მოზარდებისა და მედიის ურთიერთობა ყველას გვაწუხებს. ყველაში, რა თქმა უნდა, უფროსებს ვგულისხმობ, რომლებიც ავლაპარაკდებით, ავქოთქოთდებით, გამოსავლის ძებნას დავიწყებთ, სხვებსაც გავუზიარებთ, მაგრამ… სამწუხაროდ, ყველაფერი ძველებურად გრძელდება. მოზარდები ისევ ეკრანებთან რჩებიან. ისევე, როგორც მრავალი ჩვენგანი.

ინტერნეტმა, ფაქტობრივად, შეისრუტა ჩვენი თავისუფალი დრო. მარტო თავისუფალი? ეს პრობლემა გლობალურ პრობლემათა სფეროს განეკუთვნება, დედამიწის სხვადასხვა კუთხეში მოზარდები და ზრდასრულები ერთი „,ბატონის“ მსახურები არიან.

მედიის მკვლევრები ტკბილად იხსენებენ დროს, როცა „ნახატებიანმა ყუთმა“ კი მიიზიდა მაყურებელი, მაგრამ ოჯახური ურთიერთობების გარემო შეინარჩუნა და ერთგვარად განამტკიცა კიდეც. იგულისხმება საერთო ოთახში დადგმული ტელევიზორი, რომლის გარშემო, საღამოობით თუ უქმე დღეებში, მთელი ოჯახი იკრიბებოდა. ქართულ სინამდვილეს ტელევიზიის დამკვიდრების ეტაპზე ერთ ტელევიზორთან შეკრებილი სამეზობლოებიც ახსოვს.

დრონი იცვალნენ და ახლა ბევრ ოჯახში რამდენიმე ეკრანი ირთვება წევრთა განსხვავებული ინტერესების დასაკმაყოფილებლად, უფრო მეტიც: შეიძლება, თითოეულ წევრზე ერთდროულად რამდენიმე ჩართული ეკრანიც მოდიოდეს.

ვინაიდან მოზარდებისთვის ეკრანის აკრძალვამ შედეგი არ გამოიღო, მედიასპეციალისტები მიდგომას ცვლიან და გვირჩევენ, აკრძალვის ნაცვლად ბავშვებს ინტერნეტის გონივრული გამოყენების ჩვევა განვუვითაროთ. ინტერნეტს სარგებლობის მოტანაც შეუძლია, ოღონდ ამისთვის მის შესაძლებლობებში გარკვევაა საჭირო.

მეცნიერებათა დოქტორი, ლონდონის ეკონომიკისა და პოლიტიკურ მეცნიერებათა სკოლის პროფესორი სონია ლივინგსტონი მრავალი წელია იკვლევს ინტერნეტსივრცეში ბავშვებისა და მოზარდების ქცევას. მისი მასშტაბური კვლევა ეფუძნება გამოკითხვებს ინტერნეტში მოზარდების ქცევის შესახებ სკოლაში, შინ და დასვენების დროს.

მისი თქმით, ციფრული სამყაროსთვის თავის შეფარებით მოზარდები თავს აღწევენ მომთხოვნ მშობლებს, გამაღიზიანებელ და-ძმებს, კრიტიკულ მასწავლებლებს. იმავდროულად, მათ ეძლევათ თანატოლებთან ურთიერთობის საშუალება.

მცდარია შეხედულება, თითქოს გაჯეტები მოზარდთა სივრცეს ზრდასრულთა სივრცისგან აცალკევებდეს. უფრო და უფრო თვალსაჩინო ხდება, როგორ ურთიერთობენ უფროსები – მშობლები და მასწავლებლები – მოზარდებთან სოციალური ქსელების მეშვეობით.

ლივინგსტონს მოჰყავს მაგალითი, როგორ გამოიყურება მოზარდის ერთი დღე ინტერნეტთან ერთად. ერთმა მოზარდმა დროულად ვერ გაიღვიძა და სკოლაში აგვიანდება, რადგან გვიანობამდე კომპიუტერთან იჯდა. მეორე სკოლაში მშვიდი და კმაყოფილი მივიდა, რადგან მოასწრო, გზაში თანატოლებისთვის თავისი ფიქრები და მოსაზრებები გაეზიარებინა.

გაკვეთილზეც ეკრანს უსხედან. მასწავლებელი იყენებს youtube-ს, საძიებო სისტემებს და ვირტუალურ სასწავლო გარემოს. მასწავლებლები ფეისბუქზეც არიან, მაგრამ მათი უმეტესობა აღიარებს, რომ მეგობრებში მოსწავლეებს არ იმატებს, პირად ზონას იცავს.

თუ ინფორმატიკის გაკვეთილზე მოსწავლეები ტექსტში ფოტოს მოთავსებას სწავლობენ, მუსიკის გაკვეთილზე მათ ტექნოლოგიებთან აღარ აქვთ საქმე, თუმცა შინ დაბრუნებისას ბევრი youtube-ზე ეძებს გიტარაზე დაკვრის გაკვეთილებს.

გაკვეთილების შემდეგ მოზარდები საკუთარ თავს ეკუთვნიან. ბევრი ამ დროს ისევ გაჯეტებს უთმობს. კვლევამ აჩვენა, რომ მოზარდები მაქსიმალურად იხანგრძლივებენ სკოლიდან შინ დაბრუნების პროცესს – ამ დროს თანატოლებთან ურთიერთობას უთმობენ, რომელიც შემდეგ სოციალურ ქსელებში გრძელდება.

მოზარდები სოციალურ ქსელებს იყენებენ გაკვეთილების მომზადების დროს აზრთა გაცვლა–გამოცვლისა ან კონსულტაციისთვის, შემეცნებითი თამაშებისათვის (Minecraft), რომელშიც მათი თანატოლები დედამიწის ყოველი კუთხიდან ერთვებიან.

იკვეთება სხვა სიტუაციებიც, როცა ბავშვები თავისუფალ დროს ხვდებიან მეგობრებს და ახლად წაკითხულ წიგნებზე მსჯელობენ, ან მშობლებთან ერთად სუფთა ჰაერზე სეირნობენ, ან სპორტს მისდევენ, მაგრამ მათი უმრავლესობა მაინც ეკრანთან ზის.

ექსპერტთა აზრით, ინტერნეტის აკრძალვა ან შეზღუდვა უკვე გუშინდელი დღეა. გაჯეტები მოზარდებისთვისაც ისევე აუცილებელია, როგორც უფროსებისთვის. ამიტომ მკვლევრები გვირჩევენ, ყურადღება ინტერნეტის შესაძლებლობათა გააზრებულ და შერჩევით გამოყენებაზე გადავიტანოთ.

მედიამკვლევრებმა შეიმუშავეს რეკომენდაციები, რომლებიც მშობლებს დაეხმარება, შვილებს ინტერნეტსივრცეში გზა გაუკვალონ.

რჩევები მშობლებს

• დაინტერესდით, რას აკეთებს და ვისთან ურთიერთობს ინტერნეტში თქვენი შვილი, ხშირად ისაუბრეთ ამ თემაზე.
• შეიმუშავეთ სმარტფონის გამოყენების საოჯახო წესები, ოღონდ აუცილებლად გაითვალისწინეთ მოზარდის აზრიც. რაც მთავარია, წესები უნდა დაიცვას ყველამ. მაგალითად, თუ გადაწყვიტეთ, რომ სადილობის დროს არ დახედოთ ეკრანს, ეს წესი უფროსებისთვისაც უნდა მოქმედებდეს.
• ყურადღება ინტერნეტის სარგებელზე გაუმახვილეთ და არა საფრთხეზე. აუხსენით, რომ საძიებო სისტემებისა თუ ცხოვრების ჯანსაღი წესის ხელშემწყობი აპლიკაციების გამოყენება უფრო სასარგებლოა, ვიდრე მეგობრებთან უმიზნო მიმოწერა ან სხვა კონტენტზე დროის კარგვა.
• აუხსენით, რომ ტექნოლოგიები ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების დამხმარე ინსტრუმენტებია; აჩვენეთ, როგორ იყენებთ მათ ყოველდღიურ ცხოვრებასა თუ პროფესიულ საქმიანობაში; ამასთანავე, გააფრთხილეთ, რა პრობლემებს შეიძლება შეეჯახოთ.

თუ მაინც შიშობთ, რომ ბავშვი მეტისმეტად ბევრ დროს უთმობს ინტერნეტს, მაშინ უპასუხეთ შემდეგ კითხვებს:

• ჩემი შვილი ჯანმრთელია და კარგად გამოძინებასაც ახერხებს?
• საკმარისად ურთიერთობს თანატოლებთან, ოჯახის წევრებთან, ახლობლებთან პირადად და ინტერნეტის საშუალებით?
• არ აცდენს სკოლას და ძლევს სასწავლო პროგრამას?
• აქვს ინტერესები და გატაცებები და დროსაც პოულობს მათთვის?
• კმაყოფილია და სწავლობს რაიმე ახალს და სასარგებლოს ინტერნეტის საშუალებით?

თუ პასუხების უმეტესობა დადებითია, მშვიდად იყავით; თუ უარყოფითი, მაშინ პრობლემა მართლა არსებობს და საჭიროა, მეტი დრო დაუთმოთ მის მოგვარებას.

„იყო ბაჩო და მანო, მაგრამ ცა და მიწა რომ მოგევლოთ, არსად იყო დაჩი“, – ოთხი-ხუთი წლის ვიყავი, პირველად რომ მოვისმინე „დაჩის ზღაპრების“ დასაწყისი და ისიც შევიტყვე, რომ დაჩი მართლა არსებობდა, რომ ავტორს საკუთარ შვილზე დაეწერა წიგნი, რომ შესაძლებელი იყო, ეს მამაცი ბიჭუნა ერთ დღეს ქუჩაშიც კი შეგვხვედროდა. დაჩის თავგადასავლების მოსმენასთან ერთად წიგნის ფერადი ილუსტრაციების თვალიერებაც არანაკლებ მომეწონა, ვინ მოთვლის, რამდენჯერ გადმოვხატე თეთრ, წითელ თუ შავკაბიანი ქალები გრძელი თმებითა და მოღიმარი სახეებით. დედას ვაჩვენებდი და ვეუბნებოდი, ყველაზე მეტად რომელიც მოგწონს, შენ ის ქალი იყავი-მეთქი (დაჩისავით მეც მინდოდა, საკუთარ მშობლებსა და ბებია-ბაბუებს სიყვარულში გავჯიბრებოდი).

მერე დრო გავიდა. ვინ მოთვლის, ყოვლისმცოდნე და ღონიერმა დაჩიმ (ასე მიაჩნდა მანოს) რამდენი ღამე გაატარა ნადირობაში, რამდენი დღე გალია საგმირო საქმეებში, რამდენჯერ გააბრაზა თავისი ძამიკო ბაჩო: „ჯერ არ მოსულა და რა გულზეა ეს თითისტოლაო!“ თანდათან დაჩიმ „მთელ ქვეყანაზე საოცარი მონადირის სახელი გაითქვა. ყველამ გაიგო და დაიჯერა, რომ ცოცხლად დაიჭირა ვეფხვი და მერე… შვილებთან გაუშვა.

დიახ, მართლაც ყველამ შეიტყო დაჩის არსებობა: 1973 წელს დაწერა ოტია იოსელიანმა „დაჩის ზღაპრები“ და პირველსავე კვირას ორმოცდაათი ათასი ეგზემპლარი გაიყიდა. წიგნი მრავალ ენაზე ითარგმნა, დაჩის შესახებ ხმა იაპონიასაც კი მისწვდა.

„იყო ბაჩო და მანო, მაგრამ ცა და მიწა რომ მოგევლოთ, არსად იყო დაჩი“, – ნაცნობი და საყვარელი დასაწყისი ერთ მშვენიერ დღეს საკუთარ შვილებსაც წავუკითხე (ახალი გამოცემა შევიძინე, რომელიც უკვე „დაჩის ზღაპრების“ ორივე წიგნს აერთიანებდა). ახლა მათ დაიწყეს დაჩის ხატვა, სიუჟეტების გათამაშება: ხან ბებია-ბაბუა ამოჰყავდათ ჭაობიდან, ხან მეზობლის გოგოს გადასარჩენად გარბოდნენ, ხან კოსმოსში გაიჭრებოდნენ ხოლმე. ვაკვირდებოდი და უამრავ მსგავსებას ვპოულობდი საკუთარ და ჩემი შვილების ბავშვობას შორის. არ შემცდარა მანო – მისი უმცროსი ძამიკო მართლაც მაგარი ბიჭი აღმოჩნდა, დროც კი დაამარცხა.

ორი წლის წინ მესამედ შევხვდი დაჩის, წიგნის მაღაზიაში თანამედროვე ილუსტრაციებით გაფორმებულ გამოცემას მოვკარი თვალი. პერსონაჟების ახლებურმა იმიჯმა და რაკურსებმა ისე გამიტაცა, კიდევ ერთხელ გადავიკითხე „დაჩის ზღაპრები“ და კიდევ ერთხელ გავიაზრე, რას ნიშნავს გამოთქმა „დროს გაუძლო“.

იცნობთ თუ არა დაჩის?

ვფიქრობ, თანამედროვე ქართველი ბავშვები ნაკლებად იცნობენ დაჩის. ამერიკასა თუ ევროპაში ასეთ ლიტერატურულ გმირს უსათუოდ ბრენდად აქცევდნენ. ჩვენ კი სათამაშოც არ გვაქვს. აღარაფერს ვამბობ სამგანზომილებიან ანიმაციურ თუ მხატვრულ ფილმებზე, კომპიუტერულ თუ სამაგიდო თამაშებზე. შესაძლოა მითხრათ, რომ შესაბამისი ტექნოლოგიები არ გაგვაჩნია. მაშ, ქართული წარმოების სასკოლო რვეულებს, დღიურებს, ჩანთებს დააკვირდით – იქნებ რომელიმეზე მაინც მოგიკრავთ თვალი დაჩისთვის (ან სხვა ქართული საბავშვო ლიტერატურის პერსონაჟისთვის)?

