მადონა ოქროპირიძე ახლა სამოცი წლისაა და კოდის იძულებით გადაადგილებულ პირთა დასახლებაში ცხოვრობს. სახლ-კარის მიტოვება მას 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომმა აიძულა. 2008 წლამდე ის დისევში, ცხინვალის რეგიონში ცხოვრობდა. იმ დროს ქმარი უკვე ათი წლის გარდაცვლილი ჰყავდა და სამი შვილის მომავალზე მარტო ზრუნავდა.

თავისი სოფელი უკანასკნელად 2008 წლის 11 აგვისტოს ნახა. ახსოვს, როგორ ფეთქდებოდა და ერთბაშად ეკიდებოდა სახლებს ცეცხლი… მისი სახლიც მაშინ დაიწვა.

ასე დაიწყო მისი დევნილობის ისტორია. 50 წლისა, ცხოვრების ახალ სირთულეებს უნდა შეჭიდებოდა, ისევ მარტოს ეზიდა ახლა უკვე დევნილობის მძიმე ტვირთი, უცხო გარემოს შეგუებოდა, შვილების დაბინავებაზე ეზრუნა, ომის აჩრდილს თუ ვერ ჩამოიშორებდა, მასთან ერთად ცხოვრება მაინც ესწავლა…

კოდის იძულებით გადაადგილებულ პირთა დასახლებაში სათემო განათლების ცენტრს ნებისმიერი შემხვედრი მიგასწავლით. დასახლებაში დევნილთა 450 ოჯახი ცხოვრობს. ოცი მათგანი კოდორის ხეობიდანაა, დანარჩენები – ცხინვალის რეგიონიდან. სამუშაო დღეა. საცხოვრებელი კორპუსების წინ კაცები ჭარბობენ: ეწევიან, საუბრობენ… ღრუბლიან ამინდში აქ ფერები უფრო მეტად მუქდება, დევნილთა ხუთსართულიანი კორპუსებიც უსახურდება, მიუხედავად ლურჯ-ყვითელი საღებავისა, ჭრელაჭრულა სარეცხისა…

ათი წლის წინ კოდაში ჩამოსახლებულ პირებს, გარდა იმისა, რომ ახალ გარემოში ცხოვრება უნდა ესწავლათ, საარსებო სახსარიც უნდა ეპოვათ; უნდა შეგუებოდნენ, რომ უხვმოსავლიანი მიწები დაკარგეს და ახლა სხვა ცოდნა, სხვა უნარ-ჩვევები დასჭირდებოდათ ოჯახების გამოსაკვებად. ბევრმა ეს მოახერხა მას შემდეგ, რაც კოდის დევნილთა დასახლებაში ახალი სივრცე გაჩნდა.

DVV International-ის მხარდაჭერით არაფორმალური განათლების ხელშემწყობი პირველი ცენტრები საქართველოში 2006 წელს გაიხსნა, 2014 წელს კი შეიქმნა საქართველოს ზრდასრულთა განათლების ქსელი, რომელიც საქართველოს შვიდ რეგიონში ზრდასრულთა განათლების ათ ცენტრს აერთიანებს. ერთი მათგანია კოდის სათემო განათლების ცენტრი. დღემდე აქ უკვე 20 000–მა ბენეფიციარმა გაიარა პროფესიული გადამზადების კურსები – როგორც დევნილებმა, ისე ადგილობრივმა მოსახლეობამ.

კოდის სათემო განათლების ცენტრის კურსები თემში მოთხოვნად პროფესიებზეა ორიენტირებული: კაცები აქ სწავლობენ წყალგაყვანილობისა და ელექტროგაყვანილობის  მონტაჟს და შეკეთებას, მშენებლობას, კაფელ-მეტლახისა თუ ლამინატის დაგებას, შელესვა-შეღებვას, ავეჯის აწყობას, ქალები – თექის სათამაშოებისა და სხვა ხელნაკეთი ნივთების დამზადება. ცენტრში ფუნქციონირებს ორი სოციალური საწარმო, ინგლისურის კურსები ბავშვებისთვის, გიდების გადამზადების კურსები და ტიხრული მინანქრის სახელოსნო.

მადონა ოქროპირიძე კოდის სათემო განათლების ცენტრს 2014 წლიდან ხელმძღვანელობს. იქ მუშაობა იმ დროს დაიწყო, როცა მომავლის ყოველგვარი იმედი გადაწურული ჰქონდა. „კოდაში ჩასახლების პირველ წელს დღიური მუშა ვიყავი. იალურჯაზე დავდიოდით ქალები. დიდი მთაა, რუსთავს გადასცქერის. ეზოს რომ გვიან, იმ ცოცხებს ვკრავდით. მივდიოდით, გაუსაძლის სიცხეში ვამტვრევდით ტოტებს, ვკრავდით და ვაბარებდით. თითო ცოცხში 80 თეთრს გვაძლევდნენ და ასე ვაგროვებდი შვილების სარჩენ ფულს“.

მერე მეზობელმა სთხოვა, ვაკანსიების სანახავად გაჰყოლოდა იქ, სადაც ახლა სათემო განათლების ცენტრია. ვაკანსიებს თვითონაც გადაავლო თვალი და ბიზნესკონსულტირება და პროექტების წერის ტრენერობა აირჩია, რადგან პროფესიით ეკონომისტი იყო და ბიზნესპროექტების წერის გამოცდილება ჰქონდა. განაცხადის შეტანიდან ერთ კვირაში დაიბარეს. მერე ტრენინგებიც გაიარა             და ოფისმენეჯერად დაასაქმეს, თუმცა პროექტების წერის ტრენერობასაც ითავსებდა.

„ცხოვრების ახალ რელსებზე გადავედი. ბევრი რამ არის დამოკიდებული მიდგომაზე და ეს მიდგომა უნდა შეიცვალოს, ჩვენ ყოველთვის მზად უნდა ვიყოთ ახალი ცოდნის მისაღებად“, – ამბობს მადონა და ახლა თვითონვე ცდილობს, ხელი შეუწყოს დევნილთა თემის სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებას, სადაც ნომერ პირველი პრობლემა დასაქმებაა. სათემო განათლების ცენტრში მისულ ბენეფიციარებს ზრდასრულთა განათლების მნიშვნელობაზე ესაუბრება და არწმუნებს, რომ განათლება ცხოვრებას ცვლის, რომ მონდომების შემთხვევაში ყველაფრის მიღწევა შესაძლებელია, რომ ასაკი მეორეხარისხოვანია.

ახლა, როდესაც საკუთარ ცხოვრებას აანალიზებს, ამბობს, რომ უწყვეტი განათლების კონცეფცია მას ყველაზე რთულ პერიოდში დაეხმარა, ფარ-ხმალი არ დაეყარა. ცოდნა, რომელიც 50 წლამდე დააგროვა, ახლა უფრო პრაქტიკულად გამოიყენა და სხვა ტიპის საქმიანობად გარდაქმნა. ახალმა ცოდნამ და უნარებმა ის უფრო გამბედავი და პიროვნულ განვითარებაზე უფრო მეტად ორიენტირებული გახადა. არაფორმალური განათლება გახდა მისი სურვილების ხორცშესხმის იარაღი და ორიენტირი, სამყარო და საკუთარი თავი ახალი კუთხით დაანახა და პიროვნული შესაძლებლობის უკეთ გამოვლენის საშუალება მისცა.

