კაცობრიობის ისტორიაში აღზრდის თემა ერთ-ერთი უძველესია. დრონი იცვლებიან, მაგრამ მარადიულად რჩება საფიქრალი: როგორ უნდა აღიზარდოს მომავალი თაობა, რომ ის განათლებულიც იყოს და ზნეობრივიც.

ამ ფიქრის რკალშია მოქცეული გამოჩენილი ფრანგი პედაგოგის, სელესტენ ფრენეს წიგნი `პედაგოგიური ინვარიატები~. მასში წარმოჩენილია ორიგინალური სისტემა აღზრდისა, რომელიც თანაბრად მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს მასწავლებლებისა და მშობლებისთვის. ცნობილია, რომ ფრენეს ახალი სკოლის მეთოდიკა წარმატებით განხორციელდა საფრანგეთსა და ევროპის სხვა ქვეყნებში.

რა არის ფრენეს მეთოდიკის მიზანი? ბავშვის აღზრდა და სწავლება ცხოვრებისთვის მოსამზადებლად.

და რად უნდა იქცეს ეს ბავშვი? ადამიანად, რომელსაც ექნება შრომის დიდი სიყვარული, ინტელექტი, წესიერება, კულტურა, საზოგადოებაში ჰარმონიული არსებობის უნარი და სხვებს მოექცევა ყოველთვის ისე, როგორც უნდა, რომ მას მოექცნენ. ასე რომ, აღზრდის ეს სისტემა ზნეობრივ ღირებულებებს ეფუძნება და მთავარია სიყვარული, რომელიც წარმოშობს ოპტიმიზმს, არიადნას გორგალივით რომ უნდა გაუძღვეს ადამიანს ცხოვრების ლაბირინთებში.

რა არის ღირსება ამ წიგნისა, რომელიც ახალ პედაგოგიურ სისტემას აცნობს მკითხველს?

უპირველეს ყოვლისა, სტრუქტურა, რომელიც აღზრდის მეთოდიკას იმგვარად აწვდის პედაგოგსა და მშობელს, რომ ისინი კითხვის პროცესშივე ჩაერთონ და საკუთარი თავი გამოსცადონ, რამდენად არიან მზად ყოველივე იმისთვის, რასაც ფრანგი პედაგოგი სთავაზობს. აქვე აღვნიშნავთ, რომ წიგნი ორი ნაწილისაგან შედგება: პირველი უშუალოდ პედაგოგებისთვისაა დაწერილი, მეორე _მშობლებისთვის, მაგრამ ფრენე აღზრდის პროცესში თანაბარ მნიშვნელობას ანიჭებს სკოლასა და ოჯახს, ამიტომაც საგულისხმოა რჩევები, რომლებიც მშობლებმა უნდა გაითვალისწინონ, რათა მათი შვილები ღირსეულ ადამიანებად აღიზარდონ.

აღზრდის ამ სისტემაში შემოთავაზებულია 32 პედაგოგიური ინვარიანტი.

რა არის ინვარიანტი? `რაც არ იცვლება, რაც მუდამ არსებობს ნებისმიერ ქვეყანასა და ვითარებაში~.

ორიგინალური ამ წიგნში ისაა, რომ სწორედ ამ ინვარიანტთა შეთავაზებით, მკითხველი-პედაგოგი არა მხოლოდ გაეცნობა აღზრდის ახალ მეთოდიკას, არამედ ერთგვარად გამოსცდის კიდევაც თავს.

როგორ?

ყოველ ინვარიანტს უნდა უპასუხოს. სამი არჩევანია ასეთი პასუხებით: მწვანე შუქი, ყვითელი შუქი, წითელი შუქი.

მწვანე შუქის პასუხის არჩევანი საუკეთესოა: `მწვანე შუქი ეძლევა მეთოდებსა და საშუალებებს, რომლებიც სავსებით ეთანხმება მოცემულ ინვარიანტებს… მათი გამოყენება უყოყმანოდ შეუძლიათ აღმზრდელებს. ინვარიანტები დროში გამოცდილია.

`ყვითელი შუქი ეძლევა მეთოდებსა და საშუალებებს, რომლებიც ზოგ შემთხვევაში ეფექტურია, თუმცა გარკვეული საფრთხის შემცველიც, იგი განსაკუთრებულ ფრთხილ დამკიდებულებას მოითხოვს~.

`წითელი შუქი ეძლევა მეთოდებსა და საშუალებებს, რომლებიც ეწინააღმდეგება მოცემულ ინვარიანტებს, ამიტომ რაც შეიძლება, სწრაფად უნდა დავემშვიდბოთ.

რაც მთავარია, ცალკეული ინვარიანტი უბრალოდ კი არ არის შეთავაზებული, არამედ ახსნილ-განმარტებული და ცხოვრებისეული მაგალითებით განმტკიცებული.

გთავაზობთ რამდენიმე ინვარიანტს შერჩევით:

ინვარიანტი 1: ბავშვის ბუნება არაფრით განსხვავდება ზრდასრული ადამიანის ბუნებისაგან.

ბავშვი ნორჩი ხესავით იზრდება და თანდათან ეგუება გარემოს. იგი თქვენნაირი პრინციპების დაცვით ცხოვრობს. თქვენსა და მას შორის განსხვავება ბუნებასა კი არა, განვითარების დონეშია, ამიტომაც, სანამ გაკიცხავთ ან დასჯით ბავშვს, თავს ჰკითხეთ: მის ადგილზე რომ ვიყო, როგორი რეაქცია მექნებოდა? როგორ მოვიქცეოდი?

მწვანე შუქი: თუ შეეცადეთ რომ მიგეღოთ ეს ინვარიანტი.

ყვითელი შუქი: შეიძლება თეორიულად კი ეთანხმებით, მაგრამ პრაქტიკულად ჯერ ვერ ბედავთ მის გამოყენებას?

წითელი შუქი: ეგებ თქვენს ქცევას განაპირობებს აზრი იმის შესახებ, რომ ბავშვი თავისი ბუნებით თქვენგან განსხვავებულია?

ცხოვრება _ აი, ყველაზე დიდი გამოცანა, რომლის ამოცნობის გზები და საშუალებები უნდა შეასწავლოს სკოლამ.

ამგვარი 32 ინვარიანტის გულისყურით შესრულება, ფერთა ბალანსი, ზუსტ წარმოდგენას შეგიქმნით, სინამდვილეში რაგვარი პედაგოგიური და ფსიქოლოგიური შეხედულებები გაქვთ. ისიც წარმოჩნდება, სამომავლოდ რაზე უნდა გაამახვილოთ ყურადღება და რა ცვლილებები შეიტანოთ თქვენეულ აღზრდის სისტემაში.

აქ წარმოდგენილია, მაგალითად, ასეთი ინვარიანტები:

`სკოლაში ბავშვის ქცევა დამოკიდებულია მის ფსიქოლოგიურ განწყობასა და ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე~ (მესამე ინვარიანტი);

`არავის, არც ბავშვსა და არც უფროსს, არ უყვარს, როცა რამეს უბრძანებენ~ (მეოთხე ინვარიანტი);

`ნებისმიერ ადამიანს ურჩევნია თვითონ აირჩიოს სამუშაო, თუნდაც ეს არჩევანი მისთვის სასარგებლო არ იყოს~ (მეშვიდე ინვარიანტი);

`ამ ქვეყანაზე არავის უყვარს ფუჭი შრომა, რობოტივით მოქმედება, არავის არ ეხალისება რაიმე სამუშაოს შესრულება სხვისი ჩანაფიქრის მიხედვით, მით უფრო, თუ ეს ჩანაფიქრი მისთვის უცხოა და გაუგებარი~ (მერვე ინვარიანტი);

`აუცილებელია შრომის მოტივირება~ (მეცხრე ინვარიანტი);

`ცოდნის ათვისების ყველაზე ეფექტური გზაა არა დაკვირვება, ახსნა და დემონსტრაცია – ტრადიციული სწავლების ძირითადი ხერხები, არამედ შემეცნების ბუნებრივი და უნივერსალური მეთოდი~ (მეცამეტე ინვარიანტი);

`მეხსიერებას, სკოლა რომ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, მაშინ აქვს ფასი, როცა იგი ჩართულია ექსპერიმენტული მოსინჯვის პროცესში~ (მეთოთხმეტე ინვარიანტი); `დაზეპირება ცოდნას არ ნიშნავსო,_უთქვამს ფრანგ ფილოსოფოსს, ჰუმანისტ მიშელ დე მონტენს.

`ტრადიციული სკოლა ავითარებს მხოლოდ აბსტრაქტული აზროვნების უნარს, რაც შორსა დგას რეალური ცხოვრების მოთხოვნებისაგან~ (მეჩვიდმეტე ინვარიანტი);

`არავის, არც ბავშვსა და არც დიდს, არ უყვარს ზედამხედველობა და დატუქსვა. ორივე ამას აღიქვამს, როგორც ღირსების შელახვას, მით უმეტეს, თუ ეს საჯაროდ ხდება~ (მეოცე ინვარიანტი).

დღეს, თანამედროვე აღზრდის სხვადასხვა მეთოდიკაში, პოპულარულია თამაშის მეთოდი. ფრენეს ამ საკითხზე განსხვავებული შეხედულება აქვს და ამგვარ ინვარიანტს გვთავაზობს:

`ბავშვის ბუნებრივი საქმიანობა არის არა თამაში, არამედ შრომა (მეთორმეტე ინვარიანტი). მისი აზრით, შეცდომა ჯერ კიდევ საბავშვო ბაღიდან იწყება, იქიდან ოჯახში გადადის. შინაურებიდან არავინ ცდილობს საოჯახო საქმეებში ჩართოს ბავშვი და ამიტომაც იგი ცხოვრობს სრულიად უსაქმურად, მას მხოლოდ თამაშით გართობა ევალება. სწავლების შემდგომ საფეხურებზე ვითარება იცვლება, თამაშის შესაძლებლობები მცირდება, მაგრამ დაწყებით და საშუალო სკოლებში მთელი ყურადღება სავარჯიშოებსა და დავალებებზე გადადის, რომელნიც, სამწუხაროდ, მხოლოდ ზედაპირულ ინტერესსს იწვევენ, ისიც იშვიათად და არანაირად არ შეესაბამებიან წარმოდგენას ბუნებრივსა და მოტივირებულ შრომაზე.

სელესტენ ფრენეს აღზრდის სისტემა კი `ნამდვილი შრომის პედაგოგიკაა.

ამგვარივე განსხვავებული შეხედულებაა წარმოჩენილი ამ ინვარიანტში:

`მოსწავლეთათვის ნიშნების დაწერა და მათი კლასიფიკაცია პრინციპშივე მცდარი მეთოდია~ (ოცდამეერთე ინვარიანტი);

აქ დამარწმუნებლადაა მსჯელობა იმის შესახებ, რომ ნიშანი არის უფროსის განსჯა ბავშვის ნაშრომზე. მას აზრი ექნებოდა, სამართლიანი და ობიექტური რომ ყოფილიყო, რაც ნაწილობრივ შესაძლებელია მარტივი სწავლებისას, მაგალითად, არითმეტიკულ მოქმედებათა შეთვისებისას, მაგრამ უფრო რთული სამუშაოს შესრულებისას კი, როცა საჭიროა ყურადღება დავუთმოთ ლოგიკურ აზროვნებას, მოსწავლის გაგების უნარს და მოცემულ მომენტში მის სულიერ ვითარებასაც კი, `ყოველგვარი შეფასების სისტემა მკრეხელობაა.

მაგალითად, როგორ შეიძლება გაიზომოს და შეფასდეს მოსწავლის აბსტრაქტული აზროვნება და მისი შემოქმედებითი უნარი, მეცნიერული თუ ისტორიული ალღო?

და ბოლოს: შეასრულეთ ეს _ 30-ე ინვარიანტი:

`აღრდის საფუძველია პიროვნების ღირსების დაცვა. მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთპატივისცემა სკოლის განახლების ერთ-ერთი მთავარი პირობაა.

მწვანე შუქი: თქვენ უკვე ახორციელებთ ამ წესს.

ყვითელი შუქი: ცდილობთ, მაგრამ ყოველთვის ვერ ახერხებთ.

წითელი: ჯერ შორსა ხართ სკოლის ჰუმანიზაციისგან.

