საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია, თანამედროვე დასავლური სამყაროს ისტორიაში ერთ-ერთ დომინანტურ მორალურ-პოლიტიკურ თეორიას წარმოადგენდა და დღემდე ბევრი მიმდევარი ჰყავს. ის სახელმწიფოს წარმოშობის პრობლემატიკის ორიგინალურ გადაწყვეტას გვთავაზობს: მას შემდეგ, რაც ადამიანებმა თავი დააღწიეს „ბუნებრივ“ მდგომარეობას, გაერთიანდნენ სახელმწიფოში, ნებაყოფლობითა და ურთიერთთანხმობით დადებული „ხელშეკრულების“ საფუძველზე, მათ საკუთარი ნებით გაასხვისეს თავისუფლების ნაწილი, რათა დაცული ყოფილიყო მათი სიცოცხლის უსაფრთხოება და საკუთრების უფლება.
ეს მოსაზრება ჯერ კიდევ ანტიკური პერიოდიდან იღებს სათავეს. ათენელმა ფილოსოფოსმა ეპიკურემ (ძვ. წ. აღ. 341-270) ერთ-ერთმა პირველმა განიხილა სახელმწიფო, როგორც ადამიანთა შორის ხელშეკრულებაზე დაფუძნებული ურთიერთობა. თუმცა მისთვის საკითხის ბევრი მხარე ბუნდოვანი დარჩა – მან ვერ გაარკვია რა ურთიერთობა უნდა ყოფილიყო ამ სოციალურ ორგანიზმსა და პიროვნებას შორის.
აღნიშნულმა საკითხმა სერიოზული აქტუალობა ფეოდალიზმის კრიზისის პერიოდში შეიძინა. ჰოლანდიელი მოაზროვნე ჰუგო გროციუსი (1583-1645 წ.წ.) იყო პირველი, ვინც საზოგადოებრივი ხელშეკრულების იდეით დაინტერესდა და მას თეორიული სახე მისცა. გროციუსის შეხედულებით, ბუნებრივ საზოგადოებაში ცხოვრებამ ადამიანს ასწავლა, რომ მარტო სუსტი იქნებოდა გარემოსთან ბრძოლაში. საჭირო იყო, „ხელშეკრულების საფუძველზე“ ისეთი ორგანიზაციის შექმნა, რომელიც დაიცავდა ადამიანებს და მოაწესრიგებდა მათ შორის ურთიერთობებს. ასე წარმოიშვა სახელმწიფო, როგორც უმაღლესი მმართველი და ხელისუფალი. გროციუსი ხალხის სუვერენობას ცნობს, მაგრამ არ აძლევს მას უფლებას ამხედრდეს სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რადგან მისი მოსაზრებით, სახელმწიფოს სახით ხალხს თავისი ბუნებრივი უფლება გარკვეულწილად სუვერენისათვის სამოქმედოდ გადაუცია. მაგრამ, გროციუსის აზრით, რაკი სახელმწიფო კერძო ინიციატივის შედეგია და ინდივიდის დაცვის მიზნით წარმოიშვა, იმდენად გონივრულია, რამდენადაც პიროვნებას და მის ინდივიდუალობას იცავს. თითოეულ თავისუფალ ხალხს თავად შეუძლია აირჩიოს მმართველობის ის ფორმა, რომელიც მას სურს და რომლის აუცილებლობასაც ობიექტური პირობები უკარნახებენ.