ზრდასრულთა განათლება უწყვეტ სწავლას, უწყვეტ განვითარებას ნიშნავს. განათლების მიღების ეს უწყვეტი პროცესი კი მადონა ოქრიპირიძისთვის ნებისმიერ ვითარებაში ამოსავალი წერტილია. კოდის სათემო განათლების ცენტრის დირექტორი ახლა ბევრ და სხვადასხვა საქმეს ხელმძღვანელობს, ცდილობს, სხვა ბენეფიციარებისთვისაც ეძებოს ნათელი წერტილები, რომ მათაც შეძლონ თავიანთი თავის რეალიზაცია. მადონა ოქროპირიძე ნათელი მაგალითია იმისა, როგორ შეიძლება, უკეთესი და უფრო წარმატებული გახადო საკუთარი ცხოვრება უწყვეტი განათლებით, შემეცნების უწყვეტი პროცესით, როდესაც ამაში ათასი რამ გიშლის ხელს. მადონა ოქროპირიძისთვის დევნილობა იქცა გამოწვევად, რომელმაც სწორედ მაშინ მოახდინა გარდატეხა მის ცხოვრებაში, როცა ამას ვერავინ წარმოიდგენდა.

მაშინ, როცა პატარა გოგო ვიყავი, კითხვა ახალი დაწყებული მქონდა და ასტრიდ ლინდგრენის წიგნებს ერთიმეორის მიყოლებით ვყლაპავდი, იმდენად მოხიბლული ვიყავი მისი გმირების ისტორიებით, არ მიფიქრია, პარალელი გამევლო ამ პატარა გოგო-ბიჭებისა და ჩემს ცხოვრებას შორის.

ახლა ჩემი შვილები არიან პატარა გოგოები და მათთვის ვკითხულობ ძველ და ახალ გამოცემებს. ამჯერად  ზრდასრულ გმირებს ვაკვირდები და ვხვდები, რომ ეს წიგნები ბავშვებს არა მხოლოდ ლიტერატურის მოყვარულებად, სამართლიანობისთვის მებრძოლ, გენდერულად მგრძნობიარე ადამიანებად ჩამოყალიბებაშიც ეხმარება, რეალობისთვის თვალის გასწორებას ასწავლის.

გახსოვთ ემილის მამა, რომელიც შვილს ყველა ოინის შემდეგ ფარდულში კეტავს; და დედა, რომელიც გარდა იმისა, რომ შვილების თავგადასავლებს ლურჯყდიან რვეულში იწერს და მტკიცედ სჯერა, რომ ისინი კარგ ადამიანებად გაიზრდებიან, ყოველ ჯერზე ცდილობს გადაარჩინოს ემილი მამის რისხვას. კი, იქვე წერია, ემილი მშვენივრად ერთობა ფარდულში, ხის კაცუნებს თლის და ზოგჯერ გემრიელ ძეხვებსაც გეახლებათო, მაგრამ, ნორმალურია პატარა ბიჭის ფარდულში გამომწყვდევა ყოველდღიური ფათერაკების გამო? ამაზე წიგნში თვითონ ემილიც ხშირად ფიქრობს და ყოველთვის ბედნიერიც არ არის, როცა ასე სჯიან. მისი თოფუკა და კეპუკაც არ არის შემთხვევითად ამოჩემებული საყვარელი ნივთები. ასე ცდილობს თავის დაჯერებას, რომ როცა უნდა დაიმალება, როცა უნდა ბოროტებას შეებრძოლება.

მიმიხვდით? იმის თქმა მინდოდა, რომ ეს ძუნწი და ჯუჯღუნა კაცი ისეთი ქალის მიერ შექმნილი პერსონაჟია, რომელმაც იცის, რომ, როცა ქალებს დახმარება სჭირდებათ, მეზობელი მოხუცი ქალი მეტ საქმეს აკეთებს, ვიდრე ზოგიერთი კაცი  და ასეთი კაცები თავიანთ სიძლიერეში დასარწმუნებლად სჯიან ბავშვებს, ქალებს დასახარჯ ფულს უთვლიან; დარწმუნებული არიან, რომ ბავშვების აღზრდა მხოლოდ დედების საქმეა  და მათ ჩადენილ შეცდომებზეც დედები არიან პასუხისმგებელი;  თვლიან, რომ ყველაფერი ისე უნდა იყოს, როგორც თვითონ გადაწყვეტენ, რადგან ოჯახის თავები არიან. ასეთი კაცების შვილები სხვა დიდ ბიჭებთან უფრო კარგად ერთობიან და მეგობრობენ (როგორც მაგალითად, ემილი ალფრედთან), ვიდრე მამასთან. ეს კაცები ბევრს კარგავენ.  ისე ცხოვრობენ, ვერ ხვდებიან, რა კარგია, როცა ცოლს ყოველდღიურ ტვირთს უმსუბუქებ, როცა შვილებთან ერთად ეხვევი მხიარულ თავგადასავლებში, როცა ამაყობ შენი ოჯახის წევრებით, როცა შენი არსებობა სხვებს არ ამძიმებს.

მალინი? სტოკჰოლმელი გოგონა კუნძულ სალტკროკაზე, რომელსაც ოჯახის ყველა წევრზე ზრუნვა უწევს და ეს საზრუნავი იმდენად ბევრია, ზოგჯერ იმ ბიჭთან შეხვედრაც კი არ გამოსდის, რომელიც მოსწონს.  გახსოვთ ხომ? მალინს მამა და სამი ძმა ყავს, ორი შედარებით დიდი, ერთი პატარა. მამა დიდი მოუხერხებელი ვინმეა, ბიჭები კი, ცხადია – ონავრები. მალინი ზრუნავს მათ კვებაზე, სისუფთავეზე, უსაფრთხოებასა და ყველა მნიშვნელოვან საკითხზე. სალტკროკაზე სხვა ამბებიც ხდება, ისეთები, რაც ზაფხულის არდადეგებზე ხდება ხოლმე:  ახალი ნაცნობები, მეგობრები, ზღვა და თავგადასავლები, მაგრამ ისეა დაწერილი ეს ყველაფერი, ხვდები, რომ ასეთი ამბები იმიტომ ხდება, რომ არსებობენ მალინი, სხვა ქალები და გოგოები, რომლებიც ყოველდღიურ სიმძიმეს საკუთარ თავზე იღებენ და სხვებს, დიდებსა და პატარებს საშუალებას აძლევენ, გაერთონ, იჭირვეულონ, იკინკლაონ, იცხოვრონ და ისიამოვნონ. თვითონ კი თავიანთი სურვილები და ამბები გვიან ღამით, როცა უკვე ყველა მოვლილია და სძინავთ, დღიურებში წერონ. დღეები ისე გადის, ამ გოგოებს არავინ ეკითხება, ხომ კარგად ხარ, რამე ხომ არ გინდა მოგვიყვე, გაგვიზიარო, იქნებ დაიღალე, იქნებ შენც გინდა, თავს მიხედოო.