როგორც აღვნიშნეთ, ეს ინვარიანტები დიდი პედაგოგიური გამოცდილების, ტრადიციისა და ნოვაციის ორიგინალური სინთეზის ნაყოფია, ამიტომაც იქცევს ყურადღებას.

წიგნის მეორე ნაწილი მშობლებთან გასაუბრებაა. აქ მეცნიერი მათ ერთგვარ გულგრილობაში ამხელს: `აი, ბატონებო, დატოვეთ თქვენი შვილი სკოლის კართან. როგორ მოექცევიან აქ? რა მეთოდებით ასწავლიან? რა საშუალებებს გამოიყენებენ? არაფერი არ გაინტერესებთ? საქმე სახლს, ბაღს ან მანქანას ხომ არ ეხება? რამდენჯერ უთქვამთ, ბავშვი თუ ნიჭიერია, აუცილებლად მიაღწევს წარმატებასო, მაგრამ, ხომ შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ თქვენი შვილი ნაკლებ განათლებულ, ცუდად აღზრდილ და დამახინჯებული ფსიქიკის ადამიანად იქცეს? ამის გამო წყევლა-კრულვას გაუგზავნით არა სკოლას, არა სასკოლო შენობის უვარგისობას, არა გადატვირთულ კლასებს, არამედ მასწავლებელს, რომელმაც სასწაული ვერ მოახდინა~. ამგვარი კითხვებით ფრენეს იერიში მიაქვს მშობლის გულგრილ დამოკიდებულებაზე სკოლის მიმართ და ამ საუბრებით წარმოაჩენს ყველა იმ კომპონენტს, რომელთა ერთობლიობა ქმნის აღზრდის სისტემას. ამ კომპონენტთაგან კი ერთ-ერთი მშობელია, რომელიც აქტიურად უნდა ჩაერთოს უკეთესი სკოლის მშენებლობის საქმეში.

ვფიქრობთ, სელესტენ ფრენეს პედაგოგიური მეთოდიკის გაცნობა და დანერგვა ხელს შეუწყობს ქართული საგანმანათლებლო სისტემის დახვეწასა და გამდიდრებას.

გთავაზობთ სტატიების ციკლს, რომელიც ადამიანის შემოქმედებით უნარს, კრეატიულობას, სიახლეებისადმი სწრაფვას და დღეს არსებულ სწავლის სისტემას ეხება. სტატიების ციკლი სხვადასხვა კუთხით წარმოგვიდგენს შემოქმედებით პროცესს და დღევანდელ საზოგადოებაში მისდამი გაბატონებულ მიდგომებს. ავტორები, სტატიათა ციკლში ცდილობენ მკითხველს დაუხატონ ინდივიდისა და გაბატონებული იდეოლოგიისა თუ წესების დაპირისპირება და წინააღმდეგობები, რომელსაც ადამიანი აწყდება დღევანდელ გლობალიზებულ და უნიფორმიზირებულ სამყაროში. 

ხშირად, ჩვენი ჩვეულებები, მასწავლებლები და თუნდაც საუკეთესო განზრახვები, გამჭრიახობის წინააღმდეგ მოქმედებენ. მოქმედებენ როგორც ფარული საბოტაჟის მომწყობნი. მაგრამ შემოქმედების დამთრგუნავი ძალების გააზრება და შესწავლა, შემოქმედს დაეხმარება თავისი ტალანტისშენარჩუნებასა და გაზრდაში.

იმავე ადგილზე დაწყების საფრთხე

ნაცნობი პრობლემების თავიდან გააზრება გვთავაზობს მათ შემოქმედებითი გზით მოგვარებას. 

ავტორი: არტ მარკმანი

 

არტ მარკმანი – ფსიქოლოგიის დოქტორი ტეხასის უნივერსიტეტიდან. ბ-ნი მარკმანი გახლავთ ავტორი წიგნისა ”ფიქრი გონივრულად ”/Smart Thinking

ჩემთვის გამოთქმა-მეტაფორა ”იფიქრე ყუთის გარეთ” (ინგლ. Think outside the box – ნიშნავს განსხვავებულად ფიქრს, ფიქრს მიღებული წესებისგან განსხვავებით, ლ.ა.), ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებად მისაღები მეტაფორაა. დიახ, ეს გამოთქმა გაცვეთილია, იგი აზრს არის მოკლებული. 

რას უნდა ნიშნავდეს საერთოდ ”ყუთის გარეთ ფიქრი”? სავარაუდოდ, ეს უნდა ნიშნავდეს იმას, რომ თქვენ ვინმეს შესთავაზებთ ისეთ იდეებს, რომლებიც ნორმის ფარგლებში არ არის მოქცეული. მაგრამ, მგონია, რომ ეს არ არის სასარგებლო რჩევა. როგორ შეიძლება გაგიჩნდეს ახალი იდეა, სანამ თვითონ არ მოახდენ იდეის გენერირებას?

როდესაც ხალხს სთხოვ, რაიმე კრეატიული გააკეთონ, ისინი ძალიან მალე, უკვე არსებული კვალით და იდეებით იწყებენ თავიანთი ”შემოქმედების კეთებას”. ალაბამას უნივერსიტეტის მკვლევრის, თომას უორდისა და მისი კოლეგების კვლევის თანახმად, როდესაც მათ სტუდენტებს სთხოვეს დაეხატათ ცხოველები უცხო პლანეტებიდან, აღმოჩნდა, რომ თითქმის ყველა ცხოველი, რომლებიც სტუდენტებმა მოიფიქრეს, ძალიან ჰგავდა დედამიწის ცხოველებს. მათ ჰქონდათ დედამიწის ცხოველთა მსგავსი გრძნობის ორგანოები, ფეხები, ხელები და სიმეტრია – ადამიანებმა, თავიანთი ნაშრომი, ნაცნობი მაგალითების მიხედვით შექმნეს. 

ეს დაკვირვება, ქმნის საფუძველს, რომელიც გვთავაზობს ახალი იდეების შექმნისთვის საჭირო ტექნიკას. 

ჩვენი გონება, იძახებს იმ ინფორმაციას, რომელიც კავშირშია ჩვენს ფიქრებთან (როცა გთხოვენ, იფიქროთ ცხოველებზე, თქვენ იფიქრებთ იმ სახეობებზე, რომლებსაც იცნობთ. როცა გთხოვენ, იფიქროთ დაბადების დღეებზე, თქვენ იფიქრებთ – დაბადების დღეებზე გამართული წვეულებების შესახებ). 

როდესაც გჭირდებათ შემოქმედებითი პრობლემის გადაწყვეტა, ადამიანი იწყებს ფიქრს იმის შესახებ, თუ როგორ აღწეროს იგი. ეს შეიძლება იყოს პრობლემა სამუშაო ადგილზე, რომელიც ახლებურადაა გადასაწყვეტი – ეს შეიძლება იყოს ახალი ნაშრომი მუსიკაში თუ ხელოვნების სხვა დარგში, ან იდეა, ახალი პროდუქტის შესახებ. პრობლემის აღწერა ადამიანს უჩვენებს იმ გზას, ბილიკს, რომლის დახმარებითაც იგი მიმართავს თავის მეხსიერებას. ამ დროს, გონება ”იძახებს” იმ კონცეფციებს, რომლებიც ამ აღწერასთან რაიმე კავშირშია, ხოლო ”გამოძახებული” ინფორმაცია ხდება საფუძველი იმ გზისა, რომელსაც ინდივიდი შემოქმედებითი სამუშაოსკენ მიჰყავს. ადამიანებმა, რომლებსაც სთხოვეს დაეხატათ ცხოველები უცხო პლანეტებიდან, დაიწყეს ფიქრი ცხოველებზე, რამაც გავლენა მოახდინა მათი ”გამოგონილი” არსებების ფორმებზე. 

თუ გვსურს შევცვალოთ შემოქმედებითი პრობლემისადმი მიდგომა, საჭიროა შევცვალოთ ის საგანი, რომელზეც ვიწყებთ ფიქრს. ჩვენ სიტუაცია ახლებურად უნდა აღვწეროთ. ეს საშუალებას მოგვცემს შევცვალოთ ის გზა, რომლის მეშვეობითაც ჩვენ მოცემული პრობლემის გადასაწყვეტად ”გამოვიძახებთ” ინფორმაციას ჩვენი მეხსიერებიდან. 

მთავარი სტრატეგია, რომლითაც შესაძლებელია საფიქრალ საგანზე ფიქრის წესის შეცვლა, გახლავთ ის, რომ აუცილებელია მოვძებნოთ შემოქმედებითი პრობლემის (რომლის გადაწყვეტასაც ჩვენ ვცდილობთ) არსი. დასაწყისისთვის თავიდან უნდა შევხედოთ იმ აღწერილობას, რომელიც გამოვიყენეთ პრობლემის/ამოცანის გადასაწყვეტად. შემდეგ საჭიროა დავფიქრდეთ, არსებობს თუ არა სხვა გზა, დასმული ამოცანის/პრობლემის აღსაწერად და გავიაზროთ, სად მივყავართ ამ გზას. როგორც კი აღმოვაჩენთ, რომ ვერ შევძელით ახლის მოფიქრება, უნდა დავიწყოთ ფიქრი პრობლემის/სიტუაციის ახალ (სხვაგვარ) აღწერაზე. 

ვთქვათ, დავფიქრდეთ ზემოთ ნახსენები უნივერსიტეტის სტუდენტებზე. ისინი ღრმად არ დაფიქრებულან შემოქმედებით საკითხზე, ამიტომაც, მათ გონებიდან ცხოველების აღწერილობები ”გამოიძახეს”. როგორც წესი, ამ ცხოველებს ერთმანეთის მსგავსი კიდურები და გრძნობის ორგანოები აქვთ. მიუხედავად იმისა, რომ სტუდენტების დახატული კიდურები თუ ორგანოები შესაძლოა უცნაურად გამოიყურებოდნენ, ისინი ფორმებით მაინც დედამიწის ცხოველების ორგანოებს გვანან. 

თუ ექსპერიმენტის მონაწილეები უფრო სტრატეგიულად შეხედავდნენ დასმულ ამოცანას, ისინი შეძლებდნენ მეხსიერებიდან თუ ცოდნიდან უფრო აბსტრაქტული კონცეფციების წარმოსახვით ”გამოხმობას”. მაგალითად, უნდა დაფიქრებულიყვნენ იმაზე, თუ რა თვისებები და ფორმები დასჭირდებოდათ ”უცხოპლანეტელ” ცხოველებს მოცემული პლანეტის გარემო პირობებიდან გამომდინარე. შესაძლოა, ცხოველებზე ფიქრის ნაცვლად, მათ უნდა ეფიქრათ ყველა სხვა ცოცხალ არსებაზე. შესაძლოა, უნდა გაეაზრებინათ ერთუჯრედიანი ორგანიზმების აგებულება – ან წარმოედგინათ ის არსებები, რომლებსაც შეუძლიათ დაყოფით გამრავლება და საკუთარი თავის რეპლიკაცია (ასლის წარმოება). 

ბოლოს, გახსოვდეთ, რომ თქვენი შემოქმედებითი აზროვნების პროდუქტი, დამოკიდებულია იმ ადგილზე, საიდანაც იწყებთ. ასე რომ, ნუ იფიქრებთ განსხვავებულად, იფიქრეთ განსხვავებულზე.

ზაფხული მე ასეთი მახსოვს: მოვიკიდებდით ზურგჩანთებს და მივდიოდით. გზების სირთულე ვის შეაშინებდა: შეშლილები, შეშლილები. ქართული მასშტაბები მაშინ გრანდიოზული გვეჩვენებოდა და საზღვრების გადაკვეთას არ ვგეგმავდით. მერე ვიღაცებმა მსოფლიო შემოიარეს და მსოფლიო ამბები გვიამბეს. ოცნება მაშინ უკვე დაწყებული გვქონდა ცხრა მთისა და ცხრა ზღვის გადალახვის რომანტიკულ მოცემულობაზე, ავტოსტოპით მოგზაურობის ხიბლსა და მსოფლიო რკალის თვისებაზე – აუცილებლად შემოიარო. “მსოფლიოს გარშემო მოგზაურობის” ოცნებიდან უფრო მყარ პოზიციაზე – გეგმაზე, როგორც რეალობის  აუცილებელ წინაპირობაზე გადავედით. რა თქმა უნდა, ვერც ამაზონია მოვიარეთ და ვერც ევროტურის ფარგლებში მოვაწყეთ დებოში რომის პაპის რეზიდენციაში. მერე ზოგი ძალიან გაიზარდა და ზოგიც – ისე რა. ზოგმა ოფიციალური ვიზიტების ფარგლებში დაიწყო მოგზაურობა. ზოგმა ლოკაციები არ შეიცვალა და ქართული მიწების ათვისება განაგრძო, ზოგმაც – ოცნება. მე კერუაკი აღმოვაჩინე, ბიტ თაობის მანიფესტი და რაღაცნაირი, უვადო თავისუფლება, ცოტათი მოსაწყენიც კი. სალ ფარადაიზისა და დინ მორიარტის უსასრულო მარშრუტი ცხოვრების გზების შეცნობისა და დროის, როგორც მატერიალური და არამატერიალური მნიშვნელობის. ისინი დროის სისწრაფით მიჰყვებიან გზებს იმისთვის, რომ არ დაკარგონ პირადი სივრცე. 

