ბავშვობიდან მოყოლებული დიდხანს ვაჯერებდი საკუთარ თავს, რომ თუკი ჯო პეში რეალურ ცხოვრებაში მაკოლეი კალკინს სადმე გადააწყდებოდა, აუცილებლად გააკეთებდა დიდი ხნით ადრე ჩაფიქრებულ საქმეს და მოკლავდა მას. ან გარი ოლდმენი შუბლს გაუხვრეტდა ნატალი პორტმანს, სასეირნოდ გასულს რომელიმე ქუჩის კუთხეში რომ შემოფეთებოდა. იქნებ რალფ ფაინსი და მაიკლ გემბონიც წაკიდებოდნენ ერთმანეთს ლონდონის ქუჩაში და მაგიის სამინისტროში დაწყებული ბრძოლა ერთ-ერთის სიკვდილით რომ დასრულებულიყო.

ჩემთვის სრულიად წარმოუდგენელი გახლდათ, რომ ჟან კლოდ ვან დამი და ბოლო იენი, რომლებიც ერთმანეთს თავ-ყბას უერთიანებდნენ ჩემი სახლის მისაღებში მდგომი ტელევიზორის ეკრანზე, რეალურ ცხოვრებაში შეიძლება მეგობრები ყოფილიყვნენ და ხანდახან, საღამოობით თითო-თითო კათხა ლუდიც დაელიათ და სასაცილო ამბები მოეყოლათ ხოლმე.

მოგვიანებით, უსაქმურობის დროს, როცა იძულებული გავხდი საკუთარ თავთან მარტო დავრჩენილიყავი და ძირფესვიანად მეფიქრა იმაზე, რაზე ფიქრსაც მანამდე თავს ვარიდებდი, მივხვდი, რომ სწორედ ესაა კინემატოგრაფის ძალა. მე ამ ძალას კინოშემოქმედთა შეთქმულებას დავარქმევდი.

ისინი ერთიანდებიან, შეთქმულებას აწყობენ, გვაჯერებენ, რომ ერთმანეთის მოსისხლე მტრები ან პირიქით, მეგობრები არიან. გვაიძულებენ მათი ურთიერთობები მკაცრად იმ ფილმში დავტოვოთ და არც კი ვიფიქროთ იმაზე, რომ შესაძლოა ფილმის გადაღების პროცესს სიცილ-ხარხარში ატარებენ. გვაიძულებენ არც კი გავივლოთ თავში, რომ დინოზავრის როლს სპილბერგის ფილმში ერთი ტანმორჩილი კაცი თამაშობს. არ დავეჭვდეთ, რომ ჯეკი და როუზი სინამდვილეში ყინულივით ცივ ოკეანეში კი არ იბრძვიან გადარჩენისთვის, არამედ კომფორტულად ლივლივებენ წყალში.

ამას წინათ, ინტერნეტის სიღრმეებში ძრომიალისას წავაწყდი საიტს, სადაც ცნობილი ფილმების კადრს მიღმა სცენებია შეკრებილი. სცენები, რომლებიც გაჩვენებთ, რომ გადასაღები მოედანი და ფილმის გადაღების პროცესი ისეთივე საინტერესოა სანახავად, როგორც თავად ფილმი.

რამდენიმე მათგანს გაგიზიარებთ კიდეც:

Metro Goldwyn Mayer-ის მრისხანე ლომის ნახვისას მრჩებოდა შთაბეჭდილება, რომ ეს ცხოველი მზადაა ყველაფერი შეჭამოს, რაც კი გზაზე შემოხვდება. აღმოჩნდა, რომ უბრალოდ ლომსაც შეუძლია კარგი მსახიობი იყოს.

კადრი ფილმიდან “კრავთა დუმილი”. ენტონი ჰოპკინსის პერსონაჟი ადამიანის ხორცით იკვებება, მარამ თუკი გადაღება დიდხანს გაგრძელდა კარტოფილი ფრიც შეუძლია შეჭამოს.

არადა, ფილმში მთელი ოჯახი უკვე დაუხოცა.

დინოზავრი, რომელიც ჩემზე დაბალია.

ორი წუთის წინ ერთმანეთს ხოცავდნენ. ახლა დამბლდორი უყვება, რომ ბოლო დროს წნევები აწუხებს.

სწავლების თანამედროვე მეთოდები ახალი ფორმების გამოყენების საშუალებას იძლევიან. ასეთ სინთეზურ ფორმად შეიძლება განვიხილოთ დიდაქტიკური თეატრი.

თეატრალიზება პედაგოგსა და მოსწავლეებს შორის ურთიერთობის ორგანიზების ერთ-ერთი ფორმაა. იგი სწავლებისადმი შემოქმედებითი მიდგომის უამრავ შესაძლებლობას ხსნის, როგორც მასწავლებლისთვის, ასევე მოსწავლისთვის. პედაგოგმა შეიძლება მოირგოს რეჟისორის, სცენარისტის  მსახიობის როლი და არ მოგვევლინოს მხოლოდ მასწავლებლად. მოსწავლისათვის ეს საინტერესო ინფორმაციის თეატრალური ფორმით მიღების საშუალებაა, რაც ხელს უწყობს შემოქმედებითი უნარების გაფართოებასა და რეალიზაციას.

მაგალითისთვის განვიხილოთ  სცენარი „ადამიანი და გარემო“.

ადამიანი და გარემო. (პრესკონფერენცია) – პირველი ნაწილი

წამყვანი. პატივცემულო მაყურებლებო, ჩვენი პრესკონფერენცია ეძღვნება გარემოში არსებულ ქიმიურ ნივთიერებებს და მათ გავლენას ადამიანის ორგანიზმზე. ეს საკითხი, დამეთანხმებით, ყველასთვის აქტუალურია. დღეისათვის ცნობილია რამდენიმე ათეულ მილიონამდე ქიმიური ნაერთი, ამიტომ გარემოს ქიმიური დაბინძურება, თანამედროვეობის ერთ-ერთი გლობალური პრობლემაა. პრესკონფერენციაში მონაწილეობენ სხვადასხვა დარგის მოწვეული სპეციალისტები: ოქსიკოლოგი, ექიმი, ფარმაცევტი, ბიოლოგი, ისტორიკოსი, ქიმიკოსი, ეკოლოგი და ქიმიური თავდაცვის ოფიცერი. მაშ ასე, პირველად ბიოლოგს მოვუსმინოთ.

ბიოლოგი. ბუნებრივია საუბარი მე უნდა დავიწყო, რადგან ბიოლოგია, უმთავრესი მეცნიერებაა სიცოცხლის შესახებ. ცოცხალი ორგანიზმის ძირითად ნიშანს მეტაბოლიზმი წარმოადგენს, ანუ ენერგიისა და ნივთიერებათა ცვლა გარემოსთან. ასე რომ, ყველაფერი ცოცხალი და გარემოში არსებული სხვა ნივთიერებები იმთავითვე მჭიდრო კავშირშია ერთმანეთთან.

ქიმიკოსი. არსებობს თეორია, რომ ბიოლოგიურ ევოლუციას, წინ უძღოდა ქიმიური ევოლუცია, რომელიც 4 ეტაპისაგან  შედგებოდა.

პირველ ეტაპზე, კოსმოსურ სივრცეში ყველაზე მეტად გავრცელებულმა წყალბადისა და ჰელიუმის ატომებმა იონიზებული კოსმოსური გამოსხივების ზემოქმედებით წარმოქმნეს პერიოდული სისტემის პირველი ოცი ელემენტი. მეორე ეტაპზე, ამ ოცი ატომისაგან წარმოიქმნა ბინარული მოლეკულები: H₂O, CO₂, O₂, N₂, NO, NH₃, CH₄. მესამე ეტაპზე, მარტივი მოლეკულებისგან წარმოიქმნა უფრო რთული- ნახშირწყლები, ამინომჟავები, ნუკლეოდები. მეოთხე ეტაპზე, დაბალმოლეკულური ნაერთებიდან, წარმოიქმნა ბიოლოგიურად აქტიური პოლიმერები: პოლისაქარიდები, ცილები, ნუკლეინმჟავები.

ისტორიკოსი. დღემდე გამოცანად რჩება – რა იყო ბოლო ნაბიჯი, რთული, მაგრამ არაცოცხალი მაკრომოლეკულიდან მარტივ ცოცხალ ორგანიზმამდე. ინგლისელი ასტროფიზიკოსი ფ.ჰოილის ვარაუდით: “ცალკეული მოლეკულებისგან სპონტანურად შეკრებილი ცოცხალი ორგანიზმის წარმოდგენა იგივეა, რაც გრიგალის მიერ ნაგვის გროვიდან მოქმედი ახალი „ბოინგ-747“-ის აწყობა. მაგრამ ფაქტი ფაქტად რჩება – ცოცხალი ორგანიზმი და ქიმიური ნივთიერება ისტორიულად კავშირში არიან“.