არადა, დაჩის ფათერაკები არ აკლია. კითხვის დროს უნებურად ანიმაციურ სიუჟეტებს წარმოვიდგენ ხოლმე: მანო და ბაჩო საუბრობენ, პარალელურად კი მოქმედება ვითარდება, ამბავი იწყება – აი, დაჩი თავის კბილა მეგობრებთან ერთად მარტორქას ყანწით „სხვადასხვა ჩამოსხმის რძეს“ აგემოვნებს; აი, თევზების მეფის, კალმახის, გასანთლულ უსტარს იღებს და არწივზე ამხედრებული, გველეშაპ ბრაკონიერს ებრძვის; ახლა იმას აღარ იკითხავთ, როგორი ექშენია თავი, სახელწოდებით „დაჩი დადგა – მიწა იძრა“: ატორტმანდა სახლები, ხეები, მთები, ცა, კუბიკებისგან აშენებული კოშკი დაინგრა, ეზოში ბავშვების გაყვანილი ქვიშის გვირაბები ჩამოინგრა, შეშინებული ნადირი გამოქვაბულებიდან გამოცვივდა, ჟირაფს ეხვეწებიან, გაიგე, ცა თავზე ხომ არ დაგვემხოო, ვეფხვი და ლომიც კი დაფრთხნენ…

იმედი მაქვს, დრო გავა და სათანადოდ დავაფასებთ ამ პერსონაჟს, მანამდე კი ჩვენი პატარები წიგნს დასჯერდნენ. იქნებ მომავალში რომელიმე მათგანი სახელგანთქმული ანიმატორი, რეჟისორი ან დიზაინერი გამოვიდეს, – დასანანი იქნება, დაჩის არ იცნობდნენ და დასახატი გმირების სიაში ეს მამაცი, სვანურქუდიანი ბიჭუნაც არ შეიყვანონ.

გრძნობები, სიყვარულს რომ გულისხმობს.

„დაჩის ზღაპრები“ გრძნობებით სავსე წიგნია, დედის, მამის, დის, ძმის, ბებიის, ბაბუის, ნათესავებისა თუ მეზობლების სიყვარულზე გვიამბობს.

„დედის ზღაპარში“ დაჩი დედას სიყვარულში ეპაექრება. „შენ ყველაზე კარგი ხარ, დედიკო,“ – ამბობს ბიჭუნა. „ყველაზე კარგი მე კი არა, შენ ხარ,“ – ეწინააღმდეგება დედა. დაჩი წყრება – მას ხომ ამქვეყნად დედაზე უკეთესი არავინ ეგულება. მაშინ დედა მეზობლის ქალებთან აგზავნის, მათაც ჰკითხეო. ასე მოივლის დაჩი თეთრ, წითელ და შავკაბიან ქალებს. მისდა სამწუხაროდ, ყველა ერთსა და იმავეს ამტკიცებს – რომ შვილზე უკეთესი ქვეყნად არაფერია! დედა კურდღელი, დედა მგელი, დედა ლომიც ქალებივით ფიქრობენ – შვილები დაუკარგავთ და მზად არიან, მათთვის სიცოცხლე გაიღონ.

საქმე დაჩის სასარგებლოდ მაშინ შემოტრილდება, როდესაც ის დაკარგულ ბაჭიებს, ლეკვებს, ბოკვერებს შეხვდება და მოუსმენს – დედა მათაც მთელ ქვეყანას ურჩევნიათ! მაშ, ვინ ამბობს სიმართლეს, დედები თუ შვილები? – ეს მარადიული კითხვაა და მასზე ერთადერთი პასუხი არსებობს: ორივე მართალს ამბობს, დედა-შვილის სიყვარული დაუსრულებელი შეჯიბრებაა.

ახლა „ბებიას და ბაბუას ზღაპარს“ არ იკითხავთ? მოხუცები შვილიშვილის გადასარჩენად ჭაობში ჩაცვივდებიან, საკუთარ მკერდზე გადაატარებენ დაჩის, ოღონდ ის ხმელეთზე უვნებლად დაბრუნდეს. „კარგად მოიქცნენ ბებია და ბაბუა!“ – აგრძელებს ავტორი და იქვე დასძენს, რომ „ისიც ბუნებრივია, მათ გამო ახლა შვილიშვილი რომ ტირის“. თუმცა დაჩი რისი დაჩი იქნება, ტირილს რომ დასჯერდეს – გამოსავალს მალე იპოვის და არა მხოლოდ ბებია-ბაბუას, ავტორსაც სიამაყით ათქმევინებს: „სანამ შვილიშვილი გყავს, ქვესკნელში ჩასულიც რომ იყო, ამოხვალ!“

მართლაც უკიდეგანო სიყვარულით გახლავთ გაჯერებული „დაჩის ზღაპრები“, პატარაობიდანვე ზღაპრის ენით რომ ასწავლის ჩვენს შვილებს, როგორ მოექცნენ წინაპრებს, მშობლებს, და-ძმებს და ყველა სულიერს თავიანთ გარშემო.

ხშირად მიფიქრია, რა კარგი იქნებოდა, ზოგიერთი თავი (თუნდაც „დედის ზღაპარი“ ან „ბებიასა და ბაბუას ზღაპარი“) დამოუკიდებელ, მცირე ზომის წიგნებად გამოცემულიყო. ეს ხომ ისეთი ამბებია, თავიანთი ლიტერატურული ღირებულებით მსოფლიოს საბავშვო კლასიკად აღირებულ მინიატურულ წიგნებს რომ უტოლდება. ისეთებს, როგორებიცაა: „აბა გამოიცანი, როგორ მიყვარხარ“, „პიერი და მთვარე“ და სხვები.

როდესაც მამა ავტორია

„დაჩის ზღაპრები“ იმითაც გახლავთ საინტერესო და გამორჩეული წიგნი, რომ მასში ფაქიზად მჟღავნდება შვილისადმი (ამ შემთხვევაში – ვაჟისადმი) მამის განსაკუთრებული დამოკიდებულება. მსგავსი ტენდენცია სხვა საბავშვო წიგნებშიც შემიმჩნევია. მაგალითად, „ოზის ჯადოქარში“, „ვინი-ფუუჰში“, „მონტებულსუში“ (მინდა, რომელიმე წერილში მათ შორის თავშესაქცევი პარალელებიც გავავლო).

ოტია იოსელიანი თავისი დაწერილი თავგადასავლების აქტიური მონაწილეა. მართალია, პერსონაჟად არ გვევლინება, მაგრამ მამის პოზიციასა და შეხედულებებს საინტერესოდ და ორიგინალურად ამჟღავნებს. საკუთარ ვაჟს ისეთად წარმოაჩენს, როგორზეც ოცნებობს: დაჩი, არც მეტი, არც ნაკლები, ვეფვხვების ძუძუმტეა, მეზობლის ბიჭის კარგი მეგობარია, მეზობლის გოგოს სამგზის გადამრჩენელია და ბიძაშვილები ძმებად მიაჩნია. გარდა ამისა, ჰუმანური მონადირეა, ვეფხვს დაიჭერს, აკვნის ქვეშ მისი ტყავი რომ დაიფინოს, მაგრამ ატირებული ბოკვრების დანახვაზე გული მოულბება და გაუშვებს.

ავტორი შვილისთვის (და ყველა სხვა ბავშვისთვის) დარიგებებს არ იშურებს, ტექსტში საუკუნო საგზალივით ტოვებს რჩევებს: მეზობელს თვალისჩინივით უნდა გუფრთხილდე; კინკლაობა და ჩხუბი არ შეიძლება; კარგი მონადირე ის არის, ვინც ნადირს იცავს და თევზის მომრავლებაზეც ზრუნავს; ძნელია, არ იტირო, თვალებს რომ საპონი გიწვავს, მაგრამ რას იზამ, ატანაც საქმეა; მთვარეზე გაფრენას რაკეტა უნდა, შენ კი საკუთარი ველოსიპედისთვის ვერ მოგივლია! ჯერ მიწაზე სიარული ისწავლე, ვარსკვლავები მომთხოვა! (ამ ფრაზებს რომ ვკითხულობ, სულ ბატონი ოტიას ხმა ჩამესმის და სიყვარულით მეღიმება).

***

საუბარი დაუსრულებლად შეიძლება „დაჩის ზღაპრებში“ დასმულ ეკოლოგიურ, სოციალურ, საზოგადო პრობლემებზე, ადამიანის ამპარტავნებაზე, გაუმაძღრობაზე, ძალაუფლებისმოყვარეობაზე. ეს აქტუალური საკითხები ბავშვებისთვის გასაგები, მარტივი ენით გახლავთ გადმოცემული. თუმცა საინტერესო თემები მოზარდებისთვისაც უხვადაა. წყალს ჩაჩერებული ახალგაზრდა ქალი და კაცი საკუთარ სიბერეს დაინახავენ, უზრუნველობას დაკარგავენ, დაგროვებას დაიწყებენ („მამის ზღაპარში“)… ასეთი თავი, ახალგაზრდებს ფილოსოფიურ თემებზე სასაუბროდ რომ განაწყობს, წიგნში უამრავია („დედამიწის ზღაპარი,“ „ზღვის ზღაპარი“ და სხვა). მათი ხელხლა გადაკითხვა და გახსენება უფროსებსაც (მშობლებსა თუ მასწავლებლებს) არ გვაწყენს. მერე რა, რომ ზღაპრები ჰქვია და ენის მოჩლექით იწყება, – საბოლოოდ ავტორს კოსმოსში ავყავართ (განურჩევლად იმისა, საკუთარი ველოსიპედის მოვლას ვახერხებთ თუ ვერა).

ცნობილია, რომ ფრანგებს თავიანთი ენისადმი განსაკუთრებული დამოკიდებულება აქვთ. მათ პატარაობიდანვე უნერგავენ ფრანგული ენის უპირატესობას. მეტიც – განუწყვეტლივ აღვივებენ მათში საკუთარი ენის უდიდეს სიყვარულსა და პატივისცემას.

მე–19 საუკუნეში საფრანგეთში ორთოგრაფია საგნად იყო შემოღებული, ხოლო კარნახით წერით წლების განმავლობაში მოწმდებოდა მოსწავლეთა ცოდნის დონე.

საფრანგეთის აკადემია ხშირად თავშეკავებულია, როდესაც საქმე ენაში ახალი სიტყვების ოფიციალურად შეტანას ეხება. ენის სპეციალისტები ხშირად ხაზგასმით მიუთითებენ იმ განსხვავებაზე, რომელიც სასაუბრო ენასა და სამწერლო ენას შორის არსებობს. ეს სხვაობა მეტადრე მეგობრებს შორის კომუნიკაციის დროს შეინიშნება. თუმცა ფამილარული ფრანგული ენა მცდარი როდია იმის გამო, რომ დახვეწილი ენისგან განსხვავდება.

ხალხურ მეტყველებასაც თავისი ხარისხი აქვს, ოღონდ ის სპონტანურობით გამოირჩევა. მას არ ადარდებს ენის ნორმების დაცვა. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ხალხური ფრანგულის ძალიან გავრცელებული ლექსიკური ერთეულებიც კი წერისას არ გამოიყენება.

საკითხთან დაკავშირებით გთავაზობთ რამდენიმე სტრიქონს რენო სეშანის პოემიდან „C’est quand qu’on va ou? (=ou est_ce qu’on va?)“ ამ მაგალითებით უკეთ დავაკვირდებით ფამილარულ სტილს.

Je m’suis chope 500 lignes (=j’ai volé), je n’dos pas parler en classe (= je ne dois pas), Bas l’bol de la discipline (=j’en ai assez), y’en a marre c’est dégueulasse (=j’en ai assez, c’est mal). C’est quand même un peu galère (=dur), d’aller chaque jour au chagrin (=au travail), Quand t’as tell’ ment d’gens sur terre (quand il y a tant de monde). Qui vont pointer (=arriver) chez “fout rien” (=des fainéants).

მოდით, კიდევ სხვა ფამილარულ ნუსხას გადავავლოთ თვალი: j’adore cette nana (=fille)/ Demain je reste au pieu (=au lit) jusqu’à midi. C’est une bonne bagnole = voiture; Grouille – toi (=dépêche – toi); fais gaffe, ça glisse (=fais attention). Si on allait au cinoche (=au cinéma); je n’ai plus un radis(=un sou); tu vas recevoir une tarte (=une giffle), si tu continues comme ça; Il est complètement rond (=soûl, ivre);

წავიკითხოთ ერთი პატარა ტექსტი:

“Hier, il m’est arrivé un drôle de truc (=chose) je rentre dans un bistrot pour boire un pot (=un verre). A côté de moi. il y avait une nana =une fille). Je commence à draguer (à séduire à lui faire la cour)/ J’avais l’impression de l’avoir vue quelque part. Je lui demande où elle crèche (=habite), à deux pas d’ici(=près d’ici)”. Je l’ invite à bouffer (=manger), elle se fâche et se barre (=s’en va). Je l’ai revue ce matin – c’st la femme de mon direlo (=directeur). Il m’a viré (=m’a licencié). Il va falloir que je trouve du boulot (=du travail).

აი, კიდევ რამდენიმე მაგალითი ფამილარული ფრანგული ენიდან:

1. Je connais un petit restau (=restaurant) pas cher
2. Le proprio (=le propriétaire) n’a pas l’ air sympa.
3. Je bois du pinard (=du vin) ou de la flotte (=de l’eau)?
4. Son père est flic (=policier)
5. Oui, C’est le mec en costard (l’homme en costume)
6. Je les ai achetées ou les godasses (=tes chaussures)?
7. Il a un gros pif (=nez)
8. Il s’est fait couper les tifs (=les cheveux);
9. On regarde la téloche (=la télé)
10. Attention, il a un flingue (=un fusil)
11. Il est complètement dingue (=fou)
12. Je fais une drôle de tronche (=de tête).