პირადი სივრცეა დინის გაქუცული ჩემოდანი, რომელიც სულ საწოლის ქვეშ გდია, მომზადებული მომავალი მოგზაურობისთვის.

პირადი სივრცეა ალკოჰოლი, რომელიც ხანდახან არის თავისუფლება.

პირადი სივრცეა მუსიკა, რომელიც სულ, მუდმივად არის თავისუფლება.

პირადი სივრცეა დინის რამდენიმე ცოლიც კი. და ბავშვები. მხოლოდ დინს შეუძლია, ყველა ცოლი ერთნაირად უყვარდეს.

პირადი სივრცეა სალის მამიდა, რომელიც წიგნში სულ რამდენჯერმე, გაკვრით გამოჩნდება და უხერხულად უჩინარი პერსონაჟია, მინიმალური შეზღუდვებითა და სილაღით, რომელიც თითქმის არცერთ ქართველ მამიდას არ ახასიათებს.

პირადი სივრცეა მიწისქვეშა თუ არამიწისქვეშა ბარები მარიხუანას კვამლითა და ახალგაზრდული ხმაურით.

პირადი სივრცეა დინის ნატკენი ხელი, რომელიც მთელი წიგნის განმავლობაში ჩირქდება.

პირადი სივრცეა დინისა და კარლოს საუბრები, რომლებიც ზედმეტად სიზმარეულია და რომლებიც, საბოლოოდ, სიტკბოგაცლილ საღეჭ რეზინასავით უგემური ხდება.

ერთხელაც ყველას ამოსდის ყელში საკუთარი სივრცე. და სალიც მოგზაურობას იწყებს ახალი ამბების შესაგროვებლად, ახალი ადამიანების გასაცნობად, ძველი სურვილების ასახდენად და ახალი სურვილების შესაქმნელად, დიახ, შესაქმნელად. სურვილების შექმნაც ისევე შეიძლება, როგორც შემწვარი კარტოფილის, რომელიც მექსიკური მხოლოდ მას შემდეგ ხდება, როცა სუნელებითა და წიწაკით შეაზავებ.

ეს არ არის იძულებითი მოგზაურობა. როგორ შეიძლება, მოგზაურობა იძულებითი იყოს? – იფიქრებთ. აბა, მაწანწალა რასმუსი გაიხსენეთ. აბა, კარგად გაიხსენეთ. იმასაც, დინ მორიარტივით მამის პოვნა უნდა. არა, დინი დიდი ბიჭია და რასმუსივით ოჯახურ სიმყუდროვეს არ მიელტვის. მაგრამ ორივე დაკარგულია. დინი – ომისშემდგომი თაობის უცნაური პირმშო, ახალი სურვილებითა და დიდი ენერგიით და ლინდგრენის რასმუსი – ბავშვი, რომელიც, სამწუხაროდ, თმახუჭუჭა არ არის და არავის, საერთოდ არავის უნდა, იშვილოს გარდა ოსკარისა, რომელიც გამოუსწორებელი მაწანწალაა – გზების შვილი, თავისუფლების შვილი.  

 “გზაზე” ცოტათი იმედგაცრუებაცაა და მცდელობა, ცივილიზებულმა სამყარომ არ გამოტოვოს  პირველყოფილი სიკეთეები: “მაღალი მთებიდან ჩამოვიდნენ, ხელი რომ გაეშვირათ იმისკენ, რაც, მათი აზრით, ცივილიზაციას შეეძლო მათთვის შეეთავაზებინა და არც კი დაესიზმრებოდათ, რომ ცივილიზაცია საბრალო, დამსხვრეული ილუზიებია. არც ის იცოდნენ, რომ არსებობს ბომბი, რომელსაც შეუძლია, ყველა ჩვენი ხიდი და გზა მიწასთან გაასწოროს და რომ, შეიძლება ჩვენც გავღარიბდეთ და მათსავით გავიშვიროთ ხელი”.

ცივილიზაციის უზარმაზარი, ტექნიკური სხეული ხანდახან ისე გღლის, ერთი სული გაქვს,  ზურგჩანთა მოიკიდო და გზას გაუდგე. ხელი ჩაკიდო ისეთ რეალურ პერსონაჟებს, როგორებიც არიან გინსბერგი, კესიდი, ბეროუზი და გაგეღიმოს კერუაკის სპონტანურობაზე, რომელიც ისეთი მომხიბვლელია, როგორც დედაჩვენი, რომელიც სახლიდან გასვლისას სიტყვას გამოგვაყოლებს, ნაცნობს, მაგრამ ჩვენი ასაკის მიხედვით მოდერნიზებულს. ეს მართლაც გზაზე დაწერილი ტექსტია საგზაო ემოციებით საგზაო ნიშნების გარეშე, რადგან ამ დროს, შესაძლოა, დინი შემოვარდეს თავისი “ჰადსონით” და ყველა ნიშანი მილეწ–მოლეწოს. 

უკვე ის დროა, არდადეგები რომ უნდა გამოიყენო, ზაფხულის სიცხეს ბუნების სიმწვანეში დაემალო, საქმეები ცოტა ხნით დაივიწყო და დილაობით – ჩიტების ჭიკჭიკს, საღამოობით კი ჭრიჭინების ჭრიჭინს უსმინო.

დაწყებით კლასებში არდადეგების დადგომამდე აუცილებლად ვიღებდი რამდენიმე გრძელვადიან დავალებას, რომლებიც ზაფხულში უნდა შემესრულებინა, მაგალითად, სუფთად და ლამაზად გადამეწერა „წერის დედანი”, მევარჯიშა, რათა წამეკითხა წუთში 150-ზე მეტი სიტყვა, გამეკეთებინა ჰერბარიუმი, მეწერა დღიურები… ამათგან ყველაზე საშინელი „წერის დედნის” გადაწერა იყო მეორე კლასში გადასული ბავშვისთვის, რომელსაც სუფთა წერაზე ნაკლებად არაფერი აღელვებს ცისქვეშეთში.

უკვე ის დროა, ბავშვობაში მიღებული დავალებების შესასრულებლად დახარჯული ძალისხმევა ბუნდოვნად, ემოციების დონეზე რომ გახსენდება, ვინაიდან წინ უფრო მნიშვნელოვანი, ახალი ზაფხული გაქვს. დრო, როცა ყველა სხვადასხვა მხარეს გავეშურებით კუთვნილი უქმეების გასატარებლად, ძალ-ღონის აღსადგენად, ახალი სამყაროების, ადამიანების აღმოსაჩენად.

ჩემთვის ამ ამბავში ყველაზე საინტერესო დანიშნულების ადგილამდე მისასვლელი გზაა. ვიყურები ავტომობილის, ავტობუსის, მატარებლის ფანჯრიდან და ვფიქრობ იმ ხალხზე, ვინც იმ სახლებში ცხოვრობს, ახლა რომ ჩავუარეთ, იმ ბავშვებზე, მდინარეებში რომ ბანაობენ,  ამბებზე, აქაური უფროსები უმცროსებს რომ უყვებიან, კითხვებზე, უმცროსები უფროსებს რომ უსვამენ,  საფლავებზე, ამ სოფლებისა და ქალაქების განაპირას რომ არის და ასე, დაუსრულებლად. 

ზოგჯერ, გაუცხოებაზე, ძალადობრივ გარემოზე, სიზარმაცეზე, განათლებისა და წიგნიერების დეფიციტსა და ჩვენი საზოგადოების სხვა მტკივნეულ პრობლემებზე ფიქრისას,  მგონია, მათი ერთ-ერთი მიზეზი ისიც არის, რომ  ჩვენს ქვეყანას და ერთმანეთს სწორედ ასე ვიცნობთ – ერთი შეხედვით, მქროლავი ტრანსპორტის ფანჯრიდან დანახულს. ამიტომაც გვესმის ასე ცუდად სხვების ტკივილი და სიხარული. მგონია, რომ ჩვენი მძიმე რეალობა იმ საშინელი არქიტექტურის და დაუგეგმავად ნაშენი ქალაქების ბრალიცაა, რომლებიც ამ ფანჯრებიდან კიდევ უფრო მძიმედ აღიქმება. აი, თბილისიდან ბათუმამდე ისე ჩახვალ, ერთ ლამაზ დასახლებას ვერ ნახავ. უსახური კორპუსები, სტანდარტული ორსართულიანი აგურის სახლები და დანგრეული, მიტოვებული ოდები – ეს არის მთელი ჩვენი საცხოვრისი, რომელიც გაუცნობიერებლად დიდ გავლენას ახდენს ჩვენს ყოველდღიურობაზე.

ხომ საშინელებაა, პატარა ქალაქში ან სოფელში ცხოვრობდე, რომელსაც გარს ტყეები და მინდვრები აკრავს, შენი ბინა კი უსახური საბჭოთა შენობის ერთი ან ორი მოუწყობელი ოთახი იყოს? კიდევ უფრო დიდი საშინელებაა, რომ ამ პატარა ქალაქებსა და სოფლებში არავის მოსდის აზრად კინოთეატრის, თანამედროვე ბიბლიოთეკის, სპორტული დარბაზის, სახელოვნებო სივრცის მოწყობა.

ვზივარ, ვუყურებ ცვალებად კადრებს და ამ და სხვა ამბებზე ვფიქრობ. მერე, დანიშნულების ადგილას ჩასული, ინტერნეტში ვძვრები და ისეთ პროექტებს ვეძებ, რომლებიც მსგავსი ფიქრებით არის ინსპირირებული, ასეთი კი ბევრია.

იმის მაგალითად, რომ  ულამაზო სახლები მხოლოდ ჩვენი პრობლემა არ არის, შემიძლია დაგისახელოთ უშნო ბელგიური სახლები (https://uglybelgianhouses.tumblr.com/ ). ეს პორტალი ჩემისთანა ადამიანებმა შექმნეს, რომლებსაც ჰგონიათ, რომ არაესთეტიკური სახლები, ერთი მხრივ, არცთუ დადებითად ახასიათებენ მეპატრონეებს, მეორე მხრივ კი ნეგატიურ ემოციურ გავლენას ახდენენ სხვებზე. აქვე სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ უშნო ბელგიური სახლების ერთი ნაწილი არც ისეთი უშნოა, როგორიც ჩვენთან წამოჭიმული ვითომ ინოვაციური არქიტექტურით ნაგები ვილა-რანჩოები.

არსებობს სხვა პროექტიც, მიტოვებული სახლების ერთგვარი კატალოგი – 100 მიტოვებული სახლი (https://www.100abandonedhouses.com/) მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში არსებულ უპატრონოდ დარჩენილ სახლებს აერთიანებს, რომელთა უმეტესობა საკმაოდ მიმზიდველად გამოიყურება. მიტოვებული სახლები პოპულარული თემაა ინტერნეტში და შეგიძლიათ, ქვეყნების მიხედვით მოიძიოთ, მაგალითად, ისლანდიის, ირლანდიის, კანადის უპატრონოდ დარჩენილი სახლების შესახებ ინფორმაცია.

მათი არსებობა ერთგვარი პარადოქსია სამყაროში, სადაც მილიონობით უსახლკაროა. ათვალიერებ  სხვადასხვა დროსა და სივრცეში ნაგებ შენობებს და გაგონდება საქართველოს სოფლებში ნანახი მიტოვებული სახლები, მორღვეული ღობეები, წაქცეული ნალიები, აბალახებული ეზოები.

