ორგანიზაციათა უმეტესობა ისეთ ადამიანებს ეძებს, რომლებიც არა მარტო კარგად ფლობენ გარკვეულ აკადემიურ უნარ-ჩვევებს, არამედ აქვთ უნარიც, ჰარმონიულად იმუშაონ სხვა და ადამიანებთან ერთად შექმნან შეკრული გუნდი, გამოიჩინონ ინიციატივა და პასუხისმგებლობის გრძნობა, შეძლონ ეფექტიანი კომუნიკაცია.

უკანასკნელი სამი ათწლეულის განმავლობაში მეცნიერები სკოლებში კოლაბორაციისა და თანამშრომლობის საკითხებს იკვლევდნენ. თუმცა არსებობს გარკვეული შეუსაბამობები. კვლევების უმეტესობამ გამოავლინა, რომ ნამდვილად თანამშრომლური ჯგუფები პოზიტიურ გავლენას ახდენენ მოსწავლის ემპათიაზე, ტოლერანტობაზე, შემწყნარებლობაზე, მეგობრობაზე, საკუთარი თავის ნდობასა და გაკვეთილებზე დასწრებაზეც კი. იმასაც ამტკიცებენ, რომ თანამშრომლობით სწავლებას ბავშვებისა და მოზარდებისათვის სოციალური პრობლემების მოგვარებაც კი შეუძლია.

ტერმინები – კოლაბორაცია, ჯგუფური სწავლა და თანამშრომლობითი სწავლა ხშირად ერთი მნიშვნელობით გამოიყენება. მათ შორის მსგავსება მართლაც არის, მაგრამ არის განსხვავებაც. განსხვავება კოლაბორაციასა და თანამშრომლობას შორის ყოველთვის ცხადი როდია. ტედ პანიცი შემდეგ განსხვავებებზე საუბრობს: კოლაბორაცია ესაა ხედვა, როგორ უნდა დაამყარო ურთიერთობა სხვებთან – როგორ ისწავლო და იმუშაო. კოლაბორაცია ურთიერთობის გზაა იმათთან, ვინც განსხვავებულია, აქვს ძალაუფლება. თანამშრომლობა კი ამავე დროს არის სხვა ადამიანებთან ერთად მუშაობა ერთი საერთო მიზნის მისაღწევად. კოლაბორაციულ სწავლებას პირველად ბრიტანელმა პედაგოგებმა ჩაუყარეს საფუძველი. მათ სურდათ, რომ მოსწავლეებს აქტიურად გამოეყენებინათ შესწავლილი ლიტერატურა. თანამშრომლობით სწავლებას საფუძველი ამერიკაში ჩაეყარა. ეს კარგად ჩანს ფსიქოლოგების, ჯონ დიუისა და კურტ ლევინის შრომებში. შეიძლება ისიც ითქვას, რომ თანამშრომლობითი სწავლება კოლაბორაციის ერთ-ერთი გზაა.

ჯგუფური მუშაობა გულისხმობს რამდენიმე მოსწავლის ერთობლივ მეცადინეობას – ისინი შეიძლება თანამშრომლობდნენ და შეიძლება არა. ჯგუფში შეიძლება განხორციელდეს მრავალი საქმიანობა. მაგალითად, მოსწავლეებმა შეიძლება ერთობლივად ჩაატარონ ადგილობრივი კვლევა. თუ მოსწავლეებმა 10 ახალი ცნება უნდა ისწავლონ ბიოლოგიაში, რატომ არ უნდა მივცეთ მათ უფლება, გაინაწილონ ეს ტერმინები და ერთმანეთს ასწავლონ? რაც მთავარია, დარწმუნდით, რომ ჯგუფის თითოეულ წევრს შეუძლია ამოცანასთან გამკლავება. ზოგჯერ ისეც ხდება, რომ მთელი ჯგუფის საქმეს ერთი-ორი მოსწავლე აკეთებს.

ჯგუფური მუშაობა ძალიან კარგია, მაგრამ თანამშრომლობითი სწავლება უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე ბავშვების უბრალოდ ჯგუფებში განაწილებას. ანჯელა ო’დონელი და ჯიმ ო’კელი აღწერენ მასწავლებელს, რომელმაც განაცხადა, რომ „თანამშრომლურ სწავლებას” იყენებდა, როდესაც მოსწავლეებს აწყვილებდა და რეფერატის დაწერას ავალებდა. ოღონდ თითოეულ მოსწავლეს რეფერატის მხოლოდ ერთი ნაწილი უნდა დაეწერა. სამწუხაროდ, მასწავლებელმა მათ არ გამოუყო ერთად სამუშაო დრო. მოსწავლეებმა შეფასება მხოლოდ თავიანთი ნაწილის მიხედვით მიიღეს და ჯგუფური შეფასება კი – მთლიანი პროექტის შესაბამისად. ერთმა მოსწავლემ თავის ნაწილში მიიღო უმაღლესი შეფასება, მაგრამ C შეფასება მთლიან პროექტში, იმიტომ, რომ მისმა პარტნიორმა მიიღო F. გამოვიდა, რომ ერთი მოსწავლე C შეფასებით იმ ნაწილის გამო დაისაჯა, რომლის გაკონტროლებაც თავად არ შეეძლო. ხოლო მეორე მოსწავლე, რომელსაც არაფერი გაუკეთებია, დაჯილდოვდა C შეფასებით. ეს არ ყოფილა თანამშრომლური სწავლება, ამას ჯგუფურ მუშაობასაც კი ვერ დავარქმევთ.

