშვებზე დაკვირვების შედეგია.

სამი წლის ბავშვი, სავარაუდოდ, უკვე საბავშვო ბაღში დადის, ექვსი წლისა სკოლაში იწყებს სიარულს, ათი წელი კი უკვე შეიძლება მისი პიროვნული „მე“-ს ჩამოყალიბების პერიოდად ჩაითვალოს. სამ წლამდე ასაკის პატარის მშობლები თავად წყვეტენ – რა, სად და როგორ დაალაგონ. ბავშვი მხოლოდ გარკვეულ მონაწილეობას იღებს ამ პროცესში. აქ მთავარია, უფროსებმა არ განუსაზღვრონ პატარას მხოლოდ დამკვირვებლის როლი. უთხარით ბავშვს: „მოდი ერთად მივალაგოთ“. და მართლაც დაიწყეთ ოთახის მოწესრიგება მასთან ერთად. ამ პროცესში საქმის ოთხმოცდაათ პროცენტს უფროსი ასრულებს, მაგრამ დარჩენილი ათი პროცენტი მაინც დაუტოვეთ პატარას. ყოველთვის მოიძებნება რაიმე მსუბუქი საქმიანობა, აი მაგალითად: წიგნის დადება კონკრეტულ ადგილას; სათამაშოს ყუთში ჩადება; ფეხსაცმლის კარადაში შენახვა. თანდათანობით ბავშვი ხვდება, რომ არსებობს გარკვეული პრინციპები, რომლებიც თანამიმდევრულად უნდა შესრულდეს წესრიგის დამყარებისას. საქმის დასრულების შემდეგ ბავშვი ისმენს მშობლის აღფრთოვანებულ რეპლიკებს: „რა სისუფთავეა! რა კარგად გამოგვივიდა ყველაფერი!“. პატარა ხვდება, რომ დალაგებულ ოთახში გაცილებით სასიამოვნოა, ვიდრე არეულ-დარეულ ოთახში და კიდევ იმას, რომ წესრიგს ყველასთვის სიხარული მოაქვს.

სამიდან ექვს წლამდე პერიოდში მშობლები ასწავლიან შვილებს გადაწყვეტილების მიღებას. დაახლოებით სამი წლიდან ბავშვები იწყებენ საუბარს, რომ თავად შეუძლიათ ყველაფრის გაკეთება. შეკითხვა „რატომ?“ – პატარების უსაყვარლესი შეკითხვა ხდება, სიჯიუტესთან და დაუმორჩილებლობასთან ერთად. სწორედ ამიტომ აუცილებელია, პატარებს ჰქონდეთ რაც შეიძლება მეტი შესაძლებლობა, თავად მიიღონ გარკვეული გადაწყვეტილებები. იაპონელი ავტორი დარწმუნებულია, რომ მცირე ასაკის ბავშვებსაც კი შეუძლიათ ფიქრი და საკუთარი მოსაზრებების ვერბალურად გადმოცემა. კარგი იქნება, ბავშვს მშობლებმა დაუსვან შეკითხვები: „როგორ ფიქრობ, სად შეიძლება ამ წიგნების დადება?“, „აი ამ ტანსაცმელს შენ კიდევ ჩაიცვამ?“, „მე ვფიქრობ, შენ გაიზარდე და ეს შარვალი აღარ გეტევა, ამიტომ იქნებ ვინმეს ვაჩუქოთ?“. შეკითხვების რაგვარობა, რა თქმა უნდა, სიტუაციის მიხედვით იცვლება. თავდაპირველად პატარა გიპასუხებთ, რომ მან არ იცის, როგორ მოიქცეს. ამ დროს უფროსების პოზიცია უნდა იყოს ფრთხილი, მან უნდა მიანიშნოს პატარას: „იქნებ ასე მოვიქცეთ?“; „იქნებ ასე სჯობდეს?“. თანდათანობით ბავშვი ხვდება, რომ არ არსებობს ერთმნიშვნელოვნად მართებული პასუხები და რომ ძალიან მნიშვნელოვანია მისი პირადი გადაწყვეტილებები. მშობლებმა ნელ-ნელა, თანამიმდევრულად უნდა მიაჩვიოს პატარა დალაგებას, რადგან ბავშვს, როგორც უკვე ბევრჯერ ვთქვით, წესრიგის დამყარება სულაც არ ეხალისება. მშობლის მითითების შემდეგ ის დაიწყებს სათამაშოების ყუთში ჩაყრას, მაგრამ სულ მცირე ხანში სხვა რამეზე გადაერთვება, თამაშს დაიწყებს. დედიკოს და მამიკოს ამ დროს მოთმინება მართებს, მათ კვლავ დალაგებისკენ უნდა მიმართონ პატარას ყურადღება და თან თავადაც დაეხმარონ მას. არც საქებარი სიტყვები უნდა დაიშურონ მშობლებმა, რადგან პატარას ძალიან გაუხარდება, რომ მან საქმე ბოლომდე მიიყვანა და შექებაც დაიმსახურა.

ექვსიდან ათ წლამდე ასაკი არის დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღების პერიოდი. ამ ასაკში ბავშვი სწავლობს წესების მიხედვით ქცევას, სხვა ადამიანებზე ფიქრს, მათი სურვილების შეძლებისდაგვარად გათვალისწინებას. ნაგისა ტაცუმის მიაჩნია, რომ ზუსტად ამ პერიოდში ბავშვი იწყებს საკუთარი თავის აღქმას, როგორც პიროვნება და ცდილობს, საკუთარ გადაწყვეტილებებზე დაყრდნობით იცხოვროს, მაგრამ სხვა ადამიანების მოსაზრებებიც არ უგულვებელჰყოს. ექვსიდან ათ წლამდე ასაკის ბავშვი, ასე ვთქვათ, ცდილობს, იმოქმედოს დამოუკიდებლად, იმ ცოდნის გამოყენებით, რომლებიც მათ მშობლებმა ასწავლეს.

თუ ბავშვის ოთახში აუტანელი უწესრიგობაა, ამ შემთხვევაში მშობლები იძულებული ხდებიან, მოიფიქრონ, სად შეინახონ საჭირო ნივთები ან რამდენი ნივთი დატოვონ და რამდენით შეამცირონ მათი რაოდენობა. უფროსებმა შვილებს ისე სასხვათაშორისოდ, მსუბუქად უნდა მიუთითონ, რომ დროა, წესრიგი დაამყარონ და თან რამდენიმე რჩევა მისცენ პატარებს. ეს სრულებით საკმარისია, განსაკუთრებით მაშინ, თუ შვილები თავად ითხოვენ დახმარებას. ბევრი მშობელი, რომელსაც სახლის სივრცე საშუალებას აძლევს, შვილს საკუთარ ოთახს მიუჩენს, რადგან პირადი სივრცე ბავშვებისთვის უკვე ძალიან მნიშვნელოვანი ხდება. თუ ცალკე ოთახი ოჯახისათვის მიუღწეველი ამოცანაა, მაშინ ბავშვს მცირე კუთხე მაინც უნდა ჰქონდეს გამოყოფილი, საკუთარი მაგიდით, თაროებით, რომელსაც მხოლოდ ის განაგებს და თავად არის პასუხისმგებელი იმ სივრცის მოწესრიგებაზე.

როდესაც მე დაწყებით სკოლაში ვსწავლობდი – უზიარებს საკუთარ მოგონებებს ქალბატონი მკითხველებს – მახსოვს ძალიან მიყვარდა დედაჩემის საკერავი მანქანის ქვეშ შეძრომა და გამოგონილ რეალობაში ჩაძირვა. კიდევ ძალიან მიყვარდა დერეფანში მდგარ კარადაში შეკუჭვა და იქ ნახევრადჩაბნელებულ გარემოში თოჯინებით თამაში. ისიც ძალიან კარგად მახსოვს, როგორი უსიამოვნო განცდა მიპყრობდა, როდესაც უცაბედად დედის ხმა გაისმოდა, რომელიც მოულოდნელად რეალობაში მაბრუნებდა.

საკუთარი „მე“-ს თანდათანობითი შემეცნება, გაცნობიერება ადამიანებს გვეხმარება – დამოუკიდებელ, განცალკევებულ პიროვნებებად ჩამოვყალიბდეთ. ამიტომ, მოდით, მივიღოთ ის ფაქტი, რომ ადამიანს შეუძლია საკუთარი პირადი სივრცის განკარგვა თავისივე ნება-სურვილის მიხედვით. აუცილებელია, უფროსებმა დაიმახსოვრონ და ბავშვსაც აუხსნან, რომ სახლი საერთო ტერიტორიაა, ისევე როგორც კარადები, მაგიდის ქვეშ არსებული სივრცეები და სხვა მსგავსი ადგილები, რის გამოც მათი სამალავებად ან სხვა რამისთვის არადანიშნულებისამებრ ხშირი გამოყენება არ არის სასურველი, რადგან ოჯახის წევრებს შესაძლოა ამის გამო დისკომფორტი შეექმნათ. სანამ ბავშვი ჯერ ათი წლისაც არ არის, უმჯობესია მის პირად სივრცეში შესვლა მშობლებისთვის შედარებით მარტივი იყოს, რათა მათ შეძლონ, თვალი შეავლონ ხოლმე მის სივრცეს, ოღონდ ისე, რომ უხეშად არ ჩაერიონ შვილის ცხოვრებაში. უფროსებს მხედველობიდან არ უნდა გამორჩეთ, რომ ბავშვის მიერ პირადი სივრცის საკუთარი შეხედულების მიხედვით განკარგვის თავისუფლებას მეორე მხარეც აქვს და ეს არის პასუხისმგებლობა, თავად აკონტროლოს იქ წესრიგი და სისუფთავე.

ათი წლიდან ბავშვი ხდება დამოუკიდებელი – მიაჩნია წიგნის ავტორს – ამ დროს ბავშვი თანდათანობით უახლოვდება, ე.წ., გარდატეხის ასაკს და დამოუკიდებლობას იძენს. ოჯახში უკვე გარკვეული წესებია შემუშავებული და დამკვიდრებული, ბავშვმა კარგად აითვისა წესრიგის დამყარების უნარ-ჩვევები და მშობლების დაუხმარებლადაც ახერხებს საკუთარი სივრცის მოწესრიგებას. ამ ასაკისთვის მშობლის დახმარება ბავშვის ოთახისა და მისი პირადი ნივთების მილაგებაში პრაქტიკულად საერთოდ უნდა გამოირიცხოს. ერთადერთი, რაც მშობლებს შეუძლიათ, გააკეთონ, მათ უნდა განაგრძონ ბავშვისთვის დამოუკიდებლობის სულ უფრო მეტი დოზით მინიჭება წესრიგის დამყარების საკითხებში. მაგრამ, მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ბავშვი მაინც ბავშვად რჩება და ის კვლავ უფროსებზეა დამოკიდებული როგორც მორალურად, ასევე მატერიალურადაც. ზოგჯერ საჭირო ხდება მისთვის ამის შეხსენება. თუნდაც მაშინ, როდესაც ის შეეცდება ოჯახში ახალი წესების შემოტანას. ამ დროს დედამ და მამამ საკუთარი პოზიცია უნდა დაიცვან. ასევე, მტკიცედ უნდა აუხსნან შვილს, რომ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები მათთან შეთანხმების გარეშე არ მიიღება, მაშინაც კი, როდესაც არჩევანი ბავშვის გასაკეთებელია.