მოსწავლეებს უნდა ავუხსნათ, რომ სტანდარტული ფრანგული ენა წარმოთქმითაც განსხვავდება ფამილარულისგან. თუნდაც ის ფაქტი, რომ სწრაფი, გაბმული მტყველების დროს ვარდება “e” caduc – მოკლე, მორბენალი, სწრაფი საუბარი შლის ზოგიერთ ხმოვანს, ახდენს ზოგიერთი თანხმოვნის მოდიფიცირებას. ყველაზე აშკარა ფონეტიკური მოვლენებია: “e”–ს გაუჩინარება, ნაცვალსახელ “il”-ის რედუცია, “e”, “c” ან მისი შერწყმა “y”–თან (y a ნაცვლად “il y a”) წინ “Je”–ს ცვლილება, რომელიც ხდება “ch” (ch’ais – sais pas); “u”–ს გაუჩინარება ხმოვნის წინ (t’as écrit? = tu as écrit?) s’passe – se passe; C’ui – là = celui – là ; C’type = ce type’ C’ qui fait = ce qu’il fait; où va c’gars – là? – où il va cet homme – là; pis = puis და სხვა.

მასწავლებელმა მოსწავლეს უნდა უთხრას იმის შესახებაც, რომ არსებობს ე.წ. „რეგიონული“ ენები: ბასკური, ბრეტონული, კატალონიური, კორსიკული, ოქსიტანიური, ელზასური, ფლამანდიური, – რომლებიც დღესაც კი ბევრისთვის სალაპარაკო ენას წარმოადგენს. თუმცა უნდა გავარკვიოთ მოსწავლეები იმაშიც, რომ საფრანგეთში სახელმწიფო ენა მხოლოდ ფრანგულია, რეგიონული ენები კი ეროვნული მემკვიდრეობისა და ფოლკლორის ელემენტად მიიჩნევა, რომლის გაქრობა არ უნდა იჩქარონ. შეინიშნება, რომ ბოლო წლებში, ენათმეცნიერთა გავლენით, ხალხი პატივს სცემს რეგიონების ენებსა და კულტურას.

რაც შეეხება რეგიონული მახვილით საუბარს, ის არ არის აპრობირებული კულტურისა და საზოგადოებასთან ურთიერთობის სფეროში, რადიოსა თუ ტელევიზიაში ძნელად იშოვის სამუშაოს პირი, რომელიც მკვეთრი რეგიონული მახვილებით საუბრობს.

80–იან წლებში ახალგაზრდებში გავრცელდა და მოდური გახდა არგო – verlan. ეს არის საუბრის განსაკუთრებული მანერა, რომელიც გამოიხატება სიტყვაში მარცვლების შებრუნებით. მაგ., merci გახდება ci-mer; “chébran” – branché; meuf – femme; laisse béton – laisse tomber.

ვერლანი მხოლოდ მოკლე სიტყვებს ეხება. ზოგიერთი პარიზელი ახალგაზრდა ხშირად საუბრობს ამ ენაზე, სხვები – ნაკლებად, ზოგი – სულაც არა. ვერლანის ზოგიერთი სიტყვა სალაპარაკო ენაშიც დამკვიდრდა.

მაგალითები:

méchant ვერლანის ენაზე იქნება chan- mé (ნიშნავს გენიალურ რამეს) la musique – la zic – mu თვითონ სიტყვა verlan შებრუნებულია სიტყვისა l’envers უკუღმა c.à.d.on parle à l’envers.

მოგეხსენებათ, ენა საზოგადოებასთან ერთად ვითარდება, შესაბამისად, შემოდის ზოგიერთი სიტყვა, მას შეიყვარებენ, ხშირად იყენებენ, ზოგს ივიწყებენ, ხანაც დავიწყებულს ისევ აღადგნენ და მიუბრუნდებიან. წერის დროს გამოყენებული ზოგიერთი გრამატიკული მოვლენა საუბარში პრაქტიკულად ქრება. მაგ., კავშირებითი კილოს ნამყო უსრული, მარტივი წარსული; ასევე მომავალ დროს ახლანდელით ანაცვლებენ. მაგ., ნაცვლად J’irai la semaine prochaine”-ისა, ამბობენ J’y vais la semaine prochaine.

ასევე უნდა ითქვას, რომ ადამიანები უარს არ ამბობენ ფრანგულში ზოგიერთი ინგლისური წარმოშობის სიტყვის გამოყენებაზე (le franglais), როგორიცაა “week-end “”zapper” etc “Le déjeuner” avec toi aujourd hui? – impossible, je suis trop speed (=excité)”

ბიბლიოგრაფია

Cavilam 03026 Vichy EG/SBR – Atelier Civilisation – avancé – N8 Rubrique – langue” Le Mode” 13.03.1996

ბლეკპულის ერთ-ერთ ქუჩაზე, მოკრძალებულ აგურის შენობაში, პატარა გოგონას მუხლებამდე თეთრი წინდები, ტყავის კედები და თეთრი მაისური აცვია, ფრთხილად აწყობს ფაზლს და სკოლის ამბებს გვიყვება. მარია 13 წლისაა და ძალიან უყვარს ინგლისური ლიტერატურა. შესანიშნავად სწავლობდა “რომეო და ჯულიეტას”, ასევე მოსწონდა სტეინბეკის “თაგვებსა და ადამიანებზე”, თუმცა საკლასო ოთახში თავის კონტროლი ძალიან უჭირდა. ადმინისტრაციამ მას სკოლის დატოვება მოსთხოვა და ამჟამად სპეციალურ სკოლაში სწავლობს, სადაც მასავით “ჯიუტი” ბავშვები დადიან. მარია მათთან ერთად ემზადება სხვა სკოლაში გადასასვლელად, სადაც, იმედი აქვს, თვითკონტროლს შეძლებს.

თავის საქციელში არავის ადანაშაულებს. “გაკვეთილებს ვშლიდი. მასწავლებლებმა ბევრი შანსი მომცეს, მაგრამ არ გამოვიყენე”, – ამბობს. მისი მთავარი პრობლემა გაბრაზებაა. მას შეუძლია, დეტალურად ჩამოთვალოს, რაც კარგი ცხოვრებისთვის სჭირდება: ტაიმ აუტი, სიმშვიდე, ჯილდო, რომელიც წაახალისებს, მეტი ძილი და მასწავლებლების მიერ აღიარება. ახალი სკოლის მასწავლებლები ყველაფერს აკეთებენ, რომ მარიას ძველი ამბები დაავიწყონ, წაახალისონ და ახალი გამოწვევებისთვის მოამზადონ.

მარია ერთ-ერთია იმ 220 მოსწავლიდან, რომლებიც ამ სპეციალურ სკოლაში დადიან. ახალი კვლევების თანახმად, მისი მსგავსი მოსწავლეების რაოდენობა ინგლისში დღითი დღე იზრდება.

სკოლის ატმოსფერო ძალიან განსხვავდება ჩვეულებრივი, საჯარო სკოლებისგან. აქ კედლები ჭრელია და ღია ფერებში გადაწყვეტილი. კედლებზე პოსტერებია, რომელიც განსხვავებულ გრძნობებს გამოხატავს. “მე და ჩემი ცუდი დღე”, – ამბობს ერთი პოსტერი. “მინდა, შინ წავიდე. მინდა, ვიბრძოლო. მინდა, მიზანი მქონდეს”, – ამბობს მეორე. მეორე სართულზე ხელოვნების ოთახია, სადაც მოსწავლეები ორიგინალურ ნახატებს ხატავენ. პირველ სართულზე ორი წლის კოკერსპანიელი წევს, რომელსაც არჩის ეძახიან და მოსწავლეებს ეკუთვნით. სწორედ ისინი ეთამაშებიან და უვლიან ძაღლს მორიგეობით. ბავშვები ძალიან მშვიდად ხატავენ და მხიარულები ჩანან. ისინი ერთ დროს სკოლიდან პანიკური შეტევებისა და დაუმორჩილებელი ხასიათის გამო გარიცხეს.

საკლასო ოთახები პატარაა, მასწავლებლები მოსიყვარულეები და მხიარულები არიან. “მნიშვნელობა არ აქვს, როგორ განწყობას გამოამჟღავნებენ მოსწავლეები ჩვენ მიმართ. ჩვენ არასოდეს, არასოდეს ვნებდებით, – ამბობს უფროსი მასწავლებელი ვენდი ქასონი. – წელიწადის სხვადასხვა დროს მოსწავლეები სხვადასხვა პრობლემებით მოდიან: ბრაზი, გაღიზიანება, დაუმორჩილებლობა. ჩვენი მიზანია, მოსწავლეები კალაპოტში ჩავაყენოთ. ყურადღება და სითბო არ მოვაკლოთ, რთული გამოწვევების დასაძლევად მოვამზადოთ და საჯარო სკოლებში დავაბრუნოთ, თუმცა ხშირად მათ აქედან წასვლა აღარ უნდათ. საჯარო სკოლებში მათ ბევრი რამ აღიზიანებთ: კლასში მოსწავლეების სიმრავლე, მეტისმეტად ბევრი საშინაო დავალება. ვითარება უფრო მეტად მძიმდება, როცა ბავშვები სახლშიც აწყდებიან პრობლემებს. ჩვენ ვცდილობთ, თითოეულს დამოუკიდებელი სასწავლო გეგმა შევუდგინოთ და შეძლებისდაგვარად მალე დავაბრუნოთ სკოლაში. ყველა მათგანს, ცხადია, სხვადასხვა დრო სჭირდება მიზნის მისაღწევად”.

ქასონს, რომელიც ბლეკპულში დაიბადა და სწავლების ოცწლიანი გამოცდილება აქვს, თავი მოაბეზრეს ჟურნალისტებმა, რომლებიც ამ სკოლას გამუდმებით უარყოფით კონტექსტში მოიხსენიებენ. არგუმენტად მათ გამოცდების ცუდი შედეგები მოჰყავთ. აღსანიშნავია, რომ 2016 წელს, ინგლისის საგამოცდო მონაცემების მიხედვით, სკოლა თითქმის ბოლო ადგილზე გავიდა. ქასონი იცინის და უკვე, ვინ იცის, მერამდენედ განმარტავს: ეს არ არის სკოლა, სადაც მოსწავლეებს მაღალი დონის განათლებას აძლევენ. ეს ის ადგილია, სადაც მათ ამშვიდებენ, ასწავლიან ადამიანებთან, გარე სამყაროსთან ურთიერთობას, უხსნიან სწავლის დადებით მხარეებს და შინ გაწონასწორებულებს და მოტივირებულებს აბრუნებენ.

ქასონი ამბობს, რომ მთავარი მასწავლებლების შერჩევაა და სწამს, რომ სკოლა კიდევ არაერთ წელს იარსებებს.

წყარო: theguardian.com

მაიერის რეაქცია, ანუ რატომაა შემწვარი საკვები ასეთი გემრიელი და მადის აღმძვრელი?

კულინარია – ეს ყოფითი ქიმიური ლაბორატორიაა და ყველა კულინარი გარკვეულწილად ქიმიკოსია. ყოველი კერძის მომზადება დაკავშირებულია ნივთიერებების გარდაქმნასთან, ანუ ქიმიური რეაქციის მსვლელობასთან. ამ პროცესთან ყოველდღიურად გვაქვს შეხება, როცა ქურასთან მივდივართ რაიმე გემრიელის მოსამზადებლად. ვგრძნობთ ახლად მოდუღებული ყავის, გამომცხვარი პურის თუ შემწვარი ხორცის არომატს, რომელიც შებრაწული პურის ქერქს ან ხორცის ნაჭერს ასდის. საოცარი გემო აქვს ამ პროდუქტებს. ეს ცვლილებები იწვევს პროდუქტების გარდაქმნას მაიერის რეაქციით. ფრანგმა ქიმიკოსმა და ექიმმა, ლუი კამილ მაიერმა, 1910 წელს ერთ-ერთმა პირველმა გამოიკვლია საკვების მომზადებისას მიმდინარე პროცესი. ამ რეაქციას მისი სახელი ეწოდა. მაიერის რეაქცია წარმოადგენს რეაქციათა ჯაჭვს, შაქარსა და ამინონაერთებს შორის (ამინომჟავები, პეპტიდები, ცილები), რომელიც, როგორც წესი, მიმდინარეობს გაცხელებისას. საკვები პროდუქტის გაცხელებისას, წარმოიქმნება დამახასიათებელი სუნი, ფერი და მზა საკვების გემო. მაიერის რეაქცია ჩვენთვის ცნობილია არა მარტო სამზარეულოში, არამედ ყველგან – ნიადაგის ჰუმუსის, ნახშირის, ტორფის, სამკურნალო ტალახების წარმოქმნა ამ რეაქციის წყალობით ხდება, მაგრამ ჩვენ საკვების თერმულ დამუშავებაზე შევჩერდებით.

თანამედროვე ადამიანის ცხოვრება კულინარიის გარეშე, ხოლო კულინარია კი ხარშვის, ცხობისა და შეწვის გარეშე, ძნელი წარმოსადგენია. აქვე უნდა ითქვას, რომ სხვა ყველა ცოცხალი არსება საკვებს თერმული დამუშავების გარეშე მოიხმარს. არსებობს მონაცემები, რომ ჯერ კიდევ სინანტროპები (Homo erectus pekinensis) იყენებდნენ ცეცხლს, ხოლო თანამედროვე Homo sapiens ცეცხლზე ამზადებდა იმთავითვე. ასე რომ, შემწვარ- მოხარშულის სიყვარული, უძველესი დროიდან ჩამოყალიბდა. მაინც რამ აიძულა პირველყოფილი ადამიანი, რომ საკვები ცეცხლზე დაედო და შემდეგ ეჭამა? და რატომ დაიწყო ყველამ საკვების დამუშავება?