კოოპერაციული ჯგუფების მიღმა. კოოპერაციულ სწავლებას დიდი ისტორია აქვს ამერიკის განათლების სისტემაში. ჯერ კიდევ ადრეულ 1900-იან წლებში ჯონ დიუი აკრიტიკებდა შეჯიბრის მომენტს განათლებაში და მოუწოდებდა პედაგოგებს, შეექმნათ სკოლის ისეთი სტრუქტურა, რომელიც დემოკრატიული სწავლების პრინციპებზე იქნებოდა აგებული. ეს იდეები უარყოფილ იქნა 40-50-იან წლებში და მათი ადგილი შეჯიბრებასთან დაკავშირებულმა იდეებმა დაიკავა. 60-იან წლებში კვლავ აქტუალური გახდა ინდივიდუალური და თანამშრომლური სწავლების სტრუქტურები. ეს, ერთი მხრივ, ადამიანის უფლებების დაცვით იყო განპირობებული და, მეორე მხრივ, ინტერაქციული კავშირებით. დღეს სწავლების კონსტრუქტივისტული პერსპექტივები კოლაბორაციისა და კოოპერაციული სწავლებისადმი იჩენენ ინტერესს. დიდია ინტერესი ისეთი სიტუაციების მიმართ, სადაც ჯგუფის საქმიანობაში ინტეგრირებულია დამუშავების, ინტერპრეტაციის, ახსნის, არგუმენტაციის პროცესები და სადაც სწავლას სხვა პიროვნებებიც უწყობენ ხელს.

სწავლების სხვადასხვა თეორია თანამშრომლობით სწავლებას განსხვავებული მიზეზების გამო უჭერენ მხარს. ინფორმაციის გადამუშავების თეორეტიკოსები ხაზს უსვამენ ჯგუფური დისკუსიების მნიშვნელობას მოსწავლეთა მიერ არსებული ცოდნის გახსენებაში, ელაბორაციაში, ცოდნის გაღრმავებაში. როდესაც ჯგუფის წევრები წამოჭრიან საკითხებს და ცდილობენ ამ პრობლემების ახსნას, მათ უწევთ საკუთარი ცოდნის ორგანიზება, მიმართებების დამყარება, მიმოხილვა. ერთი სიტყვით, ყველა იმ პროცესების განხორციელება, რომლებიც ხელს უწყობს ინფორმაციის გადამუშავებას. პიაჟეს მიმდევრები ამბობენ, რომ ინტერაქცია ჯგუფის შიგნით ქმნის კოგნიტურ კონფლიქტებსა და უწონასწორობას, რაც ინდივიდს უბიძგებს, კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს საკუთარი შეხედულება და ახალი იდეის ძებნა დაიწყოს. ან, როგორც პიაჟემ განაცხადა : „გამოვიდეს არსებული გარემოებიდან და ახალი მიმართულებით წავიდეს”. ისინი, ვინც ვიგოტსკის თეორიას ანიჭებენ უპირატესობას, ამბობენ, რომ სოციალურ ინტერაქციას დიდი მნიშვნელობა აქვს სწავლისათვის, რამდენადაც მაღალი ფსიქიკური ფუნქციები, როგორიცაა განსჯა, გაგება, კრიტიკული აზროვნება სოციალურ ინტერაქციაში აღმოცენდება და შემდეგ ინდივიდის მიერ მათი ინტერნალიზება ხდება. ბავშვები სხვებთან ერთად უფრო მალე შეასრულებენ გონებრივ ამოცანებს, ვიდრე ინდივიდუალურად. ამდენად, თანამშრომლობითი სწავლება უზრუნველყოფს სოციალურ მხარდაჭერას და ამზადებს საყრდენს საიმისოდ, რომ მოსწავლეებმა სწავლის მხრივ წინ წაიწიონ.

თანამშრომლობითი სწავლების ფუნქციებმა რომ სარგებელი მოიტანოს, ჯგუფის წევრები ერთმანეთთან მჭიდროდ უნდა თანამშრომლობდნენ, თითოეული მონაწილე ჩართული უნდა იყოს საქმიანობაში. მაგრამ, როგორც ეს ყოველმა მასწავლებელმა თუ მშობელმა იცის, თანამშრომლობა ავტომატურად ბავშვების ჯგუფებში გადანაწილებით არ იწყება.