მაშ ასე, წესრიგის დასამყარებლად აუცილებელია ხუთი ძირითადი პრინციპის დაცვა:

1. ნივთებისათვის მოსახერხებელი ადგილის გამონახვა;
2. ნივთების ოპტიმალური რაოდენობის განსაზღვრა;
3. ხშირი შეხსენებები, რომ ნივთის გამოყენების შემდეგ აუცილებელია მისი კუთვნილ ადგილას შენახვა;
4. ნივთების ისეთ ადგილას შენახვა, რომ მათი გამოყენება და შემდეგ კვლავ უკან დაბრუნება მოსახერხებელი და ადვილი იყოს;
5. მშობლებს შეუძლიათ საკუთარი სახლისთვის ინდივიდუალური წესების შემუშავება, რომელთა დაცვა ოჯახის ყველა წევრისთვის სავალდებულოა.

17 მაისს,  ხანგრძლივი, რიტუალური სატელეფონო საუბრისას დედაჩემმა მითხრა: „ჩვენზე ხომ არ ყოფილა დამოკიდებული, როგორები დავიბადებოდით – როგორი სურვილებით?“ წლების წინაც ასე ფიქრობდა. ანტიჰომოფობიური სატელევიზიო გადაცემების კვალის ძებნა არ უნდა დამეწყო.

დედებზეც საუბრობს ვირჯინია ვულფი „საკუთარ ოთახში“ – ვრცელ ესეში, რომლის თავიდან წაკითხვაც გადავწყვიტე. წინა თაობების, წინა საუკუნეების ქალებს იხსენებს – მათ, ვინც შემოხაზული წრის შუაგულში ჩააყენეს და სამოქმედო არე მკაფიოდ დაანახეს: ყველაფერი კარგად იქნებოდა, თუ საზღვრის, ჯებირის არსებობა ემახსოვრებოდათ, თუ ცხოვრების მიერ გამომეტებულს დასჯერდებოდნენ.

ავტორი შიშობს, „პირწავარდნილ ფემინისტად“ არ გამოვჩნდეო, მაგრამ ცხადი ხდება, რომ სადარდებელთაგან ეს ყველაზე მცირე უნდა იყოს: აბზაცი აბზაცს მოსდევს და მისი ნააზრევი უფრო და უფრო ემსგავსება საბრალდებო დასკვნას. „ქალები საუკუნეების განმავლობაში იმ მაგიური სარკეების როლს ასრულებდნენ, რომლებშიც მამაკაცები ბუნებრივზე ორჯერ უფრო მაღლები ჩანდნენ. ამ მაგიური ძალის გარეშე დედამიწა ალბათ დღემდე გაუვალი ჭაობებითა და ჯუნგლებით იქნებოდა დაფარული; არანაირი მემატიანე არ გვიამბობდა კაცობრიობის ომებისა და მათში საგმირო ამბების შესახებ. ძვლებზე ირმის კონტურების გამოყვანას თუ მოვახერხებდით დღემდე და პრიალა ქვებს თუ გავცვლიდით ცხვრის ტყავში, ან სხვა უბრალო ორნამენტებს, რასაც ჩვენი უპრეტენზიო გემოვნება გაწვდებოდა. ზეკაცები და ბედის რჩეულები არ იარსებებდნენ“. და იქვე – კიდევ უფრო მკაცრად: „როცა ქალი სიმართლის თქმას იწყებს, სარკეში მამაკაცის სილუეტი პატარავდება; მცირდება მამაკაცის ძალა არსებობისათვის ბრძოლაში. თვითრწმენის გარეშე მისთვის რთული ხდება, მიიღოს გადაწყვეტილებები, დაიპყროს ახალი ტერიტორიები, კანონები შექმნას, წიგნები წეროს […] მას სჭირდება სარკეები გარშემო, საუზმესა და სადილებზე, რომ საკუთარი თავი, სულ მცირე, ორჯერ უფრო მაღალი დაინახოს იმაზე, ვიდრე სინამდვილეშია“.

დასაფასებელი პირდაპირობაა, რომელიც, ცხადია, გამაღიზიანებელი იქნებოდა ორივე სქესის იმ წარმომადგენლებისათვის, საზოგადოებაში დამკვიდრებული ნორმებისადმი უპირობო მორჩილება რომ ცხოვრების წესად გაეხადათ. მწერალს კი უფრო და უფრო მეტი სინათლე შეაქვს აღწერილ სურათში, რაც, წესით, არასწორი დასკვნების გამოტანის შესაძლებლობას უნდა გამორიცხავდეს. ვირჯინია ვულფი ერთფეროვნების საფრთხეზეც გვაფრთხილებს: „ძალიან სამწუხარო იქნებოდა, ქალები რომ ისე წერდნენ, როგორც მამაკაცები, ან ცხოვრობდნენ, როგორც მამაკაცები, ან გამოიყურებოდნენ, როგორც მამაკაცები, რადგან ეს უზარმაზარი სამყარო, ალბათ, ძალიან ერთფეროვანი გახდებოდა, თუკი ორი განსხვავებული სქესის მაგიერ ერთი სქესით მოგვიწევდა მასში ცხოვრება. ნუთუ განათლებამაც, სქესებს შორის მსგავსებებზე მეტად, წინ სწორედ განსხვავებები არ უნდა წამოსწიოს და გააძლიეროს? რადგან მსგავსება ისედაც ძალიან ბევრი გვაქვს და თუ რომელიმე თანამედროვე მკვლევარი იმის ხელხლა აღმოჩენას და მტკიცებას აპირებს, რომ ორი სქესი სხვადასხვა ხის ტოტებს მიღმა არ გაჰყურებს სხვადასხვა ცას, ეჭვი მეპარება, ამ მკვლევარმა დიდი სამსახური გაუწიოს კაცობრიობას“.

წერისას გულწრფელობაა არსებითი და მწერალიც სწორედ ამას სთხოვს მათ, ვისაც ხის, მისი ტოტებისა და ტოტებს მიღმა დანახული ცის კვლევა ცხოვრების მთავარ საქმედ გაუხდიათ. აფრთხილებს კიდეც, საკუთარ სქესში, როგორც მკვლელ გალიაში, ისე არ გამოიკეტონ და ხანგრძლივი შრომის ნაყოფი გასახმობად არ გაწირონ. „საბედისწეროა წერისას საკუთარ სქესზე ფიქრი. მწერლისათვის საბედისწეროა, იყოს უბრალოდ ქალი ან კაცი; მას ორივე ბუნება უნდა გააჩნდეს. ქალისათვის საბედისწეროა, თუნდაც მცირედი აქცენტი გააკეთოს თავის სქესზე და დაიჩივლოს, თუნდაც სამართლიანად, ნებისმიერ წინააღმდეგობაზე, რომელიც მას გაჩნია, როგორც ქალს. და „საბედისწერო“ არ არის მხოლოდ მძაფრი სიტყვა, რადგან ყველაფერი, რაც ასეთი გაქანებით დაიწერება, სიკვდილისთვისაა განწირული. ის მთავარი მარცვლის გაღვივებას ვერ მოახერხებს. როგორი ბრწყინვალე და ეფექტური, ძლევამოსილი და ოსტატურიც არ უნდა ჩანდეს ერთი-ორი დღის მანძილზე, ადრე თუ გვიან მაინც გახმება; სხვების გონებაში ვერ ჰპოვებს ნიადაგს“.

ვირჯინია ვულფის ამ ესეში მრავალი ბილიკია, რომელსაც შეიძლება გაჰყვე – იმ იმედით, რომ საკუთარ თავს მიგაახლოებს, საკუთარი ოთახის ჩრდილებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანს შეგამჩნევინებს. მე მხოლოდ ერთი ამოვირჩიე – რომელიც წლების წინაც მომწონდა და წერისადმი ჩემი დამოკიდებულების სისწორეში მარწმუნებდა. ორი ბუნებისა კი მხოლოდ მწერლები არ არიან – ყველაა, განურჩევლად იმისა, რამდენად თანაუგრძნობენ 17 მაისს ფერადი დროშების ფრიალით გართულებს.

(აკა მორჩილაძის „ფრიდონიანის“ მიხედვით)

 პოსტმოდერნიზმი თანამედროვეობის ენაა და, სხვა ღირსებებთან ერთად, მისი ესთეტიკის ხიბლი იმაშიცაა, რომ ის ახალ სიცოცხლეს სძენს ჩვენ მიერ უკვე კარგად გააზრებულ არქეტიპებს. თანაც ეს ახლებური გააზრება, რასაკვირველია, არ არის გადამღერება; ის შეიცავს უცხოს, საოცარის, ნოვატორულის, მიგნების, აღმოჩენის, ახალი წახნაგების გამოკვეთის სიხარულს. პოსტმოდერნი პირობითად და მეტაფორულად 3D ტექნოლოგიაა მწერლობაში. ის მოიცავს ძველი (რელიგიური, მითოსური, ისტორიული, ლიტერატურული პლასტების) და მეოცე საუკუნის დასაწყისის მოდერნისტული ესთეტიკის დაშიფრული, კოდირებული, ორიგინალური ენობრივი თამაშების, ალუზიების, ალეგორიების ეკლექტიკას და ამასთან ერთად – თანამედროვეობის აქტუალურ ქვეტექსტებსა თუ აქცენტებს. ამიტომაც მიმზიდველია პოსტმოდერნისტული ტექსტი. ის მრავალშრიანია, დამაფიქრებელი, კვლევა-ჩხრეკისკენ უბიძგებს მკითხველს. არ არის მასისთვის, გარკვეული ინტელექტუალური რესურსის გარეშე მისი გაგება-გააზრება შეუძლებელია.

„ვეფხისტყაოსნის“ მეორეხარისხოვანი პერსონაჟებიც კი იმდენად უკვდავ არქეტიპებად არიან ქცეულნი ჩვენთვის, რომ მათთან დაკავშირებული სიახლეებიც არ უნდა იყოს მოულოდნელი, მაგრამ აკა მორჩილაძეს ნამდვილად ეხერხება მკითხველის გაოცება ექსტრავაგანტული თემებით, იდეებითა და მათი გადაწყვეტის შოკისმომგვრელი მეთოდებით. ჩემთვის ამის ნიმუშია მისი მოთხრობა „ფრიდონიანი“, სადაც მან ჩვენთვის კარგად ნაცნობი და საყვარელი გმირი, მულღაზანზარის მეფე ნურადინ-ფრიდონი, სულ სხვა რაკურსით გააცოცხლა. დაარქვით ამას, თუ გნებავთ, მწერლური ეპატაჟი, ლიტერატურული პროვოკაცია, მთავარია, რომ ის იზიდავს მკითხველს, საინტერესოდ იკითხება, დამაფიქრებელია, ანალიზისა და სინთეზის უმაღლეს რეგისტრებზე გაჰყავს მოსწავლეები, აბიტურიენტები, სტუდენტები, მკვლევრები, უბრალოდ ლიტერატურის მოყვარულები. თანაც მწერალი ამ დამაინტრიგებელ ამბებს ყოველგვარი მანჭვა-გრეხისა და სიყალბის გარეშე, გულწრფელად, დამაჯერებლად გვიყვება.