წამყვანი. ჩემი, როგორც მეცნიერებისგან შორს მდგომი ადამიანის თვალთახედვით, ადამიანის ორგანიზმში გარედან შეიძლება ის ნივთიერებები მოხვდეს, რომლებიც საკვების, წამლის ან შხამის სახით მიეწოდება მას.

ტოქსიკოლოგი. ეს პირობითი კლასიფიკაციაა. ჩვეულებრივ პირობებში ადამიანის ორგანიზმისათვის ინდიფერენტული აზოტი მყვინთავებსა და წყალქვეშ მომუშავე სხვა ადამიანებში კესსონის დაავადებას იწვევს. სუფრის მარილი, რომლის გარეშეც წარმოუდგენელია ჩვენი სამზარეულო, სასიკვდილო შხამად გადაიქცევა, თუ კი მის ნორმას 20-ჯერ გადავაჭარბებთ.

ოფიცერი. საბრძოლო მომწამვლელი ნივთიერება იპრიტი, 20000-ჯერ გახსნილი ვაზელინში, გამოიყენება კანის დაავადებათა სამკურნალოდ.

ისტორიკოსი. ფარმაცევტული ქიმიის ფუძემდებელი პარაცელსი ამბობდა: „ყველაფერი შხამია, გარკვეულწილად ყველაფერი მომწამვლელია. მხოლოდ დოზირება განსაზღვრავს – ნივთიერება შხამია თუ წამალი“.

წამყვანი. მაშინ, მოდით, პირველ რიგში მომწამვლელ ნივთიერებებზე ვისაუბროთ.

ბიოლოგი. ჩემმა ამერიკელმა კოლეგებმა მომწამვლელ ნივთიერებათა ორგანიზმზე ზემოქმედების სამი მექანიზმი გამოყვეს. პირველი ასახულია სქემა 1.1-ში, ანუ როცა მომწამვლელი ნივთიერება ბევრ ბიოქიმიურ სტრუქტურაზე მოქმედებს. (სქემა1)

სქემა 1.

ტოქსიკოლოგი. ასე მოქმედებენ ის ნივთიერებები, რომლებიც ცილაში ნებისმიერ ცვლილებებს იწვევენ, მაგ. დენატურაციას, ძლიერი მჟანგავი და აღმდგენები: ფენოლი, ფორმალდეჰიდი, ძმარმჟავა (რომელსაც ზოგჯერ შეცდომით სვამენ), კალიუმის პერმანგანატი, როდესაც მას გამოიყენებენ დიარეის სამკურნალოდ შესაბამისი მედიკამენტების ნაცვლად. უნდა აღინიშნოს, რომ მეთილის სპირტით მოწამვლა დაკავშირებულია ორგანიზმში მეთილის სპირტის ჟანგვის პირველ სტადიაზე, როცა ის ფორმალდეჰიდად და ჭიანჭველა მჟავად გარდაიქმნება.

ქიმიკოსი. ცილების დენატურაციის გამომწვევი ნივთიერებები, არღვევენ ცილის სტრუქტურაში არსებულ წყალბადურ ბმებს.

ბიოლოგი. მომწამვლელი ნივთიერებების მოქმედების მეორე პრინციპი, სქემა 1.2-ში. მომწამვლელ ნივთიერებათა მოლეკულები მოქმედებენ მკაცრად განსაზღვრულ ბიოქიმიურ სტრუქტურებზე, რომლებიც მათ აღნაგობით შეესაბამებიან. ეს ძალიან ჰგავს საკეტზე გასაღების მორგებას. ჩემმა გერმანელმა კოლეგამ, პაუელერლიხმა, ცოცხალი ორგანიზმის მოლეკულურ სტრუქტურებს ბიოქიმიური რეცეპტორები უწოდა, რომლებიც ფიზიკო-ქიმიური თვალსაზრისით ან აღნაგობით ორგანიზმში გარედან მოხვედრილ ნივთიერებათა მოლეკულებს ჰგვანან და ამიტომ სწრაფად ურთიერთქმედებენ მასთან. ამდენად მოქმედების რეცეპტორული მექანიზმი, ნივთიერების მცირე დოზას საჭიროებს და პროცესი სწრაფად მიდის. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ცოცხალ ორგანიზმში მთავარი ნივთიერებათა ცვლის პროცესია, რომელიც ფერმენტების საშუალებით ხორციელდება.

ქიმიკოსი. ფერმენტები ანუ ბიოლოგიური კატალიზატორები, მაღალეფექტური და ძლიერ სპეციფიკურნი არიან. ისინი ერთ კონკრეტულ რეაქციას 10⁸-ჯერ აჩქარებენ,  რაც გაცილებით მეტია ჩვეულებრივი კატალიზატორის ქმედებაზე. ფერმენტი, აქტიური ბირთვის მქონე ცილოვანი მოლეკულაა, რომელიც სტრუქტურულად შეესაბამება ბიოქიმიურ რეაქციაში ნივთიერების, ანუ სუბსტრაქტის მოლეკულას.

ოფიცერი. მეორე პრინციპის თანახმად, მოქმედი მომწამვლელი ნივთიერების ნათელ მაგალითს წარმოადგენს სრულიად უვნებელი ორთოფოსფორ მჟავის წარმოებული ფოსფორორგანული ნაერთები (ფონ).

ბიოლოგი. ორთოფოსფორ მჟავა არათუ უვნებელი, არამედ აუცილებელია ორგანიზმის ენერგეტიკული მიმოცვლისთვის.

ქიმიკოსი. ნივთიერებებზე უმჯობესია ფორმულების ენაზე ვისაუბროთ. ფოსფორორგანულ ნაერთებში, ორთოფოსფორ მჟავის ორი ჰიდროქსილჯგუფი ჩანაცვლებულია ორი ორგანული რადიკალით. მესამე კი ჰალოგენი ან ციანჯგუფი (ციანიდანიონი), ანუ ელექტრონებით მდიდარი ჯგუფია.

ოფიცერი. ფონ-ი ლიპოფილურია, ანუ ცხიმებში ხსნადია და შეუძლია კანიდან – ლორწოვანი გარსიდან სასუნთქი გზებით, შეაღწიოს ორგანიზმში. ამის შემდეგ ისინი აცეტილჰოლინესტერაზას ფერმენტის აქტიური ბირთვის ბლოკირებას ახდენენ. ეს ფერმენტი უზრუნველყოფს აცეტილჰოლინის ჰიდროლიზს, რაც განაპირობებს ნერვიული სისტემის ნორმალურ ფუნქციონირებას.

ბიოლოგი. ნერვიული იმპულსის გადაცემა შემდეგი სახით ხორციელდება – წინამდებარე ნერვის აქსონი გადასცემს ნერვულ იმპულსს შემდეგი ნერვის დენდრიტს, რომელიც მას იღებს, მათ შორის სინაპური ხვრელი (სქემა 2). როგორ გადალახავს მას ნერვული იმპულსი? აქსონი, აცეტილჰოლინიანი სინაპსური ბუშტუკით ბოლოვდება, რომელიც იმპულსის მოქმედებით სკდება. აცეტილჰოლინი ავსებს სინაპსურ ღრუს, აღწევს პოსტსინაპტურ მემბრანამდე და არაგზნებს სპეციალურ რეცეპტორებს. მათ პოლინერგიული რეცეპტორები ეწოდებათ. ასეთ დროს წარმოიქმნება აღგზნებადობა, აცეტილჰოლინესტერაზა ახდენს აცეტილჰოლინის ჰიდროლიზს და აღგზნებადობა იცვლება მოდუნებით.

სქემა2

აცეტილჰოლინი ჰიდროლიზდება აცეტატანიონამდე და ვიტამინის მსგავს ნივთიერება ჰოლინამდე. ეს უკანასკნელნი ბრუნდებიან სინაპსურ ბუშტუკებში, სადაც ურთიერთქმედებენ და აცეტილჰოლინის მოლეკულები აღდგებიან. ნერვული სისტემის აღგზნებადობა იცვლება მოდუნებით. ფონ-ები ახდენენ აცეტილჰოლინესტერაზის აქტიური ცენტრის შეუქცევად ბლოკირებას. აცეტილჰოლინის ჰიდროლიზი არ ხორციელდება, ნერვული სისტემა მუდმივი აღგზნებადობის მდგომარეობაშია – ვითარდება კრუნჩხვები და ასფიქსია (ხუთვა), რის შედეგადაც დგება ფატალური შედეგი.

ტოქსიკოლოგი. ფოსფორორგანული ტოქსინებისთვის არ არსებობს ეფექტური შხამსაწინააღმდეგო საშუალებები. ტოქსიკოლოგიაში ასეთ საშუალებებს „ანტიდოტები“ ეწოდებათ. ამ ნივთიერებებით ადამიანის გადარჩენა შეიძლება, მხოლოდ აცეტილჰოლინესტერაზის დიდი დოზის ორგანიზმში, დროულად შეყვანის გზით. ამ ნივთიერების წარმოება ხდება ხორცკომბინატებში  ხარის სისხლისგან.

