თამაში რომ თვით კულტურაზე ძველი ფენომენია, ჯერ კიდევ იოჰან ჰაიზინგამ (1872-1945) დაასაბუთა თავის შემაჯამებელ ნაშრომში „Homo Ludens” (კაცი მოთამაშე, კულტურის თამაშში წარმოშობის შესახებ). თანამედროვე საგანმანათლებლო სივრცის მართვისთვის უმნიშვნელოვანეს ატრიბუტად დღესაც აქტიურად მოიაზრება თამაში, როგორც მეთოდი, როგორც აქტივობა, რომელსაც გარკვეული წინაპირობები გააჩნია და სასწავლო პროცესში წარმატების მიღწევის საუკეთესო საშუალებაა.
განათლების თანამედროვე სპეციალისტები თამაშით სწავლების რამდენიმე უმთავრეს გზას გვისახავენ, თუმცა ვიდრე მათზე დავიწყებდეთ საუბარს, მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, თუ რატომ უნდა ვასწავლოთ თამაშით და რა წანამძღვრების წყალობით გახდა ეს საგანმანათლებლო მიდგომა ასე პოპულარული. დიმიტრი უზნაძე „ზოგად ფსიქოლოგიაში“ წერს: ბავშვებში თამაშის ძირითადი თავისებურება ისაა, რომ ყველაფერი, რაც არსებობს, ბავშვისთვის მოკლებულია თავის ობიექტურ ნიშნებს და, მაშასადამე, იძულებითს ხასიათს“ (უზნაძე, 1940:606).
დასავლური კულტუროლოგიის და კულტურის ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენელი, იოჰან ჰაიზინგა ჯერ კიდევ „შუა საუკუნეების შემოდგომაში“ (1919) ეძებდა კულტურის შემქმნელ „თავისუფლების ფერმენტს“. მის შემდგომ კვლებში კი ნათლად გამოიკვეთა, რომ „კულტურაში მონაწილეობს და არსებით როლს ასრულებს თამაშის ელემენტი, მეტიც, ეს ელემენტია სწორედ კულტურის მაცოცხლებელი სული. მის გარეშე კულტურა ვერ იარსებებს, ხოლო თამაშის სულის დაკნინება კულტურის დაკნინებასც ნიშნავს“ (1938). თამაშის, როგორც კულტურის მოვლენის არსისა და მნიშვნელობის განსაზღვრისას ჰაიზინგა წერს: „თამაში კულტურაზე ძველია, რადგან რაც გინდა ფართე მნიშვნელობით გავიგოთ კულტურის ცნება, ის მაინც ადამიანთა საზოგადოებას გულისხმობს. ცხოველები კი ადამიანებს არ დალოდებიან, რომ მათგან თამაში ესწავლათ. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანურ ცივილიზაციას თამაშის ზოგადი ცნებისთვის არსებითად არაფერი დაუმატებია… თამაში მეტია, ვიდრე წმინდა ფიზიოლოგიურად განსაზღვრული ფსიქიკური რეაქცია… იგი საზრისი მქონე ფუნქციაა. იგი თავად ანიჭებს საზრისს სასიცოცხლო მოღვაწეობას და რახან საზრისი მქონეა, მასში რაღაც არამატერიალური ელემენტიც მონაწილეობს“.
მაშასადამე, თამაში საზრისის მქონე აქტივობის ფორმაა და სოციალური ფუნქცია, სოციალური სტრუქტურა. ადამიანთა საზოგადოებისათვის ნიშნეული მოღვაწეობის ყველა ძირეული სახე იმთავითვე გამსჭვალულია თამაშით. ავიღოთ ენა, პირველი და უმაღლესი იარაღი, რასაც ადამიანი ქმნის, რათა გააგებინოს, ასწავლოს, უბრძანოს, ენა, რითაც ის განასხვავებს, საზღვრავს, ადგენს, მოკლედ – სახელს არქმევს., ესე იგი, ნივთი გონის საუფლოში აჰყავს. ენის სემოქმედი გონი მუდამ თამაშით გადადის ნივთიერიდან აზრისეულზე. რაიმე აბსტრაქტულის ყოველი გამოხატულების უკან მეტაფორა დგას, ყოველ მეტაფორტაში კი სიტყვათა თამაშია შეზავებული. ასე ქმნის კაცობრიობა არსებულის საკუთარ გამოხატულებას, ასე აგებს ბუნების სამყაროს გვერდით მეორე, შეთხზულ სამყაროს.