მადიკენი და იუნიბაკელი კუდრაჭა წაკითხული არ მქონდა, მაგრამ ძია ნილსონისნაირ კაცებს მრავლად ვიცნობ. ძია ნილსონივით მათაც ჰქონდათ პრობლემები ალკოჰოლთან, არ მუშაობდნენ და ირწმუნებოდნენ, რომ ოდესმე ყველაფერი კარგად იქნებოდა, ყველაფერს გააკეთებდნენ ოჯახის წევრების ბედნიერებისთვის. ამ კაცების ცოლები იძულებული იყვნენ დღე და ღამე ემუშავათ, ნამცხვრები გამოეცხოთ, კაბები შეეკერათ, მურაბები ეხარშათ, ბოსტანსა და ხეხილის ბაღებში მოსული ხილ-ბოსტნეული გაეყიდათ და ათასი რამ მოეფიქრებინათ შვილების გამოსაკვებად. ბავშვები კი ცდილობდნენ, თან დედებს დახმარებოდნენ, თან მამების მიმართ პატივისცემა და სიყვარული არ დაკარგვოდათ და თან არ შეემჩნიათ უხერხულობა, რომელიც ასეთ სიტუაციაში ცხოვრებას ახლავს ხოლმე თან, როცა ყველამ იცის, რა ხდება შენს ოჯახში და რაღაცნაირი, შემაწუხებელი სიბრალული ახლავს თან შენთან ურთიერთობას.

და ფრეკენ ბოკი? – საშინელი ძიძა, რომელიც არად დაგიდევთ ბავშვების ინტერესებს, სურვილებს და ინტერესებს.

ბიულერბიუელი ბავშვები? – პატარა გოგო-ბიჭები, რომლებიც ძალიან ბევრს ფიქრობენ იმაზე, რა უნდა აკეთონ გოგონებმა და რა – ბიჭებმა?

ყაჩაღის ასული რონია? – პატარა გოგონა,  რომელიც ახერხებს პატარა ბიჭ ბირკასთან ერთად უფროსების დარწმუნებას, რომ მტრობას და სიძულვილს მეგობრობა და მშვიდად თანაცხოვრება სჯობს და რომ ადამიანებს უფრო მეტი რამ აქვთ საერთო, ვიდრე განმასხვავებელი?

როცა იმის ძებნა დავიწყე, რას ფიქრობდნენ სხვები ასტრიდის და გენდერული საკითხების კავშირის შესახებ, აღმოჩნდა, რომ უმეტესობა პეპის მიიჩნევს მის თანასწორობისთვის შექმნილ ყველაზე ძლიერ პერსონაჟად. პეპი პირველი ამბავი იყო, რომელიც დაიბეჭდა. ამ წითელთმიანი გოგოს ცხოვრება, რომელიც არცერთი ჩვენი ნაცნობი ბავშვის ამბებს არ ჰგავს, ასტრიდმა თავისი შვილისთვის მოიფიქრა და მერე, როცა ერთ ცივ ზამთარში ქუჩაში ფეხი მოიტეხა და იძულებული გახდა ცოტა ხნით პასიურად ეცხოვრა, ადგა და წიგნად აქცია, სხვა ბავშვებისთვის გასაზიარებლად.

იმ დროს, როცა მომავალში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მწერალი თავისი პირველი წიგნისთვის გამომცემელს ეძებდა, ისინი კი შიშით უყურებდნენ მაიმუნთან და ცხენთან მარტო მცხოვრები გოგოს ამბებს, რომელიც მარტო უმკლავდებოდა ყაჩაღებს, უვლიდა თავს და სკოლაში სიარულს საჭიროდ არ მიიჩნევდა, ასტრიდს, ორი შვილის დედას, უკვე იმდენი სირთულე ჰქონდა გადატანილი, იცოდა, რომ მკაცრ და ხშირად უსამართლო სამყაროში გადარჩენისთვის გოგონა ზუსტად ასეთი უნდა ყოფილიყო, ყოჩაღი და სამართლიანი, დამოუკიდებელი. მას უნდა შეძლებოდა ეიძულებინა სხვები, პატივი ეცათ მისი თუნდაც განსხვავებული ცხოვრების წესისთვის და თუ გვინდოდა ასეთი გოგონების გაზრდა, ასეთი ამბები უნდა მოგვეყოლა, ნაპოვნ თავისუფლებაზე და არა შესასრულებელ მოვალეობებსა და ქალების აუცილებლად სატარებელ მძიმე ტვირთებზე.

თვითონაც ასე იცხოვრა: სკოლაში სიარული 16 წლისამ იმის გამო შეწყვიტა, რომ ადგილობრივ გაზეთში დაეწყო მუშაობა.  ისე მოხდა, რომ 17 წლისა ამ გაზეთის მფლობელისგან, 50 წლის კაცისგან დაორსულდა, რომელსაც სახლში ცოლი და 7 შვილი ჰყავდა.  მარტოხელა არასრულწლოვანი ორსული ოჯახიდან წავიდა და სტოკჰოლმში გადავიდა საცხოვრებლად. უნდოდა ოჯახისთვისაც და ბავშვის მამისთვისაც ეჩვენებინა, რომ მარტოს შეეძლო ამ ტვირთის ზიდვა. მარტივი არ აღმოჩნდა.  მშობიარობის შემდეგ იძულებული გახდა შვილი გასაზრდელად სხვა ოჯახისთვის მიებარებინა და  მეტი ემუშავა, რომ მისი გაზრდისთვის საჭირო ფული გამოემუშავებინა.

3 წლის იყო მისი ბიჭი, როცა მისი დაბრუნება შეძლო, თუმცა მის გარეშე გატარებულმა წლებმა და პირველ ხანებში გაუცხოებამ, ცხადია, უკვალოდ არ ჩაიარა. პეპის ამბები მან მეორე შვილთან ერთად მოიგონა, რომელიც მოგვიანებით, მეორე ქორწინებიდან ეყოლა. თითქმის ერთი საუკუნე იცხოვრა და ამ დროის განმავლობაში უამრავ ბავშვთან შეძლო  თავისი ამბების მიტანა. ახლა ჯერი ჩვენზეა, რაზე გავაკეთებთ აქცენტს მისი წიგნების კითხვისას, რას ვისწავლით მისგან და სხვა ასეთივე ყოჩაღი ქალებისგან, როგორ მივაჩვევთ ბავშვებს, გაუსწორონ თვალი სინამდვილეს და იბრძოლონ მათ გარშემო არსებული უსამართლობის წინააღმდეგ.

ნასტასია არაბული

ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანში“ გასაანალიზებელი უამრავი საკითხია. დღევანდელ წერილში ლექსის მხოლოდ ერთ მონაკვეთზე და ამ მონაკვეთში წამოწეულ საკითხზე შევჩერდები, რადგან მისი განხილვა და მსოფლიო ლიტერატურის აღიარებულ შედევრებთან დაკავშირება, ჩემი აზრით, საინტერესოც იქნება მოსწავლეებისთვის და დამაფიქრებელიც.