მოთხრობის ფაბულა ასეთია: ზღვისრეთის გამგებელი ნურადინ-ფრიდონი ისე დაბერდა, რომ საკუთარი ასაკიც აღარ ახსოვდა. ვარსკვლავთმრიცხველები ამბობდნენ, სულიერების ისეთ წერტილს მიაღწია, აღესრულება, როცა თავად გადაწყვეტსო. მაგრამ ის სიცოცხლით ტკბებოდა და სიკვდილზე არ ფიქრობდა. ქალები აღარ აინტერესებდა. ზღვის სანაპიროზე სეირნობდა ფეხშიშველი. მისი გაზრდილი 38 მირზა განაგებდა 38 ქვეყანას. ქვეყნიერების ფადიშაჰი თაყვანს სცემდა ნურადინს. ის არაფერს ჭამდა, მხოლოდ ხურმის ჩირს გეახლებოდათ და ადამიანის მთავარ საკვებად წყალი მიაჩნდა. მოხუცი მეფის ერთადერთი ვნება საკუთარი საგმირო-სარაინდო ამბების ეპოსად ქცევა და სახელის უკვდავყოფა იყო. ნაირგვარ ფურცლებზე იწერებოდა მისი თავგადასავლები, გარდა ღორის ტყავისა (აქ მინიშნებაა ნურადინის არატოლერანტულ ბუნებაზე – მ.ს.). მუდმივად უკირკიტებდა 16 წიგნს, რომლებშიც მისი ხოტბა ეწერა. მისი მსახური ჩელები 7 წელი აგროვებდა ამ წიგნებს და მეორე 7 წელი იმახსოვრებდა. 15-წლიანი მივლინების შემდეგ დაბრუნდა სასახლეში და მეფეს მუხლებში ჩაუვარდა მათი ჩაწერის ნებართვის მოსაპოვებლად. კარის მეხოტბე აბუ ქააბ ალ სარი წუხდა, მელექსე აქ ვარ და გარედან მოტანილი ბოდვები რა საჭიროაო?

რამდენიმე ხნის შემდეგ ჩელებმა დაწერა, რომ ხალხის მიერ გამოთქმული „ნურადინ-ნამეს“ 16 წიგნის ჩაწერა დაასრულა. ჩელები ამ წიგნებს ყოველდღე უკითხავდა ნურადინს. ბოლო არ უჩანდა მათ ჩასწორებას. უსაზღვრო იყო ჩელების მოთმინება და ერთგულება. ბოლოს ეჭვიც კი ეპარებოდა, ნუთუ სწორედ ეს ამბები მოვიტანე დიდი ხნის წინო?

ერთხელ ნურადინმა შირვანშა საით მუმისგან წერილი და საჩუქარი მიიღო. მადლიერი შვილობილი ნურადინს უგზავნიდა ურჯულოთა ენიდან თარგმნილ წიგნს, რომელშიც ავტორს ნურადინის ამბავიც შეეტანა. წიგნს „ჰუნდურელ-ნამე“ ერქვა. შირვანშა მამობილს სთხოვდა, ამ წიგნის შესახებ თავისი აზრი მოეწერა.

ნურადინმა საპასუხო წერილში ჩელებს უკარნახა, რომ „ჰუნდურელ-ნამეში“ აღწერილი ამბავი საგმიროდ კი გამოიყურებოდა, მაგრამ „არ მომხდარიყო და ვერასოდეს მოხდებოდა“. მას ახსოვდა ორი კაცი, რომლებიც ნურადინს დახმარებას სთხოვდნენ, მაგრამ მათ სიტყვებში მიზეზი საგმირო საქმისა ვერ დაენახა და უარით გაესტუმრებინა.

ერთხელაც ნურადინმა ჩელებს სთხოვა, ასუიტელი ბრძენი ალ ქაუსი მოეწვია მასთან. ალ ქაუსი დაბადებიდან კუტი და ბრმა იყო. ნურადინი ალ ქაუსს „ჰინდურელ-ნამეს“ შესახებ ესაუბრებოდა. ამბობდა, რომ ქაჯთა ქალაქში არასდროს ყოფილა, მავრები მხოლოდ ალეპოში ჰყავდა ნანახი – ქუჩაში დანით ჩხუბობდნენ ხოლმე. მას არასოდეს გაუტაცია ქალი ქაჯთა ქალაქიდან. „განა ქალის მოტაცება შესაძლებელია? ან რატომ უნდა მოიტაცო ქალი, როცა მისი ყიდვა შეგიძლია?“ – კითხულობდა ნურადინი. ქალის გატაცება ქურდობად მიაჩნდა. ალ ქაუსი ამბობდა, რომ ურჯულოთა ქვეყნებში ეს საგმირო საქმეა, რომ დრო ყველას ყველაფერს ავიწყებს, ნურადინის არსებობას და საგმირო საქმეებსაც დაივიწყებენ, დარჩება მხოლოდ ხსოვნა ჩელებისა, რომელსაც მისი ამბები მოუგონია. ნურადინი შეძრა ბრძენის სიტყვებმა და დილას მისი გაქრობით დამფრთხალმა მსახურებმა საჯინიბოში იპოვეს, დამწუხრებული იმეორებდა: „ჩვენ გავქრებით, როგორც ცხენის ნაკელი, მიწას შევერევითო“… ნურადინმა ალ ქაუსთან გაიხსენა, რომ არც ყმაწვილი იყო და არც ახლანდელივით თვალმიბლეტილი, როცა ურჯულოს წიგნში მოხსენიებული ორი კაცი ესტუმრა. ფრიდონმა წყალი და ჩირი გაუგზავნა სტუმრებს და შეუთვალა, რომ წყალს მაგრილობელი შარბათი შეცვლიდა, ხოლო ჩირს – ჯეირნის მწვადი, მაგრამ უცხოებმა მოსვენება არ მოისურვეს. მავრებთან საომრად მიდიოდნენ და ფრიდონს სარდლობას სთხოვდნენ. ჯარი არ ჰყავდათ. მისრელი ჭაბუკი ტკბილად საუბრობდა. ინდო უტყვი იყო. ინდოზე მისრელი ამბობდა, ტახტის მემკვიდრეა, ხოლო მე სპასპეტი ვარო. ფრიდონს ეუცხოვა უჯარო სპასპეტი. მისგან 200 კაცს ითხოვდნენ, პატივსა და ალაფს ჰპირდებოდნენ. ფრიდონს ეჭვი შეეპარა. ვერ გაეგო, რა გასჭირვებოდათ ისეთი, რომ მათ სამოსს ორი ფრჩხილი მტვერი ედო. ისინი გამოტყდნენ, რომ მავრებისგან ქალი ჰყავდათ მოსატაცებელი. ფრიდონმა მისრელს უთხრა, რომ ვერ გაეგო, როგორ შეეძლო ქალის ქურდობა. ჭაბუკმა მიუგო: „…არ არის ქურდობა… ეგებ ეს ყველაზე კარგი საქმე იყოს, რის მოხერხებაც ალაჰმა დამავალა“…

ფრიდონმა ისიც გაარკვია, რომ ქალი ინდოს საცოლე ყოფილიყო. სტუმრებს უთხრა, რომ მზად იყო, მიეცა ყველაფერი, მაგრამ ქალის გულისთვის ყმათა ხოცვის ცქერა არ შეეძლო, მებრძოლის წესად არ მიაჩნდა ქალის გამო ცეცხლის გაჩენა. ერჩივნა, ოქრო და ვერცხლი გაეღო ქალის გამოსასყიდად. მისრელმა თქვა, რომ ქალს მათ არ მიჰყიდიდნენ. ფრიდონს არ მოეწონა მისრელის საუბარი და ინდოსთან ახლობლობა, არც ინდოს მდუმარება. როცა უთხრა, რომ ქალის დასაუფლებლად მახვილის ხმარება გაუმართლებლად მიაჩნდა, მისრელმა მიუგო: „არის ქვეყანა ამ ქვეყნის გარდა“… მოყმეთა წასვლის შემდეგ ფრიდონმა თავის მარჯვენა ხელს, ყასიმ საიბს, სთხოვა, 200 კაცით უკან გაჰყოლოდა, მოხეტიალე მშვილდოსნად გასცნობოდა, შეეთავაზებინა ალაფის მეათედის ფასად სალაშქროდ წაყოლა.

ყასიმი შემოდგომაზე დაბრუნდა, ქალის გამოხსნისა და ინდო ჭაბუკის ბედნიერების ამბები მოუტანა, მაგრამ მისი მონათხრობი „ჰინდურელ-ნამეს“ სიუჟეტს არ ჰგავდა. ამ წიგნში ეწერა, რომ ფრიდონი, ინდო და მისრელი წავიდნენ, გააცამტვერეს ქაჯთა ქალაქი, საიდანაც ქალი გამოიხსნეს. ფრიდონი დაბეჯითებით იმეორებდა: „არა ვყოფილვარ ქაჯთა ქალაქში! ანდა მავრები რა მეომრები არიან?“ თურმე ყასიმს მოუკლავს 27 ისრით და 14 ხმლით. ფრიდონი დარდობდა, რომ ვერ მიისაკუთრებდა გმირობას, რომელიც არ ჩაუდენია და დასძენდა, რაც იქ არის აღწერილი, საამოა, მაგრამ ტყუილიაო.

ალ ქაუსი ნურადინს არწმუნებდა, რომ მას არასოდეს დაივიწყებდნენ იმ ამბის გამო, რომელიც არ ჩაუდენია, სხვა გმირობებს კი არ დაიჯერებდნენ. ამ სამს საუკუნო ძმებად გამოაცხადებდნენ. ფრიდონი წუხდა, დაეწერათ, რომ ორმა აიღო ის წყეული ციხეო, რაზეც ბრძენმა მიუგო: „მათ მიაჩნიათ, რომ ყველაფერს სამი აკეთებს… თქვენც სამნი ხართ. თქვენ სამნი რჩებით“.

ნურადინ ფრიდონის უკანასკნელი სიტყვები იყო: „მაინც არავინ დაიჯერებს“…

პატრონის სიკვდილის შემდეგ ჩელები ჰამიდ სალამ ჰაჯი ჩელებად იქცა, რადგან მექა მოვლო, ფადიშაჰის ერთ-ერთ დივანში მსახურობდა ყალმოსნად. „ზღვისრეთ-ნამეს“ წიგნებს ზანდუკში ინახავდა, ხოლო როცა სთხოვდნენ, გვიამბე რამე ნურადინ-ფრიდონის შესახებო, ჰყვებოდა, როგორ გამოიხსნეს მისმა პატრონმა და ორმა ჭაბუკმა მავრთა ტყვეობიდან მზეთუნახავი. სხვა ყველაფერი ზღაპარიაო, – ამბობდა.

„ვეფხისტყაოსნის“ ნურადინ-ფრიდონი და აკა მორჩილაძის ზღვისრეთის მეფე რომ შევადაროთ, ასეთ კონტრასტულ სურათს მივიღებთ:

ნურადინ-ფრიდონი მხოლოდ ერთ რამეში ეთანხმება „ვეფხისტყაოსნის“ ესთეტიკას. ის ისევე მოიხსენიებს ვაჭრებს, როგორც – ავთანდილი: „ვაჭრად!“ – სუნთქვა გაუჭირდა ნურადინ ფრიდონს, – „ვის გაუგია ვაჭართა გმირობა… ვაჭარნი ჯაბანნი არიან“. პოსტმოდერნისტული ტექსტის ირონიული ხასიათი სწორედ ამგვარ დეტალებში ცხადდება. თანამედროვე პოსტმოდერნისტული პროზის საინტერესო ავტორი ზურაბ ქარუმიძე პოსტმოდერნიზმის შესახებ წერდა, რომ მისი მახასიათებელია ერთგვარი სიმულაკრუმების შექმნა და აი, სწორედ ამგვარ სიმულაკრუმად მიგვაჩნია ეს დეტალი აკა მორჩილაძის ტექსტში.