ურბანულ  ამბებზე კარგი ქართული პროექტებიც არსებობს. მაგალითად, სულ რამდენიმე დღის წინ გაჩნდა  საქართველოში არსებული საბჭოთა მოზაიკების ვებალბომი (https://soviet-mosaics.ge/ka ),  სადაც თავმოყრილია ფერად-ფერადი კედლები სხვადასხვა შინაარსის გამოსახულებებით მთელი საქართველოდან. ნამდვილი საბადოა, იმის გათვალისწინებით,  რომ უმრავლესობას ისინი გარდასულ დროთა სრულიად უინტერესო ნაშთად მიაჩნია. მრავალი მათგანი დასანგრევად განწირული შენობების კედლებს ამშვენებს. პორტალი ერთგვარი  საშუალებაა  პროპაგანდისტული ხელოვნების მდიდარი ვიზუალური მასალის შესანახად და ნაკლებად აქცენტირებული საკითხებისთვის ვიზიტორთა ყურადღების მისაქცევად.

ამ ამბებს აქ იმიტომ ვყვები, რომ მგონია, თუ ბავშვებს არდადეგებზე „წერის დედნის” გადაწერის ან სხვა მტანჯველი დავალების მაგივრად ასეთ თემებზე დაფიქრებას ვთხოვთ, თუ შევეცდებით დავაინტერესოთ, რათა ჩვეულ გარემოში ახალი ნიუანსები, საინტერესო ადგილები აღმოაჩინონ, მათი არდადეგები გაცილებით საინტერესო გახდება. მჯერა, საკუთარი გარემოს ფუნდამენტური ცოდნა და მისი პრობლემატიკის განზოგადება, გლობალურ ჭრილში წარმოჩენა გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე ასოების ლამაზად გამოყვანა ან გრძელ-გრძელი ლექსების ზეპირად სწავლა.

ხანდახან სიზმარში ვხედავ, როგორ მოდის რუსთაველის გამზირზე  სამოცდაათს გადაცილებული  მამაკაცი თავზე ბერეტით, თავდაჯერებული მზერით და ახალფეხადგმული ბავშვის ნაბიჯებით. მისი თანმხლები გოგონა კი, მოხუცს რომ ხელკავით მიაცილებს და ყავარჯნის მაგივრობას უწევს, მარტო აკანკალებული მუხლების კი არა, მარტოობის დამორჩილებაშიც ეხმარება უფროს მეგობარს…

დაახლოებით ჩემი შვილის ტოლი ვიქნებოდი, როცა შემოქმედ მოსწავლეთა სტუდიის აღსაზრდელები საკუთარ ლექსებს ვკითხულობდით. მასწავლებლები ხშირად მართავდნენ მსგავს საღამოებს ახალბედა ,,პოეტების” წასახალისებლად  და მეც ამ ღონისძიებების ხშირი მონაწილე ვიყავი. თუმცა ეს საღამო ერთადერთი იყო, რომლის მუსიკალურად გაფორმებაც მე დამეკისრა (ახლაც მწარედ მახსოვს, როგორი ტანჯვით მივაცურე მენდელსონის ერთ-ერთი გონდოლა ნაპირამდე, გადაჭარბებულ Pianissimo-ზე შესრულებულ ბეთჰოვენის მთვარის სონატასა და შოპენის რევოლუციური ეტიუდის თავპირისმტვრევით ჩამთავრებაზე  რომ აღარაფერი ვთქვათ). სწორედ ამ დღეს გავიცანი ჩემი მასწავლებლის მეგობარი მირიან ლეჟავა.  არასდროს დამავიწყდება, როგორ უცნაურად, ყოველგვარი შესავლის გარეშე მოგვიახლოვდა საღამოს დამთავრების შემდეგ, ხელი გამომიწოდა და დედას ჰკითხა, ნებას მომცემთ, თქვენს შვილთან ვიმეგობროო? 

ასე დაიწყო ჩემი ბავშვობის ყველაზე საინტერესო ეპიზოდი. გაკვეთილების დამთავრებისთანავე გავრბოდი მირიან ბაბუს პატარა ბინისაკენ, რომლის ძირითად ნაწილს წიგნის თაროები იკავებდა. წიგნების გარდა ბატონი მირიანი ძველი ფირსაკრავისა და კლასიკური მუსიკის ფირფიტების დიდი კოლექციის მფლობელი იყო. წვიმიან დღეებში ჩემი ,,თავშესაფრიდან” დებიუსის ,,ბაღები წვიმის ქვეშ” ისმოდა, მზიან ამინდებს კი მოცარტი და ქალაქში სეირნობა უხდებოდა. ხანდახან ჩემს უფროს მეგობარს სევდა მოერეოდა და ,,მთვარის შუქის” ჯადოსნური მელოდიის ფონზე გაირინდებოდა, მე კი ჩუმად ვიჯექი და ველოდებოდი… მუსიკის დამთავრებას და სევდის გაყუჩებას.

გავიდა დრო და ახლა სულ სხვა მუსიკას ვუსმენ. ძველი ფირსაკრავი მხოლოდ უკიდურესი მონატრების სიზმრებში თუ ამიჟღერებს ჩემი ბავშვობის ჯადოსნურ მელოდიებს. ვერც სახელგანთქმულ პიანისტად ვიქეცი (მხოლოდ კარგი მსმენელობა შემიძლია დავიჩემო) და ვერც მრავალშვილიან დედად, თუმცა უფროსი მეგობრისგან მემკვიდრეობით მაინც მერგო რაღაც… მოულოდნელად დასევდიანებისა და ,,მთვარის შუქზე” გარინდების ჩვევა. 

ზოგჯერ წიგნების  დალაგებას გადაწყვეტდა, გადმოალაგებდა შეყვითლებულ, დამტვერილ ტომებს  და მთელ სახლში ძველი ქაღალდის სუნი დგებოდა. წიგნებს ისე ეპყრობოდა, როგორც ადამიანებს. აიღებდა ერთ-ერთს, თვალებს მოჭუტავდა და მიყვებოდა მასთან ,,შეხვედრის” ამბავს… ყველა წიგნის პირველად წაკითხვის შთაბეჭდილება ახსოვდა. 

ერთხელ მითხრა, ბავშვები წიგნებს გვანან, ოღონდ დასამთავრებელ წიგნებს, მწერალმა რომ ბედის ანაბარა მიატოვა – ყოველი შემხვედრი თავის ამბავს მიაწერს და  თავისით დასრულდებაო… ბატონი მირიანის ყველაზე საუკეთესო თავგადასავალიც ასეთ დასამთავრებელ წიგნში ,,ეწერა”:

ერთი შვილი ჰყავდა, მარტომ გაზარდა. მასზე იშვიათად, თუმცა დიდი სიამაყით საუბრობდა. ახლა დიდი გოგო იყო მისი შვილი, მეზობელ ქვეყანაში ცხოვრობდა და პატარა გოგონებს ზრდიდა (,,ბევრს ვმუშაობ, ბევრს ვწერ, ბევრი მინდა დავტოვო, მაგრამ ვიცი ბავშვზე უკეთესს ვერაფერს დავტოვებ, რადგან – ადამიანი უპირველეს ყოვლისა” ). 

ამას წინათ, ჩემი მოკრძალებული ბიბლიოთეკის დალაგებისას მირიან ლეჟავას ერთადერთ კრებულს წავაწყდი ( ,,შიშველი მამაკაცები”.  გამომცემლობა ,,ნიანგი”. 1973 წ. ), რომელიც  ავტობიოგრაფიული მინიატურით იწყება და მე თავიდან გავიცანი ბატონი მირიანი, ამჯერად როგორც მკითხველმა.

არ მინდოდა დამეწერა ავტობიოგრაფია ჯერ ერთი იმიტომ, რომ არაფერი მაქვს დასაწერი, მეორეც – თავმდაბალი კაცი ვარ და როგორ ვთქვა ჩემს თავზე, გენიოსი ვარო. არადა არავინ ამბობს გენიოსიაო. საერთოდ არავინ არაფერს ამბობს ჩემზე არც კარგს, არც ცუდს. რა საშინელებაა, როცა არაფერს ამბობენ. ისე ჩვენში დარჩეს და რა უნდა თქვან, რა გამიკეთებია ჯერ? მაგრამ სხვებზე თუ ამბობენ?!

სად აქვს რუსთაველს ავტობიოგრაფია, ის კი არადა მის სადაურობაზეა დავა და დაბადების წელიც სავარაუდოა. მიუხედავად ამისა, 800 წელია ცოცხლობს და ჩემ შემდეგაც იცოცხლებს. მე თუ ვიცი, რომ 1923 წლის 24 იანვარს ქ. ქუთაისში  განთიადის 4 საათზე დავიბადე – მერე რა?!.. მაგრამ რადგან ვარ, რანაირიცა ვარ, ჩემდაუნებურად რაღაც ბიოგრაფია მეც გამაჩნია და რამდენიმე სცენა ჩემი ცხოვრების კომედიიდან მეც შემიძლია წარმოგიდგინოთ.

ვსწავლობდი:  თბილისის მე-8, პირველ და 29-ე საშუალო სკოლებში, აეროკლუბში, სახლში – უცხო ენასა და მუსიკას, ნევინომისკში ევაკუირებულ რომელიღაც ავიოსასწავლებელში, ხარკოვის იურიდიულ ინსტიტუტში, მოსკოვის უცხო ენათა ინსტიტუტის ხუთწლიან დაუსწრებელ კურსებზე.

ვმუშაობდი: გერმანიაში, რურსა და ვესტგალიის სამრეწველო რაიონებში, ალბრინგჰაუზენისა და ბოხუმის შახტებში, ვუპერტალში – მიწის მუშად კაბელის გაყვანაზე, ვიკედეში – მილების საგლინავ ქარხანაში, აზერბაიჯანში, სალიანთან – მდინარე მტკვარზე ხიდის აგებაზე, ნევთაჩალაში – ნავთის საბურღავ ჭებთან გზების მიყვანაზე, ლენქორანის კარიერში, თბილისის ტურისტულ კლუბში  ექსკურსიათმძღოლად, სართიჭალის არტელში ხალიჩების მხატვრად, კომბინატის სტამბაში ჯერ მუშად, მერე მბეჭდავის თანაშემწედ, სოფელ არაშენდას სკოლაში უცხო ენის მასწავლებლად. ამჟამად ვმუშაობ ,,საქწიგნის” სამმართველოში და კარგ წიგნს არ ვიშურებ ნაცნობ-უცნობებისათვის, მე თვითონ თუ ვიშოვე.

ვიჯექი: გერმანიაში – მოოსბურგის, დროტმუნდის, ჰემერის ჩვეულებრივ, საჯარიმო და საკონცენტრაციო ტყვეთა ბანაკებში, ბელეფელდის ციხეში და თბილისის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის მესამე კურსზე იანვრამდე.

გაქცეული ვარ:  სახლიდან 14 წლის ასაკში და ახლაც კარგად მახსოვს პლეხანოვზე და მარჯანიშვილზე  ის სადარბაზოები, სადაც ღამე მითევია; ტყვეთა ბანაკებიდან – ორჯერ, შახტებიდან – ორჯერ, თბილისის უცხო ენების ინსტიტუტის მეორე კურსიდან და სოფ. არაშენდას სკოლიდან.

ბევრი ვიარე თუ ცოტა ვიარე, ქვეყანა ომითა და ბრძოლით შემოვიარე. შინ ხუთი წლის შემდეგ მშვიდობით დავბრუნდი. ომზე არაფერს ვყვები, რომ მოვყვე ვინ დამიჯერებს. მტკიცების თავი არ მაქვს, მე შენ გეტყვი, მოწმეს მოვიყვან… გულზე გამხეთქავენ ზღაპარს ყვებაო.

დაწერილი მაქვს: ასამდე ლექსი (აქედან ოცდაათი თუ ივარგებს), ორი რომანი, ერთი კინოსცენარი, ორმოცამდე მოთხრობა, ქვეყნის წერილები, რა თქმა უნდა, პირადი…  

         

დაუმთავრებელი მაქვს: ორი რომანი, ხუთი ერთმანეთზე საინტერესოდ საკითხავი წიგნი, უმაღლესი სასწავლებელი და სახლის რემონტი.        

                                                                        

დაბეჭდილი მაქვს... სათქმელადაც არ ღირს.

მიყვარს: ბავშვები, წიგნები და მუსიკა.

მძულს: ტყუილი, უსაქმურობა, ჭამა, ოქრო და ხმამაღალი სიცილი.

ვოცნებობ: როდის გამოიგონებენ მწვადის, კუპატის, ჩიჟი-პიჟის, საცივის და სხვა საჭმელების შემცვლელ აბებს, რომ ამდენ დროს არ ვაცდენდე მუცლის ამოყორვაზე.