ჰაიზინგას აზრით, „მითოსიც თავნება ფანტაზიაა, რომელშიც მოცემული გარდაისახება. გამომგონებლობის წყურვილს აყოლილი გონი ხუმრობისა და სერიოზულების ზღვარზე თამაშობს. დაბოლოს, კულტს დავაკვირდეთ: პირველყოფილი საზოგადოება თავის საღმრთო მოქმედებას, რომელმაც ქვეყნის ხსნა უნდა უზრუნველყოს – ზიარებას, მსხვერპლშეწირვას, მისტერიას –არასრულებს წმინდა თამაშში. მითოსსა და კულტში კი სათავეს იღებს კულტურული ცხოვრების უდიდესი მამოძრავებელი ძალები: სამართალი და წესრიგი, ვაჭრობა, რეწვა, ხელოსნობა და ხელოვნება, პოეზია, სიბრძნე და მეცნიერება. მაშასადამე, ყველა ესენი თამაშობრივი ქცევის ნიადაგში არიან ჩაფესვებულნი. ამდენად, წმინდა თამაში თავისთავად არის კულტურის ერთ-ერთი საფუძველი და მისი მონაწილე“.
თამაში დამოუკიდებელი კატეგორიაა და თავისუფალი მოქმედებაა. ნაბრძანები თამაში თამაში აღარაა. ის შეიძლება თამაშის უგერგილო მიბაძვა იყოს. თამაში არის „ჩვეულებრივი“ ან „ნამდვილი“ ცხოვრება. „თამაში შეუცვლელი რამაა და კულტურას ემსახურება, თავად არის კულტურა. იგი თავის თავში მიმდინარეობს და საზრისიც თავისი აქვს. განმეორებადობა და წესრიგი თამაშის პოზიტიური ნიშნებია. მეტიც, ის არის წესრიგი. თამაში კრავს და თიშავს, ის მომნუსხველია და მომაჯადოებელი, იგი გამსჭვალულია რიტმითა და ჰარმონიით. მას არ უკავშირდება მატერიალური ინტერესი, მისი მეშვეობით არავითარი მოთხოვნილება არ კმაყოფილდება“.
ნამდვილი კულტურა ვერ იარსებებს გარკვეული თამაშობრივი შინაარსის გარეშე, რადგან იგი წანამძღვრად გულისხმობს ერთგვარ თვითშემოზღუდვას და თვითგანსაზღვრას, ესე იგი უნარს იმის დანახვისა, რომ საკუთარი ტენდენციები ერთადერთი და უმაღლესი კი არ არის, არამედ მათი ძალა რაღაც ნებაყოფლობით მიღებული ჩაკეტილი სფეროთი შემოისაზრვრება. ნამდვილი კულტურა ყოველთვის მოითხოვს პატიოსან თამაშს. ნაღდი თამაში ყოველგვარ პროპაგანდას გამორიცხავს. მისი სულისკვეთება და განწყობა ბედნიერი შთაგონებაა დ არა ისტერიული აგზნებულობა. თანამედროვე პროპაგანდა, რომელსაც სურს ცხოვრების ყველა სფეროს დაეპატრონოს, ისტერიულ მასობრივ რეაქციებზე დაყრდნობით მუშაობს და ამიტომ, თუნდაც ხალისით მიმართავდეს თამაშობრივ ფორმებს, თამაშის სულის გაყალბებაა და არა მისი სულის თანამედროვე გამოვლინება“.
ეს ჰაიზინგასეული თამაშის აშკარა, ყოველდღიური მნიშვნელობებია, ფილოსოფიური გაზვიადების გარეშე. თუკი ჰერაკლიტე ადამიანის შეხედულებებს „ბავშვის თამაშს“ უწოდებდა, ანდა პლატონისათვის ყოველივე თამაში, მიმეზისი იყო, ამიტომაც ადამიანებს ღმერთების სათამაშო უწოდა და კაცსა თუ ქალს მოგვიწოდა, ცხოვრება ულამაზეს თამაშში გავატაროთ, ჩვენც ისღა დაგვჩენია, სერიოზულად მივუდგეთ საქმეს და დავრჩეთ თამაშში, რომელიც შეჯიბრის მხოლოდ და მხოლოდ საწყისია, შეთანხმებაა, რომ გარკვეული სივრცითი და დროითი საზღვრების შიგნით გაგვაკეთებინებს რაღაც ისეთს, რაც დაძაბულობას მოგვიხსნის და ყოველ კონკრეტულ ლექციასა თუ გაკვეთილზე ცხოვრების ჩვეული დინების გარეთ გაგვიყვანს.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- იოჰან ჰაიზზინგა, Homo Ludens, კაცი მოთამაშე, კულტურის თამაშში წარმოშობის შესახებ, (მთარგმნ. გია ნოდია), CIPDD, თბილისი, 2004.
- დ. უზნაძე, ზოგადი ფსიქოლოგია, III-IV, თბ., 1940.