რთულია გავიგოთ, როდის და რატომ მოხდა ეს. სავარაუდოდ, რაღაც მიზეზით უმი ხორცი ცეცხლში მოხვდა, შეიწვა, ჩვენმა წინაპარმა კი ცდუნებას ვერ გაუძლო და არომატული ნაჭერი დააგემოვნა. გასაგებია, რომ შემწვარი ნაჭერი გაცილებით გემრიელია უმზე, მარილის, კეტჩუპისა და საკმაზების გარეშეც კი. თუმცა ეს გასაგებია, მხოლოდ არაბიოლოგებისათვის. ევოლუციის თეორიის თანახმად, გემრიელი ის უნდა იყოს, რაც სასარგებლოა და შეიცავს ძვირფას კომპონენტებს (ტკბილეულის ჭარბად მიღება საზიანოა, თუმცა ჩვენს წინაპრებს ეს არ ემუქრებოდათ). რატომაა  შემწვარი გემრიელი? – ეს არატრივიალური კითხვაა. იქნებ სწორედ იმიტომ, რომ მომზადებული საკვები ადვილად ათვისებადია და გემოს რეცეპტორები ამას ხვდებიან. და მალე მომზადებულ საკვებს სარკალურად მიიჩნევდნენ, „ცეცხლით განწმენდილად“. მსხვერპლთ შეწირვისას, როცა პოტენციურ საკვებს წვავდნენ, მისი ნაწილი ცაში ადიოდა კვამლის სახით, როგორც ერთგვარი ძღვენი ღვთაებებისათვის. ასეა თუ ისე, ცეცხლი, ტაფა, ქვაბი და შამფურები, დიასახლისებისა და მზარეულების მთავარი ინსტრუმენტი გახდა, გემრიელი თბილი საკვები კი, ერთ-ერთი ყველაზე ხელმისაწვდომი სიამოვნება.

საკვების მომზადების ამგვარმა ხერხმა გამოიწვია კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი, გლობალური შედეგები. არსებობს საინტერესო თეორია, რომლის თანახმადაც, საკვების თერმულმა დამუშავებამ გამოიწვია ანტროპოგენეტიკური ევოლუცია და დასაბამი მისცა ადამიანის კულტურულ განვითარებას. ჩვენი წინაპრები ყველაფრის მჭამელი ცხოველები იყვნენ. ეს აძლევდათ ევოლუციურ უპიატესობას, რადგან მოხმარების პროდუქტთა დიდი მრავალფეროვნება იყო, მაგრამ ბევრი უარყოფითი ჰქონდა: უმი და უხეში საკვები, ძნელი მოსანლებელი იყო, ამიტომ ბევრის ჭამა უწევდათ, დიდ დროს ხარჯავდნენ მის მოპოვებაზე. სპეციალისტებმა გაიანგარიშეს, რომ შიმპანზე საკვების მოხმარებაზე დღეში რამდენიმე საათს ხარჯავს, თანამედროვე ადამიანი კი საათზე ნაკლებს (რესტორანსა და ბარში გატარებული დრო მხედველობაში არ მიიღება, რადგან, ძირითადად აქ დრო ურთიერთობას ეთმობა). გამოდის, რომ საკვების თერმულმა დამუშავებამ, მნიშვნელოვნად  გაზარდა მონელების ხარისხი, შეამცირა რესურსებზე მოთხოვნილება და ჩვენს წინაპრებს აჩუქა თავისუფალი დრო და ენერგია, რომელიც შეეძლოთ დაეხარჯათ სამყაროსა და შემოქმედების  შეცნობაზე, აზროვნებაზე და სამუშაო იარაღის შექმნაზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საკვების მომზადებამ Homo sapiens-ს შესაძლებლობა მისცა, ჭეშმარიტად გონიერ არსებად ჩამოყალიბებულიყო.

კარგად დაბრაწული ხორცისა და ახლადგამომცხვარი პურის წარმოდგენაც კი საკმარისია, რომ ნერწყვი მოგვადგეს. რატომაა შემწვარი საკვები ასეთი გემრიელი და მადის მომგვრელი?

სამი უმთავრესი კომპონენტია მოხმარებული საკვების ორგანიკის შემადგენელი: ნახშირწყლები, ცხიმები და ცილები. ნახშირწყლები, რომლებსაც სხვაგვარად, როგორც ვიცით, ბუნებრივ ჰიდროქსილ-ალდეჰიდებს და პოლიჰიდროქსიკეტონებს უწოდებენ, ზოგადი ფორმულით (CH2O)n, თავიანთი მოლეკულების შედგენილობაში შეიცავენ არა მარტო ჰიდროქსილ ჯგუფებს -ОН, არამედ კარბონილურსაც С=О.

ბუნებრივი ცხიმების, ტრიგლიცერიდების (ერთფუძიანი ცხიმმჟავებისა და გლიცერინის რთული ეთერების) მოლეკულებში, ასევე არის კარბონილური ჯგუფები.

ცილები გაცილებით რთული აგებულებისაა. ეს ის პოლიმერებია, რომელთა ჯაჭვებიც აგებულია სხვადასხვა ამინომჟავით. ცილის თვისებები პირდაპირ კავშირშია, მის აგებულებასთან, თუ რომელი ამინომჟავები და რა მიმდევრობითაა მის შემადგენლობაში. 20 ამინომჟავას შორის, რომლებიც ცილის შემადგენლობაშია, არის რამდენიმე, ქიმიური თვალსაზრისით დაუცველი. ესენია: ლიზინი, არგინინი, ტრიპტოფენიდა ჰისტიდინი. მათი მოლეკულები შეიცავენ თავისუფალ ამინოჯგუფებს (-NH2), გუანიდურ ჯგუფს (-С(NH2)2), ინდოლურ და იმიდაზოლურ რგოლებს.

ჩამოთვლილი ჯგუფები დაუცველი არიან, რადგან ცილის მოლეკულის შემადგენლობაშიც კი, ადვილად შედიან რეაქციაში, ნახშირწყლების კარბონილ-ჯგუფთან (С=О), ალდეჰიდებთან და ლიპიდებთან. სხვა ამინომჟავების ამინოჟგუფი რეაქციაში შედის მხოლოდ მაშინ, თუ ეს ამინომჟავა თავისუფალია ან პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ბოლოშია. საჭიროა მხოლოდ მაღალი ტემპერატურა, ცეცხლი ან ქურა. სწორედ ესაა კვებით ქიმიაში ცნობილი, შაქარ-ამინური კონდენსაციის რეაქცია, ანუ იგივე მაიერის რეაქცია. დღეს მაიერის რეაქციის შესახებ ბევრი რამაა ცნობილი. უპირველესად, ეს არაა ერთჯერადი რეაქცია, არამედ პროცესების მთელი კომპლექსია, რომლებიც მიმდინარეობს თანმიმდევრულად და პარალელურად, ფერმენტების მონაწილეობის გარეშე და სარეაქციო მასას ყავისფერ შეფერილობას აძლევს. მთავარია, რომ სარეაქციო ნარევში იყოს კარბონილური ჯგუფები (შაქრის, ალდეჰიდების ან ცხიმების შემადგენლობაში) ან ამინოჯგუფები (ცილები). ნათელია, რომ რეაქციების ასეთი ნაკრები იწვევს განსხვავებული აგებულების მრავლობითი პროდუქტის წარმოქმნას, რომლებიც სამეცნიერო ლიტერატურაში „გლიკირების საბოლოო პროდუქტებად“ იწოდება. ამ ჯგუფში შედის ალიფატიური ალდეჰიდები და კეტონები, ასევე ამიდაზოლის, პიროლისა და პირაზინის ჰეტეროციკლური წარმოებულები. სწორედ ეს ნივთიერებები – შაქარამინული კონდენსაციის პროდუქტებია პასუხისმგებელი პროდუქტების თერმული დამუშავებისას  ფერის, არომატისა და გემოს ფორმირებაზე. ეს რეაქცია ტემპერატურის მატებისას სწრაფად მიდის და ამიტომ, ხარშვისას, შეწვისას და ცხობისას ინტენსიურად მიმდინარეობს. მოყავისფრო-ოქროსფერი გარსის პურზე, შემწვარ თევზზე, ხორცზე, გამომშრალ ხილზე ყავისფერი შეფერილობა – მიუთითებს, რომ მაიერის რეაქციას ჰქონდა ადგილი. თერმულად დამუშავებულ პროდუქტს, მუქ შეფერილობას ანიჭებს, მაღალმოლეკულური ნივთიერება მელანოიდინები (ბერძნული დასახელებაა „მელანოს“, რაც ნიშნავს „შავი“), რომლებიც მაიერის რეაქციის ბოლო სტადიაზე წარმოიქმნებიან. უნდა აღინიშნოს, რომ სტანდარტული მელანოიდინების ფერი შავი კი არა, მოწითალო-მოყავისფრო, მუქი ყავისფერია. ისინი წარმოქმნიან შავ პიგმენტებს იმ შემთხვევაში წარმოქმნიან, თუ ცეცხლი იყო ძლიერი და საკვები უყურადღებობით  დაგვეწვა. თავად ტერმინი „მელანოიდინი“, 1897 წელს ო. შმიდენბერგმა შემოიტანა. ყავა, კაკაო, ლუდი, ბურახი, სადესერტო ღვინო, პური, შემწვარი თევზი და ხორცი…. სანამ ჩვენ ამ ყველაფერს მივირთმევთ, მაიერის რეაქცია და მისი პროდუქტი მელანოიდინი ჩვენთანაა. ყოველდღიურად ჩვენ 10 გრამამდე მელანოიდინებს მოვიხმართ, ამიტომ აუცილებელია ვიცოდეთ მათი სარგებლობისა და ზიანის შესახებ.

ქიმიური თვალსაზრისით, მელანოიდინები, განსხვავებული აგებულების არალეგულარული პოლიმერების ფართო სპექტრს წარმოადგენენ, რომლებიც ასევე მოიცავენ ჰეტეროციკლურ და ქინოიდურ სტრუქტურებს, მოლეკულური მასით 0,2-დან 100 ათასამდე დალტონი. მათი წარმოქმნის მექანიზმი, საკმაოდ რთულია და ბოლომდე შესწავლილიც არაა. საკმაოდ ბევრი შუალედური პროდუქტი არსებობს, რომლებიც ერთმანეთთან და საბოლოო ნივთიერებებთან ურთიერთქმედებენ. მელანოიდინების წარმოქმნას თან ახლავს მრავლობითი არომატული ნივთიერების წარმოქმნა: ფურფუროლი, ოქსიმეთილ ფურფური, აცეტალდეჰიდი, ფორმალდეჰიდი, იზოვალერიანის ალდეჰიდი, დიაცეტილი და სხვა. სწორედ ისინი ანიჭებენ საკვებს ამ მადის აღმძვრელ არომატს. კერძებისა და სასმელების მომზადების ტრადიციული რეცეპტები, მოიცავენ საკვების დამუშავების სტადიებს, რომლებზეც მელანოიდინი წარმოიქმნება. მაგალითად: მუქი ლუდის სახეობების შეფერილობა მელანოიდიზირებული ალაოს დამსახურებაა. გემოს არომატიზატორები და საკვები დანამატები – ეს უკვე მაიერის რეაქციის მზა პროდუქტია, რომლებსაც ცალკე იღებენ და უმატებენ პროდუქტებსა და სასმელებს, ბუნებრივი საღებრებისა და გემოს გამაძლიერებლების სახით. ფასტფუდისათვის საჭირო საკმაზები და არომატიზატორები იმავე წარმომავლობისაა. მაგალითად, ჩაშუშული მკერდის ნაწილის გემოს მქონე საკვებ დანამატს იღებენ მიკროტალღურ ღუმელში, საქონლის ხორცის ფერმენტაციული ჰიდროლიზატური შრობით. რამდენად სახიფათოა ეს ნივთიერებები? ჩვენ ხომ ხშირად გვესმის: შემწვარს ერიდეთ, რადგან დაბრაწული ნაწილები კარცეროგენულ ნივთიერებებს შეიცავენ. მოდით გავერკვეთ.

დღეისათვის სამეცნიერო ლიტერატურაში მრავლადაა ინფორმაცია, მელანოიდინების სასარგებლო თვისებებზე – ანტიოქსიდანტური, ანტიმიკრობული, იმუნომოდულატორული, ასევე მძიმე მეტალების შებოჭვის უნარი. მაიერის რეაქციის პროდუქტების აქტიური ანტიოქსიდანტური თვისებები პირველად 1961 წელს, მოხარშულ ხორცზე ექსპერიმენტებისას აღმოაჩინეს. შემდეგ ნათელი გახდა, რომ მოხარშული ხორცი, ლიპიდების ზეჟანგური ჟანგვის ინჰიბირებას ახდენს. თვით ინჰიბიტორის როლში კი მელანოიდინი და მალტოლი გამოდიან, რომლებიც ხარშვისას ხორცში წარმოიქმნებიან.

დღეისათვის მეცნიერები, რომლებიც მელანოიდინების აქტიურ ანტიოქსიდანტურ ბუნებას იკვლევენ, ვარაუდობენ, რომ ეს თვისება დაკავშირებულია მათ სტრუქტურასთან. აქ ქინონური და ჰეტეროციკლური ჯაჭვები შეიცავენ ორმაგი ბმების შეუღლებურ სისტემას.

სწორედ ეს სტრუქტურა იძლევა, თავისუფალი რადიკალების გაუვნებელყოფისა და მძიმე მეტალების შებოჭვის საშუალებას, რაც ორგანიზმისათვის მეტად სასარგებლოა.

მელანოიდური პოლიმერის

სტრუქტურის

ფრაგმენტი.(gls-ნარჩენი D-გლუკოზის)

უკანასკნელ წლებში ყავის მელანოიდინების კვლევებს მეცნიერები იმ მოსაზრებამდე მიჰყავთ, რომ მათ სიმსივნის რისკების შემცირება ძალულთ. გარდა ამისა, ისინი აძლიერებენ გლუტათიონ-S-ტრანსფერაზის ოჯახის ფერმენტების სინთეზს, რომლებიც სხვადასხვა ქსენობიოტიკებს უვნებელჰყოფს, ხოლო კორეელ, იაპონელ და გერმანელ მეცნიერთა ჯგუფმა ვირთხებზე ჩაატარა ექსპერიმენტი, რომლის შედეგადაც გამოჩნდა, რომ მოხალული ყავის მარცვლების არომატი (მაიერის რეაქცია) ცვლის ზოგიერთი გენის მუშაობის მექანიზმს, ტვინში ხდება ცილების სინთეზირება, რაც უძილობით გამოწვეული სტრესის შედეგებს ამცირებს. ამგვარად, მეცნიერულად დამტკიცებულია, რომ ყავის არომატით გამოღვიძება სასარგებლოა ტვინისათვის, ამასთან სასიამოვნოცაა. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ დილიდან დაღამებამდე ყავას უნდა მივირთმევდეთ. ჯანდაცვის ტექნოლოგიების კვლევის ცენტრის წარმომადგენელი, კვლევების ხელმძღვანელი, იაპონელი მეცნიერი იოსინორი მასუო თვლის, ყავის დაყნოსვაც საკმარისია, რომ არ დავლიოთ.