ჯგუფური სწავლების არასწორი გამოყენება. თუ ყურადღებით არ დაგეგმავთ და ყველაფერს კარგად არ გააკონტროლებთ, ჯგუფურმა ინტერაქციამ კლასში სოციალური კავშირების განმტკიცების ნაცვლად შეიძლება ხელი შეუშალოს სწავლას. მაგალითად, თუ არსებობს კონფორმიზმის წაქეზება – ვთქვათ, ჯილდოს გამოყენება ხდება არამართებულად ან ერთი მოსწავლე გავლენას ახდენს დანარჩენებზე – ინტერაქცია შეიძლება არაეფექტური და არაპროდუქტიული აღმოჩნდეს. შეიძლება განმტკიცდეს არასწორი შეხედულებები, ან შეხედულება ჩამოყალიბდეს არა საუკეთესო იდეების კომბინირებით. მოსწავლეები, რომლებიც ჯგუფში მუშაობენ და არასწორ პასუხამდე მიდიან, შეიძლება უფრო დარწმუნებულები იყვნენ, რომ მართლები არიან, იქიდან გამომდინარე, რომ „ორი თავი სჯობს ერთს”. ასევე დაბალი მოსწრების მქონე მოსწავლეების იდეები შეიძლება იგნორირებული იყოს და დაცინვის საგანიც კი გახდეს, მაშინ, როცა მაღალი სტატუსის მოსწრების მქონე მოსწავლეების იდეები ყოველთვის მოწონებულია, მიუხედავად ამ იდეების ხარისხისა და წყობისა. მერი მაკასლინმა და ტომ გუდმა ჯგუფური სწავლების რამდენიმე სხვა ნაკლიც ჩამოთვალეს:

•მოსწავლეები ხშირად პროცესსა და პროცედურებს მეტ ღირებულებას ანიჭებენ, ვიდრე სწავლას. სისწრაფე და სამუშაოს დროზე ადრე დასრულება მათთვის უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე დაფიქრებული აზროვნება და სწავლა;

•მოსწავლეები უფრო იშვიათად ცდილობენ შეცდომების გასწორებას, ვიდრე მცდარი შეხედულებების ჩამოყალიბებას;

•სოციალიზაციამ და ინტერპერსონალურმა ურთიერთობებმა შეიძლება დაჯაბნოს სწავლის პროცესი;

•მოსწავლეებმა უფრო დიდი ყურადღება შეიძლება, ჯგუფის „ექსპერტს” მიაპყრონ და არა მასწავლებელს. სწავლა პასიურია და რაც ისწავლება, შეიძლება შეცდომით ისწავლებოდეს.

ზუსტად მახსოვს, რატომ დავიწყე ყავის სმა _ სკოლის მოსწავლეს საკუთარი თავი მომავალში ასე წარმომედგინა: წინ ბევრი გაშლილი ფურცელი მელაგა, რომლებიც საკუთარი ნაფიქრალით უნდა შემევსო, მე ვფიქრობდი, თმაგაწეწილი სიგარეტს ვეწეოდი, გვერდით კი ფინჯანი ყავა მედო. აბიტურიენტობისას გადავწყვიტე, რომ დრო იყო, ჩემს წარმოსახვაში არსებულ საკუთარ თავს დავახლოვებოდი, სიგარეტის მოწევა არ დამიწყია (ვერ გავბედე?), ფურცლები მოგვიანებით კომპიუტერის მონიტორმა შეცვალა, აბურდული თმა და ფინჯანი ყავა კი ჩემი ცხოვრების ნაწილი გახდა.

ნეტავ სად ვნახე შავ-თეთრი ფოტო თმაგაწეწილი ქალისა, რომელიც ფურცლებით მოფენილ მაგიდასთან ზის, სიგარეტს აბოლებს და გარინდებული ფიქრობს? არ მახსოვს. ღმერთმა იცის, როდის ჩამოკრავს წამი, როდესაც მოზარდი დაისახავს იმის ხატს, თუ როგორი უნდა იყოს მომავალში.

მხოლოდ ღმერთმა კი იცის, მაგრამ გზად ბევრი ჩასაფრებულიც ელოდება. ჩვენ ვხვდებით, თუ რამხელა წყალობაა, როდესაც ტელევიზორის ფართო ეკრანზე ფილმი წყდება და დიდი ასოებით ,,რეკლამა” ეწერება, ვინაიდან ამ შემთხვევაში წინასწარ მაინც გვაფრთხილებენ, რომ ჩამოყარეს ანკესები, რომლებზედაც მსუყე ნადავლის, ჩვენი ქვეცნობიერის, წამოგების იმედი აქვთ. მაგრამ ამქვეყნად ბევრი სხვა რეკლამაცაა, უფრო შეფარული და კიდევ უფრო იმპერატიული _ რეკლამა, რომელიც კი არ გთავაზობს კონკრეტულ პროდუქტს, არამედ გამცირებს, თუკი არ იყენებ მას. ამგვარი რეკლამა აგრესიულია და ჩვენი სისუსტის იმედი აქვს, განსაკუთრებით, თუკი ჯერაც მოზარდები ვართ.