როგორც წესი, „მერანს“ ადამ მიცკევიჩის და ედგარ ალან პოს ცნობილ ლექსებს ადარებენ. ზოგი მკვლევარი კიდევ უფრო შორს მიდის და შედარებისას ბაირონის „მაზეპასაც“ განიხილავს, რადგან ეს უკანასკნელი უდავოდ წარმოადგენდა მიცკევიჩის ლექსის შთაგონების წყაროს. „მაზეპასთან“ ნაკლებად, მაგრამ ბარათაშვილის ლექსთან ორივე ლექსის, „ფარისის“ და „ყორანის“ მსგავსება იმდენად თვალშისაცემია და ამაზე იმდენი დაწერილა, მკითხველს ჩემი დამოკიდებულების ჩვენებით აღარ მოვაცდენ და სხვა ანალოგიურ ნიმუშებზე შევჩერდები. ისევე როგორც პოს და მიცკევიჩის შემთხვევაში, ჩემ მიერ შესადარებლად მოხმობილ ლექსებში და ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანში“ არსებული დამთხვევები მხოლოდ ტიპოლოგიურ ხასიათს ატარებს (თუმცა, როგორც იონა მეუნარგია იხსენებს, გიმნაზიაში ისწავლებოდა ადამ მიცკევიჩის ლექსის რუსული თარგმანი და ამის გამოა, რომ „ფარისის“ შემთხვევაში საუბარი მხოლოდ ტიპოლოგიურ მსგავსებებზე ვერ იქნება), მაგრამ მაინც საყურადღებოდ მიმაჩნია მათი განხილვა, რათა მოსწავლეებმა უკეთ გაიგონ ლექსში წამოწეული პრობლემა და თავად ლექსის იდეურ-მხატვრული მხარე (ცხადია, ქვემოთ მოყვანილ პოეტურ ქმნილებებთან ამოსავალი ლექსის შედარებას სამეცნიერო კვლევის პრეტენზია არ გააჩნია, რაც უდავოდ დიდი შეცდომა იქნება). ჩვენი მოსწავლეებისთვის, ლექსის გაგების პარალელურად, ასევე სასარგებლო უნდა იყოს, ადრეულ ასაკში გაეცნონ, როგორ უყურებდნენ, როგორ განიხილავდნენ, როგორ ასახავდნენ სხვადასხვა ქვეყანასა და სხვადასხვა ეპოქაში მოღვაწე დიდი მოაზროვნეები ერთსადაიმავე პრობლემასა თუ საკითხს.

მიუხედავად იმისა, რომ „მერანი“ იმავე სტროფით მთავრდება, რომლითაც იწყება, თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ლექსის ლოგიკური და აზრობრივი დასასრული ბოლოს წინა კუპლეტშია გადმოცემული:

„ცუდად ხომ მაინც არა ჩაივლის, ეს განწირულის სულის კვეთება,

და გზა უვალი, შემგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება;

რომ ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა, სიძნელე გზისა გაუადვილდეს

და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს!“

ის სტრიქონები კი, რომლებიც ლექსს რეფრენად გასდევს და ხან სრულად, ხანაც ნაწილობრივ მეორდება, ერთგვარი დრაივია – მას გავყავართ დასაწყისიდან დასასრულამდე, ხოლო გამოყენებული სიტყვები ქმნიან რიტმს, რომელიც ფლოქვების ხმასავით გასდევს მთლიან ლექსს და გადაეცემა მკითხველსაც. „მირბის“ და „მიმაფრენს“ გრადაციაა, რომლითაც ავტორი ცდილობს, აჩქარებული ტემპის განცდა შექმნას: ცხენის რბოლა კარგია, მაგრამ დასახული მიზნის მისაღწევად ეს არაა საკმარისი, რბოლა როცა გაძლიერდება, მაყურებელსაც, მსმენელსაც, მკითხველსაც და მხედარსაც ფრენის შთაბეჭდილება დარჩება. მაგრამ, სამწუხაროდ, ესეც არაა საკმარისი, რადგან „გაფრენილი“ ცხენი შეიძლება დაიღალოს. ამიტომაც პოეტი შეუძახებს მერანს, შეძახილით ამხნევებს მას, ლექსს კი ნელ-ნელა ემატება ისეთი სიტყვები, რომლებიც სათანადო განცდას იწვევს მკითხველში.

დავუბრუნდეთ სტრიქონებს, რომლებშიც ლექსის მთავარი სათქმელია გადმოცემული, ე.ი. ბოლოს წინა სტროფს. ამ სტრიქონებში ჩვენს ყურადღებას აუცილებლად მიიქცევს სიტყვა „გზა“, რომელიც დახასიათებულია ეპითეტით „უვალი“. გაუვალ ადგილებს პრინციპში ვერც ვუწოდებთ გზას, სანამ ვიღაც არ გაკვალავს მას. მაგრამ, თუკი წინამორბედის მიერ ერთხელ გაკვალულ გზას მგზავრები აღარ დაადგებიან, მასზე კვლავ გაიზრდება ბალახი, ალბათ ეკალ-ბარდებიც და იშვიათი მგზავრისთვის ძნელი მოსაძებნი გახდება იგი. ბარათაშვილის სტრიქონებიდან ვხვდებით, რომ უვალი გზა, რომელსაც გაუთელავი ბალახი ფარავს, პოტენციური გზაა და, როგორც კი მას მერანი გაივლის, მიმართულებაც უკეთ გამოჩნდება.