ოფიცერი.  ფონ გაუვნებელყოფა ხდება ტუტე ჰიდროლიზით.

წამყვანი. დამამშვიდებელი ინფორმაციაა, რომ შესაძლებელი ყოფილა ამ საშინელი ფონ-ების განეიტრალება. ჩემთვის, როგორც ბიოლოგიისა და ქიმიისაგან შორს მყოფი ადამიანისათვის, სიტყვა „საწამლავის“ გაგონებისას პირველი ასოციაცია კალიუმის ციანიდზე მოდის.

ქიმიკოსი. აბსოლუტურად სწორია, ციანიდანიონი ძალიან საშიშია ორგანიზმისათვის.

ბიოლოგი. ის სახიფათოა, რადგან დიდი მსგავსებაა ციანიდანიონსა და ფერმენტ ოქსილენურ ციტოქრომოქსიდაზას აქტიურ ცენტრს შორის, რომელიც მონაწილეობს უჯრედული ჟანგვის ბოლო სტადიაში (სქემა 3).

სქემა 3

ამ რეაქციაში, ერთ მოლეკულა წყლის წარმოქმნას თან სდევს Q ენერგიის აკუმულაცია ატფ-ის ოთხ მოლეკულაში (ატფ – ადენოზინტრიფოსფატი).

ქიმიკოსი. ციანიდანიონი დონორო-აქცეპტორულ ურთიერთქმედებაშია დაჟანგულ ციტო-ქრომოქსიდაზას სამვალენტიან რკინის იონთან. ხდება ფერმენტის ბლოკირება და ორგანიზმი კარგავს ჟანგბადის ათვისების უნარს.

ბიოლოგი. ოტო ვარბურგმა – ჩემმა გერმანელმა კოლეგამ, 1920-იან წლებში აღწერა პარადოქსი: ციანიდით მოწამლულ ცხოველებს, ვენური სისხლი ისეთივე წითელი ჰქონდათ, როგორც არტერიული, ანუ ორგანიზმი იღუპება ჟანგბადური “შიმშილისგან“, ჭარბი ჯანგბადის პირობებში!

ისტორიკოსი. იქნებ პატივცემულმა მეცნიერებმა ამიხსნან ისტორიული პარადოქსი: 1914 წელს გრიგორი რასპუტინის მოწამვლა სცადეს და ნამცხვრის კრემში ცხენის დოზა ციანიდი შეურიეს. მან მიირთვა  ტკბილეული, თუმცა მტრების გასაოცრად – გადარჩა! მისმა თანამედროვეებმა ეს მოვლენა, „ციმბირელი ბერის“ „წმინდანობით“ ახსნეს. თქვენ რა ახსნას მისცემთ?!

ქიმიკოსი. ბატონო ჩემო! ამას ხომ ნებისმიერი მეათეკლასელი აგიხსნით, თუ მან კარგად იცის გლუკოზის ქიმიური თვისებები.

ტოქსიკოლოგი. გლუკოზა ციანიდის საწინააღმდეგო ანტიდოტია. ადამიანები, რომელთაც პროფესიიდან გამომდინარე უწევთ ციანიდებთან შეხება – ოქროს მომპოვებლები და იუველირები – მუშაობისას მუდამ გლუკოზის აბს იდებენ ენის ქვეშ ან ლოყაში.

ისტორიკოსი. სამწუხაროა, რომ ამის შესახებ კ. ვ. შეელემ არაფერი იცოდა. მან პირველმა მიიღო ძლიერი მჟავა ლაბორატორიაში და სიცოცხლის ფასად დაუჯდა. ამგვარი მარტივი საშუალება რომ სცოდნოდა, ხომ გადარჩებოდა….

ფარმაცევტი. უნდა ითქვას, რომ ციანიდის თვისება – სასუნთქი ფერმენტების შექცევად დაბლოკვა – გამოიყენება რადიაციისაგან მათი დაცვის მიზნით. მაგალითად, სიმსივნით დაავადებულ პაციენტებს, სხივური თერაპიისას ამიგდალინის ინექცია უკეთდებათ.

ქიმიკოსი. ეს შესაძლებელია, ანუ ციანიდფერმენტის წარმოქმნის რეაქცია შექცევადია. თუ ორგანიზმში ჭარბადაა საწამლავი, მაშინ, ლე-შატელიეს პრინციპის თანახმად, რეაქციის წონასწორობა იხრება კომპლექსის წარმოქმნის მხარეს. თუ საწამლავის რაოდენობა მცირეა, სისხლში ციანიდიონის კონცენტრაცია იკლებს, კომპლექსი დისოცირდება და ფერმენტი უცვლელი სახით აღდგება.

ფარმაცევტი. ძალიან მნიშვნელოვანია წამლის დოზის გათვლა იმ ფაქტორების გათვალისწინებით, როგორიცაა ავადმყოფის სხეულის მასა, დასხივების ხანგრძლივობა და სხვა. ყოველივე ეს ექიმისგან მაღალ პროფესიონალიზმს მოითხოვს.

ეკოლოგი. ვისაც ეკოლოგიასთან აქვს საქმე, სიტყვა “საწამლავი“, პირველ რიგში ნამწვ, ანუ გამონაბოლქვ აირთან ასოცირდება.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ წერილში

რამდენიმე ათეული წლის წინ ბრიტანულმა „თაიმსმა“ მისის უოლტერ სმიტის ისტორია გამოაქვეყნა. მცირედი ანაზღაურების სანაცვლოდ ეს ქალბატონი მზად იყო მშობლებს საკუთარი შვილების დასჯაში დახმარებოდა. მისის სმიტი არა მხოლოდ როზგით ათვინიერებდა გოგონებს, არამედ გამოსცემდა ბროშურებს, სადაც დეტალურად აღწერდა აღზრდის მკაცრ მეთოდებს. ბუკლეტის შინაარსი სადისტური იყო, მაგრამ მშობლები მაინც ინტერესით კითხულობდნენ. საზოგადოების კეთილგანწყობით გაგულისებულმა სმიტმა საკუთარი სკოლაც გახსნა. მისივე აღწერით, სკოლის ზოგიერთი აღსაზრდელი ოცი წლის იყო, მაგრამ რეგულარულად იროზგებოდა, რათა „დროულად მოგებოდა ჭკუას“.

იმდროინდელ ევროპაში ფიზიკური დასჯით ვერავის გააკვირვებდი. პროგრესული ბრიტანული განათლების მოღვაწე, ლექსიკოგრაფი და კრიტიკოსი სემუელ ჯონსონი ფიზიკური დასჯის ინსტიტუტზე წერდა: „აღზრდა არ შეიძლება იყოს სასტიკი, მაგრამ უგუნურ ბავშვებს მხოლოდ შიში თუ შეაჩერებს. შიშის ჩაგონება აღმზრდელის ერთ-ერთი უპირველესი მოვალეობაა“.

იმდროინდელ ბრიტანეთში მასწავლებლის მიერ მოწაფის ცემა ჩვეულებრივი ამბავი იყო. ამის ლიტერატურულ მაგალითად ქალთა სკოლის – ლოვუდის არსებობაც გამოგვადგება. ლოვუდში ჯეინ ეარი სწავლობდა, შარლოტა ბრონტეს რომანის გმირი. სკოლის პროტოტიპი კოვან-ბრიჯი გახლდათ, სადაც შარლოტას ორივე და დადიოდა. აქაურობას ისინი „საშინელ ადგილად“ მოიხსენებდნენ. სკოლაში გოგონებს მოშიშვლებულ კისერზე როზგის ცემით სჯიდნენ. შარლოტა ბრონტეს გმირი არა მხოლოდ ფიზიკურ ტანჯვას განიცდიდა. ბავშვობაში დეიდა იმ წითელ ოთახში კეტავდა, სადაც მისი ქმარი გარდაიცვალა. ამ ოთახში ჯეინს ბიძა ელანდებოდა. ერთხელაც ისე შეშინდა, რომ გული წაუვიდა.

ბავშვზე ფსიქოლოგიური ზეწოლის ყველაზე პოპულარულ მეთოდად მისი კოლექტივიდან მოკვეთა მიიჩნეოდა. ჯერ კიდევ მარია მონტესორი – ბავშვთა განვითარების მეთოდიკის ცნობილი ავტორი – დასჯის მიზნით ბავშვს კოლექტივიდან გამოაცალკევებდა და აიძულებდა, სხვების თამაშისთვის ეყურებინა. დახურული ტიპის ბევრ კერძო სკოლაში კი მოსწავლეებს შიშველი მუხლებით ბარდაზე აყენებდნენ, უზღუდავდნენ საჭმელს ან აშიმშილებდნენ. ინგლისსა და უელსში მოზარდებს დრეკადი ტროსტით ხელებზე და დუნდულებზე ცემდნენ, ზოგჯერ კი ქამარსაც მიახმარდნენ. შოტლანდიის სახელმწიფო სასწავლებლებში ცემის უნივერსალური იარაღი – ტყავის ლენტებად დანაწევრებული ქამარი არსებობდა.