უნდა ვაღიაროთ, რომ მელანოიდინები ცუდად იშლებიან საჭმლის მომნელებელი ფერმენტებით და კუჭ-ნაწლავური ტრაქტი მათ არ იწოვს. თითქოს ეს მათ უარყოფით თვისებად უნდა ჩავუთვალოთ, თუმცა ნუ ვიჩქარებთ. მელანოიდინები იმავე ფუნქციას ასრულებენ, რასაც საკვები ბოჭკოები აუმჯობესებენ მონელების პროცესს და ბიფიდობაქტერიების ზრდის სტიმულირებას ახდენენ, ანუ პრებიოტიკების თვისებები აქვთ – ეს კი უკვე დიდი პლიუსია. და მაინც, რას უკავშირდება საუბრები კარცეროგენებზე? საქმე ის გახლავთ, რომ ძალიან მაღალი ტემპერატურისას მაიერის რეაქციის მიმდინარეობისას, შესაძლოა მართლაც წარმოიქმნან ტოქსიურიან კარცეროგენული ნივთიერებები. მაგალითად, აკრილამიდი წარმოიქმნება 180°C-ზე მაღალ ტემპერატურაზე ცხობის ან შეწვისას. ასეთ დროს  მიმდინარეობს მელანოიდინების თერმული დაშლა, ამიტომ არ ღირს ძალიან შევწვათ.  აი რა არის საინტერესო: მკვლევრებმა გაარკვიეს, რომ მაიერის რეაქციის ზოგიერთი პროდუქტები, იმ ფერმენტების წარმოქმნის სტიმულაციას ახდენენ, რომლებიც მონაწილეობენ ტოქსინების, მათ შორის აკრილამიდის, შებოჭვაში. ხოლო მოდელურმა ექსპერიმენტებმა აჩვენა, რომ მაღალმოლეკულური მელანოიდინები თრგუნავენ კარცეროგენული N-ნიტროზამინების წარმოქმნას.

რა თქმა უნდა, მინუსად შეიძლება ჩაითვალოს, რომ მაიერის რეაქცია ამცირებს ცილების ბიოლოგიურ ღირებულებას, რადგან ამინომჟავები, განსაკუთრებით ლიზინი, ტრეონინი, არგინინი და მეთიონინი, რომელთა ნაკლებობასაც ყველაზე ხშირად განიცდის ორგანიზმი, საქარიდებთან შეერთებისას, მიუწვდომელი ხდება საჭმლის მომნელებელი ფერმენტებისათვის – შედეგად ვერ ხდება მათი შეთვისება. მაგრამ დამეთანხმეთ, რომ ღირს დავიკლოთ მცირედი ამინომჟავები, საკვების მადისაღმძვრელი სუნის, გემოსა და შეხედულებისათვის. ამ ფაქტორების გარეშე ხომ შეუძლებელია საკვების სრულფასოვანი გადამუშავება. საკვები უნდა იყოს გემრიელი!
იმისათვის რომ შევაფასოთ მელანოიდინების ზიანი და სარგებელი, აუცილებელია პრობლემას კომპლექსურად მივუდგეთ, ურთიერთგამომრიცხავი ფაქტორებისა და დეტალების გათვალისწინებით. ეს სირთულეს წარმოადგენს, მაგრამ არის სხვა გზაც – დღეს მაიერის რეაქციისათვის ნაპოვნია კატალიზატორები და ინჰიბიტორები. ჩვენ ვიცით, როგორ მოქმედებს рН-გარემოები, ტემპერატურა, ტენიანობა, კომპონენტების თანაფარდობა პროცესისი მსვლელობისას და წარმოქმნილ ნივთიერებათა სპექტრი. ამ პარამეტრებს, ჩვეულებრივ ყურადღება ექცევა საკვები პროდუქტების წარმოებაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მაიერის რეაქცია მართვადი ხდება, ამიტომ კულინარიული დამუშავებისას სავსებით შესაძლებელია, მხოლოდ ორგნიზმისათვის სასარგებლო თვისებების მქონე სტანდარტული პროდუქტების მიღება.

წყარო:

1. https://www.scienceofcooking.com/maillard_reaction.htm
2. https://web.archive.org/web/20041029235215/https://www.agsci.ubc.ca/courses/fnh/410/colour/3_82.htm
3. https://www.hij.ru/read/what-we-eat/92/
4. https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf8001137
5. https://7bigspoons.com/nootropics/caffeine/coffee-aromatherapy-give-brain-bit-buzz/

პროგრესული განათლების მოძრაობა, რომლის მთავარ პრინციპსაც გამოცდილებით ანუ „კეთებით“ სწავლა წარმოადგენს, ამერიკელი ფსიქოლოგისა და განათლების სპეციალისტის, პროგრესივისტული განათლების პრინციპების აქტიური იდეოლოგის ჯონ დიუის სახელს უკავშირდება. დიუის კონცეფციით, სწავლა მნიშვნელოვანია, მაგრამ მისი გამოყენების უნარი – კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი. ცოდნა სამყაროსთან ურთიერთობის პროცესში ყალიბდება.

კეთებით სწავლა ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან მოსწავლე საკუთარი ცოდნის, წარმოსახვის, ინტელექტისა და შემოქმედების ნაყოფს ხედავს. ეს მას სიამოვნებას ანიჭებს, რაც, ერთი მხრივ, თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენების სტიმულს აძლევს, მეორე მხრივ კი აცნობიერებინებს და აჩვევს მას, რომ მოფიქრება და ჩანაფიქრის განხორციელება ერთი მთლიანი პროცესის ორი ფაზაა.

კეთებით სწავლების ანუ პრაქტიკის მეთოდის გამოყენების დროს მოსწავლეს ვაწვდით ზუსტ ინსტრუქციას ექსპერიმენტის ან სიმულაციისთვის და არა ინფორმაციას. ამის მიზანია, მოსწავლეებმა შეასრულონ ისეთი ქმედებები, რომელიც ხელს უწყობს ცოდნის ან ჩვევის ფორმირებას.

გთავაზობთ გეოგრაფიის ერთი გაკვეთილის ნიმუშს „კეთებით სწავლის“ გამოყენებით.

კომპასის დამზადება

გაკვეთილის მიზანია: მოსწავლემ შეძლოს გარემოში ორიენტირება კომპასის საშუალებით და მარტივი კომპასის დამზადება.

საჭირო მასალა:

I ცდისათვის – კომპასი, მაგნიტი, ხისა და პლასტმასის სახაზავები, საშლელი, რკინის ლურსმანი, ფანქარი, ქაღალდის რკინისა და პლასტმასის სამაგრები;

II ცდისთვის – კომპასი, მაგნიტი, დიდი ზომის ნემსი ან მახათი, ქაღალდის ლითონის სამაგრი, პლასტმასის ან ფაიფურის ღრმა თეფში ან თასი, წყალი, ხის საცობი.

გაკვეთილის მსვლელობა:

1. წინარე ცოდნის გააქტიურება.

აჩვენეთ მოსწავლეებს მაგნიტი, სთხოვეთ გაიხსენონ მისი თვისებები და უპასუხონ კითხვებს:

* რა თვისება ახასიათებს მაგნიტს? (მაგნიტს მიზიდულობისა და განზიდვის უნარი აქვს.)

* რამდენი პოლუსი აქვს მაგნიტს? (ორი)

* როგორ საგნებს იზიდავს მაგნიტი? (რკინისას)

* რა კავშირია მაგნიტსა და კომპასს შორის? (კომპასის მთავარი ნაწილია მაგნიტური ისარი)

1. ცდები მაგნიტის გამოყენებით

პასუხების მოსმენის შემდეგ აჩვენეთ მოსწავლეებს სხვადასხვა საგანი (მაგ., ფანქარი, საშლელი, რკინის ლურსმანი), სთხოვეთ ივარაუდონ, რომელი მათგანის მიახლოებისას შეიცვლის კომპასის ისარი მიმართულებას და ვარაუდები ცხრილში ჩაინიშნონ. შემდეგ დაურიგეთ ეს საგნები და სთხოვეთ, სათითაოდ მიიტანონ კომპასთან, დააკვირდნენ, რა მოხდება თითოეულ შემთხვევაში, შედეგები კვლავ ცხრილში ჩაინიშნონ და მათ მიხედვით გამოიტანონ დასკვნა: სად დაემთხვა ცდის შედეგი მათ ვარაუდს?

ამის შემდეგ სთხოვეთ, კომპასთან მიიტანონ მაგნიტი, ჯერ – ერთი პოლუსით, მერე – მეორით, კვლავ დააკვირდნენ კომპასის ისარს და აღწერონ, რა მოხდა. ცდის ჩატარების შემდეგ გამოიტანონ დასკვნა.

III. კომპასის დამზადება

უთხარით მოსწავლეებს, რომ თავადაც შეუძლიათ დაამზადონ მარტივი კომპასი და სთხოვეთ, თქვენი ინსტრუქტაჟის მიხედვით იმოქმედონ:

ნემსი (მახათი) ყუნწის მხრიდან 50-ჯერ მაინც ერთი და იმავე მიმართულებით გაუსვან მაგნიტს. შეამოწმონ, დამაგნიტდა თუ არა ნემსის ყუნწი. ამისთვის მასთან მიიტანონ რკინის სამაგრი. თუ ნემსის ყუნწმა სამაგრი მიიზიდა, ესე იგი ის უკვე დამაგნიტებულია.

თასში ჩაასხან წყალი. ნემსი დადონ ხის საცობზე. მიიღებენ მარტივ კომპასს. აუხსენით, რომ კომპასის ისრის ფუნქციას ნემსი ასრულებს, რომლის დამაგნიტებული ყუნწი, ისევე როგორც კომპასის ისარი, ჩრდილოეთს უჩვენებს. შემდეგ საცობი ფრთხილად ჩაუშვან წყალში, დააკვირდნენ პროცესს და აღწერონ იგი (საცობი ერთხანს წყალში იმოძრავებს, მერე კი გაჩერდება).

ჰკითხეთ მოსწავლეებს, მათი აზრით, რომელ მიმართულებას უჩვენებს ამ დროს ნემსის ყუნწი. (ჩრდილოეთს)

სთხოვეთ, ნამდვილი კომპასის საშუალებით შეამოწმონ, მართლა აჩვენებს თუ არა ნემსის ყუნწი ჩრდილოეთის მიმართულებას.

1. IV. კომპასით მოძრაობა

სთხოვეთ მოსწავლეებს, დაიდონ კომპასი ხელისგულზე და ისე შემოატრიალონ, რომ ჩრდილოეთის აღმნიშვნელი „N“ ნიშანი ისრის ლურჯ ბოლოს გაუსწორდეს.

ჰკითხეთ მათ:

* რომელ მიმართულებას უჩვენებს ისარი? (ჩრდილოეთს)

* რომელ მხარეს იქნება სამხრეთი, დასავლეთი და აღმოსავლეთი? (სამხრეთი – უკან, დასავლეთი – მარცხნივ, აღმოსავლეთი – მარჯვნივ)

სთხოვეთ, მათი დგომის წერტილიდან განსაზღვრონ, რომელ მხარეს მდებარეობს სკოლის შენობა, სკოლის სპორტული მოედანი და სკოლის მთავარი შესასვლელი. პასუხები ჩაინიშნონ ფურცელზე.

პასუხების მოსმენის შემდეგ სთხოვეთ, იმოძრაონ კომპასის საშუალებით: გადადგან 2 ნაბიჯი დასავლეთით, შემდეგ 3 ნაბიჯი სამხრეთით, 4 ნაბიჯი აღმოსავლეთით და 2 ნაბიჯი ჩრდილოეთით. დგომის ბოლო წერტილიდან ისევ განსაზღვრონ, რა მიმართულებით მდებარეობს სკოლის შენობა, სკოლის სპორტული მოედანი და სკოლის მთავარი შესასვლელი.

პასუხები კვლავ ჩაინიშნონ ფურცელზე და წინა პასუხებს შეადარონ. გამოიტანონ დასკვნა: შეიცვალა თუ არა საგნების მდებარეობა მათი (მოსწავლეების) გადაადგილების შემდეგ?

დასასრულ, მოკლედ შეაჯამეთ ჩატარებული აქტივობა და სთხოვეთ მოსწავლეებს, შინ კომპასის გამოყენებით დაადგინონ, მათი სახლიდან რომელ მხარეს მდებარეობს ესა თუ ის ობიექტი, მაგალითად, მაღაზია, ხე, ავტოფარეხი.

მზის საათი

გაკვეთილის მიზანია: მოსწავლეებმა დაამზადონ მზის საათი და შეძლონ მისი მეშვეობით ჩრდილზე დაკვირვება.

საჭირო მასალა: 50 სმ სიგრძის სწორი ჯოხი, მუყაოს ან ფანერის ნაჭერი (50X50 სმ), სადგისი (ან მაკრატელი), წებო, ცარცი.