არ ვიცი, კიდევ არის თუ არა აქტუალური და მოდური სლენგი ,,გოიმი”, თუ იმავე ცნებას ახლა უკვე სხვა, უფრო თანამედროვე ტერმინი აღნიშნავს, შეიძლება ,,გოიმი” უკვე ძალიან ,,გოიმურია”. ასეა თუ ისეა, ალბათ, ყველამ იცით, რომ ეს სიტყვა ებრაულად სხვა სარწმუნოების აღმსარებელს, არაებრაელს ნიშნავს, ანუ სხვებისაგან განსხვავებულს. თუ თქვენ მოზარდი ხართ და ახალ საზოგადოებაში მოგიწიათ ადაპტირების დაწყება, ესე იგი, ან ლიდერად წარმოაჩენთ თავს, ან გოიმად; თუ ამ საზოგადოებაში ერთი წლის შემდეგაც ,,უცხოდ” რჩებით, შეიძლება იფიქროთ, რომ სოციოპათი ხართ და მოიწყინოთ, არადა, ეგებ სწორედ ის ხართ, ვინც მუდამ საკუთარ თავად რჩება და მოსალოცად გაქვთ საქმე.

მახსოვს, 11 წლის ვიყავი, ახალ ბინაში რომ გადავედით, ერთი-ორი წელი ოჯახმა თავი ვერ მოაბა რემონტის გაკეთებას. კლასელები სახლში არ მომყავდა, ვიცოდი, ვერ გამიგებდნენ, მე კი უამისოდაც საკმაოდ განვსხვავდებოდი ყველასაგან. ერთხელ ბებო ავად გახდა და ექიმი მოვიდა ჩვენთან, სახელიც კი დღემდე მახსოვს, ქეთევან ანჯაფარიძე, არც კედლებისათვის შეუხედავს, არც _ ჭერისაკენ აღუპყრია მზერა, შემოვიდა და უცებ მივხვდით, რომ მის საზოგადოებაში ყველანი შესანიშნავად ვგრძნობდით თავს. წასვლისას დედამ თქვა: ,,როგორი ინტელიგენტი ქალი იყო”. იმ დღის შემდეგ სიტყვა ,,ინტელიგენტი” ჩემთვის ნიშნავს ადამიანს, რომლის გვერდითაც ლაღად სუნთქავ, რადგან გრძნობ, რომ არ განგსჯის.

ადამიანი-რეკლამებისათვის დამახასიათებელი თვისება სხვების განსჯა, მათი უხერხულ მდგომარეობაში ჩაყენება, თქვენი მიყვანა აწრიალებამდე ,,ვაიმე, რა ვქნა?!” და ამ დროს გიპასუხებენ: ,,აი, როგორც მე.” მათ არ სჭირდებათ თქვენი მეგობრობა, მათ მიმდევრები სჭირდებათ.

ამ საკითხზე სტატიის დაწერა ესინა ო’ნილმა შთამაგონა, ავსტრალიელმა გოგონამ, რომელსაც სოციალურ ქსელ ,,ინსტაგრამზე” მილიონობით მიმდევარი ჰყავდა; გოგონას ქარიზმა სულ მალე გამოიყენეს სავაჭრო ბრენდებმა, მას ასობით დოლარს უხდიდნენ, რომ მათ კაბაში გამოწყობილს გადაეღო კაბა მზიან პლაჟზე ანდა კოქტეილით ხელში. თითქოს კაბას მზისგულის მოთენთილობა ანდა კოქტეილის თრობა მოჰყვებოდეს, თითქოს კაბას ბედნიერი ღიმილი მოჰყვებოდეს თან… გოგონამ (არ ვიცი, რატომ) საიდუმლო გაამჟღავნა, თქვა, რომ ეს მისი ნამდვილი ცხოვრება არაა, თქვა, რომ მარტოობისაგან იტანჯება.

რეკლამა ყოველთვის არსებობდა, არსებობს და იარსებებს, მაგრამ სოციალური ქსელი მისთვის მაინც ისეთივე მისწრებაა, როგორც ტილისთვის _ ფეთხუმის თავი. საღამოს კაბებსა და შხაპის გელებზე ვიღა დარდობს, როდესაც სოციალური ქსელები ,,აზროვნების მოდასაც” კი ამკვიდრებენ, როდესაც რამე ახალი საჭირბოროტო თემა წამოიჭრება საზოგადოებაში, უკვე წინასწარ ვიცი, ვისი მხრიდან როგორი შეფასება მოჰყვება ამას, ვინ წამოიწყებს და ვინ აჰყვება, ვინ დაწვავს არც მწვადსა და არც _ შამფურს და ვინ გაანადგურებს დაუნდობელი სარკაზმით ანდა ,,ამოხეთქილი” ინტელექტუალური გინებით საწინააღმდეგო აზრის მქონეებს. ,,შეთქმულების თეორიების” რომ მჯეროდეს (მოდური გამოთქმაა ასეთი ,,შეთქმულების თეორიების არ მჯერა” და ეგ მიშლის ხელს), ვიფიქრებდი, რომ შეთანხმებული არიან. მათ ფეხისხმას აყოლილი ჭყინტიც ბევრი ვიცი…

მეჩვენება, თუმცა ალბათ, მხოლოდ მეჩვენება, რომ, როცა ყველაზე საშიში ადგილიდან, მასწავლებლის სკამიდან, ვუყურებ ჩემს წინ შეკრებილ პატივცემულ საზოგადოებას, უკვე ერთი შეხედვით ვიცი, ვისგან შეიძლება ველოდო საინტერესო, ორიგინალურ, განსხვავებულ, დახვეწილ მოსაზრებას და რაღაცნაირად ბოლომდე თვალს ვარიდებ ხოლმე, ტკბილ ლუკმად ვიტოვებ. ვერ ვიტყვი, რომ არსებობს ვინმე, ვინც სტერეოტიპების მსხვერპლი არ ხდება, უბრალოდ, ზოგი მეტად გავრცელებული სტერეოტიპის გავლენის ქვეშ ვართ, ზოგი კი _ ნაკლებად.