თეორიის შემდგომი განვითარება ინგლისელი განმანათლებლის, თომას ჰობსის (1588- 1679 წწ.) სახელთანაა დაკავშირებული. ჰობსის მოსაზრებით, პოლიტიკური საზოგადოების შექმნამდე ადამიანები ბუნებრივ მდგომარეობაში ცხოვრობდნენ, სადაც არ არსებობდა კერძო საკუთრება, ზუსტი განსხვავება „ჩემსა“ და „შენს“ შორის და არც სამართალი. მათი მოქმედება ეგოიზმით იყო ნაკარნახევი და ყველას თვითგადარჩენის პრინციპი ამოძრავებდა. ჰობსის აზრით, ეს იყო „ომი ყველასი ყველას წინააღმდეგ“. მუდმივი შიშის მდგომარეობამ დღის წესრიგში ამ ვითარებიდან თავის დაღწევის აუცილებლობა დააყენა. მაშასადამე, ჰობსის მოსაზრებით, იმ ადამიანთა მთავარი მიზანი, რომელთაც საკუთარ თავს ლაგამი ამოსდეს, თვითგადარჩენაზე ზრუნვა იყო. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მათ სურდათ თავი დაეღწიათ „უბადრუკი საომარი მდგომარეობისათვის“, რომელიც საერთო ხელისუფლების არარსებობის პირობებში ადამიანთა ბუნებრივი ლტოლვების გარდაუვალ შედეგს წარმოადგენდა.
ჰობსის აზრით, ბუნებრივ კანონებს (იგი მათ აიგივებს მორალურ კანონებთან: მიუკერძოებლობა, სამართლიანობა, თავმდაბლობა, სიკეთე) არ ძალუძთ ადამიანთა უსაფრთხოების გარანტნი გახდნენ, რადგან ამ კანონებს ადამიანები სურვილის შესაბამისად მიჰყვებიან. მისი შეხედულებით, უსაფრთხოების გარანტიების შექმნა არც ადამიანთა მცირერიცხოვან გაერთიანებებს შეუძლიათ, რაკი მცირე რაოდენობრივი ცვლილებაც კი ცვლის ფიზიკური ძალის უპირატესობას და ახალისებს ძალადობას. თუმცა ადამიანთა ხელსაყრელი რაოდენობაც რომ არსებობდეს, თუკი ყოველი ადამიანი კერძო აზრითა და ინტერესებით ხელმძღვანელობს, ასეთი საზოგადოებისაგან არც მფარველობას უნდა მოველოდეთ და არც სამართლიანობას. შესაბამისად. ისინი საერთო ნებას უნდა ექვემდებარებოდნენ.
პრობლემის გადაწყვეტა მხოლოდ ერთი გზით შეიძლებოდა: მთელ ხელისუფლებას ერთი ადამიანის ან ადამიანთა კრების ხელში უნდა მოეყარა თავი. მას უნდა განესახიერებინა თითოეული პიროვნება, ჰქონოდა სათანადო ნდობა და უნდა ყოფილიყო პასუხისმგებელი, რომ ყოველი ინდივიდი თავის ძალისხმევას საერთო ნებას დაუქვემდებარებდა. ხელშეკრულება, რომელიც ამ გაერთიანებაში შესვლის სურვილის მქონე ნებისმიერმა ადამიანმა მეორესთან დადო, ჰობსის მოსაზრებით, შემდეგნაირად ჟღერს: „მე აღვჭურვავ უფლებამოსილებით ამ ადამიანს თუ კრებას და გადავცემ მას, იმ პირობით, რომ შენც ასეთივე სახით გადასცემ მას შენს უფლებას და ამგვარად იქნება სანქცირებული მისი მოქმედება“.
„ასეთი იყო დაბადება დიდი ლევიათანისა“, – ამბობს ჰობსი. ის, ვინც უმაღლეს ხელისუფლებას ფლობს სუვერენია, დანარჩენები კი ქვეშევრდომებად იწოდებიან.