აკა მორჩილაძის ეს მოთხრობა საუკეთესო მასალაა მასწავლებლისთვის მეათე კლასში „ვეფხისტყაოსნის“ სრულ ტექსტზე მუშაობის და მეთორმეტე კლასში სააბიტურიენტო აქტივობების დროს, ვინაიდან იძლევა ანალიზისა და სინთეზის შესაძლებლობას, ხატოვანია, გამომსახველი, დამაინტრიგებელი, მკვეთრი და მეტყველი. კოლეგებს ვურჩევ, აკა მორჩილაძის „ფრიდონიანი“ წააკითხონ საშუალო საფეხურის მოსწავლეებს, დაგეგმონ „ვეფხისტყაოსანთან“ მისი კავშირის თემაზე რეფერატები, სლაიდშოუები, სინთეზირების თხზულებები და ლიტერატურული ესეები, შექმნან სხვადასხვა ესთეტიკის ლიტერატურული პორტრეტები, კომიქსები, ახალი სცენარები, კომენტარების უჯრები. ეს უკანასკნელი ჩემი უსაყვარლესი აქტივობაა. ახალი ტექსტის კითხვის დროს თავადაც ვაკეთებ და მოსწავლეებსაც ვთავაზობ. ვორდის ფაილში ვაწყობ დაახლოებით ამგვარ მარტივ სქემას:

მსგავსი სქემა მკითხველს ეხმარება ტექსტის აღქმა-გააზრებაში, მკვლევარს – წერასა და აღმოჩენაში, მოსწავლეს – მაღალი სააზროვნო უნარების განვითარებასა და სხვადასხვა ტიპის ანალიტიკური ტექსტების შექმნაში.

ლიტერატურა მხოლოდ ფილოლოგების კვლევის საგანი არ არის. შედევრებით მხოლოდ ლიტერატურათმცოდნეები და ფილოსოფოსები არ ინტერესდებიან. დიად წიგნებს განსაკუთრებული ყურადღებით კითხულობენ სოციალურ მეცნიერებათა წარმომადგენლები, მათ შორის – პოლიტოლოგებიც.

პოლიტოლოგიის დასავლური სკოლების გამორჩეული ინტერესის საგნად მიიჩნევა „ჰარი პოტერი“. პოტერის თავგადასავალი დახუნძლულია პოლიტიკის მეცნიერებისთვის საინტერესო უამრავი კატეგორიით. ჯადოსნურ სამყაროში ვხვდებით სოციალურ მოძრაობებს, სხვადასხვა იდეოლოგიას, მმართველობის ურთიერთგანსხვავებულ სისტემებს, საერთაშორისო ურთიერთობათა თეორიებს და ა.შ. ყველა საკითხის ერთბაშად მიმოხილვა შეუძლებელია, ამიტომ გთავაზობთ, ყურადღება ერთ დეტალზე შევაჩეროთ.

პოლიტიკა ძალაუფლებრივი ურთიერთმიმართებების პროცესია. ძალაუფლება პოლიტიკურ სივრცეში გადამწყვეტი მნიშვნელობის ფენომენია. საინტერესოა, ძალაუფლების რომელ წყაროებს ვხვდებით გენიალური ბრიტანელი მწერლის მიერ შექმნილ მაგიურ სამყაროში.

წიგნის ერთ-ერთი ყველაზე ძლევამოსილი პერსონაჟი ლორდი ვოლდემორტია. ძალაუფლების მოხვეჭის გზაზე მან ყველა უპატიოსნო მეთოდი გამოიყენა, დაარღვია დაწესებული კანონები, დაიხმარა ბნელი ძალები, სასტიკად გაუსწორდა მოწინააღმდეგეებს, ხელი შეუწყო ტერორისა და ძალადობის, უსამართლობისა და განუკითხაობის დამკვიდრებას. ტომ რიდლი (ასეთია ლორდ ვოლდემორტის ნამდვილი სახელი და გვარი) ხელმძღვანელობდა პრინციპით, რომლის თანახმადაც, სიკეთე და ბოროტება არ არსებობს; არსებობს მხოლოდ ძალაუფლება, რომლის ხელში ჩაგდება სუსტებს არ შეუძლიათ.

ბნელი ლორდის მეთოდები საკმაოდ ნაცნობია მაგლების (არა-მაგების) სამყაროსთვის. წიგნის მთავარი ანტაგონისტის პროტოტიპებს აღმოვაჩენთ მეოცე საუკუნის ევროპელ თუ აზიელ დიქტატორებს, დესპოტებს, „რეალპოლიტიკის“ მიმდევარ ლიდერებს შორის. მათთვის მიზანი ამართლებს საშუალებას, მიზანი კი ძალაუფლებაა. ასეთი ადამიანებისთვის ხელისუფლების მთავარი წყარო ძალადობაა.

დიდი ბრიტანეთის მაგიურ ნაწილში განსაკუთრებული გავლენა აქვთ რამდენიმე საგვარეულოს წარმომადგენლებს. ისინი თავს სუფთა სისხლის ჯადოქრებად მოიხსენიებენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ ოჯახებში ყოველთვის ჯადოქრები იბადებოდნენ და არა ჩვეულებრივი ადამიანები. ტრადიციულად, ასეთ საგვარეულოთა წარმომადგენლები ძირითადად ერთმანეთზე ქორწინდებიან და მაგების საზოგადოებაში პრივილეგიებით სარგებლობენ. სოციალურ პრესტიჟს „ჰარი პოტერის“ სამყაროშიც თან ახლავს უკეთესი ფინანსური მდგომარეობა და მასთან დაკავშირებული სხვა სიკეთეები. მაგიური არისტოკრატიის თვალსაჩინო წარმომადგენლებად შეგვიძლია მივიჩნიოთ მალფოები. ისინი, ფაქტობრივად, აკონტროლებენ მაგიის სამინისტროს ბიუროკრატიას, არიან ჯადოქრობის საუკეთესო სკოლის, ჰოგვორტსის, მზრუნველთა საბჭოს წევრები, ცხოვრობენ მდიდრულ სასახლეებში, აქვთ შთამბეჭდავი კაპიტალი ბანკში… რაც მთავარია, სოციალურ იერარქიაში მათი გაბატონებული მდგომარეობა დროებითი არ არის და თაობიდან თაობას გადაეცემა. სუფთა სისხლის მქონე ოჯახები ძალაუფლებას კარგავენ, თუ იერარქიის მაღალი საფეხურიდან ჩამოსვლას გადაწყვეტენ, თანასწორ კავშირს დაამყარებენ მაგლური წარმოშობის ჯადოქრებთან და საზოგადოების სხვა, შედარებით „დაბალი რანგის“ წევრებთან. მაგალითად, უიზლების საგვარეულოც უძველეს არისტოკრატიას მიეკუთვნება, მაგრამ უიზლებმა განსაკუთრებული სიმამაცით გაიბრძოლეს აბსოლუტური ძალაუფლების წინააღმდეგ, უარი თქვეს საზოგადოების სუფთასისხლიანებად და ბინძურსისხლიანებად დაყოფაზე, შესაბამისად, დაკარგეს მოწინავე ადგილი ჯადოსნური საზოგადოების სტრუქტურაში.

ამრიგად, ჯოან როულინგის წიგნში აღწერილი ძალაუფლების ეს ფორმა მემკვიდრეობითია, არისტოკრატული, წარმოშობაზე დაფუძნებული, ოღონდ ჯადოსნური პატრიციატი ძალას კარგავს, თუ მისი წარმომადგენლები ტრადიციულ მსოფლმხედველობას იცვლიან ან ღარიბდებიან, თანასწორობის იდეალების თანახმად ცხოვრებას გადაწყვეტენ. მაშასადამე, „ჰარი პოტერის“ დიდებულთა კლასი ოლიგარქიის ნიშნებსაც ატარებს.

დესპოტიისა და ოლიგარქიული შეფერილობის მქონე არისტოკრატიის გვერდით როულინგის რომანში დემოკრატიის უმცირესი გამოვლინებების აღმოჩენაც არის შესაძლებელი. თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ ჯადოსნური სამყარო ერთმნიშვნელოვნად არადემოკრატიულია. მისთვის უცხოა მმართველობის აღნიშნული ფორმა. დიდი ძიების შემდეგ დემოკრატიის ნიშნებს „დამბლდორის არმიაში“ მიაკვლიეს. „დამბლდორის არმია“ ერთგვარი იატაკქვეშა გაერთიანებაა, რომელიც წინააღმდეგობას უწევს ჰოგვორტსში სამინისტროს მიერ დანიშნულ ავტორიტარ მმართველს და მის მიერ დადგენილ უსამართლო წესრიგს. „არმიაში“ გაერთიანებულნი არიან სკოლის მოსწავლეები, რომლებმაც ერთხმად აირჩიეს ლიდერად ჰარი პოტერი. ჯგუფში პოტერს სრული „სახალხო ლეგიტიმაცია“ აქვს, მის ძალაუფლებას თანამებრძოლთა ნდობა და თანადგომა უდევს საფუძვლად. თუმცა აქვე ჩნდება კითხვა: ჰარი პოტერი თავისი განსაკუთრებული ბედისა და გამოცდილების გარეშეც „დაბლდორის არმიის“ ასეთივე ერთპიროვნული ლიდერი იქნებოდა? ალბათ, არა, მაგრამ სახალხო ლეგიტიმაციაც ხომ ხშირად ქარიზმული, რჩეული მოღვაწეების ხვედრია.

პოლიტიკის მეცნიერების ყველა წარმომადგენელმა იცის, მმართველობის როგორ ფორმას ემხრობოდა პლატონი. ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი გატაცებით მსჯელობდა სახელმწიფოზე, რომლის სათავეშიც „მეფე-ფილოსოფოსები“ იქნებოდნენ თავმოყრილნი. როულინგის შემოქმედებაშიც ვხვდებით ანტიკური მოაზროვნის იდეების გამოძახილს. დააკვირდით მაგიისა და ჯადოქრობის სკოლას. ჰოგვორტსს ნამდვილი „მეფე-ფილოსოფოსი“ ალბუს დამბლდორი ხელმძღვანელობს. მისი ძალაუფლება სიბრძნეზე დგას, სიბრძნე კი განსწავლულობის, გონიერების, ცოდნისა და სიკეთის შერწყმის საფუძველზე აღმოცენდება.

სამოქალაქო განათლების მასწავლებელთა იმ ნაწილს, რომელსაც წაკითხული აქვს ბრიტანული ლიტერატურის ეს მონუმენტური ძეგლი, თავისუფლად შეუძლია, ჯადოსნური სამყარო მოსწავლეებისთვის ძალაუფლების კლასიკური თეორიების უკეთ გასაცნობად გამოიყენოს.