რას ვინატრებდი? ყველა ქართველი ოჯახი მრავალშვილიანი გამხდარიყოს, რომ ქართველ მწერალს მკითხველი არ გამოლეოდეს.

ვერ მოვიშალე:  კითხვა, აზროვნება, წერა, დღეში ცხრამეტჯერ ხელის ბანა და წვერის პარსვა.

მწამს, რომ თუ არაფერი გწამს ხარ პირუტყვი.

ვხედავ და მესმის, რომ რასაც ხედავ და რაც გესმის ყველაფერი არ უნდა დაინახო და არ უნდა გაიგონო.

არ მესმის  სიტყვა – დავამთავრეს მნიშვნელობა. ჩემთვის ყველაფერი მხოლოდ იწყება… “

***

ერთხელ, საზაფხულო არდადეგებიდან დაბრუნებულს ბატონი მირიანი სახლში აღარ დამხვდა. მეზობლებს გულწასული უპოვიათ და სასწრაფო და შვილი ერთდროულად გამოუძახიათ. შვილმა ავადმყოფი მამა საავადმყოფოდან გამოწერისთანავე (დიაგნოზი ალბათ არც თუ ისე სახარბიელო იყო) მეზობელ ქვეყანაში წაიყვანა. დიდხანს ვიდარდე, თან მიკვირდა, თუ გამოჯანმრთელდა, ერთხელ როგორ არ დამირეკა და თუ გარდაიცვალა, მისი შვილი რატომ არ შემეხმიანა-მეთქი. თუმცა ახლა ვფიქრობ, რომ ასეთი მოულოდნელი დასასრული ყველაზე მეტად შეეფერებოდა ჩვენს ასევე მოულოდნელად დაწყებულ მეგობრობას. თან ბატონი მირიანის წერტილისადმი დამოკიდებულებას თუ გავითვალისწინებ, არაფერი დამთავრებულა და ჩვენი ამბავი იმ სიზმრებში გრძელდება, სადაც, ჯერ ისევ თორმეტი წლისა, აცრემლებული ვზივარ მის საწოლთან, ჩემი უფროსი მეგობარი კი მრავალჯერ გადაკეთებული ავტობიოგრაფიის სავარაუდო დასასრულს მკარნახობს:

,,დაკრძალვა სანახაობა არ არის. ჩემს დასაფლავებაზე მხოლოდ ისინი მოვიდნენ, ვისაც ეკუთვნით ჩემი გაცილება (სიას ცალკე გამოვაქვეყნებ, ნაწარმოებში ჩამეთვლება). მე მინდა მცირე, მაგრამ თბილი და ალალი ცრემლი… 

ორჯერ მეტი პატივისცემით თქვენი მირიან ლეჟავა.”

გალაკტიონის ,,ლურჯა ცხენებისა” და რილკეს ,,ორფევსი. ევრიდიკე. ჰერმესის” შედარებითი მიმოხილვა

ეს სტატია ანამ შთამაგონა. ანა ერთ-ერთი იმათგანია, ვის გამოც მასწავლებელს უღირს ყველა წაკითხული წიგნი, მეცადინეობაში გატარებული ღამე და ყველა წუთი, რომელიც სამყაროს არსსა და რაობაზე ფიქრში გაატარა. იმიტომ კი არა, რომ მერე ეს ყველაფერი ანას ასწავლოს, არამედ უბრალოდ, იმიტომ, რომ შეძლოს,  თანასწორივით ესაუბროს მას. 

ანას პრეზენტაცია დოსტოევსკისა და ლუკინო ვისკონტის შემოქმედების მსგავსებას ეხებოდა და ლაიტმოტივად გასდევდა ფრაზა ,,ეშმაკნიდან”: ,,თუ ღმერთი არ არსებობს, ესე იგი, ყველაფერი დასაშვებია”. როცა პრეზენტაციის დასრულების შემდეგ ანამ მომმართა, მქონდა თუ არა მასთან კითხვები, მე ვუპასუხე, რომ მასთან არა, მაგრამ ზოგადად უამრავი კითხვა და საფიქრალი გამიჩინა მისმა  ნაშრომმა.

ალბათ, ღმერთის არსებობა ადამიანებს, უპირველეს ყოვლისა, ორი რამის იმედს უჩენს: რომ ამქვეყნად გარკვეული სისტემურობა და კანონზომიერება არსებობს, სიკეთისთვის სიკეთე მიეზღვებათ და ბოროტებისთვის დაისჯებიან; და რომ არსებობს სიცოცხლე სიკვდილის შემდეგ, სადაც ადამიანს (თუ ადამიანის სულს) ასევე სიკეთისთვის სიკეთე მიეზღვება და ბოროტებისთვის დაისჯება. ამიტომ ის წარმოდგენები, რომელიც ამა თუ იმ ქვეყნის ლიტერატურაში აისახება საიქიო ცხოვრების შესახებ, ბევრს მეტყველებს ამ ერის ცნობიერების თავისებურებაზე.

ქართულ ლიტერატურაში აღწერილი საიქიო ძირითადად თანხვდება იმქვეყნიური სამყაროს შესახებ ქრისტიანულ წარმოდგენებს, გავიხსენოთ ,,ბაში-აჩუკი” ან ,,ბახტრიონი”, ორივე ამ ნაწარმოებში სამოთხე აღწერილია, როგორც ყვავილებით მოფენილი მწვანე მინდორი, შესაბამისად, ჯოჯოხეთის ერთპიროვნული რეცეფცია, რომელიც ქართულ კლასიკურ ლიტერატურაში გვხვდება, ადუღებული კუპრი და ცეცხლის ენებია.

თუმცა ქართულ ლიტერატურაში გვხვდება საიქიოს იმგვარი აღქმაც, რომელიც არ არის განპირობებული ქრისტიანული მსოფლმხედველობით და არ განიცდის მის ზეგავლენას. გალაკტიონ ტაბიძის ცნობილი ლექსი ,,ლურჯა ცხენები”, რომელიც უფროსი კლასების პროგრამაშია შეტანილი, იმქვეყნიური ცხოვრების შესახებ არსებულ ანტიკურ ესთეტიკას ემყარება. ვინაიდან ჩვენს პრაქტიკაში ბოლო წლებში დამკვიდრდა ლიტერატურული ნაწარმოებების შედარებითი მიმოხილვა, მსურს, პარალელი გავავლო საიქიოს იმ სურათს შორის, რომელიც გვხვდება ,,ლურჯა ცხენებსა” და ცნობილი ავსტრიელი პოეტის, რაინერ მარია რილკეს ლექს ,,ორფევსი. ევრიდიკე. ჰერმესში” (აქვე ვიტყვი, რომ გერმანული ენის არცოდნის გამო მთლიანად ვეყრდნობი და ვენდობი ლექსის ვახუშტი კოტეტიშვილისეულ თარგმანს).

სხვადასხვა რელიგიების მიერ წარმოსახული საიქიოთაგან განსხვავებით ჰადესი ულანდშაფტობით გამოირჩევა, უფრო სწორად გარკვეული ლანდშაფტი, გარემო არსებობს, მაგრამ მას არათუ რაიმე ესთეტიკური დანიშნულება არ აქვს, პირიქით, მაქსიმალურად უსახური და მინიმალისტურია. როგორც გალაკტიონის, ისე რილკეს, ლექსში მის აღწერას სულ რამდენიმე შტრიხი ეთმობა. საერთო სინაცრისფრეში ორივეგან მოჩანს ერთადერთი წითელი  ნიუანსი, სისხლის, როგორც საიქიოსთან მჭიდროდ დაკავშირებული არქეტიპის, ფერი:

,,როგორც ნისლის ნამქერი, ჩამავალ მზით ნაფერი,

ელვარებდა ნაპირი სამუდამო მხარეში…” 

(გალაკტიონ ტაბიძე ,,ლურჯა ცხენები”)

,,…ფესვებს შორის ჟონავდა სისხლი

აქეთ ხალხისკენ მომდინარე და იმ წყვდიადში

ის პორფირივით მძიმე ჩანდა.

სხვა არრა იყო იქ წითელი”.

(რაინერ მარია რილკე ,,ორფევსი. ევრიდიკე. ჰერმესი.)

როგორც ჩვეულებრივ, გარემო ამჯერადაც ფონია ძირითადი არსის წარმოსაჩენად. რას ასახავს ამ ლექსებში აღწერილი საიქიო? შეიძლება ითქვას, სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის არარსებობის რწმენას. როგორია ,,საოცრების მხარეში” გამგზავრებული სული ,,ლურჯა ცხენების” მიხედვით? იგი ფაქტობრივად არანაირი არ არის. დაცლილია როგორც ყველა იმ ნიშნისგან, რომელსაც  ჩვენ დადებითის სტატუსს ვანიჭებთ, თანაგრძნობის, სიხარულის, სიცოცხლის წყურვილისაგან, ასევე ყველა უარყოფითი შეგრძნებისაგან (ვინაიდან ეს არც ჯოჯოხეთია): 

,,გაქრა ვნება-წამება, როგორც ღამის ზმანება…”

,,სამუდამო მხარეში” არ არსებობს დრო და აქედან გამომდინარე, არ არსებობს მისწრაფებები. ამ ლექსში სიკვდილი წარმოდგენილია არარსებობის სახით, როცა სხეული ცივ სამარეში წევს, ხოლო სული კი მარადიული ნეტარების ან მარადიული ტანჯვის ნაცვლად სრულიად არაფერს განიცდის, მაშასადამე, ქრება.

 თუ ორფეოსისა და ევრიდიკეს ძველბერძნული მითის დედააზრი სიკვდილზე სიცოცხლის ანუ სიყვარულის გამარჯვებაა, რილკეს ინტერპრეტაცია, პირიქით, სიცოცხლეზე (ანუ სიყვარულზე) სიკვდილის გამარჯვებას გულისხმობს. ევრიდიკესთვის სიკვდილის მერე სულერთია ორფეოსიც, მისი თავდადებაცა და მისდამი სიყვარულიც:

,,ის, ვით ფეხმძიმე, თავის არსში იყო ჩაფლული

და არ ფიქრობდა არც იმაზე, ვინც წინ უძღვოდა

და არც ამ ზემოთ, სიცოცხლისკენ მიმავალ გზაზე.

ის თავისსავე არსში იყო. თავის სიკვდილით

დასრულებული და აღსავსე.

როგორც ნაყოფი, სიტკბოთი და სიბნელით მწიფე,

იგი აღივსო თავისივე დიდი სიკვდილით,

რომელიც იყო ახალი და შეუცნობელი…”

ლიტერატურის გაკვეთილი პესიმისტურ ნოტაზე არ უნდა მთავრდებოდეს. დავასრულებთ იმით, რომ გალაკტიონი გვთავაზობს გამოსავალს, რომ როდესაც ყველა და ყველაფერი მტვრად იქცევა და არარაობას  შეუერთდება, დარჩება პოეზია, (შეგვიძლია განვაზოგადოთ, დარჩება ხელოვნება), რომელიც უკვდავია და უკვდავებად აქცევს მის შემოქმედს – გალაკტიონსა თუ რილკეს…

ეს არის პასუხი ყველასთვის. ხოლო თუკი ანა მაინც მკითხავს, რა აიძულებთ ადამიანებს, რომელთაც სამოთხის არსებობის არ სჯერათ, აკეთონ სიკეთე, მე ვეტყვი, რომ ზოგჯერ სიკეთე შეიძლება უბრალოდ სიკეთის გამოც აკეთო, რომ სიკეთე სამოთხის მეტაფორაა ან, პირიქით, სამოთხეა სიკეთის მეტაფორა. მე ვეტყვი და ანა დამიჯერებს თუ არა, მისი საქმეა.

ასეთი ჩვევა მაქვს – ყოველი სემესტრის დაწყებისას ლაბორატორიას ხელახლა ვალაგებ. გასაოცარია, რამდენი ზედმეტი ნივთი შეიძლება აღმოაჩინო… ახლაც, ჩვეულებისამებრ, შევუდექი საქმეს და ერთ-ერთ კუთხეში სპილენძის მავთულის მთელ ხვიას წავაწყდი. ჯერ დავფიქრდი, აქ საიდან გაჩნდა-მეთქი, მერე გამახსენდა, უნივერსიტეტის დურგალს ვთხოვე, სადმე ეშოვა და ეტყობა, ისე შემოიტანა, ჩემთვის თქმა გადაავიწყდა.