ყველაზე მძაფრი მოგონება პირველი დღეებიდან გამომყვა. ზოგი ბავშვი, როცა ვუახლოვდებოდი, თავზე ხელს იფარებდა, დარტყმას ელოდა. წლებია გასული და ხანდახან ახლაც მესიზმრება ერთ-ერთის მამა – დიდი, უზარმაზარი მამაკაცი, რომელიც დამემუქრა, თუ არ გაჩერდები, მოგკლავ, ორჯერ ვარ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში ნაწოლი, არც კი დამიჭერენო. რას ვთხოვდი? იმას, რომ შვილი სკოლაში ეტარებინა. არც მოვუკლავვარ და არც ფიზიკურად შემხებია, ბავშვმაც მეტ-ნაკლებად დაიწყო სკოლაში სიარული, მაგრამ ამას წინათ ავტობუსში შემხვდა და ისე შემეშინდა, სასწრაფოდ ჩამოვედი. მაშინ იმ პატარა გოგონას ბედი მაიძულებდა, მამაცი ვყოფილიყავი, თორემ ისე ძალიანაც მშიშარა ვარ.

თავისთავად ცხადია, მოძალადეები მასწავლებლებიც არიან და თვითონ ბავშვებიც, მაგრამ ალბათ ახლაც რამდენი მასწავლებელი იბრძვის თავისი მოსწავლეების უფლებებისთვის, ოღონდ ახლა კანონი მათ მხარესაა და როცა ძალადობა მკვეთრადაა გამოხატული, თავისუფლად შეუძლიათ, დაიხმარონ სახელმწიფო.

ქართულის მასწავლებლებს სხვა იარაღიც აქვთ, ნაკლებად ბასრი, მაგრამ ეფეტური. ესაა ლიტერატურა. ხელოვნებას შესწევს ძალა, დაეხმაროს ადამიანს და ირიბად ნათქვამი, მხატვრული სიმართლით, რომელიც ხშირად პირდაპირ დიდაქტიკაზე მჭრელია, დაანახოს ბავშვს გამოსავალი, მისცეს ბიძგი, შეუმსუბუქოს მარტოობა, დახმარების თხოვნა გააბედვინოს.

ერთ-ერთი ასეთი წიგნია „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი”.

ამერიკული ლიტერატურა მარკ ტვენით იწყება. რაღა თქმა უნდა, ამერიკელებს მანამდეც ჰყავდათ დიდი მწერლები, მაგრამ მათი შემოქმედება ინგლისური კულტურის ნაწილი უფრო იყო. ყოველ შემთხვევაში, ასე მიაჩნდა ორ უდიდეს მწერალს – უილიამ ფოლკნერსა და ერნესტ ჰემინგუეის. მარკ ტვენის შემოქმედება, რაღა თქმა უნდა, არ შემოიფარგლება საბავშვო მწერლობით და არც „ჰეკლბერი ფინია” მხოლოდ საბავშვო ნაწარმოები. ჰეკის თავგადასავალი (ამბობენ, სწორი თარგმანი „ჰაკიაო”, მაგრამ ჩვენ ყველანი „ჰეკად” ვიცნობთ) თვისებრივად განსხვავდება თავისი წინამორბედის –„ტომ სოიერის თავგადასავლისგან”. თუ „ტომ სოიერში” ბავშვური ანცობა, ფათერაკები, გართობაა პირველ ადგილზე, „ჰეკლბერი ფინში” რასიზმი, მონობა, ოჯახური თუ კულტურული ძალადობა, პიროვნების გზა და გადარჩენის ხერხებია წინ წამოწეული.

„ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი” ექვს სხვადასხვა დიალექტზეა დაწერილი. ინგლისურ ვიქტორიანულ სტილს მიჩვეული მკითხველისთვის ადვილი არ ყოფილა მისი მიღება. კომერციული თვალსაზრისით ის „ტომ სოიერის თავგადასავალთან” შედარებით წამგებიანიც უნდა ყოფილიყო. ცნობილია, რომ ზოგიერთმა ბიბლიოთეკამ უარი განაცხადა ნაწარმოების მიღებაზე, რამაც საყოველთაო აჟიოტაჟი გამოიწვია და ტირაჟი გაზარდა.