ვფიქრობ, ნებისმიერი ადამიანი, ვისაც ბავშვთან ყოველდღიური შეხება აქვს, კარგად იცნობს პატარების ინტერესებს, მიდრეკილებებს, სურვილებს, დამეთანხმება იმაში, რომ ბავშვების უმრავლესობისთვის ფაზლი განსაკუთრებით საინტერესო და საყვარელ სათამაშოს წარმოადგენს. ამასთან, გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ფაზლი არა მხოლოდ საინტერესო და გასართობი, არამედ ძალიან დიდი სარგებლის მომტანი, განმავითარებელი სათამაშოა. მას უზარმაზარი სიკეთის, სარგებლის მოტანა შეუძლია ბავშვის განვითარების მიმართულებით. ხშირად, როცა მშობელი ბავშვისთვის სათამაშოს ყიდვისას არჩევანს ფაზლზე აკეთებს, იმ იმედით, რომ ის ცოტა ხნით მაინც ერთ ადგილას გააჩერებს პატარას, რომელიც უფროსებისათვის შემაწუხებელი აღარ იქნება, ალბათ ნაკლებად ფიქრობს იმაზე, თუ რა დიდი სარგებლის მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს ფაზლი მისი შვილის საერთო განვითარებისთვის.

როგორ შეიძლება დაეხმაროს ფაზლით თამაში, ფაზლის აწყობა ბავშვის განვითარებას:

• ფაზლი ხელის წვრილი მოტორიკის განვითარების ძალიან კარგ საშუალებას წარმოადგენს. როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, იმ ბავშვებს, რომლებიც საკმაოდ ადრეული ასაკიდან მიჩვეულები არიან ფაზლის აწყობას, ხელის წვრილი მოტორიკა სასკოლო სწავლების დაწყების წინ ბევრად უკეთესად აქვთ განვითარებული, ვიდრე მათ, ვისაც საერთოდ არ ჰქონია შეხება ფაზლთან. ხელის წვრილი მოტორიკის განვითარება მომავალში დაეხმარება ბავშვს, სწრაფად ისწავლოს წერა. ამასთან ერთად, თავიდან ააცილებს მას ხელწერასთან და მეტყველებასთან დაკავშირებულ პრობლემებს, რადგან წვრილი მოტორიკა პირდაპირ გავლენას ახდენს მეტყველების განვითარებაზე;
• ხელის წვრილი მოტორიკის განვითარების პარალელურად, ფაზლის აწყობა მოძრაობების კოორდინაციის, უფრო კონკრეტულად კი თვალისა და ხელის კოორდინირებული მოძრაობის უნარის განვითარების მნიშვნელოვანი ხელშემწყობი ხდება. იმისათვის, რომ ფაზლის ცალკეული ნაწილები სწორად განალაგოს, ბავშვი იყენებს ცდისა და შეცდომის მეთოდს. შედეგად მოძრაობები იძენს მეტ სიზუსტეს და კოორდინირებულ ხასიათს;
• ფაზლის აწყობის დროს ბავშვი იგებს, შეიმეცნებს კავშირს ნაწილსა და მთელს შორის, ეხმარება, განასხვაოს ნაწილი მთელისაგან, უვითარდება ლოგიკური და ანალიტიკური აზროვნება;
• ფაზლით მუშაობა ამოცანის სხვადასხვა მხრიდან დანახვის, პრობლემის გადაწყვეტის უნარის განვითარების კარგ საშუალებას წარმოადგენს. ფაზლი შედგება ნაწილებისაგან, რომლებიც სწორად უნდა იქნეს მიერთებული ერთმანეთთან სასურველი შედეგის მისაღებად. ეს ბავშვის წინაშე აშკარად აყენებს პრობლემას, რომელიც გადაწყვეტას მოითხოვს. ამასთან მან კარგად იცის, რომ სწორი გადაწყვეტილება მხოლოდ ერთი შეიძლება იყოს. ამიტომ ის აგრძელებს მცდელობებს სანამ არ მიაღწევს წარმატებას. ასეთი დაჟინებულობა, თავის მხრივ, ნებელობასაც უვითარებს ბავშვს;
• გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღებისა და პასუხის დამოუკიდებლად, უფროსების დახმარების გარეშე მოძიების უნარის განვითარება ასევე შეიძლება ფაზლის, როგორც განმავითარებელი სათამაშოს გამოყენების მნიშვნელოვან შედეგად მივიჩნიოთ. სრული თავისუფლება ქცევის სტრატეგიის შერჩევისას ფაზლის აწყობის დროს საშუალებას მისცემს ბავშვს, ირწმუნოს საკუთარი ძალების; დარწმუნებულობა საკუთარ თავში იზრდება, ბავშვი ხდება უფრო დამოუკიდებელი მოქმედებაში, რაც შემდგომში დაეხმარება მას, დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილება სხვადასხვა ცხოვრებისეულ სიტუაციაში;
• ფაზლი ავითარებს ყველა ძირითად ფსიქიკურ ფუნქციას, მაგრამ, პირველ რიგში, ის აღქმის განვითარების ხელშემწყობი ხდება. ფაზლის აწყობის დროს ბავშვს უწევს ფერის, ფორმის აღქმა, ილუსტრაციების მთლიანობაში აღქმა. ამასთან, პატარა სწავლობს ფორმის აღქმას, როგორც ვიზუალურად, ასევე შეხებით;
• ფაზლის საშუალებით ხდება წარმოსახვის, ფანტაზიის, სივრცითი აზროვნების, ყურადღების, მეხსიერების განვითარება. თუ ბავშვი ცუდად იმახსოვრებს ინფორმაციას, ფაზლს დიდი დახმარების გაწევა შეუძლია – ის შესანიშნავად გაავარჯიშებს ბავშვის მეხსიერებას. ფაზლის აწყობის დროს ბავშვი სწავლობს სურათის დამახსოვრებასა და გამოსახულების მეხსიერებაში მუდმივად შენარჩუნებას. მას უწევს ხატოვნად წარმოიდგინოს ის, რის აწყობასაც აპირებს და შეინარჩუნოს ეს ხატი, გამოსახულება მეხსიერებაში, „შეაბრუნოს“ სურათი გონებაში, გაერკვეს სივრცით მიმართებებში, მოუძებნოს მას შესაფერისი ადგილი, რაც, თავის მხრივ, ფანტაზიასაც ავითარებს. ფანტაზია კი პირდაპირ დაკავშირებულია მეხსიერებასთან. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ბავშვებს უყვართ ერთი და იგივე ფაზლის განმეორებით, რამდენჯერმე აწყობა, რაც ასევე მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს მათ მეხსიერებას. ისინი ჩერდებიან, ფიქრობენ და იხსენებენ, როგორ უნდა ააწყონ კონკრეტული ფაზლი; სწავლობენ, ყურადღების კონცენტრირება მოახდინონ კონკრეტულ მოქმედებაზე, რაც თავის მხრივ, ყურადღების განვითარების ხელშემწყობიც ხდება;
• ფაზლი სოციალური უნარ-ჩვევების განვითარების საშუალებადაც შეიძლება გამოვიყენოთ. თუ პატარა ფაზლს ააწყობს მეგობრებთან, და-ძმებთან ან მშობლებთან ერთად, ეს მას სოციალურ უნარ-ჩვევებს მნიშვნელოვნად განუვითარებს.

იმისათვის, რომ ფაზლი ზემოაღნიშნული დადებითი შედეგების მომტანი აღმოჩნდეს, აუცილებელია გარკვეული პირობების დაცვა მისი როგორც შეძენის, ისე გამოყენების დროს:

• ფაზლის შერჩევის დროს, უპირველეს ყოვლისა, გავითვალისწინოთ ბავშვის ასაკი. მართალია, ფაზლის შეთავაზება 1,5-2 წლიდან დაწყებული ნებისმიერი ასაკის ბავშვისთვის შეგვიძლია, მაგრამ, რაც უფრო პატარაა ბავშვი, მით უფრო მარტივი უნდა იყოს ფაზლი, როგორც შინაარსით, ასევე ფორმითაც. დეტალების რაოდენობა 4-ს არ უნდა აჭარბებდეს, დამზადებული უნდა იყოს ისეთი მასალისგან, რომ ბავშვისთვის ასაღებად და ხელში დასაჭერად მოსახერხებელი იყოს, არ უნდა შედგებოდეს პატარა დეტალებისაგან, რომლებიც შეიძლება ბავშვმა პირში ჩაიდოს და გადაყლაპოს კიდეც. სურათი უნდა იყოს ნათელი, მარტივი. 4 წლამდე ასაკის ბავშვისთვის უკეთესი იქნება ფაზლზე ისეთი სურათის შერჩევა, სადაც მისთვის კარგად ნაცნობი საგანი და პერსონაჟია წარმოდგენილი. თუ პატარას თავიდანვე არ ეცოდინება, როგორ გამოიყურება ესა თუ ის საგანი, საეჭვოა მან შეძლოს იმის გაგება, როგორ ააწყოს სურათი, რომელზეც ის ნაწილებად არის გამოსახული;
• მას შემდეგ, რაც ბავშვი ისწავლის 4-დეტალიანი ფაზლის აწყობას, შეიძლება მას უფრო რთული ვარიანტებიც შევთავაზოთ. დეტალების რაოდენობის ზრდასთან ერთად შეიძლება თანდათან გავართულოთ ფაზლზე გამოსახული ნახატიც. თუ ძალიან პატარა ბავშვისთვის გამოდგება კარგად ნაცნობი საგნების სურათები, უკვე 3 წლიდან ბავშვებს შეიძლება შევთავაზოთ მარტივი სიუჟეტები, მაგ. ილუსტრაციები ნაცნობი მულტფილმებიდან ან ზღაპრებიდან, ცოტა უფროს ბავშვებს კი – ფაზლი განმავითარებელი შინაარსით, მაგ. ანბანის გამოსახულება, ცხოველების, მცენარეების კლასიფიკაცია და ა.შ.;
• ფაზლის აწყობის პირველი მცდელობისას დეტალები ბავშვის წინ ისე უნდა განვალაგოთ, როგორც სურათზე იქნება მოცემული, იმისათვის, რომ დეტალების შერჩევის დროს ბავშვს არ დასჭირდეს მათი ტრიალი, შებრუნება-შემობრუნება;
• ფაზლის შერჩევის დროს გავითვალისწინოთ ბავშვის არა მხოლოდ ასაკი, არამედ მისი ინტერესები და შესაძლებლობებიც;
• ვიყოთ ფრთხილი ფაზლის სირთულის მიხედვით შერჩევისას. გვახსოვდეს, რომ ზედმეტად მარტივი ფაზლი პატარას სწრაფად მოსწყინდება, ძალიან რთული კი დაუკარგავს ინტერესს;
• ფაზლი უნდა იყოს ხარისხიანი, დეტალები მჭიდროდ ჯდებოდეს ერთმანეთში და ხელის უბრალო შეხებით არ უნდა იშლებოდეს;
• ფაზლის აწყობისას, განსაკუთრებით პირველი ფაზლის აწყობისას ბავშვი მარტო არ უნდა დავტოვოთ. ნუ ვიფიქრებთ, რომ პატარა დამოუკიდებლად, ჩვენ გარეშეც კარგად ააწყობს თავის პირველ ფაზლს. ყველა განმავითარებელი მეცადინეობისას უფროსის დასწრება აუცილებელია – სწორედ ახლობელ უფროსებს შეუძლიათ გამოიწვიონ ბავშვში ინტერესი ახალი მეცადინეობებისა და სათამაშოების მიმართ. თუ ჩვენ თავად დავიწყებთ ფაზლის აწყობას, დაკვირვების პროცესში პატარა დაინტერესდება და შეეცდება ჩვენს „დახმარებას“. ამასთან, გავითვალისწინოთ ისიც, რომ უფროსის გვერდით ყოფნა არ ნიშნავს იმას, რომ ბავშვი მუდმივად დამკვირვებლის როლში ვამყოფოთ და ჩვენ „გავერთოთ“ ფაზლის აწყობით;
• თუ ბავშვი არ ამჟღავნებს ინტერესს ფაზლის მიმართ, ნუ ვაიძულებთ მას მათი აწყობით დაკავდეს, რადგან დაძალებით შეიძლება საერთოდ გაუქრეს ინტერესი ამ საქმის მიმართ. უკეთესი იქნება, თუ ცოტას მოვითმენთ და გარკვეული დროის შემდეგ შევთავაზებთ პატარას უფრო საინტერესო ფაზლის აწყობას;
• არ დაგვავიწყდეს შევაქოთ ბავშვი სწორად აწყობილი ფაზლისთვის, ვუთხრათ, როგორი ჭკვიანი, ყოჩაღი და გონიერია. გულწრფელად გავიხაროთ მისი მიღწევებით. ეს ყოველივე მას მიანიჭებს შთაგონებას და თავდაჯერებულობას, რაც მისი შემდგომი წარმატებების წინაპირობა შეიძლება გახდეს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, როდესაც ბავშვისთვის ფაზლს, როგორც სათამაშოს ვარჩევთ, ჩვენ მას არა მხოლოდ დასვენების დროის საოცრად გატარების შანსს ვაძლევთ, არამედ ხელს ვუწყობთ მასში მთელი რიგი უნარ-ჩვევების განვითარებას, რადგანაც ის იდეალური ინსტრუმენტია ბავშვის განვითარებისთვის. ასე რომ, ფაზლის, როგორც განმავითარებელი სათამაშოს გამოყენება საკმაოდ ადრეული ასაკიდან მშობლების მეთვალყურეობის ქვეშ დიდ დახმარებას გაუწევს ბავშვს სხვადასხვა უნარების განვითარებაში.