გზა რომ ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და იმავდროულად უძველესი მეტაფორაა, ამას მტკიცებაც არ სჭირდება. ჯადოსნურ, ძირითადად სამი ძმის მოტივზე შექმნილ ზღაპრებში, პროტაგონისტი გზის გასაყართან აღმოჩნდება ხოლმე, რომელსაც ასეთი წარწერა ამშვენებს: მარჯვნივ წახვალ, ცხენს დაკარგავ; მარცხნივ წახვალ, ხმალს დაკარგავ; წინ წახვალ და თავს დაკარგავო. ეს გაფრთხილება სხვადასხვა ზღაპარში სხვადასხვანაირად ჟღერს, მაგრამ მთავარი მაინც ის არის, რომ ის პერსონაჟი, რომელზეც ზღაპარია და რომელიც დასასრულს ან მეფის ასულს შეირთავს ან სამეფოს მოიპოვებს, ყოველთვის სასიკვდილო გზას დაადგება, ხოლო მისი ძმები თუ ამხანაგები პირველ და მეორე გზას ირჩევენ. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ზღაპრის პროტაგონისტი ამ გზაზე არათუ ცოცხალი გადარჩება, არამედ, იმდენად კარგ ბედს ეწევა, მანამდე ოცნებებშიც რომ ვერ წარმოედგინა. ხშირად ეს, თურმე ბედის ნებიერა პერსონაჟი, გარშემომყოფებს სულელი ჰგონიათ. არადა, მის მიერ ამ, ერთი შეხედვით, სახიფათო, მაგრამ იღბლის მომტანი გზის არჩევა გვიჩვენებს, რომ ის სხვებზე გამჭრიახია. თუკი მასთან ერთად გზის გასაყარზე აღმოჩენილმა სხვა მგზავრებმა გზის დასაფარად მსხვერპლი გაიღეს (თუნდაც ხმლის, ცხენის ან სხვა რამის სახით), მას, ზღაპრის პროტაგონისტს, ასეთი მსხვერპლის გაღება არ დასჭირვებია – სიკვდილი, რომელიც საშიში მესამე გზის ამრჩევს ელის, მხოლოდ ერთი გზის დასასრულში კი არა, სამივე გზის ბოლოსაა ჩასაფრებული. უბრალოდ ხანდახან გასავლელი გზა მოკლეა, ხანაც – გრძელი. ერთის და მეორის, მოკლე და გრძელი გზის დაფარვას მთელი ცხოვრება სჭირდება, უბრალოდ სწორედ ეს ცხოვრება გამოდგება ხოლმე მოკლე ან გრძელი. ცხოვრების გზა  გასავლელია და არა აქვს მნიშვნელობა, სახლში რჩები თუ სახლიდან გაუსვლელად ფარავ მას. უმოქმედოდ მყოფი პერსონაჟიც კი თავის გასავლელ გზას მაინც გადის, რადგან გზა, როგორც მეტაფორა, ცხოვრების მხატვრულ სახეს წარმოადგენს, ხოლო გზაგასაყარზე მგზავრის აღმოჩენა ცხოვრების გარდამტეხ მომენტებს უკავშირდება და გავრცელებული ალეგორიაა. ის იმდენად კარგად მორგებული აღმოჩნდა აღსაწერი მოვლენისთვის, რომ ენებში იდიომების სახითაც დამკვიდრდა.

როგორც რეალურ ცხოვრებაში, ასევე გადატანითი მნიშვნელობითაც, ყველაზე რთული გზიდან გადაცდენა და გზის დაკარგვაა. გავიხსენოთ დანტე ალიგიერის „ღვთაებრივი კომედიის“ პირველის შვიდი სტრიქონი, რომელიც სწორედ ამ თემაზეა:

„უსიერ ტევრში, ამ ცხოვრების ნახევარგზაზე

ანაზდეულად გამოვფხიზლდი გზადაკარგული.

ენა ვერ იტყვის, თუ რამდენად იყო ტყე იგი

უკაცრიელი, დაბურული და გაუვალი.

თვით მოგონებაც წამიერი ერთხელ ხილულის

საშინელია ამჟამადაც და შემზარავი.

ეს მოგონება თვით სიკვდილზე უმწარესია…“ (კ. გამსახურდიას პწკარედების მიხედვით თარგმნა კ. ჭიჭინაძემ)

სულისშემძვრელია ამ სტრიქონების წაკითხვა და გააზრება ემოციების გარეშე. გზადაკარგული ლირიკული გმირის შეგრძნებას ემთხვევა მკითხველის განცდებიც, რადგან მეტაფორები, რომლებსაც იყენებს პოეტი, ზუსტად ასახავს სათქმელს და გულგრილს ვერ ტოვებს ვერავის. უკაცრიელი, დაბურული და გაუვალი ტყე ხომ საშიშია, მაგრამ სუნთქვა გვეკვრება, როგორც კი აღმოვაჩენთ, რომ ეს უსიერი ტევრი ცხოვრებაა და გზა, რომელსაც სამშვიდობოს უნდა გაეყვანა მგზავრი, სადღაც ჩაკარგულა.

როდესაც გზის მეტაფორაზე ვსაუბრობთ, წარმოუდგენელია, არ გაგვახსენდეს რობერტ ფროსტის ლექსი „არარჩეული გზა“ (ინგლისურად “The Road Not Taken”):

„ორი გზა ტყეში, ყვითელ ფოთლებში,

თითქოს თანაბრად, მიიწევს მაღლა.

მომიწევს გავლა თუნდაც ერთ-ერთის.

თვალით მოვნიშნე ერთი და მივდევ,

ვცდილობ გავიგო, სად მიწევს დაღლა.

მერე მეორეს შევხედე. თითქოს

ის უკეთესად მოპყრობას ითხოვს.

ბალახი იქცევს ჩემს ყურადღებას;

კიდევ მწვანეა. ვფიქრობ, მოელის,

რომ ამ შარაზე წავა ყოველი.

ფეხშეუხებელ ფოთლებში იწვნენ

და ერთნაირად მიხმობდნენ დილით.

მეორეს გავლა გადავავადე,

თუმცა ვიცოდი, ეს გზა ხვალამდე

არ დარჩებოდა უსიერ ტყეში.

და ამოოხვრით ვიტყვი, როდესაც

წლების სისრულის ვიგრძნობ რაობას:

მე ავირჩიე ნაკლებ ნავალი

იმ ორი გზიდან, ტყეში რომ შემხვდა.

და მხოლოდ ამან შექმნა სხვაობა.“ (გ. თევზაძის თარგმანი)

ფროსტის ლექსის ამ ქართულ თარგმანში არ ჩანს, თუმცა დედანში წაკითხულიდან გამოგვაქვს ის აზრი, რომ ერთი მგზავრი ერთდროულად ორ გზას ვერ დაადგება („sorry I could not travel both and be one traveler”), ამიტომ მას არჩევანის გაკეთება უხდება და ცდილობს, იქამდე მიაწვდინოს თვალი ორივე გზას, სადამდეც ამის საშუალება მიეცემა. ერთი გზა, გაუვალი და ნაკლებად გათელილია და ამიტომაც ლირიკული გმირი მის სასარგებლოდ აკეთებს არჩევანს, თუმცა მან იცის, რომ, თუკი შუა გზაზე აღმოაჩენს, რომ არასწორი არჩევანი გაუკეთებია, უკან დაბრუნების დრო აღარ ექნება და ბოლომდე მისი გავლა მოუწევს. თანაც, რომელ გზასაც არ უნდა დაადგეს მგზავრი, ის ვერ გაიგებს, რა ელოდა მეორე, არარჩეულ გზაზე. მიუხედავად იმისა, რომ გზებს შორის სხვაობა მხოლოდ გათელილ და გაუთელავ ბალახში იყო, მხოლოდ მომავლის გადმოსახედიდან შეიძლება ამ სხვაობაზე საუბარი. როგორც ვხედავთ, რობერტ ფროსტის ლექსშიც ტყეში გადაშლილი გზები მეტაფორას წარმოადგენს და ის ცხოვრებაში გასაკეთებელ სწორ არჩევანს უკავშირდება. არავინ იცის, რომელ გზაზე დადგომაა უფრო მართებული, ამას მხოლოდ გზის ბოლო ან ცხოვრების დასასრული გვიჩვენებს.