ჰეკის გზა თანამედროვე ადამიანის ტრაგიკული გზაა. მას თითქოს საწყისი არ აქვს. ის არ მოდის მამისგან, არ უარყოფს მას, რათა შემდეგ უძღები შვილივით დაუბრუნდეს, არც საკუთარი უპირატესობის დამტკიცებას ცდილობს; ის უბრალოდ გარბის, გარბის და ამ რბოლას საბოლოო წერტილიც არ გააჩნია. გზას თითქოს თავისთავადი, უნიკალური მნიშვნელობა ენიჭება, რადგან ამ გზამ უნდა გაათავისუფლოს ჰეკი მრავალგვარი ძალადობისგან, მათ შორის – იმ ძალადობებისგანაც, რომელსაც ამავე გზაზე გადაეყრება და დაბადოს მასში მორალური ადამიანი, რათა, მამას და ყოველგვარ კულტურას მოწყვეტილი, თავად გაუმკლავდეს ყველაზე რთულ ადამიანურ გრძნობებს.

მოქმედების ძირითადი ადგილი მდინარე მისისიპია. ის არის ჰეკისთვის სულის მოთქმის ერთგვარი საშუალება თითოეული თავგადასავლის შემდეგ. ის თითქოს სწორედ ამ მოძალადე კულტურისგან თავისუფალი სივრცეა, საიდანაც შეიძლება ცხოვრების დაწყება, აზროვნების დაწყება, საკუთარ სინდისში ჩაღრმავება. იმდენად მანკიერია ირგვლივ არსებული სამყარო, რომ ეს ორი, ჰეკი და ზანგი მონა ჯიმი, გარიდებულნი უნდა იყვნენ. თითქოს მდინარემ უნდა ჩამორეცხოს ის ჭუჭყი, რომელსაც მონათმფლობელური ამერიკა იმ დროისთვის ბიბლიითაც კი ამართლებდა (მარკ ტვენი „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალში” დღეისთვის დისკრიმინაციულად აღიარებულ გამოთქმებს ხმარობს, მაგალითად, ისეთს, როგორიცაა „ზანგი”. თანამედროვე ამერიკაში სცადეს შეექმნათ პოლიტკორექტული ვერსია, რამაც, რაღა თქმა უნდა, ვერ გაამართლა, დაიკარგა იმდროინდელი სინამდვილე და რაკი ტექსტში ასეა, ჩვენც ასევე გადმოვიტანთ).

პირველი, რითაც ჰეკი ძალადობისგან თავის დახსნას იწყებს, მოსამართლესთან მისვლა და საკუთარ ექვსი ათასს დოლარზე უარის თქმაა. მან იცის, რომ მაწანწალა მამა თავს არ დაანებებს, სანამ ის ამხელა ქონების პატრონია.

ერთ-ერთი მოტივი, რის გამოც მსხვერპლი ძალადობას ითმენს, მატერიალური მხარეა. ეს ბავშვებს ნაკლებად ეხება, მაგრამ ქალების შემთხვევაში ხშირია. ისინი ხან შიმშილის, ბავშვების გამოკვების შეუძლებლობის შიშით რჩებიან მოძალადეებთან, ხან უარესი – ძვირად ღირებული საჩუქრების, კეთილმოწყობილი ბინების, პრესტიჟული მანქანების ხათრით.

მამის მიერ კუნძულზე გამოკეტილი ჰეკი ერთხანს მშვენივრად გრძნობს თავს. ქვრივთან ცხოვრება, სუფთა ტანსაცმელი, ქცევის ნორმები, სკოლაში სიარული მისთვის, მაწანწალა ბავშვისთვის, ძნელად შესაგუებელი იყო, ამიტომ თავდაპირველად მოეწონა კიდეც: „ურიგოდ არ მეჩვენებოდა მთელი დღე უქმად ყოფნა, ჩიბუხის გაბოლება, თევზაობა! არც წიგნები, არც სწავლა. ორ თვეზე მეტმა გაიარა. ჩემი ტანსაცმელი ჭუჭყიან ნაფლეთებად იქცა. ჩემთვის გაუგებარი გახდა, როგორ მომწონდა ერთ დროს ქვრივის სახლში ცხოვრება, სადაც პირი უნდა დამებანა, თეფშიდან უნდა მეჭამა…” ჰეკი, ისევე როგორც ბევრი მსხვერპლი, შეგუებულია ყოველდღიურ ცემა-ტყეპას, თანაც გაზარმაცებულიცაა – ძალადობის ქვეშ მას არ უწევს სწავლა, პასუხისმგებლობის აღება, ამიტომ იოლად ეგუება მსხვერპლის როლს.

საინტერესოა, რა აფხიზლებს ჰეკს? რა არის ის, რაც მას ფიქრს, თავის დასაღწევად შრომას დააწყებინებს?

„მაგრამ მამაჩემმა თანდათან უმატა ცემა-ტყეპას; ატანა უკვე შეუძლებელი გახდა. ტანი მთლად დალურჯებული მქონდა, თან გარეთ სიარულსაც მოუხშირა და უფრო დიდი ხნითაც მკეტავდა ქოხში. ერთხელ წავიდა და სამი დღე აღარ გამოჩენილა. ძალიან ძნელი იყო მარტო ყოფნა… ვიფიქრე, ალბათ დაიხრჩო და გარეთ გასვლა აღარ მეღირსება-მეთქი. შემეშინდა. გადავწყვიტე, რამე გზა მომენახა თავის დასაღწევად”.