სახელმწიფოში გაერთიანებით ადამიანი არ გათავისუფლებულა ეგოიზმისაგან. ამიტომ ჰობსი წესრიგის საჭიროებას თავისუფლების სურვილზე მაღლა აყენებს, იგი სუვერენს ფართო უფლებებს ანიჭებს. მისი აზრით, არისტოკრატიული მმართველობა უვარგისი და მერყევია, დემოკრატია სიტყვით ბატონობს, საქმით კი დემაგოგებისაგან შემდგარი არისტოკრატიაა, გამოსავალს ჰობსი აბსოლუტურ მონარქიაში ხედავს. სუვერენის ფართო უფლებებს იგი შემდეგნაირად ასაბუთებს: თუკი ხალხმა აიღო ვალდებულება სუვერენის აზრი და ქმედება აღიაროს, როგორც საკუთარი, მათ არ შეუძლიათ თავად მისი თანხმობის გარეშე გამოვიდნენ მისი ხელისუფლებიდან, რწმუნება გადასცენ სხვა ადამიანს, დაუბრუნდნენ ბრბოს ან ქაოსს. ადამიანებმა, სახელმწიფოს შექმნის დროს, ხელშეკრულება ერთმანეთთან დადეს და არა სუვერენთან. შესაბამისად, ამ უკანასკნელის მხრიდან არ შეიძლება ადგილი ჰქონდეს დარღვევას. მისი აზრით, სუვერენს არ დაუდია წინასწარი შეთანხმება ქვეშევრდომებთან, რაკი მას ეს შეთანხმება უნდა დაედო ან ბრბოსთან ან თითოეულ ადამიანთან ცალ-ცალკე. ბრბოსთან ხელშეკრულებას ვერ დადებდა, რაკი ის, სახელმწიფოს შემოღებამდე, ერთიან კონტრაგენტს არ წარმოადგენდა. თითოეულ ადამიანთან მრავალი ცალკეული შეთანხმებაც გამოირიცხება- ასე მოპოვებული ხელისუფლება ქმედითუნარიანი არ იქნებოდა, რაკი ნებისმიერი აქტი, ცალკე დადებული, ეწინააღმდეგება საერთო ნებას.
ჰობსის შეხედულებით, სუვერენი კანონზე მაღლა დგას და, ღმერთის გარდა, არავის წინაშე აგებს პასუხს. მაგრამ მან უნდა დაიცვას მოქალაქეთა უსაფრთხოება და უზრუნველყოს ისინი ყოველგვარი სიკეთით. აღსანიშნავია, რომ ჰობსი არ იყო უკიდურესი მონარქისტი, მაგრამ XVII საუკუნის ინგლისში არსებულმა სოციალურმა კრიზისმა მასზე დიდი გავლენა იქონია.
ჰობსის დამოკიდებულებებმა მნიშვნელოვანი კვალი დაატყო შემდგომი პერიოდის მოაზროვნეთა შეხედულებებს. ინგლისელი განმანათლებელი ჯონ ლოკი (1632- 1704 წწ.) წინამორბედის მსგავსად, სახელმწიფოს საფუძვლად ხელშეკრულებას მიიჩნევდა. მისი დამოკიდებულება ბუნებრივ მდგომარეობასთან არსებითად განსხვავებულია. მისი აზრით, ბუნებრივი მდგომარეობა არ არის „ომი ყველასი ყველას წინააღმდეგ“, ამ დროს ადამიანები იყვნენ სრულიად თავისუფალნი საკუთარ მოქმედებაში, ასევე – განეკარგათ თავიანთი თავი და ქონება. ეს იყო თანასწორობის მდგომარეობა, რომლის დროსაც ყოველგვარი ხელისუფლება და იურისდიქცია საერთოა. მართალია, ადამიანს განუსაზღვრელი თავისუფლება ჰქონდა, მაგრამ არ ჰქონდა სხვა ადამიანის მოკვლის უფლება. რაკი ბუნებრივი კანონები ღვთაებრივი წარმომავლობისაა და ყველა ადამიანს თანაბრად ავალდებულებს, არ ხელყოს სხვისი სიცოცხლე, თავისუფლება და საკუთრება.
ლოკი თვლის, რომ თავისუფალი და თანასწორი ადამიანების ბუნებრივი მდგომარეობიდან გამოყვანა და პოლიტიკური ხელისუფლებისათვის იძულებით დაქვემდებარება არავის შეეძლო მათივე თანხმობის გარეშე. ერთადერთი გზა, რომლითაც ადამიანი უარს იტყოდა ბუნებრივ თავისუფლებაზე და საკუთარ თავს პოლიტიკურ ლაგამს ამოსდებდა, ეს იყო სხვებთან გაერთიანება ხელშეკრულების საფუძველზე. ახლად შექმნილი პოლიტიკური ორგანიზმი სახელმწიფოდ იწოდებოდა. რაკი აღნიშნული გაერთიანება მისმა თითოეულმა წევრმა შექმნა, ყოველი მათგანი ვალდებულია დაემორჩილოს მის ნებას, რაც უმრავლესობის ნებას წარმოადგენს, სხვაგვარად ამ ორგანიზმის არსებობას აზრი არ ექნება. მაშასადამე, ლოკის აზრით, „ნებისმიერი პოლიტიკური საზოგადოების საწყისია თავისუფალ ადამიანთა თანხმობა, გაასხვისონ საკუთარი ნება უმრავლესობის სასარგებლოდ“.