იმ ადამიანების რიცხვს ვეკუთვნი, რომლებიც ელექტროხელსაწყოებს ესაუბრებიან. ეს ნიშნავს, რომ შინიდან გასვლის წინ ყველას უნდა ჩამოვუარო და თითის დაქნევით განვუცხადო, რომ გამორთულები არიან.

ლაბორატორიიდან გამოსვლისას იმავე რიტუალს ვასრულებ და შეიძლება ითქვას, რომ ამ კუთხით ნამდვილად „ავად ვარ“.

ყველაფერი კი იმით დაიწყო, რომ მეორეკლასელი მოსწავლე დედას სტუმრად გავყევი. ისე მოხდა, რომ სწორედ იმ დროს მასპინძელი ოჯახის მეზობლად ხანძარი გაჩნდა და მთელი სადარბაზო სტუმრებიანად გარეთ გამოგვხიზნეს. ვერ აღვწერ, რაც იქ ხდებოდა. ცეცხლის ალი აივნიდან გარეთ გამოიჭრა და უკვე სხვების სახლებში ცდილობდა შეჭრას.

მალე სახანძრო სამსახურის მანქანაც მოვარდა და მეხანძრეები ცეცხლის ჩაქრობას შეუდგნენ, მე კი კარგად დავიმახსოვრე, რომ ცეცხლის სტიქია საშიშია და თავის გზაზე ყველაფრის განადგურება შეუძლია.

რამდენიმე დღის შემდეგ დედამ ფერადი წიგნი მომიტანა, სადაც მსოფლიოში ყველაზე ცნობილი ხანძრები იყო აღწერილი.

პირველი ხანძარი, რომლის შესახებ ცნობებმაც ჩვენამდე მოაღწია, იმპერატორ ნერონის მმართველობის დროს რომში გაჩენილა. ცეცხლი მთელ ქალაქს მოსდებია და ექვსი დღე და შვიდი ღამე ვერ ჩაუქრიათ. ბევრი ადამიანი დაღუპულა, ბევრსაც ყველაფერი დაუკარგავს. ზოგიერთ ისტორიკოსს მიაჩნია, რომ ხანძარი ვიღაცამ განგებ გააჩინა.

1666 წლის 2 სექტემბრის ღამეს ლონდონში ხანძარმა იფეთქა, რომელიც ოთხი დღე მძვინვარებდა. ღამის ორ საათზე თომას ფერინორის საცხობში გაჩენილი ცეცხლი მალევე მოედო მიმდებარე სახლებს და მეზობელ უბნებს, რადგან სახლები მაშინ ჩალით იყო გადახურული. ცეცხლმა 13.500 სახლი გაანადგურა. ხანძარს შეეწირა 87 ეკლესია.

ლისაბონის დიდი ხანძარი 1755 წელს, ყველა წმინდანის ხსენების დღეს დაწყებულა. ამჯერად მიზეზი ძლიერი მიწისძვრა და ზედ დართული ცუნამი იყო. ოცი ეკლესია დაინგრა, ქალაქის უდიდესი ნაწილი განადგურდა, თუმცა, გონიერი მმართველის წყალობით, ლისაბონი მალევე აღადგინეს.

ვერ გეტყვით, მაშინ ცეცხლის ჩასაქრობად რას იყენებდნენ, მაგრამ ჩემს ბავშვობაში და დღესაც ცეცხლს ძირითადად ქაფით აქრობენ.

ქაფი დისპერსიული სისტემაა, რომელშიც სადისპერსიო არე სითხეა, ხოლო დისპერსიული ფაზა – ჰაერი. ქაფს ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით. ეს შეიძლება იყოს პირსაბანი ქაფი, საპარსი ქაფი, შამპუნის ქაფი, ზღვის ქაფი, ლუდის ქაფი…

ქაფი არასტაბილური კოლოიდური სისტემის მაგალითად გამოდგება. მისი მდგრადობისთვის ზოგჯერ ისეთ დეტერგენტებს იყენებენ, როგორიცაა საპონი, ცილა ან სხვა სტაბილიზატორი. ქაფი, რომელსაც მეხანძრეები იყენებენ, წარმოიქმნება ნახშირორჟანგისგან, რომლის გაზის ფაზაც დისპერსირებულია წყლის თხევად ფაზაში. ამ ტიპის ქაფი ცეცხლს სამი მიმართულებით ებრძვის. ქაფში არსებული ნახშირბადის დიოქსიდი ხელს არ უწყობს წვას და ჰაერზე მძიმეა. როდესაც ქაფის ფენა ცეცხლს დაფარავს, ნახშირორჟანგი შებოჭავს ცეცხლს, წყალი კი მას გააცივებს. ქაფი, თავის მხრივ, წარმოადგენს ფიზიკურ ბარიერს, რომელიც ჰაერს და, მაშასადამე, ჟანგბადს ალამდე არ უშვებს. ამასთან, ქაფს ძალიან დაბალი სიმკვრივე აქვს და ნებისმიერი ცეცხლწაკიდებული საგნის ზედაპირზე ფარფატი შეუძლია.

ლაბორატორიაში შეგვიძლია შევქმნათ ქაფი, რომელიც ნახშირბადის დიოქსიდისა და წყლისგან შედგება. ნახშირორჟანგს ვაწარმოებთ ძმარმჟავასა და ნატრიუმის ჰიდროკარბონატის წყალხსნარის ურთიერთქმედებით. ეს პროცესი შემდეგი რეაქციით შეიძლება გამოვსახოთ:

CH₃COOH+NaHCO₃=H₂O+CH₃COONa+CO₂

ამ რეაქციის შედეგად წარმოქმნილი ნახშირორჟანგი გაზის ფაზაშია, წყალი კი თხევად ფაზაში იმყოფება. მდგრადობისთვის ჭურჭლის სარეცხ დეტერგენტებს იყენებენ. ქაფის სილამაზისთვის საკვები საღებავის გამოყენებაც შეიძლება.

100 მლ ძმარი (ან ძმარმჟავა) ჩაასხით 250 მლ-იან ჭიქაში. დაამატეთ 1 მლ (20 წვეთი) ჭურჭლის სარეცხი სითხე. კარგად მოურიეთ. ჩაასხით 100 მლ ონკანის წყალი 150 მლ-იან ქიმიურ ჭიქაში. გახსენით მასში 7.5 გ ნატრიუმის ბიკარბონატი (საჭმელი სოდა). ერთმანეთში აურიეთ ორივე ჭიქის შიგთავსი და დაამატეთ რამდენიმე წვეთი საკვები საღებავი. დააკვირდით, როგორი ქაფი წარმოიქმნება.

ტყის ხანძრები ცალკე თემაა და, ჩემი აზრით, როგორც საკუთარ სახლს ვუფრთხილდებით, გარემოსაც ზუსტად ისევე უნდა მოვუფრთხილდეთ, რადგან ამქვეყნად ისე გავჩენილვართ, რომ სუნთქვის გარეშე ვერ ვიცოცხლებთ, სუნთქვისთვის ჰაერი გვჭირდება… ჰაერი კი აეროზოლებს შეიცავს.

აეროზოლები მყარი და თხევადი ნაწილაკებია. აეროზოლის შემადგენელი ნაწილაკების ატმოსფეროში დარჩენის ხანგრძლივობა არაერთ ფაქტორზეა დამოკიდებული. უფრო დიდი ზომის ნაწილაკები დიდხანს რჩება, მცირე ზომისები კი მალევე კოაგულირდება უფრო დიდი ზომის ნაწილაკებად. მათ სხვადასხვა სახელწოდება აქვთ, რომელიც აეროზოლის წყაროზეა დამოკიდებული.

მცირე ზომის მყარი ნაწილაკები შეიცავს ნახშირს, ვერცხლის იოდიდს, საწვავის წვის პროდუქტებს, ზღვის მარილის ნამცეცებს, უფრო დიდი -ცემენტის, ქარის მიერ მოტანილი ნიადაგის, ფეროშენადნობების საწარმოო მტვერს. თხევადი ტიპის მასალაში წვიმის წვეთები, ნისლი და გოგირდმჟავას კვამლიც შედის. ზოგიერთი ნაწილაკი ბიოლოგიური წარმომავლობისაა. მათ მიეკუთვნება ვირუსები, ბაქტერიები, ბაქტერიების და სოკოების სპორები, მტვერი. მასალა შეიძლება იყოს ორგანული ან არაორგანული, ორივე მათგანი ატმოსფეროს მძლავრ დამაბინძურებელს წარმოადგენს.

დისპერსიული აეროზოლები, როგორიცაა, მაგალითად, მტვერი, ფორმირდება 1 მიკროგრამი სიდიდის მყარი ნაწილაკებისგან. მათ უერთდება ტრანსპორტის გამონაბოლქვი, საბადოების მტვერი, ეროზიული პროცესების შედეგად წარმოქმნილი მტვერი.

ნაწილაკების ფორმირების წყარო ძირითადად წვის პროცესია, მათ შორის – წიაღისეულის წვა, კოცონები, ღუმლები და ბუხრები, ასევე – ცემენტის ქარხნები. ბუნებრივ წყაროებს მიეკუთვნება ტყეები, ტყის ხანძრები და აქტიური ვულკანები. ასეთი მცირე ზომის ნაწილაკები განსაკუთრებით სახიფათოა, რადგან უფრო იოლად აღწევს ფილტვის ალვეოლებში. ამავე დროს, მათ იოლად უკავშირდება მომწამლავი მძიმე მეტალებისა და დარიშხანის იონები.