ევროპაში მოსწავლეების ფიზიკურად დასჯის საკითხი კითხვის ნიშნის ქვეშ XIX საუკუნიდან დგება. ევროპაში აღზრდის ასეთი მეთოდს პოლონეთი კრძალავს (1783 წელს). მას მოჰყვა ნიდერლანდები (1920 წელს), იტალია (1928 წელს), ავსტრია (1976 წელს), ესპანეთი (1985 წელს), დიდი ბრიტანეთი (1987 წელს), გერმანია (1993 წელს), საბერძნეთი (1998 წელს).

დღეს ბავშვების ნაცვლად მშობლებს უფრო სჯიან. მაგალითად, ბრიტანეთის სასამართლო პრაქტიკაში არსებობს პრეცედენტი იმისა, როდესაც ცოლ-ქმარი პასუხისგებაში მიეცა შვილებისთვის გახანგრძლივებული არდადეგების გამო. მშობლებმა შვილები სკოლის პერიოდში საბერძნეთში წაიყვანეს. ამისათვის კი სამთვიანი პატიმრობა და ორიათასფუნტიანი ჯარიმა დაეკისრათ. სასამართლოში ადგილობრივმა ხელისუფლებამ უჩივლა, რადგან მშობლებმა ბავშვებს განათლების მიღების უფლება შეუზღუდეს. ასეთივე მაღალი ჯარიმები ემუქრება ფრანგ მშობლებსაც, რომლებიც სისტემატურად აგვიანებენ სკოლიდან შვილების გამოყვანას.

აშშ-ში ბავშვის ფიზიკური დასჯა ყველა შტატში არ იკრძალება. აკრძალვა მხოლოდ 29 შტატში მუშაობს, აქედან ორ შტატში – ნიუ-ჯერსის და აიოვას – ფიზიკური დასჯა კერძო სკოლებშიც იკრძალება. ქვეყნის სამხრეთით კი დასჯის ფიზიკურ მეთოდებს მეტი მომხრე ჰყავს. ამერიკულ სკოლებში ბავშვებს სპეციალური ხის ნივთით ცემენ ხელებზე ან დუნდულებზე. საჯარო სკოლების უმეტესობას აქვს დეტალური წესები, სადაც გაწერილია როდის უნდა დაისაჯოს ბავშვი. პრინციპში, სამხრეთ ამერიკაში ბავშვებს ჰუმანურად ეპყრობიან. მაქსიმუმ ბრაზილიაში დამნაშავე ბავშვს სკოლის შესვენებაზე ფეხბურთის თამაში აეკრძალოს. არგენტინაში კი, სადაც 1980 წლამდე მასწავლებელს უფლება ჰქონდა ბავშვისთვის სახეში ხელი გაერტყა, თამაშსაც არავინ უკრძალავს.

რა ხდება ამ მხრივ აზიაში? რომელ სახელმწიფოებში იკრძალება ბავშვის დასჯა და სად შემორჩა ეს მანკიერი პრაქტიკა? ჩინეთში მოსწავლეთა ფიზიკურ დასჯაზე უარი მეორე სამამულო ომის მერე თქვეს (1949 წელს), მაგრამ, სინამდვილეში, ზოგიერთ სკოლაში ბავშვებს ჯოხის დარტყმით მაინც სჯიან.

ოფიციალური აკრძალვის მიუხედავად, დასჯის მეთოდებს იყენებენ მიანმეს სკოლებში. მასწავლებლები ამისათვის ტროსტს ხმარობენ, მოსწავლეებს სკამზე მუხლებით დგომას აიძულებენ, ყურებს უწევენ. ბავშვებს გაკვეთილზე გადალაპარაკებისთვის, შეუსრულებელი საშინაო დავალებისთვის, შეცდომისთვის, ჩხუბისთვის და გაცდენებისთვის სჯიან.

მალაიზიაში ჯოხით ცემა ბავშვის დასჯის რიგითი მეთოდია. კანონმდებლობის მიხედვით,  ჯოხის გამოყენება მასწავლებელს მხოლოდ ბიჭებთან მიმართებაში შეუძლია. მკაცრი დისციპლინის ანალოგიური მეთოდის შენარჩუნებას ცდილობენ სინგაპურის სკოლებში, სადაც შედარებით მსუბუქ ტროსტს იყენებენ. მოსწავლის გალახვის გადაწყვეტილებას არა მასწავლებელი, არამედ სკოლის ადმინისტრაცია იღებს. ამ დამამცირებელ პროცესს კლასში ფორმალური ცერემონიალის სახე ეძლევა. სინგაპურის განათლების სამინისტროს გადაწყვეტილებით, ერთი ცუდი საქციელისთვის მოსწავლეს მაქსიმუმ ექვსი დარტყმა ელის.

სამხრეთ კორეაში ერთი მოსწავლის გამო ხშირად მთელი კლასი ისჯება. ჯოხით ცემა ყველა ბავშვს ელის, სქესის მიუხედავად. მთავრობის რეკომენდაციით, ჯოხის სისქე არ უნდა აღემატებოდეს 1,5 სმ.-ს დიამეტრში, დარტყმის მაქსიმალური რაოდენობა კი 10-ს არ უნდა აჭარბებდეს. მოსწავლე საჯაროდ იცემება – სკოლის დერეფანში ან კლასში, სხვების დასანახად.

ინდოეთის სკოლებში დასჯა იკრძალება. თუ გაბრაზებული მასწავლებელი მოსწავლეს დაუყვირებს, ეს მის შეურაცხყოფად ჩაითვლება. მოსწავლეების რაიმე სახით დასჯა ქვეყანაში 2000 წელს აიკრძალა. ინდოელები საოცრად აფასებენ მშვიდობას და იქ, სადაც ღიმილის, მედიტაციის და პოზიტიურად აზროვნების გაკვეთილები ტარდება, ბავშვების ცემას არ მიესალმებიან.

მსოფლიოს ერთ-ერთ უღარიბეს რეგიონში, ნეპალში ყველაზე მძიმე სასჯელად მიჩნეულია ბიჭის გადაცმა გოგოს კაბაში. დანაშაულის ხარისხიდან გამომდინარე, ბიჭს აიძულებენ კაბით 1-დან 5 დღემდე იაროს. საერთოდ, ნეპალში გოგონები სკოლაში იშვიათად დადიან და თუ რამეს აშავებენ, აიძულებენ იშიმშილოს. ეს მათი სასჯელის ფორმაა.

იაპონიაში მასწავლებლები დამნაშავე მოსწავლეების შესახებ სკოლის რადიოთი აცხადებენ, მათ სახელებს სკოლის კრებაზე სხვებს აცნობენ. საჯარო გაკიცხვა დასჯის ყველაზე შეუბრალებელი მეთოდია. სხვათა შორის, იაპონიაში არსებობს უამრავი მაგალითი იმისა, როდესაც ბავშვები საჯარო გაკიცხვის მერე სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ესალმებოდნენ.

ნახევარი საუკუნის წინ წკეპლის მოყვარული მასწავლებლები არა მხოლოდ კენიაში ცხოვრობდნენ. წკეპლას აქტიურად მოიხმარდნენ ჩინეთშიც. ლიბერიაში კი დღესაც იყენებენ მათრახს. პაკისტანში ორწუთიანი დაგვიანებისთვის, მოსწავლეს რვა საათის განმავლობაში ყურანის კითხვას აიძულებენ. ნამიბიაში კი, განათლების სამინისტროს აკრძალვის მიუხედავად, მოსწავლის დასჯა ასე ხდება: მას ბზიკების ბუდის ქვეშ გაუნძრევლად დგომას აიძულებენ.

რომელიღაც დაწყებით კლასში გვაწერინეს „რა მწყინს, რა მიხარია“. მაშინდელ ნაწერში პატარა პრინცივით გულწრფელი ვარ, უხერხულობამდე. გავიზარდე და გაქრა ეგ გულწრფელობა. მისი  დაბრუნების მცდელობითა და იმედით ასეთ უზარმაზარ ასაკში ისევ ამ თემაზე ვიწყებ წერას. მაშ ასე:

რა არ მიყვარს?!

ორადორი შიში მაქვს ბავშვობიდან: ობობების და უნიფორმების. სასკოლო უნიფორმების უფრო. ისე, მგონი ექიმებისაც მაგ თეთრი ხალათების გამო მეშინია.

ბავშვობაში ინდიელობანას თამაშისას მე ყველაზე გამორჩეული ინდიელი ვიყავი: სახეზე ჭორფლებს მივიხატავდი, პეპივით წინდებს ამოვიცვამდი, „ბასრ პეპელას“ დავირქმევდი და მშვილდ-ისარს მოვიმარჯვებდი. სხვები კი, ნამდვილი ინდიელები, ნამდვილი ინდიელური სახელებით და სამოსით, გამოცვივდებოდნენ თავიანთი ვიგვამებიდან, დამატყვევებდნენ, ხელ- ფეხსაც შემიკრავდნენ, დამსვამდნენ მზისგან ზურგშექცევით და ჩემი სიკვდილის გეგმას აწყობდნენ. მე პირველ რიგში მკლავდნენ ხოლმე: მათ ტომს არ შევეფერებოდი, ნაკლებად ეროვნულ-ნაციონალური გახლდით, თანაც მაინცდამაინც „ბასრი პეპელა“.