აი, თქვენს ოთახში სპილენძის ძველი მავთული რომ იპოვოთ, რას იზამთ? ალბათ გადააგდებთ. ქიმიკოსი ასე არ მოიქცევა, პირიქით, იმაზე დაიწყებს ფიქრს, რა გააკეთოს ამ მავთულით. მეც თავი ვანებე დალაგებას და საცდელად სხვადასხვა ექსპერიმენტის ჩატარება დავიწყე. პირველკურსელებს ქიმიის შესავალ კურსს ვუკითხავ, ოღონდ უფრო პოპულარულ დონეზე. ეს ის სტუდენტები არიან, რომლებიც პირდაპირ სკოლიდან მოვიდნენ აქ; ქიმიას კი სწავლობდნენ, მაგრამ მის შესახებ მხოლოდ ერთი რამ იციან – რომ საძულველია (საბედნიეროდ, გამონაკლისებიც არსებობენ). ბუნებრივია, არც ქიმიკოსობა აქვთ გადაწყვეტილი (ჩვენს უნივერსიტეტში სტუდენტები სპეციალობას ორი სემესტრის შემდეგ ირჩევენ) და ჩემი მიზანია: ა) ქიმიაზე აზრი შევაცვლევინო; ბ) ისეთი ქიმია ვასწავლო, რომელიც, როგორც არაქიმიკოსს, ცხოვრებაში გამოადგებათ. გასახალისებლად თითოეულ კურსს სემესტრში ორჯერ ლაბორატორიულ მეცადინეობას ვუტარებ, ოღონდ ამას ხუმრობით „საველე ლაბორატორიას” ვეძახი, რადგან, უზარმაზარი კალათებით მიწევს პირდაპირ აუდიტორიებში რეაქტივებისა და ჭურჭლის შეტანა და სახელდახელო ცდების ჩატარება – ამდენი სტუდენტი ლაბორატორიაში უბრალოდ ვერ დაეტევა. ამიტომ ჩემი „საველე ლაბორატორიის” რეპერტუარს გამუდმებით ვაახლებ და სპილენძის მავთულის აღმოჩენით გულწრფელად გავიხარე.

სპილენძი ძველთაგანვეა ცნობილი. ის ერთ-ერთია იმ შვიდი მეტალიდან, ალქიმიკოსები რომ იცნობდნენ. ქემეიას მიმდევარი ეგვიპტელი ქურუმები მას პლანეტა მარსს ადარებდნენ.

მერე აღმოჩნდა, რომ ბუნებაში სპილენძი თვითნაბადი და ნაერთების (ძირითადად – სულფიდებისა და მეტალური მინერალების) სახითაც ყოფილა გავრცელებული. თვითნაბადი სპილენძი მინარევების სახით შეიცავს კუპრიტს (Cu2O), ზოგჯერ – რკინას, ტყვიას, ვერცხლს, იშვიათად – ვერცხლისწყალს და ოქროს. სპილენძის მნიშვნელოვანი ბუნებრივი ნაერთებია: ქალკოზინი (Cu2S), კოველინი (CuS), ქალკოპირიტი (CuFeS2), მალაქიტი (CuCO3·Cu(OH)2), აზურიტი (2CuCO3·Cu(OH)2) და სხვა.

საქართველოში სპილენძი უმთავრესად პოლიმეტალური მადნების სახით გვხვდება.

ის მძიმე, რბილი მეტალია, ქიმიური თვალსაზრისით არააქტიური, კარგი თბო- და ელექტროგამტარი, კოროზიის მიმართ შედარებით მდგრადი. ადვილად იგლინება თხელ ფურცლებად და იჭიმება მავთულებად.

ზემოთ გითხარით, მავთულის ვიპოვე თუ არა, იმაზე დავიწყე ფიქრი, რა გამეკეთებინა-მეთქი. უცებ თვითონვე ვიგრძენი, როგორ გამინათდა სახე. რატომ? გამახსენდა, რომ მთვარის მარილი მქონდა გადანახული. ამ ორიგინალური სახელით ალქიმიკოსები ვერცხლის ნიტრატს მოიხსენიებდნენ. ბნელი კარადიდან მაშინვე გამოვიღე ვერცხლის ნიტრატის ხსნარი (მოსწავლეებისთვის, ვინც ამ სტატიას წაიკითხავს: რატომ ვინახავ ვერცხლის ნიტრატს ბნელ კარადაში?) რეაქციის ჩასატარებლად.

მეტალთა აქტიურობის მწკრივის მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს, ჩაანაცვლებს თუ არა რომელიმე ერთი მეტალი ნაერთში სხვას.

ჩანაცვლების ტიპის ყველა რეაქციაში ერთი ელემენტი იონურ მდგომარეობაში გადადის, მაშინ როდესაც სხვა იონურიდან გადადის მეტალურში. ეს პროცესები მოითხოვს ელექტრონების გაცვლას ორ მეტალს შორის. ამგვარად, ჩანაცვლების ტიპის ყველა რეაქცია ჟანგვა-აღდგენის რეაქციის მაგალითსაც წარმოადგენს.

ვერცხლის იონები ელექტრონებს მიიღებენ სპილენძისგან და გარდაქმნიან მათ მეტალური ვერცხლის ატომებად, რომელიც სპილენძის მავთულის ზედაპირზე დაილექება თეთრი ნადების სახით. სპილენძის მავთული კარგავს ელექტრონებს და ხსნარში სპილენძის (II) იონების სახით გადადის. შედეგად წარმოიქმნება ლურჯი წყალხსნარი. სპილენძის (II) იონების კონცენტრაციის მომატებისას ხსნარის შეფერილობა უფრო ინტენსიური გახდება. შედეგად სპილენძის მავთულზე მეტალური ვერცხლი გამოილექება.

კიდევ ერთი რეაქცია, რომელიც სპილენძის მავთულით შეგვიძლია ჩავატაროთ, მისი ურთიერთქმედებაა კონცენტრირებულ აზოტმჟავასთან. რეაქციის ასახსნელად აქაც მეტალთა ძაბვის მწკრივის მოშველიება იქნება საჭირო:

 

სპილენძს ორი ფერადი ოქსიდი აქვს, ერთი შავია, მეორე – წითელი. სპილენძის მავთული სპირტქურის ალში შეიტანეთ. მალე მისი ზედაპირი შავი ფენით დაიფარება. ეს ნიშნავს, რომ მასზე სპილენძის (II) ოქსიდი წარმოიქმნა:

 

თუ გლუკოზას სპილენძის (II) ჰიდროქსიდთან გავაცხელებთ, გლუკონის მჟავამდე დაიჟანგება და რეაქციის შედეგად მოწითალო ფერის სპილენძის (I) ოქსიდი წარმოიქმნება:

 

კვლავ სპილენძის მავთული აიღეთ, დაახვიეთ და ხელში დასაჭერად ფანქრის ცარიელი ღერო ჩამოაცვით. სპირტქურაზე გაახურეთ და აცეტონიან ჭიქაში ისე ჩაუშვით, რომ სითხის ზედაპირს არ შეეხოს. გახურებული მავთული ნათებას დაიწყებს. სპილენძის ზედაპირი ამ რეაქციაში კატალიზატორის როლს ასრულებს და მასზე აცეტონის ორთქლის დაჟანგვა ძმარმჟავად და ძმრის ალდეჰიდად მიმდინარეობს. რეაქციისას დიდი რაოდენობით სითბო გამოიყოფა.

სხვა მძიმე მეტალების მსგავსად, სპილენძიც სახიფათოა და მეტალური მოწამვლის გამოწვევა შეუძლია. ის შეიძლება იოლი ან რთული ფორმით წარიმართოს, სიმპტომები კი ასეთია: მეტალური შეგრძნება პირის ღრუში, ციება, სიცხე, ტკივილი, კანკალი, სისუსტე. თუ ამ ყველაფერს მოწამლული ყურადღებას არ მიაქცევს და ექიმს არ მიმართავს, ჩამოთვლილ სიმპტომებს დაემატება თვალების სიყვითლე, გასტრიტი, სისხლიანი ღებინება, ღვიძლისა და თირკმელების ფუნქციათა შენელება, ნაწლავების დაზიანება, დიარეა, ანემია და შოკი. ქიმიის უსაფრთხოების წესებში ერთი ოქროს წესია: ლაბორატორიიდან გამოსვლის შემდეგ უნდა დავლოთ, სულ ცოტა,  ერთი ჭიქა რძე. მე ამ წესს ყოველთვის ვიცავ!

თუმცა სპილენძის იონები ადამიანის ორგანიზმისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია. წონის ყოველ კილოგრამზე 1,4 მგ სპილენძი მოდის. ის გადაიტანება სისხლის პლაზმის მეშვეობით, რომელსაც ცელულოპლაზმინი ეწოდება.

სპილენძის აქტივობა უმთავრესად ფერმენტებთან არის დაკავშირებული, განსაკუთრებით კი მიტოქონდრიაში არსებულ სუნთქვითი ჯაჭვის ფერმენტებთან.

სპილენძის ლათინური სახელწოდება Cuprum კუნძულ კვიპროსს უკავშირდება. იქ ოდესღაც სპილენძის საბადოები იყო, საიდანაც მას მოიპოვებდნენ.

ნეპალში სწამთ, რომ სპილენძი ღვთაებრივი მეტალია, რომელიც აზრების კონცენტრაციაში, საჭმლის მონელებასა და ნივთიერებათა ცვლაში გვეხმარება. ერთ ტაძარს სპილენძის ტაძარიც კი ჰქვია.

სოციალური ქსელის ჩემს გვერდზე ქავერის ანუ ფონის სურათებს ჰოროსკოპს ვუხამებ. მოდი, ამას სრულიად უწყინარი ახირება დავარქვათ. ჯერ იყო და, გვერდს მთელი წელი ალბინოს გველ გრიშასთან გადაღებული სურათი მიმშვენებდა, მერე ცხენ პატარასთან ერთად გადაღებული სურათი დავდე, ამას წინათ კი ვიფიქრე, მართალია, მამლის წლამდე ჯერ შორია, მაგრამ, მგონი, უკვე უნდა ვიზრუნო-მეთქი. ჩემს მეგობარს საკუთარი სახლი და დიდი ეზო აქვს, სადაც ქათმების მოშენებითაც ირთობს თავს. ვთხოვე, ერთხელ გესტუმრები და შენს მამალთან პატარა ფოტოსესია მომიწყვე-მეთქი. კარგიო, მითხრა, ოღონდ წინასწარ ნისკარტს გავუქლიბავ ოდნავ (ამით არაფერი დაუშავდება), რა ვიცი, რა თვალზე შემოგხედავსო. მამლის სურათიც მაჩვენა, შავი ტანი და სისხლივით წითელი ბიბილო ჰქონდა. ჰმ, რა ორიგინალურია… წითელი და შავი…

ანრი-მარი ბეილი და მისი „წითელი და შავი” გამახსენდა… არ იფიქროთ, სტენდალის რომანს ან სპილენძთან, ან მამალთან, ან ჩემთან რამე საერთო ჰქონდეს. თუმცა, გატყუებთ… აქვს…

წითელი და შავი – სტენდალის საყვარელი ფერები…

წითელი და შავი – ჩემი საყვარელი ფერები…

წითელი და შავი – იმ მამლის ფერები, ვისთან ერთადაც სურათის გადაღებას ვგეგმავ…

წითელი და შავი – სპილენძის (I) და სპილენძის (II) ოქსიდები…

ახლა არც გაკვეთილებზე საუბარს ვაპირებ, არც ენათმეცნიერებასა და პოეზიაზე, არც დიალექტურ თუ ლიტერატურულ ტექსტებზე. ჩემი შიშების შესახებ მინდა მოგიყვეთ.

 არა, ფობიოგრაფიას კი არ ვწერ „ინსომნიის” ლიტერატურული კონკურსისთვის, არც ფსიქოლოგთან მაქვს სეანსი, თქვენ მინდა მოგიყვეთ, ჩემს ყველაზე საყვარელ ადამიანებს, მკითხველებს, მშობლებს  და მასწავლებლებს.