ძალიან ხშირად სწორედ ასეა – ძალაწართმეული ადამიანი მანამდე იტანს ჩაგვრასა და ძალადობას, სანამ სასიკვდილო საფრთხეს არ დაინახავს.

სამწუხაროდ, ცოდნა, განათლება არ არის იმის გარანტი, რომ ადამიანი მოძალადე არ გახდება, თუმცა მსხვერპლისათვის განათლება შეიძლება თავის დაღწევის გზად იქცეს. სწორედ ამიტომ ჰეკის მამა საშინლად ბრაზდება, როცა იგებს, რომ მის შვილს წერა-კითხვა უსწავლია:

„ყური მიგდე, თავი დაანებე მაგ სკოლას, ხომ გესმის? მე იმათ ვაჩვენებ, როგორ დაარიგონ ბიჭი და ასწავლონ საკუთარი მამის წინაშე ყოყლოჩინობა. აბა, ერთი კიდევ დაგინახო, სკოლას ახლოს გაკარებიხარ! დედაშენი ისე მოკვდა, წერა-კითხვა არ იცოდა. ჩვენ გვარში ყველა ისე დაიხოცა, რომ წერა-კითხვა არავინ იცოდა. არც მე ვიცი. ერთი ამას დამიხედე, როგორ გამებერა. მე ამას არ მოგითმენ, ხომ გესმის?”

გარდა შიშისა, რომ სწავლით ჰეკი შეძლებს მამისგან თავის დაღწევას, აქ მნიშვნელოვანია არგუმენტიც: არავის მათ გვარში არ უსწავლია. ძალიან ხშირად ძალადობას, განსაკუთრებით – ბავშვთა მიმართ ძალადობას, სწორედ ტრადიციის სახელით ამართლებენ. საქართველოში დღესაც კი ნახევარზე მეტს მიაჩნია, რომ ბავშვზე ძალადობა მისი აღზრდის მიზნით დასაშვებია. მათ ახსოვთ, რომ მშობლები ურტყამდნენ, მათ მშობლებსაც ურტყამდნენ და თითქოს ტრადიციული ჯაჭვი გაიბა. ძალადობრივ მეთოდს იყენებს სულხან-საბა ორბელიანი თავის იგავ-არაკთა კრებულში „სიბრძნე სიცრუისა”. დავით გურამიშვილიც წკეპლის მომხრეა. ქართული ანდაზაც, „შვილი მტრად გაზარდე და მოყვარედ გამოგადგებაო”, დაახლოებით იმავეს ქადაგებს. ამიტომ ცემა-ტყეპის მოყვარულებს ჰყოფნით არგუმენტები.

მარკ ტვენის „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი” სწორედ ამ ტიპის კულტურის წინააღმდეგაა მიმართული. მოძალადე საზოგადოება არა მხოლოდ ტრადიციით, არამედ რელიგიითაც იმართლებს თავს. ჰეკს სწამს, რომ მონა თუ არ დაასმინა, ჯოჯოხეთის ცეცხლში დაიწვება. ასე ასწავლეს მას ეკლესიაში, ასე განუმარტეს ბიბლია.

ჰეკლბერი ფინი თავისი პირადი სინდისით შეძლებს მოერიოს რწმენას, უფრო სწორად, მოერიოს კი არა, თავისი და ჯიმის მეგობრობა უფრო მაღლა დააყენოს და თავი გაწიროს ჯოჯოხეთის მარადიული ცეცხლისათვის. მას ეშინია, მერყეობს, წერილსაც წერს, მაგრამ მისისიპიზე განვლილი გზა, საერთო თავგადასავალი, აიძულებს, ის წერილი დახიოს და თავი ჯოჯოხეთისთვის გადადოს.

ყველაზე კარგი ამ წიგნში ისაა, რომ არაფერია ზედაპირზე. თითქოს მხოლოდ თავგადასავალს მიჰყვები. იუმორი და ხშირად უმწარესი სატირაც შენიღბულია და დიდაქტიკის მომაბეზრებელ სივრცეს არ ქმნის. სწავლობ ისე, ვერც კი იგებ და სინამდვილეც ისე იცვლება, თითქოს სერიოზული არაფერი მომხდარა.

თავისთავად ცხადია, ჯიმიც ადამიანია, მაგრამ ეს არ იყო თავისთავად ცხადი მეცხრამეტე საუკუნის ამერიკისთვის. ჯერ ჰეკმა დაინახა ეს სინამდვილე, ბოლოს – ექიმმაც. ამით მონობა, რაღა თქმა უნდა არ გამქრალა, მაგრამ შეიქმნა ლიტერატურული პერსონაჟი, რომელიც პლანტატორებს თავიანთი მხეცური საქციელის ასე ადვილად გამართლების საშუალებას აღარ მისცემდა.