წვის ერთ-ერთი მაგალითია პირიტის შემცველი ნახშირის წვის პროცესი:

3FeS₂+8O₂=Fe₃O₄+6SO₂

ორგანული ვანადიუმი ნარჩენი საწვავია, რომელიც ვანადიუმის ოქსიდს წარმოქმნის. ნახშირის ფერფლში შედის კალციუმის კარბონატი, რომელსაც სითბო კალციუმის ოქსიდად გარდაქმნის.

CaCO₃ (მაღალი ტემპერატურა)=CaO+CO₂

გოგირდმჟავას კვამლის წარმოქმნა აეროზოლებში შემდეგი რეაქციით მიმდინარეობს:

2SO₂+O₂+2H₂O=2H₂SO₄

აეროზოლში წარმოქმნილი გოგირდმჟავა რეაქციაში შედის იქ უკვე არსებულ ამიაკის ორთქლთან ან მყარ კალციუმის ოქსიდთან. რეაქციები განსაკუთრებით კარგად წარიმართება ნესტიან გარემოში.

H₂SO₄+2NH₃(გაზი)=(NH₄)₂SO₄

H₂SO₄+ CaO=CaSO₄+H₂O

ქართულ მხატვრულ ფილმში „სიყვარული, ხანძარი და პომპიერო“ მეხანძრე პატარა სავლე მოხალისე მეხანძრეებს ფანცქალას და კიკილოს, თანამედროვე ტერმინი რომ გამოვიყენოთ, ტრენინგს უტარებს.

ჩამაქრე!..

არაყი და ხანძარი მეგობრები არიან!..

გახსოვდეს, არ გაგიხარდება არყის სახდელი ქვაბი თუ აფეთქდება!..

გაინტერესებთ, რა არის ხანძარი? ხანძარი ადამიანის მტერია. ის საზოგადოების განვითარებას აფერხებს, სახალხო დოვლათს ანადგურებს, საფრთხეს უქმნის ადამიანთა სიცოცხლეს. ხანძარი სტიქიაა. სტიქიასაც ჰყავს მტერი და ეს წესრიგი და ორგანიზებულობაა.

და კიდევ – ქაფი, რომელიც ქიმიის გაკვეთილზე თავად შეგვიძლია მივიღოთ.

სამიზნე ცნება: დამოკიდებულება

თემა: შეფარდება; პროპორცია; მასშტაბი

მე-6 კლასი

დრო: 7-8 საათი

სამიზნე ცნებასთან დაკავშირებული მკვიდრი წარმოდგენები:

• დამოკიდებულება აღწერს, როგორ არის დაკავშირებული რაოდენობები, ობიექტები ან/და მოვლენები ერთმანეთთან.
•             სიდიდეებს, ობიექტებს, რაოდენობებს შორის არსებული დამოკიდებულებების გამოსახვა შესაძლებელია სხვადასხვა ხერხით: ცხრილი, სქემა, გრაფიკი (გამოსახულება);

საკვანძო შეკითხვა: როგორ ვიყენებთ მასშტაბს რეალურ ცხოვრებაში გაზომვის საშუალებად?

თემას ვიწყებთ სიტუაციური მაგალითის განხილვით:  ნინო მაღაზიაში ყიდულობს ქსოვილს. გამყიდველს ეუბნება, რომ  5-ჯერ მეტი ქსოვილი ესაჭიროება.

ნინომ ქსოვილის მახასიათებლის აღსაწერად, რომელიც მას სჭირდება, იგი სხვა ქსოვილს შეადარა. ანუ დაამყარა კავშირი მათ შორის. თანაფარდობა ნინოს ნაყიდი ქსოვილის სიგრძესა და ქსოვილის სიგრძეს შორის, რომელიც მან გამოიყენა, არის 5:1.

კონცეფციის უკეთ გასააზრებლად მოსწავლეებს ვთხოვე, შეედარებინათ ქერათმიან მოსწავლეთა რაოდენობა შავთმიანებთან.

პროპორციის ცნების გაცნობისა და რამდენიმე პროცედურული სავარჯიშოს შესრულების შემდეგ მოსწავლეებმა შეასრულეს დავალებები ცხოვრებისეული პრობლემებზე.

მოგითხრობთ რამდენიმე აქტივობის შესახებ, რომელთა შესრულებით მოსწავლეებმა უკეთ გაიაზრეს საკითხი და დაინახეს მისი გამოყენების აქტუალურობა.

აქტივობა 1: სახლის გეგმა

მოსწავლეებს ვაჩვენე საჯარო რეესტრის მიერ დამოწმებული საკადასტრო გეგმის ავთენტური ნიმუშები. (მათი აღება შეიძლება მედიიდან).

დავალება ჯგუფური იყო. ოთხ ჯგუფად განაწილებულ მოსწავლეებს დაურიგდათ ავთენტური საკადასტრო გეგმები.

დავალება 1. მოსწავლეებს გეგმაზე მითითებული მასშტაბის მიხედვით უნდა დაედგინათ ნაკვეთისა და შენობა-ნაგებობების რეალური ზომები.

დავალება 2. საკარმიდამოს მეპატრონემ გადაწყვიტა, სახლის უკან ააგოს მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის შენობა  საცურაო აუზისათვის. აუზის სიგრძე და სიგანე შესაბამისად 10მx5მ. გაითვალისწინეთ სივრცის დასატოვებელი არეები: აუზის ყველა მხრიდან ცარიელი სივრცე 2,5მ-ია, ხოლო შენობა სახლის კედლის პარალელურია და კედელს დაცილებულია არანაკლებ 5 მ-ისა.

დაეხმარეთ სახლის მეპატრონეს საკადასტრო გეგმას დაუმატოს აუზისათვის განკუთვნილი შენობის „მასშტაბური“ ნახაზი.

ეს დავალება მოსწავლეებს ეხმარება, გადაჭრან პრობლემა მასშტაბის ფაქტორების, თანაფარდობისა და პროპორციის გამოყენებით, რომელიც იზომება ფიგურის მასშტაბური ნახაზით.

მოსწავლეებს საშინაო დავალებად მიეცათ, შეექმნათ და კლასის წინაშე წარმოედგინათ თავიანთი სახლის ან ერთი ოთახის გეგმა.

მოსწავლეებმა გაიაზრეს, რომ მასშტაბური „სურათი“ გეგმა უნდა იყოს ორიგინალის პროპორციული.

აქტივობა 2. რუკის გამოყენება

ოთხ ჯგუფად განაწილებულ მოსწავლეებს ვურიგებ საქართველოსა და მსოფლიოს ფიზიკურ რუკებს. დავალება რუკაზე – აირჩიეთ რომელიმე ორი ქალაქი და იპოვეთ მათ შორის რეალური მანძილი. რუკაზე აირჩიე მდინარე და იპოვე მისი რეალური სიგრძე. ნამუშევრების პრეზენტაციის შემდეგ საძიებო სისტემების გამოყენებით მოსწავლეებმა გადაამოწმეს არჩეულ ქალაქებს შორის მანძილი და მდინარეების სიგრძე.

პროცესი საინტერესო იყო. მნიშვნელოვანი იყო გამოთვლილი რეალური მანძილების გადამოწმება. ზომებს შორის ცდომილების აღმოჩენა და მსჯელობა, რამ გამოიწვია ის.

აქტივობა 3. კომპლექსური დავალება

მოსწავლეები უკვე მზად არიან, შეასრულონ კომპლექსური დავალება, რომლის შინაარსი მათ თემის დასაწყისში გავაცანი. თუმცა ამ დავალების ერთ-ერთ ეტაპს საკლასო სივრცეში შევასრულებთ, რადგან რესურსები (რუკები) საკლასო ოთახში უფრო ხელმისაწვდომია.

კომპლექსური დავალების სრული ბარათი იხილეთ აქ: კომპლექსური დავალების ბარათი.

მოსწავლეების ნამუშევრებს ფოტო მასალა იხილეთ აქ.

ცნებების რეალური ცხოვრებაში გამოყენება და მრავალფეროვანი სიტუაციური ამოცანები ამდიდრებს სწავლა-სწავლების პროცესს, მოსწავლეებში აღძრავს ცნობისმოყვარეობას და მოსწავლე მზად არის საჭირო ძალისხმევა გაიღოს პრობლემის გასაგებად, დასაგეგმად, გადასაწყვეტად და გასააზრებლად.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა

https://ncp.ge/ge/curriculum?subject=36&subchild=198

1. მათემატიკის გზამკვლევი კურიკულუმის შესადგენად. დამხმარე რესურსი მასწავლებლებისათვის. (მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით) ქეთი ცერცვაძე.

https://clck.ru/SkNrc

პაანაჯარვის ეროვნული პარკის შემდეგ ტაიგის კიდევ ერთი მშვენების – ოულანკის ეროვნული პარკის შესახებ მინდა გიამბოთ. ორივე ეროვნული პარკი ერთი ბუნებრივი ზონაა, რომელიც ორ ნაწილად არის გაყოფილი სახელმწიფო საზღვრით. ამავე დროს ორივე მათგანი წყლის ერთიან სისტემას უკავშირდება. ეს სისტემა იწყება ფინურ ქალაქ სალოსთან ახლოს მდებარე ჩრდილოეთ სამთო-სათხილამურო კურორტებზე, რომლის ქვედა კვანძია ოულანკის ეროვნული პარკი.

ოულანკის ეროვნული პარკი მდებარეობს ჩრდილოეთ ოსტრობოტნიასა და აღმოსავლეთ ლაპლანდიის მაღალმთიან რეგიონში, რუსეთის საზღვრის გასწვრივ.

ოულანკის ეროვნული პარკი განსაკუთრებული ბუნებრივი სიმდიდრით არის ცნობილი. რთულმა სატრანსპორტო ქსელმაც კი ვერ შეუშალა ხელი ყველაზე ცნობილ ნატურალისტებს, ოულანკისკენ მიემართათ ყურადღება. ისინი აღფრთოვანებული აღწერენ კირქვულ კლდოვან ფერდობებსა და კორომებს. ოულანკაში ფლორისა და ფაუნის სახეობების რაოდენობა დადგენილი არ არის, მაგრამ დღესდღეობით ცნობილია, რომ ამ მხარეში თითქმის 400 დაცული სახეობა ცხოვრობს და იზრდება მინიმუმ 4400 ჰაბიტატში.

მრავალი სახეობის – განსაკუთრებით მცენარეთათვის – ოულანკა ერთადერთი ცნობილი ჰაბიტატია ფინეთში. ეროვნული პარკის განსაკუთრებული ბუნება მეტყველებს იმაზე, რომ ამ სივრცეში რეგულარულად გვხვდება მეცნიერებისათვის უცნობი სახეობები. ასეთ სახეობებს მიეკუთვნება, მაგალითად, ლიქენები Atla oulankaensis და Verrucaria oulankaensis, რომლებიც მეცნიერებმა სულ ახლახან აღმოაჩინეს. ჰაბიტატების მრავალფეროვნება აისახება სახეობების სიმრავლეში.

ეროვნული პარკის ჩრდილოეთი ნაწილი წარმოდგენილია დაბალი, მაგრამ რთული რელიეფით. ტერიტორია გამოირჩევა მინდვრების, ტბებისა და ტბორების, ვიწრო, მრუდე მდინარეებისა და დაბალი მზარდი ტყეების მომხიბლავი პეიზაჟებით. ერთადერთი გამორჩეული სიმაღლეა კეროჰარჯუს ქედი, რომელიც ჩამოყალიბდა გამყინვარების პერიოდში. ამ მიდამოში მდებარეობს ძველი ნაძვის ტყეები, მდინარე ოულანკახოკის ხეობაში კი ფიჭვნარი ტყეებია.