მერე, სკოლაში რომ მივედი, დაწყებით კლასებში და კიდევ უფრო მერეც დირექცია ხანდახან სასკოლო ფორმების შემოღებაზე თუ ალაპარაკდებოდა, ჩემი გული გამალებით იწყებდა ფეთქვას, თითქოს სადაცაა ისევ მზისგან ზურგით დამსვამდნენ და „მრისხანე არწივის“ ნაცვლად ამჯერად რომელიმე პატივცემული ქალბატონი თამარი გამომიტანდა განაჩენს.

ნაციონალური სამოსიც არ მიყვარს, არც ჩვენი, არც სხვისი. აი, ეგრე, ბავშვურად არ მიყვარს. უარგუმენტოდ. ფეხის დაბაკუნებით. მასევდიანებს ჩოხები, ახალუხები თუ მანდილები, კილტები, სერაპეები თუ კარპატული პერანგების ოსტატური, გულმოდგინე ნაქარგობა. თითოეული მათგანი ჩვენი საუკუნისთვის უკვე ხელოვნურ გრაციოზულობას მოითხოვს და აღარ გვიხდება, ეგრე მგონია.

ავტოსტოპით მოგზაურობისას მძღოლთან ლაპარაკი არ მიყვარს. დიდია ცდუნება უცხო ხედების, მანქანის ფანჯრებთან ჩაქროლების, მაგრამ, რა თქმა უნდა, უფრო მეტი ყურადღებით მასპინძელს ვეპყრობი, სხვანაირად როგორ. ხანდახან ხომ მსხვერპლის გაღება გვიწევს, ხანდახან ასე ვცვლით დამოკიდებულებებს ჩვენი კარგი აღზრდის გამო თუ სანაცვლოს გაღების მიზნით.

წარმოუდგენელი მსხვერპლი კი არის. აგვისტოს რომელიმე მიწურული, უცხო ქვეყნის სუნი და ცა, უცხო ხეები, შესაძლოა, სტეპური ოქროსფერი, შესაძლოა სადმე, ამერიკისკენ. ფანჯრებიდან მანძილს ხედავ, ხედავ უზარმაზარ ტერიტორიას, რომელიც თავისუფლებაა. ახლა ეგრე გრძნობ, მასე გგონია რომ თავისუფლებაა. იმიტომაც გგონია, რომ მაგ ერთადერთ ზურგჩანთაში ერთი წყვილი გამოსაცვლელი ტანსაცმელ-ფეხსაცმელი გიდევს: გრძელი შარვალი, ქურთუკი, სვიტრი და ბათინკი. ხოდა, თავისუფლებაა ესეც, უფრო თამამად სუნთქავ, ტვირთი არ გაწევს, ბედნიერი ხარ, თავისუფალი სხვა მზის ქვეშ. და მიუხედავად ამისა, სიჩუმის დაუძლეველი სურვილისა, ლაპარაკობ, იღიმი, ოღონდ არა შენთვის. უღიმი.

უსალმო ხალხი მაგიჟებს კიდევ. სულ მგონია, რაღაც დავუშავე. მინდება ვკითხო, იქნებ, ოდესღაც ვაწყენინე და ვერ დაივიწყეს. სინდისის ქენჯნა მეწყება და ამიტომაც, მე თვითონ ყველას დღეში ასჯერაც ვესალმები.

გაკვირვებისგან აზიდული წარბები, ზიზღისგან შეჭმუხნული თუ ამპარტავნებით აპრეხილი ცხვირები, მკაცრად მოკუმული ტუჩები და კიდევ ისეთი საღამოები არ მიყვარს, მაღალფარდოვნად რომ უნდა ილაპარაკო. კიდევ არ მიყვარს, ოპერაში კედებით მისულს და მაშასადამე მე, ეტიკეტის უცოდინარს, დამცინავად რომ ამხედავენ და დამხედავენ, მაგ დროს გული მისკდება, გულიც კი მწყდება, ამხელა გოგომ კედების გარეშე კომფორტი რით ვერ  ვისწავლე.

რა მიყვარს?!

წიგნები მიყვარს, როგორც მოგზაურობები და მოგზაურობები, როგორც წიგნები. ამ ორ რამეზე მეტად მსოფლიოში არაფერი მიყვარს.

ყველა წიგნი ხო მოგზაურობაა, ხო ახალი ნაცნობობაა, ხო სიახლეა, ახალი ცხოვრებაა, სრულიად ახალი ცხოვრება და თავისთავად ახალი სურვილებიც. მწერლობაც როგორი ღირსეული საქმეა, როგორი არაეგოისტური. მწერლები მიყვარს კიდევ, რადგან მხოლოდ მათ შეუძლიათ, გაგვინაწილონ თავიანთი ამბები. რადგან ყველა გამოგონილ ისტორიას, ყველა გამოგონილ რეალობას და პერსონაჟს ისე დაუნანებლად, ისე სხვათა შორის გვიზიარებენ, ისე გვთავაზობენ, თითქოს წიგნი კი არა, ცხელი სადილი იყოს, სახლში დაბრუნებულებს დედაჩვენებმა რომ დაგვახვედრეს.

ცოტათი ღმერთებიც არიან. ღმერთულად ქმნიან ახალ სამყაროებს, თუმცა, სავარაუდოდ, ღმერთზე მეტი დრო სჭირდებათ. სულ მეგონა, რომ ჩემი საყვარელი ღმერთივით მწერლები ბევრს მოგზაურობ(დნ)ენ. მერე გავარკვიე,  რამდენიმეს ფეხი თავისი ქვეყნის გარეთაც კი არ გაუდგამს. ცოტათი მეწყინა, მაგრამ მათი ღმერთობა ეჭვქვეშ, რა თქმა უნდა, არ დამიყენებია.

ღმერთობა არასდროს მდომებია, მაგ დროს ხომ თავს უზარმაზარად გრძნობ. მე კი დიდი მიწებისკენ მოგზაურობას ყოველთვის იმიტომ ვიწყებ, თავი დაკარგულად და, თქვენ წარმოიდგინეთ, შეუმჩნევლად რომ ვიგრძნო. გოლიათობა ჩემი საქმე არ არის, ამიტომაც ვიკიდებ ზურგჩანთას. მივდივარ ახალი ადამიანებისა და ადგილებისკენ.

როდის არის სკოლა უფლებამოსილი, გაათავისუფლოს მასწავლებელი? რა წესების დაცვით უნდა მიიღოს მან ეს გადაწყვეტილება?

საზოგადოდ, შრომის ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლებია:

1. ეკონომიკური გარემოებები, ტექნოლოგიური ან ორგანიზაციული ცვლილებები, რომლებიც აუცილებელს ხდის დასაქმებულთა შემცირებას;
2. შრომითი ხელშეკრულების ვადის გასვლა;
3. შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სამუშაოს შესრულება;
4. დასაქმებულის მიერ თანამდებობის/სამუშაოს საკუთარი ნებით, წერილობითი განცხადების საფუძველზე დატოვება;
5. მხარეთა წერილობითი შეთანხმება;
6. დასაქმებულის კვალიფიკაციის ან პროფესიული უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა მის მიერ დაკავებულ თანამდებობასთან/შესასრულებელ სამუშაოსთან;
7. დასაქმებულის მიერ მისთვის ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების უხეში დარღვევა;
8. დასაქმებულის მიერ მისთვის ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების დარღვევა, თუ დასაქმებულის მიმართ ბოლო ერთი წლის განმავლობაში უკვე გამოყენებულ იქნა ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით გათვალისწინებული დისციპლინური პასუხისმგებლობის რომელიმე ზომა;
9. თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული, ხანგრძლივი შრომისუუნარობა, თუ შრომისუუნარობის ვადა აღემატება ზედიზედ 40 კალენდარულ დღეს ან 6 თვის განმავლობაში საერთო ვადა აღემატება 60 კალენდარულ დღეს და, ამასთანავე, დასაქმებულს გამოყენებული აქვს შრომის კოდექსის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული შვებულება;
10. სასამართლო განაჩენის ან გადაწყვეტილების კანონიერ ძალაში შესვლა, რომელიც სამუშაოს შესრულების შესაძლებლობას გამორიცხავს;
11. შრომის კოდექსის 51-ე მუხლის მე-6 პუნქტის თანახმად სასამართლოს მიერ მიღებული და კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილება გაფიცვის უკანონოდ ცნობის შესახებ;
12. დასაქმებულის გარდაცვალება;
13. სკოლის ლიკვიდაციის წარმოების დაწყება;
14. სხვა ობიექტური გარემოება, რომელიც ამართლებს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტას.