ალბათ აქვე უნდა გავიხსენოთ ჰეროდოტესთან მოთხრობილი ამბავიც. ფილოსოფოსმა სოლონმა, ლიდიის მეფე კროისოსს რომ ეწვია, დააღონა მასპინძელი, როდესაც შეკითხვას, თუ ვინ იყო უბედნიერესი ადამიანი, ის კი არ უპასუხა, რომ ლიდიის მბრძანებელი იყო ასეთი, არამედ აუხსნა, რომ ვერავინ უწოდებდა ადამიანს უბედნიერესს, სანამ ცხოვრებას გზის დასასრულიდან არ გადაავლებდა თვალს. მიუხედავად იმისა, რომ სოლონის ამ პასუხმა მეფე გაანაწყენა, ყველა მიახვედრა, რომ ფოლოსოფოსი მართალი იყო.

როგორც ვხედავთ, გზის მეტაფორა და მასთან დაკავშირებული ალეგორიები მეტად გავრცელებულია, ამიტომაც აუცილებელია, მასზე ვიმსჯელოთ, როდესაც მოსწავლეებს ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანს“ შევასწავლით.

(ქართული დიალექტური კორპუსის ფერეიდნული ტექსტების მიხედვით)

შეხვედრებზე რა ვილაპარაკოთ ისეთი, რაც ჯერ არ თქმულა? რომელ პირველ თუ უკანასკნელ, შემთხვევით თუ დაგეგმილ, წამიერ თუ მარადიულ, ბედნიერ თუ მტკივნეულ შეხვედრაზე უნდა მოვყვეთ, რომ ამოვხაპოთ შთაბეჭდილებათა უძირო ტბიდან შეხვედრების ყოველი წვეთი?

განსაკუთრებით ძვირფასი, მნიშვნელოვანი და ბედის  ჩარხის პირიქით დამტრიალებელია შეხვედრა ფერეიდნულ ტექსტებში. უფრო ზუსტად გითხრათ? ფერეიდნელისა და საქართველოში მცხოვრები ქართველის შეხვედრა,  საუკუნეებით ნაგროვები დარდისა და იმედის გაზიარება.

ყველაფერი მისალმებით იწყება, ჰოდა, ჩვენც ასე დავიწყოთ:

„ერთსაყე რო ქართველები შეხდებიან  შეხდომაჩი გამარჯობას იტყიან.“

ამბავი1

სიმღერა

საბჭოთა დრო იყო, როცა საქართველო სხვა რესპუბლიკებთან ერთად  ვითომ მშვიდობიან და ბედნიერ ქვეყანაში ცხოვრობდა. თუ არ გეხსომებათ, წაკითხული მაინც გექნებათ, როგორი სიფრთხილე ახლდა საბჭოთა მოქალაქეების ყოველ გასვლას საზღვარგარეთ, ათასი ყური მიჰყვებოდა თან, ის კედელიც კი, რომელსაც გაფაციცებული ყური აქვს და ყველაფერი ესმის.

სწორედ მაშინ ირანში გასტროლზე იყო ჩასული ქართველ მომღერალთა და მოცეკვავეთა ანსამბლი. სამი თვით ადრე ყველა ბილეთი გაყიდული იყო, მინისტრები, ვეზირები და მათი ცოლ-შვილი, ყველა იმ კონცერტზე წასასვლელად ემზადებოდა.

ერთი სომეხი კაცის, ვაზგენას დამსახურება იყო, რომ ჰეიდარმა იმ დღეს თავისიანები – ქართველები გაიცნო. ქარხანაში უმუშავია მასთან ერთად და როცა ეს კონცერტი დაიგეგმა, ჰკითხა ფერეიდნელს, ქართველები ჩამოდიან, არ გინდა ნახოო? თეატრში მოდი, მე დავიბარებ, იქ ერთი ჭუჭრუტანაა და დაცვას უთხარი, ვაზგენასთან საქმე მაქვს და შემოგიშვებენო.

დიდის ამბით გაემზადა ჰეიდარ დარჩიაშვილი ამ განსაკუთრებული შეხვედრისთვის,  “ერთ კირიას სუ აი, აბანოჩი დავიპარსე, პერანგი ვირეცხე და ან შალვარი რო ოთოო და ფეხსამოსი […] ვაპრიალე და. ვივარცხნე და.” მივიდა, კარიდან პოლიციამ არ შეუშვა, უბილეთო იყო,  სხვა შესასვლელიდან შეუშვეს, გაჭრა მეგობრის ფანდმა. შევიდნენ გამოპრანჭული ჰეიდარი და მისი ძმა  ქართული სიმღერის კონცერტზე.

დაიწყეს სიმღერა ქართველებმა, „განათლებულ იმაში და სუფთა, თეთრები, ქართველები. კაცები, დედაკაცები და გუხაროდა მე და ჩემ ძმა და ტაში უკრევდით იგრე, რო ყველამ დაამთავრის და მე და ჩემ ძმა ელა უკრევდით. იგრე გუხაროდა.“  ქართველებიც პირველად ნახეს და ქართული სიმღერაც პირველად მოისმინეს, ბავშვებივით გახარებულები იყვნენ, ბედნიერები, ამაყები, რომ, როგორც იქნა, თავისიანებს უყურებდნენ.

ანტრაქტიც დაიწყო.  ჰეიდარმა გარს უარა ჯგუფად შეგროვილ ქართველებს, ვერ ბედავდა გამოლაპარაკებას, თან რა უნდა ეთქვა არ იცოდა, მერე გაახსენდა, ქართველები შეხვედრისას ერთმანეთს გამარჯობას ეუბნებიანო და ხმამაღლა შესძახა ან, როგორც თვითონ ამბობს, შეჰკივლა:

-გამარჯობა!

გაჩუმდნენ.

-გამარჯობა!

მცირე დუმილის შემდეგ, გაოცებულებმა ჰკითხეს, საიდან ხარო, ქართველი, ირანიდანო- ჰეიდარმა უთხრა, განა ირანში ქართველები არიანო? როგორ არ არიანო.

„მა, ერთი ერთ წიწილას, ვატირეყე, თქი: ერთი ერთ წიწილას დაჲკარგავს, შიდი ქუჩა კარს მოილის, ერთ წიწილა მონახოს და ქენ ეხლა ოთხასი წელია ქართველები ექ არიან და ეხლა იკითხავ, აბა, – ქართველი ექ არიან? “  – დიდი ხნის ნაგროვები გულისტკივილი ამოთქვა ფერეიდნელმა ქართველმა და საქართველოდან მოსული ქართველები აატირა.

მერე თავისი ძმაც გააცნო, დიდხანს ილაპარაკებს, ბოლოს ქართველებმა, ჩვენ ისევ სცენაზე შევალ, ვიმღერებთ და უჩვენოდ არ წახვიდეო.

იმღერეს, ისევ ყველაზე მხურვალე ტაში დაიმსახურეს, სულ სხვაგვარად ჟღერდა მეორე განყოფილების დროს ქართული სიმღერა.

ბოლოს, ყველამ ჯიბიდან და ჩანთიდან ამოალაგა რაც კი რამ წვრილმანი ჰქონდა, ქართული სუვენირი, სამშვენისი, პაწაწინა, ქართულ წარწერებიანი დეტალი და თავიანთ ფერეიდნელ ძმებს აჩუქეს, გულაჩუყებულებმა, ბედნიერებმა, მათი გული გამოიყოლეს და თავიანთი იქ დაუტოვეს.