მსვლელობა:

1. წინარე ცოდნის გააქტიურება

სთხოვეთ მოსწვალეებს, გაიხსენონ ბუნების გაკვეთილზე ნასწავლი მასალა და უპასუხონ კითხვებს:

* საიდან ამოდის მზე? (აღმოსავლეთიდან)

* როგორ გადაადგილდება მზე ცის თაღზე? (ჯერ სულ ზევით და დასავლეთისკენ იწევს, ხოლო მას შემდეგ, რაც შუადღისას ცაზე უმაღლეს წერტილს მიაღწევს, ქვემოთ ეშვება და დასავლეთისკენ მიემართება, სანამ ჰორიზონტს არ მიეფარება)

* როგორ იცვლება საგნის ჩრდილი ცაზე მზის მოძრაობისას? (ჩრდილი ცაზე მზის მოძრაობას მიჰყვება: მიმართულებას იმის მიხედვით იცვლის, საიდან ეცემა მზის სინათლე სხეულს)

* რა სიგრძისაა ამ დროს საგნების ჩრდილი? (შუადღისას საგნების ჩრდილი ყველაზე მოკლეა)

* როდის არის მზე ჰორიზონტზე ყველაზე მაღლა? (შუადღისას)

* როგორ იცვლება ჩრდილის სიგრძე დღის სხვადასხვა მონაკვეთში? (დილით და საღამოს ჩრდილი გრძელია, ხოლო შუადღისას – ყველაზე მოკლე)

* რომელ მიმართულებას გვიჩვენებს შუადღის ჩრდილი? (ყოველთვის ჩრდილოეთის მიმართულებას)

2. პრაქტიკული მუშაობა – მზის საათის დამზადება

სთხოვეთ მოსწავლეებს, იმუშაონ თქვენი ინსტრუქციის მიხედვით:

ა) შუაში გახვრიტონ მუყაოს (ან ფანერის) ნაჭერი;

ბ) ნახვრეტში ჩაასხან წებო და შიგ ჯოხი ჩაარჭონ;

გ) მუყაო (ფანერი) გაიტანონ გარეთ და მზით განათებულ ადგილას დადონ;

დ) ჯოხის ირგვლივ 1 მეტრი რადიუსის წრე შემოხაზონ;

ე) საათში ერთხელ დააკვირდნენ და აღნუსხონ ფურცელზე ჯოხის ჩრდილის სიგრძე და მიმართულება;

ვ) თითოეულ მდებარეობას მიუწერონ შესაბამისი დრო;

ზ) დღის ბოლოს ფურცელზე მონიშნული წერტილები შეაერთონ. შედეგად ისინი მიიღებენ დანაყოფებიან ფურცელს, რომელზეც ჩრდილი მოძრაობს, ანუ მზის საათის ციფერბლატს შექმნიან.

სთხოვეთ მოსწავლეებს, უპასუხონ კითხვებს:

* რა ფორმის ხაზი მიიღეთ წერტილების შეერთებით?

* როგორ იცვლებოდა ჩრდილის სიგრძე დღის განმავლობაში? (მოკლდებოდა)

* რა მიმართულებას აჩვენებს ჩრდილი დილით, საღამოს და შუადღისას? (ჰორიზონტზე მზის მდებარეობის შესაბამისად, ჩრდილი დღის განმავლობაში იცვლის მიმართულებასა და სიგრძეს. დილით გრძელია, შუადღისას – მოკლე, საღამოს კი ისევ გრძელდება. დილით ის მიმართულია აღმოსავლეთით, საღამოს – დასავლეთით, შუადღისას კი ჩრდილოეთით)

* რა დაამზადეს მათ? (მზის საათი).

* რა ჰქვია მუყაოს შუაში აღმართულ ჯოხს? (გნომონი)

მზის საათი

მეორე დღეს კიდევ ერთხელ შეამოწმებინეთ მოსწავლეებს მზის საათი: სთხოვეთ დააკვირდნენ, ზუსტად იმავე მდგომარეობას იკავებს თუ არა ციფერბლატზე დღის სხვადასხვა დროს ჯოხის (გნომონის) ჩრდილი.

გაითვალისწინეთ, რომ დროის გასაგებად ციფერბლატი მზეზე ზუსტად ერთსა და იმავე ადგილას უნდა მოათავსოთ.

გაკვეთილის ბოლოს უთხარით მოსწავლეებს, რომ ძველად, სანამ ისრებიან საათს გამოიგონებდნენ, ადამიანები მზის საათს იყენებდნენ. მზის საათზე ჩრდილი ისარივით მოძრაობს და დროს აჩვენებს. საათი საკმაოდ ზუსტია, მაგრამ ერთი ნაკლი აქვს: სიზუსტეს მხოლოდ რამდენიმე დღე ინარჩუნებს, უკვე ორი კვირის შემდეგ კი შესამჩნევი გახდება, რომ დროს არასწორად აჩვენებს. ეს იმიტომ, რომ ცაზე მზის მოძრაობის ხაზი (ტრაექტორია) წელიწადის დროების მიხედვით იცვლება. შესაბამისად, ორი კვირის შემდეგ, მაგალითად, დილის 11 საათზე მზე ცაზე სულ სხვა წერტილში იქნება. თუმცა არსებობს სხვანაირი საათებიც, რომლებიც ყოველთვის ზუსტ დროს აჩვენებს.

რეკომენდაცია:

სკოლის ეზოში მზის საათის დასამზადებლად დაწვრილებითი ინფორმაციის ნახვა შეგიძლიათ საიტზე:

www.sunclocks.com/pics/fs-001.htm

გოგონას დიდებაზე ფიქრი გულშიც არ გაუვლია 

ყველაფერი არც ისე რთულად არის და არც ისე მარტივად. უნდა ითქვას, კლასიკური და პოპულარული მუსიკის საზღვრების გადაკვეთა კარგა ხანია შემჩნეულია. არ უნდა გაგვიკვირდეს, ეგრეთ წოდებული, „არასერიოზული“ მუსიკა მუდმივად „სერიოზული“ მუსიკის გავლენის ქვეშ რომ ექცევა. მუსიკალური განათლების მიღების საფუძველი ხომ რთული და დამქანცველი მრავალფეროვანი კლასიკური რეპერტუარის შესწავლაზე დგას, საიდანაც თავისუფალი არჩევნის სახით „ტკბილ“ ნაყოფს უკვე კენწეროში მოვიპოვებთ. მყარი ნიადაგი კი საკუთარი გზის შერჩევა-პოვნაში ძალიან გვეხმარება.

რაღა თქმა უნდა, ზევით აღნიშნულ გავლენას წერილის ვერც მთავარი პერსონა გაურბის, თუმცა მის ინტერესს უფრო „ახალი“, XX საუკუნის მუსიკა წარმოადგენს. ლაბირინთი, რომლის გავლაც ამ წერილით მოგვიწევს, საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე უცნაური ადამიანის სამყაროს შეეხება.

ექსცენტრული მდიდარი წარმოსახვის ისლანდიელი მომღერლის, კომპოზიტორისა და მსახიობის შემოქმედება ერთდროულად ალტერნატიულ როკს, ინდი პოპს, IDM, ტრიპ ჰოპს, მოდერნ კლასიკს ითავსებს. „მუსიკალური ხმაური“, რომელსაც საკულტო ისლანდიელი გვთავაზობს, მუდმივად ექსპერიმენტების სიყვარულითაა განპირობებული. ის თანამედროვე სცენის ერთ-ერთი ყველაზე ეპატაჟური და ზეორიგინალური ხელოვანია. ამ ექსცენტრული გარეგნობის მიღმა უკიდურესი თვითგამოხატვისთვის დიდზე დიდი, დაუღალავი შრომა დგას.

***

ისლანდიელმა მუსიკოსმა კარიერა არც მეტი, არც ნაკლები 11 წლისამ დაიწყო. თუმცა მოვლენებს წინ ნუ გავუსწრებთ და ყველაფერი თავიდან დავიწყოთ.

ვინაიდან ისლანდიაში გვარები საერთოდ არ არსებობს, ჩვენი მთავარი პერსონის გვარს გვერდი ინტერესის გარეშე ავუაროთ და მხოლოდ მისი სახელით დავკმაყოფილდეთ. იმ მხარეში სახელის დარქმევასთან ერთად მიღებულია მამის ან დედის სახელის დამატება. მაგალითად, ბიორკ გუდმუნდსდოტირი. აქ სახელი „ბიორკი“ სცენური ფსევდონიმი არ გეგონოთ, ის ისლანდიურად „არყის ხეს“ ნიშნავს, ხოლო გუდმუნდსდოტირი – გუდმუნდის ქალიშვილს.

ბიორკ გუდმუნდსდოტირი 1965 წლის 21 ნოემბერს რეიკიავიკში, თავისუფალი შეხედულებების მქონე ჰიპების ოჯახში დაიბადა. აიკიდოს მასწავლებლისა და ელექტრიკოსის ქალიშვილმა არაერთხელ დაგვარწმუნა, რომ ვიკინგების ნამდვილი შთამომავალია, ძლიერი, შეუპოვარი ხასიათით, აბსოლუტური უკომპლექსობით, ელფის სიმაღლითა და ესკიმოსის მსგავსი ვიწრო თვალებით.

ბიორკის ჰიპი დედა ისლანდიაში ყველაზე გრძელი თმითა და მაროკანული სამაჯურებით იყო განთქმული. ქალიშვილის დაბადების შემდეგ მშობლები ერთმანეთს დაშორდნენ, თუმცა დედა მეორედ დაქორწინდა. სამი წლის ბიორკი ჰიპ მამინაცვალთან, ყოფილ გიტარისტთან იზრდებოდა, რომელსაც არც მუშაობა უყვარდა და არც დისციპლინა. დღეებს ბიორკთან ზღაპრების მოყოლასა და გართობა-თამაშში ატარებდა. ბავშვისთვის მკაცრი აღმზრდელი ვერც დედა აღმოჩნდა. საბოლოოდ კი აღმოჩნდა, რომ მშობლებმა გოგონას პიროვნულ ჩამოყალიბებაზე უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინეს.

ჰიპების კომუნად ქცეული ოჯახი თავშეყრისა და გართობის საუკეთესო ადგილი იყო მხატვრებისთვის, მუსიკოსებისთვის და სხვა საინტერესო პიროვნებებისთვის. პატარა ბიორკს მოზრდილები დღე და ღამე სიამოვნებით უყვებოდნენ ზღაპრებს, უმღეროდნენ სიმღერებს. ბიორკი პატარაობიდანვე ჰიპების გავლენის ქვეშ მოექცა და მათ შეხედულებებსაც იზიარებდა. მომავალში, ეს ბოჰემური ატმოსფერო ბიორკის მოწოდებისა და მუსიკალური განათლების საფუძველი ხდება.

„ისლანდიაში იმ უმცირესობას წარმოვადგენდი, რომელიც ჰიპების ათი ადამიანისგან შემდგარ კომუნაში იზრდებოდა და სადაც ერთადერთი ბავშვი – მე ვიყავი. აქ გაიარა ბავშვობის წლებმა. ჰიპების კულტურამ ჩემს ცხოვრებაში მყარად გაიდგა ფესვები. ამ ოჯახიდან მუდამ უცნაური მოწოდებები მოისმოდა: „მოდი, კედლები იისფერი პეპლებით მოვხატოთ“, „ორი დღე მხოლოდ ბანანი ვჭამოთ“ და ა.შ. ყველას გრძელი თმა ჰქონდა. ყველა ვეგეტარიანულ საჭმელს მიირთმევდა და შეუსვენებლად უსმენდა ჯიმი ჰენდრიკსს. ყველას უყვარდა ერთმანეთი და ენდობოდა ერთმანეთს. ჩამოყალიბებული ატმოსფერო ნამდვილ ბედნიერებას ჰგავდა. საღამოს შემეძლო დასაძინებლად არ წავსულიყავი, ვიდრე თავად არ მოვისურვებდი. არაფერს მიკრძალავდნენ. ნდობის ეს გარემო თვითგამოხატვის სრულ შესაძლებლობას იძლეოდა. ყოველგვარი უხერხულობის გარეშე შეგეძლო ნებისმიერი რამის შექმნა. საერთოდ, ადამიანები უხერხულობის გამო საკუთარ გრძნობებს ვერ გამოხატავენ. იმის გამო ღელავენ, რას იფიქრებენ მათზე სხვები, რისკის ეშინიათ. მე კი მუდამ ვრისკავ. ეს ერთადერთი ხერხია შთამაგონებელი ხელოვნების შექმნის. რისკი თავისთავად ძალზე შთამაგონებელია. უფროსები მასწავლიდნენ ყველაფრის ყველასთვის განაწილებას, საქმის ბოლომდე მიყვანას, არავის და არაფრის შიშს, ყოველი დღის უკანასკნელ დღედ მიჩნევასა და სისხლსავსედ გატარებას“ , – იხსენებს ბიორკი.

ახირებულმა და თავნება გოგონამ დამოუკიდებელ ცხოვრებას ადვილად აუღო ალღო. ყველაფერს აკეთებდა, რასაც მოისურვებდა. „სანადიროდ ხშირად დავდიოდი, კოცონზე ნანადირევს ვამზადებდი და ველურ ბუნებაში სრულიად მარტო დღეების განმავლობაში „ვიკარგებოდი“. გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ პირველი დამოუკიდებელი შენაძენი კარავი და საძილე ტომარა იყო“. ცხოვრობდა გოგონა თავისთვის „ტყეში“, დიდებაზე ფიქრი გულშიც არ გაუვლია.

გოგონას უსაქმური და უდარდელი ატმოსფერო, რა თქმა უნდა, ძალიან ხიბლავდა, მაგრამ როდესაც წამოიზარდა, ვერ იგუა.

ბიორკი მუსიკალურ ბავშვად დაიბადა. ერთი წლის ასაკში მუსიკის ხმაზე ინაბებოდა. ორი წლისამ ყველა სიმღერა მიუზიკლიდან „მუსიკის ჰანგები“ ზეპირად იცოდა, რაც გახდა კიდეც ხანგრძლივი ურთიერთობის საფუძველი „მუსიკის სასწაულებთან“.

როგორც ზევით აღვნიშნე, ბიორკს თავისუფლებისა და თვითგამორკვევის უნარი დედამ განუვითარა. ბიორკმა პატარაობიდანვე იცოდა, რომ აქვს პროფესიის, ცხოვრების წესის თავისუფალი არჩევანი და უკვე მოზარდობისას გააცნობიერა, რომ მისი ბედი მხოლოდ მისსავე ხელშია.