ბუნებრივია ჩნდება შეკითხვები:
- სად არის მაგალითები ისტორიაში, რომ თავისუფალის და თანასწორი ადამიანების ჯგუფმა მსგავსი სახით დააარსა ხელისუფლება?
- რა ამტკიცებს, რომ მსგავს სიტუაციაში ადამიანები ასე მოიქცეოდნენ?
შეკითხვებს ლოკი შემდეგი სახით პასუხობს: „ჩვენ არაფერი გვსმენია ქსერქსესა და სალმანასარის ჯარისკაცებზე, სანამ ისინი გაიზრდებოდნენ და არმიაში იმსახურებდნენ. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი ბავშვები არასოდეს ყოფილან. სახელმწიფოც პიროვნებას მიაგავს – მან არაფერი იცის თავის დაბადებისა და სიყრმის შესახებ. “ის მაგალითად იშველიებს ამერიკის კონტინენტზე მცხოვრებ ხალხებს, რომელთაც მეფეები არ ჰყავთ, მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში, ომის ან მშვიდობიანობის პერიოდში, საკუთარი სურვილით ირჩევენ ხელმძღვანელს. მისი აზრით, ეს ადასტურებს თავისუფალი ადამიანების მიერ ხელისუფლების საკუთარი ნებით გასხვისების შესაძლებლობას.
თუკი ბუნებრივ მდგომარეობაში ადამიანი ფართო უფლებებით სარგებლობდა, რამ აიძულა ის, უარი ეთქვა თავისუფლებაზე და სხვა ძალის ხელმძღვანელობას დამორჩილებოდა?
ლოკის შეხედულებით, ამას შემდეგი მიზეზები ჰქონდა:
- ბუნებრივ მდგომარეობაში არ არსებობდა საერთო თანხმობით დადგენილი კანონი, ადამიანები საკუთარი ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ.
- არ არსებობდა მცოდნე და ობიექტური სასამართლო, ხშირი იყო მიკერძოება და დაუდევრობა, განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე უცხო ადამიანს ეხებოდა.
- არ არსებობდა სათანადო ძალა, რომელსაც შეეძლო დაეცვა სამართლიანი განაჩენი და სისრულეში მოეყვანა ის.
გამომდინარე აქედან, ადამიანების მდგომარეობა არ იყო სტაბილური, მხოლოდ ბუნებრივი კანონები უსაფრთხოებას ვერ უზრუნველყოფდა. ეს ადამიანებს უბიძგებდა გაერთიანებულიყვნენ პოლიტიკურ საზოგადოებაში, რომელიც დაიცავდა მათ სიცოცხლეს, თავისუფლებასა და საკუთრებას.
ლოკმა საფუძველი ჩაუყარა „ხელისუფლების დანაწილების თეორიას“. მისი აზრით, საკანონმდებლო ხელისუფლება ხალხის შიგნით წარმოშობილა და სამუდამოდ ხალხს უნდა დარჩეს. ის მონარქს აღმასრულებელ ძალაუფლებას უტოვებს. ლოკი აკრიტიკებს მოსაზრებას, რომ ადამიანები ამა თუ იმ ხელისუფლების მორჩილების ქვეშ იბადებიან: „თუკი მეფე არღვევს კანონს და მიდის ხალხის ნების წინააღმდეგ, ამ უკანასკნელს სრული უფლება აქვს მოახდინოს რევოლუცია“.