აი, თითქოს გუშინ იყო ეს ამბებიო, იხსენებს ჰეიდარ დარჩიაშვილი, თითქოს გუშინ, არადა, მას მერე 50 წელი გავიდაო.

ამბავი 2

შეხვედრა სირიაში

ხშირად შენიანს იქ წააწყდები, საერთოდ რომ არ ელი და იმ წუთში, როცა ყველაზე მეტად გჭირდება.  როცა გულგატეხილი, ომგადატანილი, სიკვდილგამოცდილი, სასოგამოცლილი დადიხარ და საკუთარი ტკივილების მალამოს ეძებ.

კინოში შეხვალ – იქაც ომია, გულგახეთქილი გამოვარდები, ზუსტად ისეთი ომია, როგორშიც შვილები დაკარგე, ფილმი ჭრილობას გიღვიძებს, გული გტკივა, ისე, ისე, რომ შეიძლება უცებ გაგისკდეს კიდეც.

“ზუსტად შუღლს აჩენდებდაო, რო ტყივა ხვდებოდაო და ფუტკნიდაო. ფუტკნიდა ადამიანსაო. […] და ფუტკნიდაო ადამიანს. ზუსტად ემას რო მივხედეთო,– ცოლი იძახოდა, – აი, როგორც ჩონ შვილეფს უჭრეტდეთო, რო ომჩი დახოცილიები ესები. აი, გულის თქრიალი უგუვარდაო და ავდექით და გამოვარდით კინოსაყეო.”

ეს ერთი ფერეიდნელი წყვილიც ამბავია, რომლებიც სირიაში მოგზაურობდნენ, ახალი ომის ქარიშხალში საკუთარი ომის ტკივილების დავიწყებას ცდილობდნენ, მაგრამ ძნელია, როგორ უნდა მოახერხო?

კინოდან სწრაფად გამოვიდნენ და ფილმის ნახვით დათრგუნულები ფეხებს ძლივს მოათრევდნენ, რამდენიმე ნაბიჯი ძლივს გაიარეს, რამდენიმე მაღაზია უკან მოიტოვეს და  ბედისწერის, განგების, დაღლილი გულის მინიშნების თუ უბრალოდ, შემთხვევითობის წყალობით ერთ მაღაზიაში შევიდნენ.

სხვებიც იყვნენ იქ, ახალგაზრდა ქალები, ლამაზები, კარგები…კაცი გარეთ ელოდებოდათ, ხოლო ისინი მაღაზიას ათვალიერებდნენ. უცებ ერთმა ქართულად დაილაპარაკა.

ქართველები ხართო? – შვილდაკარგულმა მშობელმა  – ქართველები ხართო?

გაარკვიეს, რომ ქართველები არიან, საქართველოდან და ირანიდან.

„მიფრინდა ემ ქალმა ჩემ ქალსაო და შაიკრუტა, შაიკრუტაო და ჲკოცნის და ჴელს უსომს თავზე და პირზეგაო და იჭერს ეგრე და ათორიელეფს, ათორიელეფს და კიდემ შაჲკრუტავსო და აი, ეხლა ემამ გოოშოო და ამ სხო ქალმა მივარდაო და ემამ კოცნითა და ჴელის, სიხარულის ცრემლითაო და ემას ჴელს უსომ და კოცნისო და ეხლა ეს დაიღალების, ანსი და ეხლა მერე [გამაჲყე] და ვათორიალეფო და ესენი და ანს ეგრე, როგორც რო რაგდენ წელი, შვილი დეეკარგოსყეო და აი, ეხლა მეენახოსყეო, ემჯურად ემასაო, ემას კოცნიანო და ჴელზე თავს უსმენო და ცრემლები მაჲდისყე სიხარულითაო“.

მკვდარი შვილი დამავიწყესო – შვილმკვდარმა დედამ თქვა. რა დაავიწყებდა, გაყინული შვილის სხეული საცხედრეში რომ ნახა, ფეხიდან წინდა გახადა და სახსოვრად შეინახა. შვილს ვერაფერი დაავიწყებდა, მაგრამ ზოგჯერ უცხო მხარეში  მოძმის ნახვა უდაბნოში წყლის მიწოდების ტოლფასი ხდება ხოლმე.

„მე ჩემთი ერთი შვილის ის, ის ახლო ვნახე. ვნახე და თქო, ემათ იგრე ესენი ჩონთი ანგელოზნი შაიქნესო. იფიცევდა, რო იგრე მუგუყვეს, იგრე, რო რაძღა რო ჩანთაჩი ჲქონდაყე, მაჩუქევდეს მეო. რო მე ის ჩემ შვილები დამამიწყესო და მე იმ დროს და იმ დღეს იმ ქართველეფს ვერ დაიმიწყებყეო“.

ამ ქვეყნად ბევრი საინტერესო და ამავდროულად მშვენიერი წიგნი მეგულება, ჩემო უსაყვარლესებო, მაგრამ დღეს ერთის შესახებ გიამბობთ,  „აი, ასეთი ამბები“  რომ ჰქვია და თხუთმეტ ნახევრადზღაპრულ ამბავს აერთიანებს (ნახევრადზღაპრული კარგად დაიმახსოვრეთ)!.. ეს წიგნი მართლაც გამორჩეული და განსაკუთრებულია, იმიტომ რომ რადიარდ კიპლინგმა დაწერა, რობერტ ინგპენმა დაასურათა,    ქარჩხაძის გამომცემლობამ კი „საბავშვო კლასიკის“ სერიით შემოგვთავაზა.

***

სანამ სიტყვების თამაშითა და ორიგინალური ეპითეტებით უხვად შეზავებულ ამბებზე გადავალ, შეგახსენებთ, რომ რადიარდ კიპლნგი მსოფლიოში აღარებული, პირველი ბრიტანელი ნობელიანტი ავტორია. მისი ნაწარმოებები გაჟღენთილია აღმოსავლური სურნელით, ეკზოტიკური სანახაობებითა და ხმებით. ამის მიზეზი ინდოეთში გატარებული ბავშვობისა და ახალგაზრდობის წლები გახლავთ. თუმცა თავად კიპლინგი თვლიდა, რომ მწერლად ჩამოყალიბებაში ინგლისის სკოლაში გატარებული ხუთი საშინელი წელი დაეხმარა, ერთერთ ოჯახში გამწესებული, უმკაცრეს პირობებში რომ იზრდებოდა. სწორედ ამ პერიოდში დახელოვნდა ტყუილების შეთხზვაში, რაც, მისი თქმით, „მშვენიერი წინაპირობა აღმოჩნდა  ლიტერატურის შესაქმნელად.“

ავსტრალიელი მხატვარი, დიზაინერი, საბავშვო წიგნების ილუსტრატორი, ეკოლოგი და ხელოვნებათმცოდნე რობერტ ინგპენი კი უამრავი საპატიო ჯილდოს მფლობელი გახლავთ, რომელთაგან ხაზგასმით ანდერსენის ოქროს მედალი მინდა აღვნიშნო. პრიზი, რომელიც ნებსმიერი მხატვრისთვის  ნობელის პრემიის საპირწონეა და მსოფლიოში საუკეთესო ილუსტრატორებს გადაეცემა. ჩვენი წიგნის მაღაზიებსა თუ ბიბლიოთეკებში ინგპენის ილუსტრაციებით გაფორმებული კიდევ რამდენიმე მნიშვნელოვანი საბავშვო ნაწარმოები მეგულება: ჯეიმზ მეთიუ ბარის „პიტერ პენი და ვენდი,“ კენეთ გრმის „ქარი ტირიფებში,“  და ეს ულამაზესი წიგნებიც ქარჩხაძის გამომცემლობის „საბავშვო კლასიკის“ სერიაშია გაერთიანებული.