გასათვალისწინებელია, რომ შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების დარღვევა შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი შეიძლება გახდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შრომის შინაგანაწესი შრომითი ხელშეკრულების ნაწილია.

დაუშვებელია შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტა რაიმე სხვა საფუძვლით, გარდა ზემოთ მითითებული საფუძვლებისა.

აკრძალულია ხელშეკრულების შეწყვეტა დისკრიმინაციის საფუძვლით. საზოგადოდ, შრომით ურთიერთობებში აკრძალულია ყოველგვარი დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, ენის, ეთნიკური თუ სოციალური კუთვნილების, ეროვნების, წარმოშობის, ქონებრივი თუ წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ასაკის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, შეზღუდული შესაძლებლობის, რელიგიური, საზოგადოებრივი, პოლიტიკური თუ სხვა გაერთიანებისადმი, მათ შორის – პროფესიული კავშირისადმი, კუთვნილების, ოჯახური მდგომარეობის, პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულების გამო.

დისკრიმინაციად ჩაითვლება მასწავლებლის პირდაპირი ან ირიბი შევიწროება, რომელიც მიზნად ისახავს ან იწვევს მისთვის დამაშინებელი, მტრული, დამამცირებელი, ღირსების შემლახველი ან შეურაცხმყოფელი გარემოს შექმნას, ანდა მასწავლებლისთვის ისეთი პირობების შექმნა, რომლებიც პირდაპირ ან ირიბად აუარესებს მის მდგომარეობას ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა მასწავლებელთან შედარებით. დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება პირთა განსხვავების აუცილებლობა, რომელიც გამომდინარეობს სამუშაოს არსიდან, სპეციფიკიდან ან მისი შესრულების პირობებიდან, ემსახურება კანონიერი მიზნის მიღწევას და არის მისი მიღწევის თანაზომიერი და აუცილებელი საშუალება.

დაუშვებელია ხელშეკრულების შეწყვეტა დასაქმებული ქალის მიერ თავისი ორსულობის შესახებ დამსაქმებლისთვის შეტყობინებიდან შვებულების მთელი პერიოდის განმავლობაში. იგულისხმება შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, აგრეთვე შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო.

ასევე დაუშვებელია შრომის ხელშეკრულების შეწყვეტა დასაქმებულის სამხედრო სავალდებულო ან სამხედრო სარეზერვო სამსახურში გაწვევის გამო ან/და დასაქმებულის მიერ სამხედრო სავალდებულო ან სამხედრო სარეზერვო სამსახურის გავლის პერიოდში.

შრომის ხელშეკრულების შეწყვეტა არ შეიძლება სასამართლოში ნაფიც მსაჯულად ყოფნის პერიოდში, თუმცა აქ მითითებულ წესებში გამონაკლისიც არსებობს. კერძოდ, ასეთ პირობებში მასწავლებლის გათავისუფლება დასაშვებია სტატიის მეორე აბზაცში მითითებული მე-2–დან მე-5 პუნქტის ჩათვლით გათვალისწინებული საფუძვლებით, აგრეთვე – მე-7, მე-8, მე-10 და მე-12 პუნქტებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში.

ზოგადი განათლების შესახებ საქართველოს კანონი საჯარო სკოლების შემთხვევაში რამდენიმე განსაკუთრებულ რეგულაციას ადგენს. კერძოდ, საჯარო სკოლის დირექტორი უფლებამოსილია, ვადამდე შეუწყვიტოს მასწავლებელს შრომითი ხელშეკრულება ხელშეკრულების პირობების დარღვევის, სააღმზრდელო საქმიანობისთვის შეუფერებელი ქმედების ჩადენის ან კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით არაკვალიფიციურობის დადასტურების შემთხვევაში. ამასთან, თუ მასწავლებელი სამეურვეო საბჭოს წევრია, დირექტორი უფლებამოსილია, მასწავლებელს ხელშეკრულება შეუწყვიტოს მხოლოდ სამეურვეო საბჭოს თანხმობის შემთხვევაში.

როგორი წესით არის დასაშვები მასწავლებლის სკოლიდან გათავისუფლება?

თუ სკოლის დირექტორი მასწავლებელს ათავისუფლებს მეორე აბზაცში მოყვანილ პირველ, მე-6, მე-9 ან მე–14 პუნქტებში მითითებული რომელიმე საფუძვლით, მაშინ იგი ვალდებულია, არანაკლებ 30 კალენდარული დღით ადრე წერილობით გააფრთხილოს მასწავლებელი. ამასთანავე, მასწავლებელს მიეცემა კომპენსაცია – არანაკლებ 1 თვის შრომის ანაზღაურების ოდენობისა – შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში.

ალბათ, უკვე შეეგუეთ იურისპრუდენციის „ნეგატიურ“ მახასიათებელს: თუ არსებობს წესი, შეიძლება არსებობდეს გამონაკლისიც. ასევე შეიძლება არსებობდეს გამონაკლისი წესის გამონაკლისი და ა.შ. ზემოაღნიშნული წესის გამონაკლისი არსებობს. თუ სკოლის დირექტორი მასწავლებელს ათავისუფლებს პირველ, მე-6, მე-9 ან მე–14 პუნქტებში მითითებული რომელიმე საფუძვლით, მაშინ იგი უფლებამოსილია, არანაკლებ 3 კალენდარული დღით ადრე გააფრთხილოს მასწავლებელი წერილობით. ამ შემთხვევაში მასწავლებელს მიეცემა არანაკლებ 2 თვის შრომის ანაზღაურების ოდენობის კომპენსაცია შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში.

გათავისუფლების შემთხვევაში მასწავლებელს შეუძლია მიმართოს სკოლას და მოითხოვოს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლის დასაბუთება. სკოლა ვალდებულია, ასეთი მოთხოვნის წარდგენიდან 7 კალენდარული დღის ვადაში წერილობით დაასაბუთოს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი. მასწავლებელს შეუძლია სკოლის დასაბუთების მიღებიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში სასამართლოში გაასაჩივროს სკოლის გადაწყვეტილება შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ.

მაგრამ ხომ შეიძლება, სკოლამ არ დაასაბუთოს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი მითითებულ ვადაში? ამ შემთხვევაში გათავისუფლებულ მასწავლებელს უფლება აქვს, 30 კალენდარული დღის ვადაში სასამართლოში გაასაჩივროს სკოლის გადაწყვეტილება შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ. ამ ვალდებულების დარღვევისთვის გათავისუფლებული მასწავლებლის ნაცვლად სკოლას დაეკისრება დავის ფაქტობრივი გარემოებების მტკიცების ტვირთი.

თუ სასამართლოს ბათილად ცნობს (გააუქმებს) მასწავლებლის გათავისუფლების გადაწყვეტილებას, სასამართლოს გადაწყვეტილებით, სკოლა ვალდებულია, პირი, რომელსაც შეუწყდა შრომითი ხელშეკრულება, აღადგინოს პირვანდელ სამუშაო ადგილზე, უზრუნველყოს ტოლფასი სამუშაოთი ან გადაუხადოს სასამართლოს მიერ განსაზღვრული ოდენობის კომპენსაცია.

ასეთი ხასიათის დავებს განიხილავს სამოქალაქო სასამართლო.

„ვისაც არ უყვარს, მას არ შეუცვნია ღმერთი,

ვინაიდან ღმერთი სიყვარულია.“

1 იოანე 4:8

თუკი მე მართლაც მიყვარს ერთი ადამიანი, მაშასადამე, მყვარებია ყველა… მე მყვარებია სამყარო, სიცოცხლე. თუ მე შემიძლია ვინმეს ვუთხრა: „მე შენ მიყვარხარ“, მაშინ მე უნდა შემეძლოს იმის თქმაც, რომ „მე შენში ყველაფერი მიყვარს“, „მე შენი მეშვეობით მთელი სამყარო მიყვარს, მე შენში საკუთარი თავი მიყვარს.“

ერიხ ფრომი „სიყვარულის თეორია“

სიყვარულის მეტაფორებიც ერთგვარი სემიოტიკური ნიშნებია, მინიშნებები,  რომლებსაც, საბოლოოდ, მივყავართ სიყვარულის მთავარ მეტაფორამდე: სიყვარული – ღმერთია:  „იგია საქმე საზეო, მომცემი აღმაფრენათა“. მანამდე კი მოგზაურობს ადამიანის ცნობიერება ლაბირინთებში: ეძიებს, განიცდის, იტანჯება, ცრემლებს ღვრის, იბრძვის, მარცხდება, ეცემა და ისევ აგრძელებს გზას…

სიყვარულის მეტაფორების იერარქიული რუკა რომ შევადგინოთ, მწვერვალზე ღვთაებრივი სიყვარული აღმოჩნდება. რა არის საერთოდ „ღვთაებრივი სიყვარული“ და შეუძლია თუ არა, ადამიანის ცნობიერებას ამ მწვერვალზე ასვლა…?