მამინაცვალი გოგონას ძალზე დიდ დროს უთმობდა. ზღაპრული ატმოსფეროს შექმნის გარდა, მისთვის გიტარაზე სხვადასხვა სახის მუსიკასაც უკრავდა. ერთად ამუშავებდნენ მელოდიებს, არჩევდნენ აკორდებს, წერდნენ ტექსტებს სიმღერებისთვის.

5 წლის ბიორკი დედის და მამინაცვლის წყალობით უკვე ფლეიტასა და ფორტეპიანოზე უკრავდა. მუსიკალური სკოლის ორკესტრში არფაზე დაკვრას და სიმღერასაც დაეუფლა. მისი განსხვავებული ნამღერი გულგრილს არავის ტოვებდა. მიუხედავად იმისა, რომ არც გამები და არც სასწავლო პროგრამა იზიდავდა, ნაწარმოების სრულყოფამდე მიყვანას მაინც ყოველთვის ცდილობდა.

ბუნებრივია, ზღაპრებით გამოკვებილი და აბსოლუტურად თავისუფლების მოყვარე უკონტროლო ბავშვი ჩვეულებრივი ვერ იქნებოდა. შესაბამისად, ვერც ჩვეულებრივ გარემოს შეეგუებოდა ადვილად, ვერც ჩვეულებრივ მუსიკას შექმნიდა და ვერც ჩვეულებრივად იმღერებდა.

რეიკიავიკის მუსიკალურ სკოლაში ერთ-ერთ საჩვენებლ კონცერტზე, სადაც ბავშვები ლექსებს კითხულობდნენ და მღეროდნენ, 11 წლის ბიორკმა „I love to love” იმღერა, რომლის ბრწყინვალე შესრულებამ მასწავლებლები აღაფრთოვანა. ნამღერი მამინაცვლის ინიციატივით მუსიკის მასწავლებელმა ისლანდიის რადიოს გადასცა. ჩანაწერის ეთერში გაჟღერების შემდეგ ხმის ჩამწერმა სტუდიამ პატარა მომღერალთან კონტრაქტიც დადო. რადიოთი წარმატების შემდეგ მშობლებს გოგონას სადებიუტო ალბომის ჩაწერა შესთავაზეს.

„როცა ვკითხულობ, კი არ ვკითხულობ, არამედ ყოველ ლამაზ წინადადებას ნისკარტში ვიქცევ, კამფეტივით ვწუწნი და დიდხანს ვაგემოვნებ, თითქოს ლიქიორს ვსვამ“, _ ამბობს წიგნის ნამდვილი გურმანი ჰანტა, რომელიც კითხვის ვნებით შეპყრობილ პერსონაჟებს შორის უდავოდ გამორჩეულია.

„მხოლოდ მზეს აქვს უფლება ჰქონდეს ლაქები“_ გოეთეს ამ სტრიქონის ეპიგრაფად წამძღვარებით ჩეხი მწერალი ბოჰუმილ ჰრაბალი კამერტონივით ტონს აძლევს თავის რომანს, რომელშიც მკითხველი სამყაროს მრავალ ხმას გაიგონებს, მაგრამ სოლო პარტიის შემსრულებელი იქნება ადამიანი, წიგნებზე შეყვარებული უცნაური კაცი, ცხოვრებისეული ფსკერის ბინადარი, გარიყული და მარტოსული, მაგრამ მაინც ბედნიერი.  წიგნის არაერთი მოყვარული იცის მხატვრულმა ლიტერატურამ. ქართველი მკითხველისთვს კი  ყველაზე გამორჩეული ვასიკო კეჟერაძეა, გურამ დოჩანაშვილის პერსონაჟი, კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა, თუმცა, ამჯერად სხვა პერსონაჟი გვინდა გაგაცნოთ. ეს არის ჰანტა, ბოჰუმილ ჰრაბალის  რომანის, „მეტისმეტად ხმაურიანი მარტოობის“, უჩვეულო გმირი, რომელიც წიგნების სამყაროში ცხოვრობს და მათით საზრდოობს:. „ჩემი ტვინი სხვა არაფერია, თუ არა ჰიდრავლიკური წნეხით დაწნეხილი აზრები, იდეების დასტა“.

ბოჰუმილ ჰრაბალი XX საუკუნის ჩეხი მწერალია, რომელიც ბოლო დროს გაიცნო ქართველმა მკითხველმა  და ძალიან შეიყვარა. ნახსენები რომანის გარდა, თარგმნილია მისი კიდევ ერთი რომანი „ვემსახურებოდი ინგლისის მეფეს“ (ორივე შესანიშნავად აქვს ნათარგმნი სულხან მუხიგულაშვილს).  ჰრაბალს კარგად იცნობენ მსოფლიოში. იგი ნობელის პრემიის ნომინანტიც იყო 1994 წელს.  მილან კუნდერამ ასე დაწერა მასზე: „ყოველთვის მიყვარდა და დღემდე მიყვარს ჰრაბალის წიგნები. მისი პროზა მაღალი პოეზიაა და შეუზღუდავი ფანტაზიის აღმაფრენა.  ასე წერა მხოლოდ ზოგიერთ სახელგანთქმულ ლათინოამერიკელ მწერალს შეეძლო, მაგრამ მათ არ იცოდნენ ჰრაბალის შესახებ და, ვფიქრობ, არც ჰრაბალი იცნობდა მათ.  ერთხელაც იქნება, ყველა დაივიწყებს საბჭოთა ოკუპაციას, იმ წლების შესახებ კი ილაპარაკებენ, რომ ეს იყო დიდებული ეპოქა ჩეხეთის კულტურისა, როდესაც ცხოვრობდა ჰრაბალი, ავტორი რომანისა „მეტისმეტად ხმაურიანი მარტოობა“.

რომანში ერთი პერსონაჟის შინაგანი მონოლოგის საშუალებით ნაჩვენებია უბრალო ადამიანის ბედი თანამედროვე ცივილიზებულ სამყაროში, რომელიც კულტურული კრიზისის ზღვარზეა. სადღაც ქრება მორალურ-ზნეობრივი ღირებულებები და მათს ადგილს მატერიალურ-პრაგმატული ფასეულობები, თავბრუდამხვევი ტექნოლოგიური მიღწევები იკავებენ. მწერალი გვიხატავს ადამიანის, როგორც მოაზროვნე სულიერი არსების გაუფასურებას, თავის თავში ჩაკეტილობას, რომელიც გამოსავალსა და ადგილს ვეღარ პოულობს რეალურ გაუცხოებულ სამყაროში.

ბოჰუმილ ჰრაბალი მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი თაობის წარმომადგენელია, მრავალჭირნახული. ცნობილია, რომ ამ რომანის გმირივით, თვითონაც მუშაობდა მაკულატურის მწნეხავად 1952-58 წლებში. ჰანტას შეგრძნებები და რელიგიურ-ფილოსოფიური წარმოდგენები, რა თქმა უნდა, ნაკვებია ავტორისეული გამოცდილებით. ის არის მომსწრე 1968 წლის პრაღის გაზაფხულისა, როდესაც საბჭოთა ჯარები შეიჭრნენ პრაღაში და დემოკრატიული გარდაქმნების წყურვილი ძალადობით  ჩაკლეს. მწერალმა ამ რომანის  სამი ვარიანტი დაწერა 1973- 76 წლებში, მაგრამ ცენზურას ვერა და ვერ გააღწია და  მხოლოდ 1989 წელს დაიბეჭდა. სიმბოლური იყო მისი გარდაცვალებისა თუ თვითმკვლელობის ამბავი. 82 წლის მწერალი საავადმყოფოს მე-5 სართულის ფანჯრიდან საკენკს უყრიდა მტრედებს და გადმოვარდა 1997 წლის 3 თებერვალს. მისი რომანების წაკითხვის შემდეგ კი მკითხველს უჩნდება განცდა, რომ ჰრაბალისთვის სიცოცხლეში გადადგმული ეს ბოლო ნაბიჯი ისეთივე არტისტული იყო, როგორც, მაგალითად, ჰანტას თვითმკვლელობა. მან თითქოს უბრალოდ სხვა გზა აირჩია, ჰაერის არამატერიალური სივრცის ბინადრად იქცა.

რომანის მთავარი გმირი ჰანტა პრაღის ერთ-ერთ ნახევრადბნელ სარდაფში ტონობით გადაყრილ სხვადასხვა ხასიათის, ჟანრის, ფორმატის, ხარისხის გადაყრილ წიგნებს წნეხს. თავიდან მოშორებული წიგნები, რა თქმა უნდა, გვახსენებენ  რეი ბრედბერის რომანს „451 ფარენჰეიტით“. ამ რომანშიც აქტუალურია კრიტიკა ტოტალიტარული რეჟიმისა, რომელიც ამონებდა ადამიანს და ისე აჩლუნგებდა, რომ საკუთარ  ბედნიერებასა და უბედურებას ვეღარ არჩევდა, რომელიც სამყაროდან განდევნიდა ღმერთს, მისტიკას და იმგვარ ხელოვნებას, რომელიც ზეგრძნობად განზომილებებს აზიარებდა მკითხველს. ჰანტას ამგვარი ცხოვრება ერთგვარი პროტესტია რეალობისა, სადაც ადგილი არ რჩება თავისუფალი აზროვნებისთვის, სადაც სოციალისტური შრომის ბრიგადები ერთსულოვნად და ავტომატურად ირჯებიან, სადაც აღარსად არის ინდივიდუალური აღქმა და ესთეტიკაც იდეოლოგიზირებულია.  ჰანტა კი ცხოვრობს თავის სამყაროში, რომელსაც ასაზრდოებს მოგონებები და წარმოსახვანი, ორივე გამდიდრებულ-გამრავალფეროვნებულია მსოფლიო ლიტერატურისა და ფილოსოფიის წიგნების კითხვით.

წიგნებმა ის მიაჩვიეს აზროვნებას, რაც გამეფებული მატერიალიზმის დაძლევაში ეხმარება. ამიტომაც რომანი სავსეა ცხოვრებასა, სიცოცხლესა, სიკვდილსა თუ ბედისწერაზე მისი გონებამხვილური აზრებითა და დაკვირვებებით. მას ლამაზად მიაჩნია წიგნამდელი ხანა, როცა მთელი აზრები ადამიანების მეხსიერებაში იყო ჩაწერილი. მაშინ ვინმეს წიგნების განადგურება რომ მოენდომებინა, წნეხში ადამიანის თავების გატარება მოუწევდა, მაგრამ არც ეს უშველიდა საქმეს, რადგან „ჭეშმარიტების შემცველი აზრები გარედან მოდის, ჩვენ გვერდით არსებობს“. მისი აზრით, „ტყუილად წვავენ წიგნებს და თუ წიგნებში რამე ჭეშმარიტება წერია, მათი წვისას მხოლოდ ჩუმი სიცილი ისმის, რადგან რიგიანი წიგნი სადღაც სხვაგან და გარეთ იყურება“. „როდესაც კარგ წიგნში ვიყურები და თან დაბეჭდილი სიტყვებისგან ვთავისუფლდები, სხვა არაფერი ჩრება, გარდა არამატერიალური აზრებისა, რომლებიც ჰაერში დაფრინავენ, ჰაერს ეყრდნობიან, ჰაერით იკვებებიან და ჰაერს უბრუნდებიან, რადგან, ბოლოს და ბოლოს, ყველაფერი ხომ ჰაერია, თან არსებობს, თან არა, როგორც წმინდა ზიარებისას სისხლი“. ჰანტა ლუდსაც მხოლოდ იმისთვის სვამს, რომ უკეთ შეაღწიოს წაკითხულის გულში.

მწერალი ისეთი ექსპრესიით, ლაღად, იუმორით მოაყოლებს თავის პერსონაჟს ამბებს, რომ უნებურად აღწერილი მოვლენების თანამონაწილედ აქცევს. ჩვენ თვალწინ გაიელვებს ჰანტასა და მაჩინკას, ჰანტასა და ბოშა ქალების თუ სხვა ადამიანებთან ურთიერთობის სურათები. ჰანტა შეცვალა წიგნებთან ურთიერთობამ. სარდაფის ჩაკეტილი სივრცე მისთვის იქცა ერთგვარ კარიბჭედ სხვა განზომილებებში შესაღწევად.    „სამეცნიერო ლექსიკონებს დავემსგავსე“,  _ ფიქრობს იგი, – „საკმარისია ოდნავ დავიხარო და თვით სიბრძნე გადმომდინდება. ჩემდა უნებურად ვარ განათლებული და ისიც კი არ ვიცი, რომელი აზრებია ჩემი, ჩემში დაბადებული და რომელი _ ამოკითხული“.  ჰანტა  თავბრუდამხვევი აზარტით ასაფლავებს უსულგულოდ გადაყრილი წიგნების გროვებს. მან რელიგიური რიტუალის რანგში აიყვანა ეს ხელობა, რათა ცხოვრებისთვის აზრი მიენიჭებინა. ის არ ცვლის რეალობას, არამედ რეალობის შუაგულში იჭრება და ხედავს, ადამიანს შეუძლია ნებისმიერ უბადრუკ  სინამდვილეს აღემატოს თავისი შინაგანი სულიერ-გარდამქნელი ძალით. მაკულატურის საწნეხი ერთადერთი დანადგარია, რომელიც მის ცხოვრებას ღირებულებას ანიჭებს. მასთან ურთიერთობაში იცვლება და იზრდება.   იგი  35 წელია მუშაობს ამ საქმეზე, გულმოდგინედ და ბეჯითად წნეხს ათასი შინაარსისა და ფორმის წიგნს, რომლებიც ადამიანებმა, სხვადასხვა მიზეზის, სიძველისა თუ იდეოლოგური მიუღებლობის გამო გადაყარეს, თითქოს აღარავის სჭირდება წიგნები, თავის დროზე ხავერდის, ტყავისა თუ სხვა ძვირფასი ყდებით შემკული. მათ გადაწყვიტეს გადაემუშავებინათ და წიგნი ისევ ცარიელ ქაღალდად ექციათ. ჰანტა ამ დასაწნეხად გამზადებულ წიგნებს კითხულობს, უამრავი სახლშიც მიაქვს  და ასე იქმნება იშვიათი გამოცემების უზარმაზარი ბიბლიოთეკა, ჰანტას ცა და მიწა. მას გორებად უწყვია წიგნები ყველა ოთახში, მათ შორის, საძინებელში. აქ ყოველი დაძინებისას შეგრძნება აქვს, რომ ერთხელაც იქნება ჩამოზვავდება და შურისძიებით აღსავსე წიგნები  ქვეშ მოიყოლებენ და ასე ამოხდიან სულს. ასე  და ამგვარად შემოეკითხება მას არა მხოლოდ მხატვრული, არამედ ფილოსოფური, რელიგიური თუ ფსიქოლოგიური ლიტერატურა, მათ შორის, პლატონი, არისტოტელე, კანტი, ჰეგელი, ნიცშე, გოეთე, შილერი, კამიუ, სარტრი და სხვ.  იგი იმ „ნეტარი იდეით იყო შეპყრობილი“, რომ ერთხელაც რაღაც ისეთს ამოიკითხავდა, რაც არსებითად შეცვლიდა, მართლაც, ამ კითხვაში ის სხვა ადამიანად იქცა,  ახალი სამყაროები აღმოაჩინა, სულიერად გამდიდრდა, გაფილოსოფოსდა და  სიცოცხლის ჭეშმარიტი არსს შეიცნო.