ამ დებულებებზე დაყრდნობით ლოკმა გაამართლა 1688 წლის „სახელოვანი რევოლუცია“. გარდა ამისა, მისი შეხედულებანი წარმოადგენდა საფუძველს ახალი ლიბერალური პოლიტიკური თეორიისა, რომელიც კონსტიტუციონალიზმად იწოდება.
ფრანგმა განმანათლებელმა ჟან-ჟაკ რუსომ (1712-1778წწ.) საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია ახალ საფეხურზე აიყვანა და მას სპეციალური ნაშრომი მიუძღვნა.
რუსო ბუნებრივ მდგომარეობაში ადამიანის ყოფას ახასიათებს ახასიათებს, როგორც თავისუფალს – ადამიანსჰქონდა უსაზღვრო უფლება ყველაფერზე, რაც იზიდავდა და რასაც შეიძლებოდა, დაუფლებოდა. თუმცა ამ დროს ადამიანებს შორის ურთიერთმიმართებანი იმდენად უცვლელი არ იყო, რომ მას ომის ან მშვიდობის მდგომარეობა ვუწოდოთ, რადგან ომი არ გულისხმობს ადამიანებს შორის მიმართებას, ეს არის მიმართება სახელმწიფოებს შორის. განსაზღვრულ ეტაპზე, ბუნებრივ მდგომარეობაში არსებული ურთიერთობანი კრიზისმა მოიცვა, ის პირველყოფილი ფორმით არსებობას ვეღარ გააგრძელებდა: თუ ფორმას არ შეიცვლიდა, დაღუპვა გარდაუვალი იყო. რუსო შემდეგნაირად აღწერს პრობლემას: „უნდა გამოინახოს ასოციაციის ისეთი ფორმა, რომელიც ერთიანი ძალით დაიცავს და უზრუნველყოფს მისი ყოველი წევრის პიროვნებასა და ქონებას. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ერთმანეთთან იქნება შეკავშირებული, თითოეული მხოლოდ საკუთარ თავს დაემორჩილება და უწინდებურად თავისუფალი დარჩება“.
საკითხი გადაწყდა საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დადებით, რომელსაც რუსო შემდეგნაირად აყალიბებს: „თითოეული ჩვენგანი თავის პიროვნებას და მთელ თავის ძალას გაიღებს საერთო ნების უზენაესი ხელმძღვანელობით და ყოველი წევრი გვეძლევა, როგორც მთელის განუყოფელი ნაწილი“.
ასეთი გზით წარმოშობილი სუვერენის ურთიერთობას მის მოქალაქესთან რუსო არ განიხილავს, როგორც რანგით ზემდგომის შეთანხმებას მისდამი დაქვემდებარებულ პირთან – ეს არის მთელის თანხმობა თითოეულ წევრთან. იგი კანონიერი შეთანხმებაა, ვინაიდან საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას ეფუძნება. ვიდრე ქვეშევრდომები ამგვარ შეთანხმებას მორჩილებენ, ისინი საკუთარი თავის გარდა, არავის ექვემდებარებიან.
რუსოს შეხედულებით, სამოქალაქო ცხოვრებამ საერთო ნებით შეზღუდა ადამიანის თავისუფლება. ამჯერად მას უფლება აქვს ყველაფერზე, რაც აბადია. მეორე მხრივ, იმ კანონების მორჩილებით, საკუთარ თავს რომ დაუწესა, ადამიანმა მოიპოვა უფრო მეტი თავისუფლება, ვიდრე ბუნებრივ მდგომარეობაში ჰქონდა, რაკი ამ გზით საკუთარი გულისთქმის მონობას დააღწია თავი.
რუსო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას, ის – სახელმწიფოს გულია, აღმასრულებელი კი – ტვინი, რომელსაც ქვეყნის ყველა ნაწილი მოძრაობაში მოჰყავს. ტვინს შეიძლება დამბლა დაეცეს და პიროვნება მაინც ცოცხლობდეს, მაგრამ როგორც კი გული მუშაობას შეწყვეტს, პიროვნება კვდება. მისი შეხედულებით, სახელმწიფო მოხელეთა რაოდენობა მოქალაქეთა რაოდენობის უკუპროპორციული უნდა იყოს. აქედან გამომდინარე, დემოკრატიული მმართველობის ფორმა პატარა სახელმწიფოებს შეჰფერით, არისტოკრატიული – საშუალოთ, ხოლო მონარქიული – დიდებს.