ადრე ერთ ბიჭს ვიცნობდი, ვუნდერკინდს რომ იტყვიან, ისეთი იყო, მათემატიკა იცოდა გადასარევად, რა სირთულის ამოცანა გინდათ, იმას არ ამოეხსნა, ყველას ჯობნიდა და ყველაზე მაგარი იყო. წარმომედგინა, რომ მომავალში რომელიმე კვლევით ინსტიტუტს ჩაუდგებოდა სათავეში, ან იქნებ რომელიმე ახალი გამოგონება დაეპატენტებინა, ახალი თეორია აღმოეჩინა, მე თუ მკითხავთ, მისნაირს „ნასაში” სამუშაოდაც სიამოვნებით მიიწვევდნენ.

მაგრამ…

ადრე ერთ გოგოს ვიცნობდი.

უცნაურად ეცვა ხოლმე, ისე არა, როგორც სკოლის დანარჩენ გოგოებს, ძალიან საინტერესო და ერთი შეხედვით, სასაცილო აქსესუარები ეკეთა მაისურზე შემოცმულ ჯინსის ჟილეტზე, თმა წითური ჰქონდა, თმის ბოლოები კი ფერად–ფერადი საღებავით დასვრილი – ხშირად. ბევრს კითხულობდა და ყველაზე ხშირად ხატავდა. მის ოთახში ერთხელ მოვხვდი, ნახატების სანახავად წავყევი სკოლის შემდეგ  – არ დამავიწყდება მისი დახატული პორტრეტები, ადამიანები ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდებოდნენ, თუმცა ერთი მთავარი მსგავსება ჰქონდათ – ცნობისმოყვარე მზერა და კითხვის ნიშნები თვალებში. 

დღემდე ვეძებ კატალოგებსა და საგამოფენო დარბაზებში, სულ მგონია, რომ სადმე წავაწყდები.

მაგრამ…

კიდევ ერთ ბიჭს ვიცნობდი, კარგად წერდა და ხატავდა ისიც, გოგონებს ხატავდა განსაკუთრებით დიდი სიამოვნებით, ლამაზადაც გამოსდიოდა, სულ სხვადასხვანაირ სამოსს არგებდა. სულ პატარა ვიყავი, როცა იმ ჩემს ბნელ ბავშვობაში ერთ–ერთი საუკეთესო სათამაშო გამიკეთა. მუყაოს ყუთში ქაღალდისგან გამოჭრილი გოგონა იყო ქაღალდისავე ფერად–ფერადი სამოსით, ყველას მორგება შეიძლებოდა, ერთმანეთს ვუხდენდი კაბებსა და ქუდებს, კაშნეებსა და პერანგებს. დიდხანს ვეძებდი, მაინტერესებდა მისი ასავალ–დასავალი. ვიპოვე კიდეც, ბანკში მუშაობს, თეთრი პერანგი აცვია.

მაგრამ…

 აღარც წერს, აღარც ხატავს.

ერთ გოგოზეც მოგიყვებით და თავს აღარ შეგაწყენთ – ახტაჯანა იყო, გრძელფეხება და ჭორფლიანი, გრძელი თითები ჰქონდა და ძლიერი ხელები, ლაპარაკზე უფრო ადრე ფორტეპიანოზე დაკვრა დაიწყო. მასწავლებლები დიდ მომავალს უწინასწარმეტყველებდნენ, ამბობდნენ, რომ ასეთი ბგერა, მუსიკის ასეთი განცდა, ასეთი გულწრფელი შესრულება იშვიათია.  ჩემმა ბავშვობამ გამებისა და ეტიუდების ფონზე გაიარა, ორი სართულით ზემოთ ვცხოვრობდი და მაინც სულ ისმოდა – შვიდ, ხან რვა საათს მეცადინეობდა ყოველდღე. რახმანინოვის მესამე კონცერტი უყვარდა განსაკუთრებით.

მაგრამ…

კლასიკური მუსიკის კონცერტებზე აღარ ვეძებ. რადგან ვიცი, აღარ უკრავს, მეტიც, საერთოდ აღარ ეკარება მუსიკას.

ჰოდა, მეშინია–მეთქი, გეუბნებოდით. ჩემს შიშზე რომ არ მოვყვე – გული გამისკდება.

თითქმის სამი წელია, რაც ბედნიერება მაქვს, დედად ვიწოდებოდე. ჭკვიანი, მხიარული ბიჭუნა მყავს – ერთი წლიდან ციფრების ცნობა და წლინახევრიდან ორ ენაზე წერა–კითხვა იცის, ანგარიშიც შეუძლია, კარგად ხატავს, განსაკუთრებული ფონეტიკური უნარები აქვს – სიტყვებს რითმავს, ერთი რაგვარობის თანხმოვნებს ერთად აჯგუფებს, ახალ სიტყვებს იგონებს.

 ხან სხვა ბავშვებისნაირია, ხანაც – მეტისმეტად ჩაფიქრებული. ხან სხვებისნაირად იქცევა, ხან კი – განსხვავებულია. ასეთებს ხან ინდიგო ბავშვებს უწოდებენ, ხან ათასნაირ ფსიქოლოგიურ თუ სხვა დიაგნოზებს უსადაგებენ ხოლმე.

სექტემბრიდან ბაღში წავა, პირველი სოციალური გარემო, პირველი საზოგადოება, პირველი წესები, აკრძალვები და მითითებები…

 მერე სკოლის დროც მოვა.

სულ ვფიქრობ, მოძებნის საკუთარ ადგილს? გამოავლენს თავის შესაძლებლობებს? მიჰყვება ბოლომდე თავის არჩევანს, იპოვის თავის გზას? 

თუ შეჩერდება, დაიბნევა, დაითრგუნება, გული გაუტყდება, მარტივ გამოსავალს იპოვის, იმიტომ, რომ ერთხელ დასცინეს, იმიტომ, რომ ერთხელ ხელი ჰკრეს, იმიტომ, რომ ერთხელ სხვა მასზე წინ დააყენეს.

მოკლედ, საყვარელო მკითხველებო, ძვირფასო მასწავლებლებო და მშობლებო, თქვენ მინდა გკითხოთ, როგორ ფიქრობთ, რატომაა ამდენი გამოუყენებელი უნარი, განუხორციელებელი შესაძლებლობა ჩვენს ქვეყანაში?

რატომაა, რომ ყველაზე ნიჭიერები, ყველაზე ჭკვიანები, ყველაზე განსაკუთრებულები ცხოვრების გზაზე ჩამოგვრჩნენ, დაგვეკარგნენ, მიიმალნენ…

ჰოდა, ვეძებთ და ვერ ვპოულობთ, ვერ ვხედავთ, ვერ აღმოვაჩინეთ….

რატომ?

ჩემი შიშის შესახებ რომ არ მომეყოლა. ალბათ გული გამისკდებოდა.

“სწავლება ბევრს ნიშნავს, წახალისება კი –  ყველაფერს”.

იოჰან ვოლფგანგ გოეთე

“სინამდვილეში დიდი ადამიანი გაგრძნობინებს, რომ შენც შეიძლება გახდე დიდი”. 

მარკ ტვენი 

მოტივაცია ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოკვლეული  ფაქტორია, რომელიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს  სწავლის შედეგების გაუმჯობესებაში. მრავალი თეორია ცდილობს, ახსნას მოტივაციის გამომწვევი მიზეზები და გააანალიზოს ის სხვადასხვა ფაქტორთან მიმართებაში. მოტივაციის გამომწვევი ერთი მიზეზის  დადგენის შეუძლებლობა ადამიანთა ბუნების მრავალგვარობაშია. კლასში მოსწავლეები სოციალური და კულტურული კონტექსტით, გამოცდილებებით, რწმენით, საჭიროებებით, უნარებით განსხვავდებიან. ეს კი განსაზღვრავს იმ ფაქტორების მრავალსახეობას, რაც მათი მოტივაციის ამაღლებაზე მოქმედებს. მრავალი კვლევით დადასტურებულია, რომ მხოლოდ მაღალი მოტივაციის პირობებშია შესაძლებელი მოსწავლის მიერ მაღალი აკადემიური მოსწრების მიღწევა. შესაბამისად, კიდევ ერთხელ უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რა  შეიძლება იყოს ის, რაც მოსწავლეს სწავლის მოტივაციას გაუჩენს. უამრავი დისციპლინათშორისი თეორია ცდილობს, ახსნას ის ფაქტორები, რომლებიც მოტივაციის ზრდას იწვევს. აქ რამდენიმე მათგანს შევეხებით.

ატრიბუციის თეორია ყურადღებას ამახვილებს იმ წარმოდგენებზე, რომლებიც ადამიანებს მაშინ უჩნდებათ, როცა  ამა თუ იმ მოვლენას, შედეგს რაიმე კონკრეტულ ფენომენს უკავშირებენ. მაგალითად, გამოცდის ჩაბარება დაკავშირებულია გამართლებასთან, მოსწავლის დაბალი აკადემიური მიღწევები – სიზარმაცესთან… როდესაც ერთი მოსწავლე მეორე მოსწავლის მაღალ აკადემიურ მოსწრებას მის დიდ მცდელობას უკავშირებს, შესაძლოა, ამან მის მოტივაციაზე დადებითად იმოქმედოს.  ყველა შემთხვევაში, ეს მოსწავლეებში აღძრავს  გარკვეულ ემოციას, რამაც შესაძლოა იმოქმედოს მათ მოტივაციაზე. აკადემიურ კონტექსტში მნიშვნელოვანია, მასწავლებელმა სწორად წარმართოს მოსწავლის ემოცია, მისი მიღწევა დაუკავშიროს არა იღბალს, არამედ მცდელობას, დაბალი აკადემიური მიღწევა კი კონკრეტული უნარების უქონლობით არ ახსნას. 

მოლოდინების   თეორიის მიხედვით,  წარმატების მიღწევის  მოტივაციას, დიდწილად, საზოგადოების მხრიდან წარმატების მოლოდინი განსაზღვრავს. სასწავლო პროცესში ის სტუდენტები, რომელთა მიმართაც არსებობს მაღალი აკადემიური მიღწევების მოლოდინი, ძირითადად, აღწევენ კიდეც წარმატებას, იმ სტუდენტებთან შედარებით, ვის მიმართაც ასეთი მოლოდინი არ არსებობს. 

სოციალური დასწავლის თეორია და მიზნის მიღწევის თეორია – აქ აქცენტი კეთდება ადამიანის ბუნებაზე, ისწავლოს დაკვირვებით. მთავარ კონცეპტუალურ ჩარჩოს წარმოადგენს ის, რომ ადამიანები და გარემო ერთმანეთზე ზეგავლენას ახდენენ.  მოსწავლე სწავლობს მასწავლებელზე დაკვირვებით, ასევე თანატოლებზე დაკვირვებით. მოსწავლე მოტივირებულია, თუ არტიკულირებულია კონკრეტული მიზნები,  რომლებსაც მასწავლებელი მასთან შეთანხმების საფუძველზე დასახავს. ამის მიღწევა მოსწავლისა და მასწავლებლის ჯანსაღი ურთიერთობის საფუძველზეა შესაძლებელი. გასათვალისწინებელია, რომ მოსწავლის მიერ მიზნების დასახვა არ ხდება მასწავლებელთან, თანატოლებთან თუ მშობლებთან ინტერაქციის გარეშე. 

თვით-ეფექტურობის თეორიისთვის ცენტრალური თემაა ინდივიდის რწმენა საკუთარი ეფექტურობისა, შესაბამისად, მისი მოტივაცია დამოკიდებულია წარმატების მიღწევის შესაძლებლობის აღქმაზე. მოსწავლეებში საკუთარი შესაძლებლობების რწმენის გაჩენა შესაძლებელია ისეთი აქტივობების განხორციელებით, რომლებიც მოითხოვს კრიტიკულ აზროვნებას, პრობლემების გადაჭრას და სხვა.  

ამ თეორიებს აერთიანებს მასწავლებლის როლის მნიშვნელობა მოსწავლის მოტივაციის ამაღლების საკითხში. ატრიბუციის თეორია ხაზს უსვამს მასწავლებლის მხრიდან მუდმივი უკუკავშირის მიცემას,  მიღწევების კონტროლს და მათ სწორ ატრიბუციას. მოლოდინების თეორია მოტივაციის ამაღლების ფაქტორად განსაზღვრავს მასწავლებლის და თანატოლების მოლოდინის მნიშვნელობას მოსწავლის აკადემიური მიღწევებისათვის. მიზნის მიღწევის თეორია ყურადღებას ამახვილებს მასწავლებლის მიერ ნათელი და არტიკულირებული მიზნების დასახვაზე, რომლის მიღწევის მოტივაციაც უჩნდება მოსწავლეს. სოციალური დასწავლის თეორიაში მოსწავლე სწავლობს მასწავლებელზე დაკვირვებით, მის მოტივაციაზე გავლენას ახდენს მასწავლებელი, როგორც მოდელი, ასევე თანატოლი და სასწავლო გარემო. მოსწავლის მოტივაცია მაღალია თუ მას საკუთარი თავის ეფექტურობის რწმენა აქვს, რომელსაც უვითარებს მასწავლებელი (ოჯახთან ერთად). 