ამ კითხვაზე პასუხი „ვეფხისტყაოსანშიც“ შეგვიძლია ამოვიკითხოთ, _ როგორ ტრანსფორმირდებიან პერსონაჟები სიყვარულის გზაზე, როგორ ათავისუფლებენ საკუთარ სულებს „ქაჯეთის ციხიდან“. მხოლოდ გათავისუფლების  შემდეგ დგება მთავარი მომენტი: „ნახეს, მზისა შესაყრელად გამოეშვა მთვარე გველსა“ – და სწორედ აქ უქმდება ყველა სხვა მეტაფორა: სიყვარული-ცეცხლი, სიყვარული-ვნება, სიყვარული-ტანჯვა, სიყვარული-დაავადება, სიყვარული-მონობა… ქორწინების ღვთაებრივი აქტის შემდეგ სატრფოთა ცნობიერება გადადის სრულიად ახალ განზომილებაში, სხვა სამყაროში, სადაც სიყვარული „საზეო საქმეა“, სადაც არსებობა მხოლოდ აღმაფრენაა…

ამ გაგებით, „ვეფხისტყაოსანი“ (მთელი პოემა) ღვთაებრივი სიყვარულის მეტაფორაა, რომელიც თავის თავში მოიცავს სიყვარულის მეტაფორების ერთგვარ ნავიგაციას, რომელსაც მიჰყვებიან პერსონაჟები და რომელსაც უნდა გაჰყვნენ მკითხველებიც, რათა მოიპოვონ ცოდნა სიყვარულის შესახებ და შემდეგ ეს ცოდნა გახადონ პრაქტიკული, რადგან, ისევ რუსთაველის თქმით:

„არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა,

მით ვისწავლებით, მოგვეცეს შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა.

წაგიკითხავს, სიყვარულსა მოციქულნი რაგვარ წერენ?

ვით იტყვიან, ვით აქებენ? ცან, ცნობანი მიაფერენ.

„სიყვარული აღგვამაღლებს“ – ვით ეჟვანნი ამას ჟღერენ…“

ცოდნისა და სწავლების საბოლოო მიზანი არის ამ ცოდნის ქმედებაში მოყვანა, პრაქტიკული განხორციელება და შეეერთება-შერწყმა ზე-სამყაროსთან. სიყვარულიც ხომ სწორედ სა-ზე-ო საქმეა, აღმაფრენის, სიხარულის, ბედნიერების მომნიჭებელი.

სიყვარულის ძიების ამგვარი მატრიცა მრავალ ტექსტში შეგიძლიათ ამოიცნოთ, მნიშვნელობა არ აქვს კულტურას და დროს…

რუმი  ამ საზეო სიყვარულის შესახებ იტყვის:

„ჩვენი ლტოლვა სხვაგვარია, სხვა თავგადასავალია,
სხვა წიაღთა ბილიკები ჩვენი გზა-და-სავალია.“

იქ, სადაც სატრფოები ღვთაებრივ ენერგიას ერთვიან, დრო არ არსებობს:

„ჩემს ერთ არსებად რომ იქცევა სივრცე მრავალი,
ჩემი სიკეთე მზე გახდება ამომავალი;
სიყვარულის გზას სანთელივით მიტომ ვანათებ,
რომ ერთ დროდ იქცეს ნამყო, აწმყო და მომავალი.“ (რუმი)

პაულო კოელიოს „ალქიმიკოსში“ ღვთაებრივი სიყვარულის გზა სწორედ მინიშნებებითა და მეტაფორებითაა სავსე… ამ გზაზე მიდის მთავარი გმირი, სანტიაგო.  ამ გზაზე შეხვდება იგი ფატიმას, რომელსაც წამსვე შეიცნობს, როგორც სატრფოს: „“მე შენ მიყვარხარ, რადგან მთელი სამყარო შეითქვა და დამეხმარა, რომ მეპოვნე”.

„როცა ხილული სამყაროს მიღმა სულიერ მოვლენებს ვჭვრეტთ, მაშინ ღმერთის ენაც გასაგები ხდება; ჩვენ მის ნიშნებს ვკითხულობთ. ღმერთის ენა – სიყვარულის ენაა, რასაც სანტიაგო არაერთხელ აცნობიერებს თავისი ხანგრძლივი მოგზაურობის გზაზე. “არსებობს უნიკალური ენა, ყველასთვის გასაგები, თუმცა ამჟამად დავიწყებული” – ვკითხულობთ რომანში.“ (გაგა ლომიძე, „ალქიმიკოსის“ მაგიური სინამდვილე“).

თუ ჩვენ ვიცით, რომ ღმერთის ენა – სიყვარულის ენაა და თუ თანამედროვე ადამიანი  ასე ესწრაფვის სიყვარულს, მაშ, რატომ არ შეუძლია მას, რომ ეს „მივიწყებული ენა“ შეისწავლოს…? ამ კითხვაზე საუკეთესო პასუხი აქვს ერიხ ფრომს „სიყვარულის თეორიაში“: „ ყველას სწყურია სიყვარული, მაგრამ სხვა ყველაფერი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვნად არის მიჩნეული, იქნება ეს კარიერული წინსვლა, პრესტიჟი, ფული, ქონება, ძალაუფლება. მთელი ჩვენი ენერგია მიემართება ამ მიზნების მიღწევისაკენ და თითქმის არაფერი სიყვარულის ხელოვნების შესასწავლად…“

ფრომის აზრით, სიყვარული – ხელოვნებაა და ისე უნდა მოვექცეთ, როგორც ხელოვნებას: ჯერ შევისწავლოთ თეორიულად და შემდეგ დავეუფლოთ პრაქტიკულად და ამასაც საკმარისად არ თვლის. მისი აზრით,  თუ ცნობიერება მთლიანად არ კონცენტრირდა სიყვარულზე, ისე არაფერი გამოვა; ის უნდა ვკვებოთ ჩვენი გამუდმებული ყურადღებით. თანამედროვე ადამიანს კი ამის დრო არ აქვს, ის სულ „გაქცევაზეა“, „გადარბენაზეა“, „სადღაც ეჩქარება“… ამასობაში კი ადამიანი მხოლოდ საკუთარი თავიდან გარბის, მისი სიყვარული კი ზედმეტად ეგოისტური და „მომხმარებლურია“, ამიტომ არის, რომ ის პრობლემას ეძებს პარტნიორში, იცვლის პარტნიორებს, მაგრამ მაინც მარტოსულად რჩება.

„ადამიანების უმრავლესობა მაინც დარწმუნებულია, რომ სიყვარული დამოკიდებულია ობიექტზე და არა ცოდნაზე ან ნიჭზე. ასეთები იმასაც კი ფიქრობენ, რომ ეს მათი სიყვარულის ძალის დადასტურებაა, რადგან არავინ უყვართ, გარდა თავისი „შეყვარებულისა“…. რადგან მათ არ ესმით, რომ სიყვარული ეს აქტიურობაა, სულის ძალაა. მათ ჰგონიათ, რომ მთავარია, იპოვონ შესაფერისი ობიექტი, ხოლო მერე ყველაფერი თავისთავად განვითარდება. ასეთი მიდგომა ჰგავს ისეთი ადამიანის პოზიციას, რომელსაც სურს ხატვა, მაგრამ იმის ნაცვლად, რომ ფერწერას დაეუფლოს, გამუდმებით იმეორებს, რომ მან უბრალოდ უნდა იპოვოს შესაბამისი პეიზაჟი და ამის შემდეგ შეძლებს შექმნას შედევრი” (ერიხ ფრომი).

გაიხსენეთ, რუსთაველის „სიყვარულის თეორია“, რამდენი მოეთხოვება სატრფოს:

,,მიჯნურსა თვალად სიტურფე ჰმართებს, მართ ვითა მზეობა
სიბრძნე, სიმდიდრე, სიუხვე, სიყმე და მოცალეობა,
ენა, გონება, დათმობა, მძლეთა მებრძოლთა მძლეობა.
ვისცა ეს სრულად არა სჭირს, აკლია მიჯნურთ ზნეობა.’’

„მოცალეობაში“ ის იგულისხმება, რომ ცნობიერება უნდა იყოს სხვა ყველაფრისგან თავისუფალი, რათა შეეძლოს ღვთაებრივ სიყვარულს მასში დავანება, სხვა დანარჩნისთვის კი არსებობს: „ხელობანი ქვენანი, რომელნი ხორცთა ჰხვდებიან…“

სიყვარული – ღმერთია _ ვისთვისაც ეს მეტაფორა უბრალო მეტაფორა კი არა, ცნობიერების მდგომარეობაა, ის ყოველდღე საუბრობს ღმერთთან სიყვარულის ენაზე.