მწერალი გვიხატავს ადამიანებს, საკმაოდ განათლებულებს, მათ შორის, უნივერსიტეტის ლექტორებსა თუ სხვა აკადემიური დაწესებულების მუშაკებს, რომლებიც, სამუშაოდან გათავისუფლებულნი, საკანალიზაციო მილების ჯურღმულებში მუშაობენ და იქაც განაგრძობენ კვლევას. საგულისხმოა, ჰანტა როგორ ეკიდება საქმეს, როგორც ხელოვანი, დაწნეხილ ფუთებს გადაყრილი ალბომიდან ამოგლეჯილი ნახატებით ამშვენებს. ხოლო ჩასაწნეხი წიგნების შუაგულში რომელიმე გამორჩეულ წიგნს დებს. ასე ფორმდება გოგენის, ვან გოგის და სხვა ცნობილ მხატვართა ნახატებით დაწნეხილი შეკვრები. თუმცა არის წიგნები, რომლებსაც სიამოვნებით გადაუძახებს არყოფნის სიცარიელეში, ეს არის ჰიტლერზე დაწერილი წიგნები და მისი ფოტოალბომები.

ამ სარდაფის ჯურღმულში, სადაც მისი საწნეხია მოთავსებულ, იგი ცხოვრების შიდაპირს კითხულობს, მის ამაზრზენსა და სასტიკ სახეს ხედავს, ამიტომაც დაასკვნის: „წიგნებითა და წიგნებიდან ვისწავლე, რომ ზეცა არ არის ჰუმანური და ადამიანი, რომელიც ასე ფიქრობს, არც თვითონ  არის ჰუმანური“. ეს სიტყვები რომანში ვარიაციულად რეფრენივით მეორდება. ერთ დღეს, როცა შეკვრებიდან ვან გოგის „მზესუმზირები“ აკაშკაშდნენ, რაღაცა მნიშვნელოვანი შეიგრძნო: „მოულოდნელად გავსხივოსნდი და საკუთარი თავი ლამაზად მომეჩვენა, რადგან იმის ძალა აღმომაჩნდა, რომ არ გავგიჟებულიყავი იმ ყველაფრისაგან, რაც ჩემს მეტისმეტად ხმაურიან მარტოობაში დავინახე და სხეულითა და სულით განვიცადე; გამაოგნებელი ცოდნის გამტარად ვიქეცი, ცოდნისა, რომელიც ამ სამუშაოს შესრულების წყალობით ყოვლისშემძლეობის უკიდეგანო სივრცეებში მაქცევდა“. ასე შეიძენს მნიშვნელობას სათაურად გამოტანილი ოქსიმორონი. ჰანტას მარტოობა სიჩუმით კი არა, უჩვეულო ხმაურით არის სავსე და ეს ხმები უკიდეგანო სამყაროს იმ სივრცეებიდან მოდის, წიგნების ფერადოვან განზომილებებად რომ იქცნენ.

დაწნეხილ წიგნებში თაგვების მთელი ოჯახებიც იწნიხებოდნენ. ჰანტა ერთ დღეს უსამალავოდ დარჩენილი თაგვის მზერას შეეფეთა და იფიქრა: „თაგვი თვალებში მიყურებდა, მე კი კანკალმა ამიტანა, რადგან ვხედავდი რომ იმ წამს თაგვის თვალებში რაღაც იმაზე მეტი ანათებდა, ვიდრე ვარსკვლავიანი ცაა ჩემ ზემოთ და მორალური კანონი ჩემში. მეხის გავარდნასავით დამატყდა უცებ არტურ შოპენჰაუერის სიტყვები, რომ უმაღლესი კანონი სიყვარულია, სიყვარული კი თანაგრძნობაა“. სარდაფის ვირთხებზე დაკვირვევისას ის იმასაც აღმოაჩენს, რომ ცხოვრება ბრძოლაა.  გამარჯვებული ვირთხები მალევე იყოფიან საწინააღმდეგო გუნდებად, და ისევ იღვრება სისხლი. მიწისქვეშაც იგივეა, რაც მიწის ზემოთ.

უმნიშვნელოვანესია ეპიზოდი, როდესაც ჰანტას ლაო ძი და ქრისტე ევლინებიან სარდაფში. ისინი ცხოვრების ორ განსხვავებულ გზას განასახიერებენ: „ვხედავდი, რომ ქრისტე სულ მაღლა და მაღლა მიიწევს, ლაო-ძი კი უკვე მწვერვალზე დგას. ვხედავდი მგზნებარე ახალგაზრდა კაცს, რომელსაც სამყაროს შეცვლა სურს, მოხუცი კი მორჩილად იყურება ირგვლივ და საწყისებთან მიბრუნებით საფუძველს უყრის თავის მარადისობას. ვხედავდი, რომ ქრისტე ლოცვით ქმნის რეალობას, რომელიც სასწაულისკენ მიილტვის, ლაო-ძი კი ბუნების კანონების დიდ გზას მიუყვება“. სარდაფის ნაგავში ეს პატარა ადამიანი საკუთარ თავში ღვთაებრივ ნაპერწკალს აღმოაჩენს და სიკეთის იმ ნაპერწკალს გააღვივებს, რომლის სინათლეში ღმერთს იხილავს. ერთ ეპიზოდში, როდესაც ჰანტა ცაში ფრანს უშვებს, უცნაური შეგრძნებები ეუფლება: „მთელი სხეულით ავკანკალდი, უეცრად ფრანი ღმერთად მომეჩვენა, მე ძე ღვთისა ვიყავი, კანაფი კი _ სულიწმინდა, რომლითაც ადამიანი ღმერთს უკავშირდება, ნდობით აღსავსე ურთიერთობას ამყარებს და ელაპარაკება ღმერთს“.

ცხოვრება იცვლება. ჰანტა ერთ დღეს აღმოაჩენს, რომ უფრო დიდი დასაწნეხი დანადგარი შექმნეს, ძალიან მალე კი სამუშაოდან დაითხოვენ, ცარიელი ქაღალდების შემფუთავად უპირებენ გადაყვანას. ეს კი მისთვის ტრაგედიაა, რადგან მხოლოდ წიგნებთან ერთად შეუძლია ცხოვრება.  ჰანტა მიხვდება, რომ მისი ადგილი წიგნებშია, ამიტომაც თავის დასასრულს თვითონვე გამოგონებს.  საწნეხში ჩაწვება, ხელში საყვარელი ნოვალისის წიგნს დაიჭერს, თან იმ გვერდზე გადაშლის, სადაც წერია: „ყოველი საყვარელი საგანი სამოთხის ბაღის ცენტრია“. ეს დაცემა, თანვე,  მისი ამაღლებაცაა. იგი სხვა წიგნებთან ერთად შეურთდება უსასრულო სამყაროს ფურცლოვან სიცარიელეს. მკითხველს უჩნდება იმის განცდაც, რომ მას სურს იქცეს თეთრ ფურცლად, რომელზედაც შემდგომ ისევ დაწერენ, წაშლიან და ასე მიმოიქცევა ყოფნა არყოფნის დაუსრულებელ წრეზე, ამგვარად ეზიარება ანონიმურ უკვდავებასა და მარადიულობას.

თხრობას თავბრუდამხვევი რიტმი აქვს, რომელიც მკითხველს ტალღებივით ჩაითრევს და ატრიალებს ჰანტას რეალურსა თუ წარმოსახულ სივრცეებში, ასოციაციების ნაკადებში. თხრობის ამ განსხვავებული მანერისთვის, როგორც მთარგმნელი აღნიშნავს, თვითონ ჰრაბალსვე უწოდებია უცნაური  მრავალმნიშვნელოვანი სახელი „პაბენი“. პაბენის სტილით მოსაუბრე ყოველივეს, წარმოსახულსა და გამონაგონს, აწმყოსა და წარსულს, ერთ სიბრტყეზე აღიქვამს, ნანახს, გაგონილს თუ წაკითხულს ერთნაირი ვნებითა და გატაცებით ჰყვება და თვით ამ ამბის მოყოლის პროცესს განიცდის, როგორც სიცოცხლეს.

1996 წელს ამ რომანის მიხედვით რეჟისორმა ვერა კეისმა ფილმი გადაიღო, რომელშიც ჰანტას როლს ფილიპ ნუარე ასრულებს. ხოლო 2007 წელს ამერიკელმა რეჟისორმა ჟენევიევა ანდერსონმა თოჯინური ფილმი გადაიღო რომანის მოტივების მიხედვით, რომელშიც ჰანტას  თოჯინას პოლ ჯიამატი ახმოვანებს. ქართული გამოცემის ყდა სწორედ ამ ფილმიდან აღებული თოჯინით არის გაფორმებული.

შემოდგომის სცენის გამნათებელი ყველაზე შემოქმედებითი კაცი უნდა იყოს დანარჩენ ოთხთა შორის, მზის ნათურას სასწაულს აკეთებინებს. მთავარია ქარი ქროდეს. პარტერიდან და ლოჟიდანაც სასიამოვნო სამზერელია.

ამ დროს ხალხი მუშაობას იწყებს და ძნელად თუ ტკბება. ზაფხული გავლილია, ზურგს უკან დგას და მის სუნთქვას კი გრძნობ ყურთან, მაგრამ ნელნელა სუსტდება. ზოგჯერ ამინდია – კოაბიტაცია ამას ჰქვია – მზე და თოვლი ერთმანეთში ირევა. მოკლედ – მაგარი დროა შემოდგომა. განსაკუთრებით საღამოები. წიგნის კითხვის დრო. ან ტელევიზორთან მისხდომის დრო, ან ინტერნეტთან.

ჩემი რჩევა, როგორც ბიბლიოთეკის დირექტორის, ყველას მოლოდინით, მარტივი უნდა იყოს – იკითხეთ წიგნები, ყველგან და ყოველთვის. მაგრამ არის ხოლმე, მოწოდება გაუგებარად რჩება. განსაკუთრებით სტუდენტებისთვის და მათი თაობისთვის – ხალხისთვის, რომელსაც ინფრომაცია შეუძლია რომელიმე ვიკისაიტზე ამოიკითხონ, ხოლო სიამოვნება თუ კათარზისი პლეისთეიშენის თამაშითაც მიიღონ. მე თუ მკითხავთ, წიგნის კითხვა აუცილებელი მართლაც არ არის. წიგნს, ანუ ამ შემთხვევაში ცხადია ვგულისხმობ მხატვრულ ლიტერატურას ყველას არ უნდა კითხულობდეს. მისი დაძალება დანაშაულიც კია. ლიტერატურის  ვინმესთვის შეყვარება წარმოუდგენელია ამბავია, თანდაყოლილი საქმე მგონია ეს. ავადმყოფობა – გნებავთ. აი, როგორც სცენის მტვერი და ამგვარი ამბები. იწამლები და მათით ცხოვრობ. ასე გრძელდება სულ – ციხეშიც და საავადმყოფოშიც მათ გვერდით გინდა – ვერც შენ შორდები და თითქოს, რაღაც ძალით, არც ისინი გიშორებენ.

ასე რომ, ნუ ვიქნებით მიამიტები. არ წაიკითხოთ წიგნები, თუ:

• თუ ტომ და პასუხი არ არის, თქვენთვის ყველაზე დიდი პასუხი არ არის.
• თუ სხვების ცხოვრებით ცხოვრება გაფრთხობთ, მეტიც– სხვისი სიკვდილით სიკვდილი გაშინებთ ანუ სიკვდილამდე ბევრჯერ სიკვდილი
• თუ ლუარსაბობა და ტარიელობა ვერ შეძელით. აი, ასე – ერთად ვერ შეძელით. პირველი გაგიტყდათ და მეორე – გეძნელათ.
• თუ რომელიმე ტანკა ან ჰაიკუ დაიწყეთ და ბოლომდე ვერ წაიკითხეთ
• თუ ალუდა ქეთელაური მხოლოდ თემთან დაპირისპირებული და მეტიც – გამარჯვებული გმირი გგონიათ
• თუ ხანდახან პეპისავით არ ფიქრობთ : ,,ვფიცავ არასდროს გავიზარდო იმაზე მეტი,რომ წვიმაში ყვავილების მორწყვის შემრცხვეს!’’
• თუ სიცრუის გეშინიათ. რომ დაგამშვიდოთ – სიცრუის სიბრძნის.

ცოტა პათეტიკურია არა? ასეა. მაგრამ მაშინაც ნუ წაიკითხავთწიგნებს, თუ მანერულობა გაშინებთ.

ხოლო სხვა შემთხვევაში მათი წაკითხვა ჯანმრთელობას არ ავნებს, მხოლოდ მცირე უკუჩვენებები აქვს. ჩემი საშემოდგომო რჩევებიც ეს არის.