ბუნებრივია ჩნდება შეკითხვა, რომელია უკეთესი მმართველობა? რუსოს ასეთი პასუხი აქვს: რაკი პოლიტიკური ასოციაციის მიზანი თავისი წევრების დაცვა და კეთილდღეობაა, საუკეთესო მმართველობა ის არის, რომელშიც ხალხი მდიდრდება და რაოდენობრივად მატულობს. უარესია ის, რომელშიც ხალხი მცირდება და ღატაკდება.
რუსო თვლის, რომ „ხალხი კარგად იქცევა, როცა იძულებულია მორჩილებდეს, მაგრამ გაცილებით უკეთ იქცევა, როდესაც შესაძლებლობა ეძლევა ეს უღელი გადაიგდოს. საზოგადოებრივი წყობა წმინდათ-წმინდაა, მაგრამ არა ბუნებით ბოძებული, ეს ნება ეფუძნება შეთანხმებებს“. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვთქვათ, რომ თუკი ხელისუფლება არ გამოხატავს ხალხის ინტერესებს, ამ უკანასკნელს უფლება აქვს დაამხოს იგი.
რუსოს ნააზრევი ფრანგი რევოლუციონერების დოქტრინად იქცა და დიდი როლი ითამაშა შემდგომი პერიოდის ლიბერალური აზროვნების განვითარებაში.
საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიას, სახელმწიფოს წარმოშობის პრობლემის გადაწყვეტის გარდა, სხვა მნიშვნელოვანი მისიაც ჰქონდა: მას უნდა შეეცვალა შუა საუკუნეებში არსებული დამოკიდებულება ხელისუფლების მიმართ. ფეოდალიზმის ეპოქაში ხელისუფლების სათავე მეფე იყო, რომლის უფლებამოსილებანი ღვთაებრივი წარმოშობის თეორიით იყო განმტკიცებული. საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორია კი ასაბუთებს, რომ ხელისუფლება „ქვემოდან მოდის“, მისი წყარო ხალხია. შესაბამისად, თუკი ის არ ემსახურება ხალხის კეთილდღეობას, ამ უკანასკნელს უფლება აქვს შეცვალოს ან გააუქმოს იგი. გარდა ამისა, ეს თეორია უგულებელყოფს შუა საუკუნეებში გაბატონებულ წოდებრივ დამოკიდებულებას: რაკი სახელმწიფო ყველა ინდივიდმა ერთნაირი უფლებით დააარსა, მან უნდა შეძლოს ყველა მოქალაქის ინტერესებისა და მოთხოვნილებების თანაბრად უზრუნველყოფა, მათი უფლებებისა და თავისუფლებების თანაბრად დაცვა.
როგორც ვხედავთ, საზოგადოებრივი ხელშეკრულების თეორიას ახასიათებს შინაგანი წინააღმდეგობანი, თუმცა ყველა მიმდევარი თანხმდება იმაზე, რომ სახელმწიფო ადამიანთა თავისუფალი ნების საფუძველზე შეიქმნა. მართალია, ის სახელმწიფოს წარმოშობის საკითხზე ნათლად დასაბუთებულ პასუხს ვერ იძლევა, მაგრამ სხვა თეორიების გვერდით მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- თომას ჰობსი „ლევიათანი“;
- ჯონ ლოკი „ორი ტრაქტატი ხელისუფლების შესახებ“;
- ჟან-ჟაკ რუსო „ საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“;
- მოსე გოგიბერიძე „ფილოსოფიის ისტორია“;
- ენდრიუ ჰეივუდი „პოლიტიკური იდეოლოგიები“.
დავით ჩივაძე
პროგრამა „ასწავლე საქართველოსთვის“ კონსულტანტ-მასწავლებელი