განსაკუთრებით ბედნიერი ვარ მაშინ, როდესაც რომელიმე სკოლაში მოსწავლეებს ჩემთან საუბრის სურვილი უჩნდებათ ხოლმე. ასეთი რამ ძალიან იშვიათად, წელიწადში ერთხელ ხდება. მეც ხელიდან არასდროს ვუშვებ საკუთარი ცხოვრების გამრავალფეროვნებისა და ჩემთვის უსაყვარლეს, უძვირფასეს გარემოში დროებით დაბრუნების შანსს. თან რატომღაც ვფიქრობ, რომ ჩემზე ოდნავ უმცროს ადამიანებს ძალიან ცოტა ვინმე თუ უსმენს. ჩემი დაკვირვებით, მათ ზოგად საგაკვეთილო გეგმებს მიღმა დარჩენილ საკითხებზე თავისუფალი მსჯელობის მწვავე დეფიციტი აქვთ. მათ სურთ, რომ საკუთარი აზრი ღიად გამოხატონ და სხვების ალტერნატიული მოსაზრებებიც მოისმინონ. აქედან გამომდინარე, შიში მიქრება და თავისუფლად შევდივარ მოსწავლეთა ნებისმიერ აუდიტორიაში, რადგან მოსმენასა და გულთბილ საუბარს ზეკაცის განათლება და ცოდნა ნამდვილად არ სჭირდება.

ცოტა ხნის წინ, სამოქალაქო აქტივიზმის წრის წევრებთან შესახვედრად თბილისთან ახლოს მდებარე ერთ-ერთი პატარა სოფლისკენ გავეშურე. ადგილობრივი მოსწავლეების მეგობარმა წინასწარ გამაფრთხილა, რომ მცოდნე ადამიანებთან მომიწევდა შეხვედრა. გაფრთხილებამ გამახარა. თუმცა ნამდვილად ვერ წარმოვიდგენდი იმას, რომ  დანგრეული გზის გავლის შემდეგ, საუკუნის წინანდელი სკოლის შენობაში აკადემიკოსი თინეიჯერები დამხვდებოდნენ. მათ ჩემთან ერთად დემოკრატიის, სოციალური მოძრაობების, პოლიტიკური იდეებისა და სამოქალაქო საზოგადოების შესახებ მსჯელობა არ ისურვეს. უფროსკლასელებმა ჩემთვის გამოცდის ჩატარება გადაწყვიტეს. მათ არ სწამთ არცერთი ადამიანის პროფესიონალიზმისა თუ ელემენტარული განათლების, თუ იგი მსოფლიო რანგის თუნდაც რამდენიმე მხატვრულ ტექსტს არ იცნობს. სადისკუსიო კლუბის წევრებმა მკაცრად მომთხოვეს ჩემთვის უცნობი პრინციპის დაცვა – მოხსენების შინაარსი მხოლოდ მხატვრული ლიტერატურის მაგალითების საფუძველზე უნდა გადმომეცა. ეს რომ მცოდნოდა, ჩემს გონებაში წიგნების არსებულ მოუწესრიგებელ, არეულ-დარეულ, არც თუ ისე მდიდარ თაროს დავალაგებდი მაინც. სხვა გზა აღარ მქონდა, ამიტომ უდიდესი სიფრთხილით დავიწყე ბეწვის ხიდზე გადასვლა.

თავდაპირველად, გიუნთერ გრასი გამახსენდა, რომლიც მოსწავლეთა მნიშვნელოვან ნაწილს არათუ გაგონილი, არამედ წაკითხულიც კი ჰქონდა. მეოცე საუკუნის გენიალური გერმანელი მწერალი თავის რომანში „თუნუქის დოლი“ დიდი ქალაქის პატარა სასადილოს აღწერს. სასადილოს „ხახვის სარდაფი“ ჰქვია. სარდაფში თავისუფალ დროს გაღარიბებული საშუალო კლასის რიგითი მშრომელი მოქალაქეები იკრიბებიან. ისინი სასადილოში არაფერს მიირთმევენ, არაფერს სვამენ. მხოლოდ ხახვს ჭრიან, ტირიან და მუსიკას უსმენენ. ისინი არიან ადამიანები, რომლებსაც ყოველდღიური, რუტინული, საკუთარი რეალური სურვილებისა და მიზნების საწინააღმდეგო სამუშაოების შესრულება უწევთ. „ხახვის სარდაფის“ სტუმრები თავიანთი შრომის შედეგად მხოლოდ გადარჩენას ახერხებენ, მათ აღარ რჩებათ რესურსი არც თვითრეალიზებისათვის, არც შემოქმედებითი საქმიანობისთვის, არც ფიქრისთვის. გრასის სამყაროში უბედურება, ჩაგვრა, გაჭირვება იმდენად ჩვეულებრივ მოვლენებად არის ქცეული, ადამიანები იმდენად არიან დაკავებულნი კარიერისთვის, შემოსავლისა თუ სარგებლის  გაორმაგებისთვის ბრძოლაში, მოქალაქეთა შორის თანაგრძნობა ისეთი გაიშვიათებულია, რომ ხალხს ხშირად ტირილის, გრძნობის გამოხატვის უნარიც კი აქვს დაკარგული.

ნობელიანტის წიგნის ერთ-ერთი თავის სიუჟეტი საქართველოში, ჩვენ ირგვლივ შექმნილ სიტუაციას დავუკავშირე და დემოკრატიად შენიღბულ მმართველობაზე საკუთარი აზრი მოსწავლეებს გავუზიარე.

მცირერიცხოვანი აუდიტორიის რეაქციამ უზომოდ გამახარა. დისკუსიის ერთ-ერთმა მონაწილემ უხარისხო ქაღალდზე დაბეჭდილი ძველი წიგნი ამოიღო ჩეხოსლოვაკიაში დამზადებული საწერი მაგიდის უჯრიდან და თავისი საყვარელი ავტორი წარგვიდგინა. გოგონამ უგულო, ადამიანური გრძნობების გარეშე დარჩენილი, თეატრისგან, კინოსგან, ხელოვნებისგან, ლიტერატურისგან, ბუნებისგან და მეგობრებისგან გაუცხოებული ინჟინერი გაიხსენა, რომელსაც, მკაცრი ლოგიკისა და ტექნოკრატიული მიდგომების გარდა, არაფრის სჯერა. ცხოვრების განსხვავებულ, თავისუფალ წესზე ვალტერ ფაბერი მხოლოდ დიდი ტრაგედიის შემდეგ დაფიქრდა. მას დააგვიანდა და მუდმივი მობილიზაციისაგან, წინასწარ განსაზღვრული მომავლისგან, განმარტოებისგან თუ დაუნდობელი კონკურენციისგან თავისუფალი ცხოვრება ვეღარ მოასწრო. მასპინძელ აბიტურიენტებს მაქს ფრიშიც ჰყვარებიათ.

ბოლოს ვიღაცას ცნობილი მეიგავე ივანე კრილოვიც გაახსენდა. ალბათ, თქვენც არ გაგიჭირდებათ მისი მეეტლის გახსენება. მეეტლე მთელი დღის განმავლობაში მუშაობდა, ათობით ადამიანთან ჰქონდა ურთიერთობა, მაგრამ მან საკუთარი ტრაგედიის, მამის სიკვდილის გაზიარება ვერავისთან მოახერხა. იგი იძულებული შეიქნა ტკივილი ცხენისთვის გაეზიარებინა.

ჩემთვის უდიდესი პატივი იყო ამ მოსწავლეებთან შეხვედრა. ისინი ერთგანზომილებიანი ადამიანები არ არიან. მხოლოდ მატერიალურ სიკეთეებსა და ფინანსურ წარმატებაზე არ ფიქრობენ. მათ არ სურთ, რომ მხოლოდ ხახვის გარჩევის დროს შეეძლოთ გრძნობის გამოხატვა. მათ არ სურთ, რომ მსმენელებად მხოლოდ ცხოველები ჰყავდეთ. ისინი ცხოვრებას, ტრეინინგებისა და მოდელირებების ნაცვლად, ლიტერატურით იმეცნებენ. მათ აქვთ იმედი, რომ საკუთარი შრომით მხოლოდ სხვისი მონები არ იქნებიან და რაღაც ახლის შექმნაში მიიღებენ მონაწილეობას. სოფლის სკოლის სამოქალაქო აქტივიზმის კლუბის წევრები მხოლოდ საკუთარ თავზე არ ფიქრობენ, ისინი საერთო სიკეთის შექმნისთვის იბრძვიან. ჩემი მასპინძლები ცხოვრების დასაწყისშივე მიხვდნენ იმას, რასაც ბევრი მხოლოდ სიკვდილის წინ აღმოაჩენს.

ბეწვის ხიდი გავიარე და სახლში უდიდესი იმედით დავბრუნდი. დარწმუნებული ვარ, რომ თუ ერთმანეთს დაველაპარაკებით ბევრ ამგვარ სიახლესა თუ მოულოდნელობას აღმოვაჩენთ ერთმანეთშიც და ჩვენზე უმცროს ადამიანებშიც.