სანტას პირველი გამოსახულება კარიკატურისტმა თომას ნესთმა (Thomas Nast) შექმნა 1862 წელს. სამი ათწლეულის განმავლობაში სანტა მხოლოდ ყველაზე პოპულარული ჟურნალის „Harper’s Weekly”–ს გარეკანზე ჩნდებოდა. მხატვრის ფანტაზიის ნაყოფია ისიც, რომ სანტა კლაუსი ჩრდილოეთ პოლუსზე ცხოვრობს და დღიურში იწერს კარგი და ცუდი ბავშვების საქციელს.

სადღაც ორი ათწლეულის წინ, როდესაც ჩვენი საფეხბურთო ჩემპიონატი ჯერ კიდევ ჩემპიონატობდა და, მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში ტყვიის მასრები ყველგან და ყოველთვის ეყარა, ადამიანები ფეხბურთის სანახავად საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში მაინც დადიოდნენ.

მხოლოდ სტატისტიკა რაში გვარგია, როდესაც ზუსტად ვიცით ქუთაისელებისგან, სოხუმელებისგან, ბათუმელებისგან, სამტრედიელებისგან თუ რუსთაველებისგან, რომ მათ მშობლიურ ქალაქებში სტადიონები ეროვნული ჩემპიონატის დროს ივსებოდა და ეს ამბავი მაშინ არავის უკვირდა.

ის დრო, რა თქმა უნდა, სულ სხვაგვარი იყო და გასართობიც ნაკლებად მოიპოვებოდა (და შეიძლება მავანმა ამითაც ახსნას მაშინდელი ფეხბურთისადმი ასეთი ინტერესი), მაგრამ ეს ალბათ უფრო მეტად საკუთარი თავის დაჯერება იყო, რომ ჩვენ უკვე შემდგარი ქვეყანა ვიყავით, ჩვენ უკვე გვქონდა ეროვნული ჩემპიონატი, გვყავდა ეროვნული ნაკრები და ეგებ მართლაც გამოსულიყო ამ ყველაფრიდან რამე… გამოსვლით გამოვიდა, მაგრამ რა გამოვიდა, ამაზე დღესაც ვფიქრობ და ძალიან ძნელია რაიმეს თქმა.

მერე იყო სრული ქაოსი, უშუქობა, უპურობა, უიმედობა და ამ დროს ფეხბურთი საერთოდ ყველამ მიივიწყა და იმ დროს, როდესაც თითქოს ყველაფერი დასრულებული იყო, ჩვენი ჩემპონატისკენ ვიღაც-ვიღაცებმა მაინც გამოვიხედეთ. ეს დაახლოებით 1995-2000 წლებია და ის დრო, როცა საქართველოს ეროვნულ ჩემპიონატში პირველი ფერადკანიანი ფეხბურთელები გამოჩდნენ.

ზოგიერთის სახელი ახლაც მახსოვს: ბარი სალიმი, უჩე უვაკვე თუ რაღაც ეგეთი… ვინ იყვნენ ეს გზააბნეული შავტუხა ბიჭები? ზოგზე იძახდნენ, რომ ფეხბურთელი საერთოდ არ ყოფილა და კანის ფერის გამო ათამაშეს გუნდში – ეგ შავია და ფეხბურთიც მაგრად ეცოდინებაო. ერთზე გავიგე, ფეხბურთში ვერაფერი გამოუვიდაო, გალოთდა და ყოველ საღამოს ქუთაისის სახინკლეში, დილით კი სამტრედიის სახაშეში ზისო. ერთზე ისიც გავიგე, თავად გამხდარა მეხაშე და დილაობით ნაბახუსევ მოქალაქეებს აფრიკულ-იმერული ხაშით უმასპინძლდებაო. მოკლედ, ბევრი ამბები გავიგე მერე, მანამდე კი ეს ბიჭები სტადიონზე ვნახე.

წარმოიდგინეთ 90-იანი წლების ჩვენებური ბავშვი, რომელსაც მუქკანიანი ტიჯანი ბაბანგიდა ცით მოვლენილი სასწაული ჰქონია და ამ დროს მისი მშობლიური ქალაქის საფეხბურთო კლუბში აფრიკელი ხვდება? ეს იყო სრული სასწაული! ბავშვები გუნდ-გუნდად დადიოდნენ კლუბის ვარჯიშებზე და თვალგაფაციცებით აკვირდებოდნენ შავად გახუხულ ბიჭებს, რომლებიც მათდა გასაკვირად, გამორჩეულს ბევრს ვერაფერს აკეთებდნენ და ადგილობრივი ბიჭები აშკარად უფრო კარგად აგორებდნენ ბურთს. ეს ალბათ პირველი იმედების მსხვრევა იყო. ყველა მუქი ჯეელი ვარსკვლავი არ არის – ფიქრობდა სახლში მიბრუნებული გულნატკენი ბავშვი და იხსენებდა, თუ რა ადვილად დაკარგა ბურთი იმ შავმა ბიჭმა მაშინ, როცა ეგეთი შეცდომა ბავშვებშიც კი სასირცხვილო რამ იყო.