ამ და სხვა თეორიებზე დაყრდნობით,  უნდა ვაღიაროთ მასწავლებლის და სასწავლო გარემოს როლი აკადემიური წარმატების მისაღწევად მოსწავლის მოტივაციის ჩამოყალიბებაში. მრავალი კვლევა უსვამს ხაზს მასწავლებლის და მოსწავლის დამოკიდებულების მნიშვნელობას საგაკვეთილო პროცესში. მოსწავლეები, რომლებსაც აქვთ მასწავლებლის მხარდაჭერის განცდა, უფრო მიდრეკილნი არიან მაღალი აკადემიური მოსწრებისა და წარმატებისკენ; მოსწავლეები, რომლებსაც მოსწონთ მასწავლებელი, უფრო კარგად სწავლობენ კონკრეტულ საგანს; მოსწავლეები, რომლებიც გრძნობენ მასწავლებლის მხრიდან პატივისცემას, უფრო ჩართულნი არიან საგაკვეთილო პროცესის მსვლელობაში და სხვ.  

მოტივაცია არის სტიმული, ქმედება, წახალისება, ძალა, რომელიც იწვევს მოსწავლის სურვილს,  იმოქმედოს – ისწავლოს, მიაღწიოს შედეგს. ამ მიმართულებით სპეციალური ლიტერატურა განიხილავს ფაქტორთა ერთობლიობას, რაც კომპლექსურად ახდენს გავლენას მოტივაციის ამაღლებაზე. ზემოთ ნახსენები თეორიების მტკიცებულებები რამდენიმე მსხვილ ფაქტორად შეიძლება დაჯგუფდეს, სადაც თავად მოსწავლეს, მასწავლებელს, შინაარსსა და  გარემოს მნიშვნელოვანი როლი აკისრიათ მოტივაციის ამაღლების საკითხში. შევეხოთ მოკლედ თითოეულ მათგანს და განვსაზღვროთ იმ სტრატეგიების ნაწილი, რომლებმაც შესაძლოა მოტივაცია აუმაღლოს მოსწავლეებს. 

მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ მოსწავლეები სკოლაში მოდიან სხვადასხვა სოციალური თუ კულტურული კონტექსტიდან, მათ აქვთ გარკვეული გამოცდილებები, სურვილები, მოთხოვნები და მოლოდინები.

დასავლური სკოლა განასხვავებს გარეგან და შინაგან მოტივაციებს. მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ ორივე ტიპის მოტივაციის როლი და ეფექტი.

გარეგანი მოტივაციის შემთხვევაში მოსწავლე მიმართულია წახალისების მიღებისკენ, შინაგანი მოტივაციის დროს კი  წახალისების, აღიარების ფაქტორი მინიმუმამდეა დაყვანილი და ფოკუსი  ცნობისმოყვარეობაზე, გამოწვევებზე, სოციალურ ინტერაქციაზეა. მაშინ, როცა სასწავლო პროცესში მოტივაციის ნაკლებობა შეიმჩნევა, აუცილებელია, განისაზღვროს ის სტრატეგიები, რომლებიც მოსწავლეს შინაგან და გარეგან მოტივაციას აღუძრავს. 

მოსწავლეთა გარეგან თუ შინაგან მოტივაციაზე გავლენას ახდენს ის სოციალური გარემო, საიდანაც ისინი მოდიან, ასევე – გარემო, სადაც უწევთ ყოფნა; მაგალითად, ის თუ რამდენად ხელმისაწვდომია მათთვის სასწავლო მასალა, როგორ სკოლაში დადიან, ოჯახის შემოსავალი, კონკრეტულ სფეროში დასაქმების სურვილი, მასწავლებლებთან, მშობლებთან  და თანატოლებთან ურთიერთობის ფორმა და ხარისხი. მოსწავლის მოტივაციაზე ასევე გავლენას ახდენს ის, თუ რამდენად ჩართულია საგაკვეთილო პროცესის დაგეგმვასა და მსვლელობაში. გრძელვადიანი საგაკვეთილო პროცესის გაცნობამ, მიზნების ნათლად დასახვამ შესაძლოა მოსწავლეებს მნიშვნელოვნად აუმაღლოს მოტივაცია დასახული მიზნის მისაღწევად. 

მოსწავლეთა მამოტივირებელი შესაძლებელია იყოს მასწავლებლის მიერ კონკრეტული საგნის მაღალ დონეზე ფლობა. მოსწავლეს აქვს მოლოდინი, რომ საგაკვეთილო პროცესის დროს ის მოისმენს რაღაც ახალს, მიიღებს პასუხს კითხვებზე. ის უნდა ხედავდეს მასწავლებლის მოტივაციას, გადასცეს მას ახალი ცოდნა.  

მოსწავლეს მოტივაციას აღუძრავს ისეთ საგაკვეთილო პროცესში მონაწილეობა, სადაც მასწავლებელი იცნობს და პატივს სცემს მას, აფასებს მის ინტერესებს. მოსწავლე სწავლობს უკეთესად, როცა მასწავლებელი მშვიდად (და არა სტრესულად) წარმართავს სასწავლო პროცესს, იზიარებს მოსწავლეთა შეხედულებებს, არ განასხვავებს დაბალი და მაღალი აკადემიური მოსწრების მქონე მოსწავლეებს, არ მიუთითებს შეცდომებზე. საგაკვეთილო პროცესის წარმართვის დროს სასურველია, მასწავლებელმა გამოიყენოს სხვადასხვა ტექნიკა: თამაშები, სიტუაციური ანალიზი, ანეგდოტები, სადაც ჩართული იქნება თანაბრად ყველა მოსწავლე. 

მიუხედავად იმისა, რომ მასწავლებელს ხშირად სჭირდება მოსწავლის შეფასება, მნიშვნელოვანია, ამ პროცესმა არ გამოიწვიოს სტრესი და მოტივაციის კლება. სასურველია, შეფასება არ ეფუძნებოდეს მხოლოდ ტესტირებას და ის ატარებდეს განმავითარებელ ხასიათს. თუ მოსწავლეებს ნათლად მიეწოდებათ შეფასების მიზანი, ეცოდინებათ ის კრიტერიუმები, რომლების მიხედვითაც ფასდებიან, ისინი ნაკლებად სტრესულად აღიქვამენ ამ პროცესს. მოსწავლემ უნდა გაიაზროს, რომ ტესტირების დღე არ არის გადამწყვეტი მის ცხოვრებაში და შესაბამისად, მხოლოდ ამ დღეზე არ უნდა იყოს კონცენტრირებული.  

მასწავლებელი მუდამ ორიენტირებული უნდა იყოს მოსწავლის ყურადღების მიპყრობაზე, რაც შესაძლებელია მისი ინტერესების გათვალისწინებით, ცნობისმოყვარეობის გაღვივებით, მისი ძლიერი მხარეების გამოყენებით საგაკვეთილო პროცესში. მოსწავლის მოტივირებისთვის აუცილებელია ენთუზიაზმით სავსე მასწავლებელი. მოსწავლე საგაკვეთილო თემის მნიშვნელობას იზიარებს, თუ მასწავლებელი ენთუზიაზმით უდგება მის განხილვას.   

მასწავლებელი-დიპლომატი ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორიც მასწავლებელი-საგნის მცოდნე. მოსწავლის მოტივირებისთვის აუცილებელია, მასწავლებელმა ააწყოს და დააბალანსოს ურთიერთობები მოსწავლეებთან. მოსწავლე, რომელიც გრძნობს მხარდაჭერას, ნდობას და დაფასებას, თავდაჯერებულია. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევებში მაღალი მოტივაციის ალბათობა უფრო მეტია. ხშირი უკუკავშირი, მოსწავლეებისადმი თანაბარი მიდგომა, აქცენტი მიღწევებზე, განმავითარებელი შეფასებები – ეს ის არასრული ჩამონათვალია, რასაც შეიძლება მასწავლებელმა მიმართოს. 

ეჭვგარეშეა, რომ საგაკვეთილო პროცესის მიმართ მოსწავლის მოტივაციას აღძრავს ის შინაარსი, რომლის მიწოდებასაც ვცდილობთ. თემა, რომელიც მას მიეწოდება, უნდა იყოს გასაგებად გადმოცემული, დროული და მისი ინტერესების შესაბამისი. მასწავლებლის უპირველესი ამოცანაა, მოახდინოს სასწავლო მასალის შინაარსისა და მოსწავლის ინტერესების თანხვედრა. მოტივაციისთვის მნიშვნელოვანია, მოსწავლეს ჰქონდეს არჩევანის შესაძლებლობა, რომელ მოსწავლესთან ერთად შეასრულოს ჯგუფური სამუშაო, რომელი წიგნი წაიკითხოს, როგორი ფორმით წარმოადგინოს დავალება და სხვ.  მოსწავლის მოტივაციაზე  შესაძლოა დადებითად იმოქმედოს შინაარსთან მიმართებაში  არჩევანის არსებობამ. 

შემოქმედებითობის  და კრიტიკული აზროვნების განვითარებისკენ მიმართული სტრატეგიები იწვევს მოსწავლის ცნობისმოყვარეობის გაღვივებას, კითხვების დასმას, კვლევას, ცხოვრებისეულ მოვლენებთან თეორიის დაკავშირებას. პრობლემები, რომლების გადაჭრაც მოსწავლეს მოეთხოვება, შესაძლოა ზოგადსაკაცობრიო საკითხებს უკავშირდებოდეს. ამ შემთხვევაში ის მეტი პასუხისმგებლობით მიუდგება კვლევას. მოსწავლეს ყოველთვის სურს, იპოვოს, ამოხსნას, შესაბამისად, მოტივაცია, მიაღწიოს დასახულ მიზანს, მაღალია. 

მიუხედავად იმისა, რომ გარემოზე საუბრისას, პირველ რიგში, სკოლის, როგორც საგანმანათლებლო დაწესებულების, სასწავლო პროცესისათვის ინფრასტრუქტურული მზაობა გვახსენდება, ამაზე აქ არ შევჩერდებით. აქცენტს უფრო საგაკვეთილო პროცესის გარემოზე გავაკეთებთ, რაშიც მასწავლებელს უდიდესი წვლილი მიუძღვის.

მოსწავლის მოტივაციის ასამაღლებლად საჭიროა წახალისება, მაგალითად, სკოლის ცხოვრებაში მისი ჩართვის გზით. მაღალი აკადემიური მოსწრებისათვის ის გარკვეულ პოზიციას დაიკავებს კლასისა თუ სკოლის მართვაში. მასწავლებელმა უნდა შექმნას თანამშრომლობითი, არა სტრესული გარემო, სადაც მოსწავლეები აკეთებენ ერთობლივ პროექტებს,  ერთობლივად ასრულებენ დავალებებს. საგაკვეთილო პროცესში შესაძლებელია მრავლად იყოს გამოყენებული მაგალითები ყოველდღიური ცხოვრებიდან, ვინაიდან ითვლება, რომ ისტორიების ჩართვას საგაკვეთილო პროცესში მოსწავლეთა ყურადღების მოზიდვა და შესაბამისად, მოტივაციის ამაღლება შეუძლია. მოსწავლე მოტივირებულია, თუ მან ზუსტად იცის, რა მოლოდინი აქვს მასწავლებელს, რა არის მისი მიზანი და შეფასების ობიექტური კრიტერიუმი. შესაბამისად, მოსწავლე მოტივირებულია, მიაღწიოს მიზანს და მიიღოს ამისათვის შექება. 

და ბოლოს, მხარდაჭერისკენ  მიმართული საგაკვეთილო გარემო ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია, რომელიც მოსწავლის მოტივაციის ზრდას უზრუნველყოფს. მოსწავლე მუდმივად იღებს უკუკავშირს მასწავლებლისგან და მისთვის ტესტირების ან გამოცდის დღე არ არის წარმატების/წარუმატებლობის განმსაზღვრელი.