ოულანკა მდიდარია მრავალფეროვანი ჭაობებით, ისევე როგორც აყვავებული გვიმრების კორომებით. ბუნების სანახაობებით აღტაცება სულაც არ შემოიფარგლება გრანდიოზული პეიზაჟებით, რადგან მცირე დეტალებშიც არის სილამაზე. Laurilia sulcata სოკო იზრდება ხეებზე, რომლებიც ვრცელდება მდინარეებზე, ხოლო სელიგერიის ხავსებს „საცხოვრებლად“ სჭირდებათ შიშველი ქვის მხოლოდ რამდენიმე სანტიმეტრი.

მდინარეები ოულანკაოკი და კიტკაჯოკი სრულიად განსხვავებული ტიპისაა. ყავისფერი მდინარე ოულანკაოკი წყალსა და მწარე ჰუმუსის მჟავებს იკრებს სალას ჭაობისგან, მდინარე კიტკაჯოკის სუფთა წყალი კი მოდის კოილიზმას რეგიონის უდიდესი ტბის აუზიდან, კიტკაჯირვის ტბიდან, რომელიც იკვებება სუფთა მიწისქვეშა წყლებით. მყინვარის უკან დახევის შემდეგ გამოჩნდა მდინარე კიტკაჯოკის შესძლებლობები. თანამედროვე კიტკაჯოკი არის სწრაფი ჩანჩქერები, ძლიერი დინებები და ტბები, რომლებიც მილიკოსკის ჩანჩქერის შემდეგ გადაიქცევა შთამბეჭდავ, კილომეტრიანი სიგრძის აალოკოკოსკის ჩანჩქერად. იგი ციცაბო ხეობაში გაედინება. მდინარე კიტკაჯოკი კოლიზმაას რეგიონში ყველაზე ძლიერი და ჩქარია. იგი წყნარად დინებას იწყებს მას შემდეგ, რაც რუსეთის საზღვართან უფრო მშვიდ მდინარე ოულანქაჯოკს უერთდება. გაზაფხულზე ჩრდილოეთით ჭაობებში ყინულები და თოვლი დნება, ხიდების მხარეს წყლის დონე იზრდება და იტბორება მდელოები. წყალდიდობა შლის მდინარის ქვიშიან ნაპირებს. ყოველწლიურად მდინარე ოულანჯაკოკის გადააქვს უამრავი ქვიშა საზღვრის გადაღმა, ისევე როგორც ეს ათასობით წლის განმავლობაში ხდებოდა. საუკუნეების წინ, მდინარის ხეობა ბოლომდე სავსე იყო ქვიშით, მაგრამ ბოლო გამყინვარების პერიოდიდან მდინარემ ქვიშის დონე 30 მეტრით შეამცირა. ტერიტორია, რომელიც ახლა ოულანკის ნაციონალური პარკია, უკვე მე-19 საუკუნის ბოლოდან იყო ცნობილი თავისი განსაცვიფრებელი, ველური ბუნებითა და განსაკუთრებული მცენარეებით.

ეროვნული პარკის დაარსების პროცესი შეფერხდა მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში. შემდეგ კი, 1950-იან წლებში, ხელი შეუშალა კონფლიქტმა, რომელიც მდინარეების ოულანკაოოკისა და კიტკაჯოკზე ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობით იყო გამოწვეული. ბოლოს და ბოლოს ხალხმა გააცნობიერა, რომ ბუნების შენარჩუნება ხელს შეუწყობდა ტურიზმს და ბუნებაც უვნებელი დარჩებოდა. ეს არის ტაიგისა და ადამიანის ურთიერთობა.

ოულაკის ეროვნული პარკი შეიქმნა 1956 წელს და გაფართოვდა 1982 – 1989 წლებში.

ოულანკას ეროვნული პარკი მოიცავს ათობით კილომეტრზე გადაჭიმულ მდინარეს – ჩამდინარე წყლებს, ძლიერ დინებებს, ციცაბო და ჩქარ ჩანჩქერებს. ოულანკის ხეობის შიშველი დოლომიტის კედლები ვერტიკალურად ზევით იწევს და დიდებულ, ყველაზე მაღალი ტყით დაფარული კვარციტის მწვერვალებს ქმნის, რომელიც მდინარე ულანჯაკოკის ხეობის თავზე მდებარეობს.

დაცული ტერიტორიების მთავარი ამოცანაა არა მხოლოდ ჩრდილოეთ ტაიგის ტიპური ლანდშაფტების შენარჩუნება, არამედ ბუნებრივი პროცესების შესწავლა. ამისთვის საჭიროა ბიოსფეროს ყველა კომპონენტის მდგომარეობის მუდმივი კონტროლი, ანთროპოგენული გავლენის ქვეშ მყოფი მათი მდგომარეობის ცვლილების შეფასება და პროგნოზირება, ანუ გარემოსდაცვითი მონიტორინგი. ეს იძლევა დიდ შესაძლებლობას, შეფასდეს ადამიანის გავლენა ბუნებრივ სისტემებზე მისი აქტიური საქმიანობის საწყისი ეტაპებიდან.

კუუსამოსა და სალას მუნიციპალიტეტებში მდებარე ულანკის ეროვნული პარკი დაარსდა 1956 წელს, ფინეთის სხვა ექვს ეროვნულ პარკთან ერთად. თუმცა მოლაშქრეებისა და მკვლევრებისთვის იგი პოპულარული ბევრად ადრე გახდა. მრავალმა მკვლევარმა შეისწავლა ოულანკა, რომლის მრავალფეროვანმა ბუნებამ ხელი შეუწყო მის მომავალ ეროვნულ სტატუსს. Karhunkierros-ის საფეხმავლო ბილიკის გახსნამ 1954 წელს ასევე გააძლიერა რეგიონის პოპულარიზაცია, როგორც რეკრეაციული დანიშნულების ადგილისა და ახალი ეროვნული პარკის.

დღეს ოულანკის ეროვნულ პარკს ყოველწლიურად 200 000-ზე მეტი ადამიანი სტუმრობს. აქ ხორციელდება სხვადასხვა განვითარების ღონისძიებები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მომავალმა თაობებმა ულანკას ძვირფასი და მრავალფეროვანი ბუნებითა და მისი შესანიშნავი დეკორაციებით სარგებლობა შეძლონ.

პარკს კვეთს ორი მდინარე, რომელთა ყველაზე ცნობილი ციცაბოები, კიუტაკენგოსი მდინარე ოულანკაჯოკში და მდინარე კიტკაჯოკი, წარმოადგენენ ფინური უნიკალური ბუნების ნაწილს. ოულანკაში ყველაზე მშფოთვარე პერიოდი 1950-იანი წლების დასაწყისში დაიწყო.

ოულანკის ეროვნული პარკის დაარსების სამუშაოები მე-19 საუკუნის ბოლოს დაიწყო. პირველი საკმაოდ ვრცელი გეგმები 1917 წლითაა დათარიღებული, როდესაც შოკოლადის მწარმოებლის, კარლ ფაზერის დაფინანსებით ჩატარებულმა ექსპედიციამ ოულანკის ტერიტორია შეისწავლა. გასული საუკუნის 20-იან წლებში, ცნობილმა ბოტანიკოსმა და კონსერვაციოლოგმა პროფესორმა, კაარლო ლინკოლამ ჩაატარა გამოკვლევა ოულულკასა და ჯუუმას (კიტკანნიემი) ბუნების შენარჩუნებუბის მიზნით. ამასთან, 1938 წელს ოულანკის ეროვნული პარკი ფინეთის პირველ ეროვნულ პარკებს შორის ვერ მოხვდა. ამის მიზეზი იყო მიწის საკუთრების გაურკვეველი საკითხები და არსებული პოლიტიკური სიტუაცია. 1939-1945 წლებში დაწყებულმა ომებმა ასევე შეაჩერა პროექტი. 1954 წელს Karhunkierros ბილიკის მარკირებამ ლაშქრობისა და ტურიზმის ბუმი გამოიწვია. ოულანკას ბუნებამ მოიზიდა როგორც ტურისტები, ასევე ადგილობრივი მცხოვრებლები.

ოულანკის ეროვნული პარკის ისტორია სავსეა ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფინური კულტურული მახასიათებლებით. ფინელი და საამების ხალხების თანაცხოვრებამ ადგილობრივ ტოპონიმიკაშიც თავისი კვალი დატოვა, მაგალითად, საამურ ენაზე „kiutaköngäs” ნიშნავს „დიდ ბალანსს ღრმა ხევში”; „ოულლანკა“ მოდის ფინური სიტყვიდან „oula“ ან „oulu“, რაც ნიშნავს „წყალდიდობას“.

ოულანკის კანიონი

ოულანკის მდელოებზე ადგილობრივი მოსახლეობა აგროვებდა თივას, რომელსაც მეცხოველეობისთვის იყენებდნენ.

მდინარე ულანჯაკოკის ალუვიური მდელოები მდიდარი იყო ბალახოვანი მცენარეულობით, რადგან მდინარე ზრუნავდა მათ განაყოფიერებაზე. საგაზაფხულო და შემოდგომის წყალდიდობებისას მდელოები წყლით იფარებოდა, რაც მომდევნო წელს მისი ნაყოფიერების ზრდას უზრუნველყოფდა. რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ას ჰექტარზე მეტი ალუვიური მდელო გაიწმინდა. საკვები პროდუქტების მოთხოვნილების ზრდასთან ერთად ხალხმა თივის მოშენება ჭაობიან მდელოებზეც დაიწყო. რიუტიპურო ბრუკის მდელო ფინეთის ბოლო დარჩენილი მდელოა, რომელსაც ტრადიციულად თივის მოსაგროვებლად იყენებენ. მდელოები წარმოადგენს ჰაბიტატს იმ სახეობებისთვის, რომლებიც საჭიროებენ უამრავ სინათლესა და ღია ადგილს, მაგალითად, მცირე გვიმრები და მთვარის ხეები (Botrychium spp.). ოულანკის ალუვიურ მდელოებზე ასევე გავრცელებულია ადგილობრივი იშვიათი სახეობები, როგორიცაა Lonicera caerulea და Erigeron acris ssp. სოფლის მეურნეობის განვითარებასთან ერთად ტრადიციული მეთოდები ნელ-ნელა მივიწყებული იქნა. 50-იანი წლებიდან მდელოები, რომლებიც ერთ დროს სახეობის მრავალფეროვნებით გამოირჩეოდა, თანდათანობით ტყეებად იქცა. დღესდღეობით მდელოები ფინეთის ბუნებაში ყველაზე მეტად დგას გაქრობის საშიშროების წინაშე. ზაფხულის დასაწყისში ალუვიური მდელოები დაფარულია მრავალფეროვანი ყვავილებით და ტურისტებს ძველი ბეღლების დათვალიერებისას ამ ადგილის ისტორიული მემკვიდრეობის შეგრძნებაც კი შეუძლიათ. ოულანკას ეროვნულ პარკში წლიურ მოხალისეობრივ ღონისძიებებში შენარჩუნებულია მდელოების ტრადიცია.

ვფიქრობ, ეს სტატიაც კომპლექსური დავალებისთვის კარგი რესურსია. დამატებითი რესურსების მოძიება შეგიძლიათ ინტერნეტგვერდებიდან: https://www.nationalparks.fi/oulankanp/nature; https://www.nationalparks.fi/oulankanp/history