***

„აი ასეთი ამბები პატარებისთვის“ კიპლინგმა 1902 წელს გამოაქვეყნა. თხუთმეტ პატარა მოთხრობაში (ნახევრადზღაპრულები რომ არის, არ დაგავიწყდეთ) ბევრ უცნაურ სახელს, გამოთქმასა თუ ფრაზას გადააწყდებით. ყველაზე ხშირად კი „ჩემო უსაყვარლესო“ შეგხვდებათ. რადიარდ კიპლინგი სწორედ ასე მიმართავდა თავის ქალიშვილ ჟოზეფინას, როდესაც ამბის მოყოლას იწყებდა ან ასრულებდა, როდესაც დიდაქტიკურ მოტივებიან პასაჟებზე მისი ყურადღების გამახვილებას ცდილობდა ან სიყვარულის გამეჟღავნება განსაკუთრებულად მოუნდებოდა. სამწუხაროდ, ექვსი წლის ჟოზეფინა პნევმონიით გარდაიცვალა და მამას მოუშუშებელი ჭრილობა დაუტოვა. მამა-შვილის ყოველდღიური ურთიერთობისთვის დამახასიათებელი ხუმრობები და ნიუანსები  ყველაზე თვალსაჩინოდ  წარმოჩენილი პატარა გოგონა ტეფისა და მისი მამიკო ტეგამაი ბოფსალაის ამბებშია: „როგორ დაიწერა პირველი წერილი,“ „როგორ შეიქმნა ანბანი“ და „ტაბუს ამბავი.“

როგორც ირკვევა, ტეგამაი ბოფსალაი ნეოლითელი, ერთობ უბრალო კაცი ყოფილა, გამოქვაბულში ცხოვრობდა, არც ბევრ ტანსაცმელს ატარებდა, ვერც წერდა და ვერც კითხულობდა, მიუხედავად ამისა თავს საკმაოდ ბედნიერად გრძნობდა (ოღონდ როცა არ შიოდა). მისი მთავარი ღირსება სახელში გახლდათ გამჟღავნებული, ტეგამაი ბოფსალაი ნიშნავს „კაცს-რომელიც-დაუფიქრებლად-ნაბიჯს-არ-დგამდა,“ მისი ცოლის, ტეშამაი ტევინდროუს სახელი კი – „ქალბატონს-რომელიც-სვამს-უამრავ-შეკითხვას,“ მათი პატარა ქალიშვილის ტეფიმაი მეტალამაის სახელი კი „პატარა-გასატყეპ-პიროვნებას-რომელსაც-კარგი-მანერები-არ-გააჩნია.“ ჰოდა, ეჭვი ხომ არ გეპარებათ, მშვიდად და ბედნიერად რომ ცხოვრობდნენ (ყოველ შემთხვევაში, სანამ ტეფი ფეხს აიდგამდა და მამიკოს დაუწყებდა დევნას).

ნეოლითელ მამა-შვილზე დაწერილი სამივე ამბავი პიკანტური იუმორითაა შეზავებული, თუმცა მხოლოდ ღიმილს როდი მოგგვრით, იმასაც მიგახვედრებთ, პატარა გოგონებს ამ ქვეყნად ყველაზე მეტად მამებთან ერთად ხატვა და თამაში რატომ უყვართ, წერა-კითხვა კი ცოტა არ იყოს ეზარებათ. შესაძლოა, ამის მიზეზი ის საბედისწერო მოვლენებია, ტევარას თემის უცნობი კაცისთვის გატანებულ წერილს რომ მოჰყვა. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ წერა-კითხვა არც ტეფიმ იცოდა და არც ტეგამაიმ, ძნელი წარმოსადგენი არ იქნება, რა დღეში ჩავარდებოდა პირველი ფოსტალიონი, პატარა გასატყეპი პიროვნების მიერ არყის ხის ქერქზე ამოკაწრულ „სიტყვებს“ ნეოლითელ ქალებთან გამოქვაბულში რომ მიიტანდა. არყის ხის ქერქზე ამოკაწრული პირველი წერილი კი, ჩემო უსაყვარლესებო, სახლიდან ძალიან შორს სათევზაოდ წასულ მამა-შვილზე გახლდათ, ერთი შუბი რომ გაუტყდათ, სათადარიგო კი თან არ აღმოაჩნდათ, დახმარება კი ძალიან სჭირდებოდათ (თორემ მშივრები დარჩებოდნენ);

„რატომ აქვს ვეშაპს ასეთი ხახა“ იმ მეტად შორეულ დროზე მოგვითხრობს, თევზიყლაპია ვეშაპი ოკეანის ბინადრებს მუსრს რომ ავლებდა და ბოლოს ერთი ციცქნა, ქვეშქვეშა თევზის ანაბარა დარჩა. ქვეშქვეშა თევზი უსაფრთხოების წესებსაც ზედმიწევნით იცავდა (თავი საფრთხეში რომ არ ჩაეგდო, ვეშაპის მარჯვენა ყურს უკან დაცურავდა) და გეოგრაფიაშიც მშვენივრად ერკვეოდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მშიერ ვეშაპს ვერ უკარნახებდა, არაფრისმქონე ირლანდიელი მეზღვაური შუა ზღვაში, ზუსტად ჩრდილოეთის ორმოცდამეათე განედისა და დასავლეთის მეორმოცე გრძედის გადაკვეთაზე რომ დასკუპებულიყო. ამ არაფრისმქონე, „უსაზღვროდ-ბრძენსა-და-დიდ-გამომგონებელ მეზღვაურს ერთი ლურჯი შარვალი, ასაკეცი დანა და აჭიმები (რომელიც კარგად უნდა დაიმახსოვროთ)“ მაინც გააჩნდა და ფეხების წყალში ჭყუმპალაობაზე დედიკოს ნებრთვითაც სარგებლობდა. ასე რომ არ ყოფილიყო, ვეშაპის „ხახის გახარიხების“ ამბავი ნამდვილად არ დაიწერებოდა;

„როგორ შეიძინა აქლემმა კუზი“ იმ დროინდელი ამბავია „როდესაც სამყარო ნორჩი-და-მთლიანი“ გახლდათ, ცხოველები ადამიანისთვის შრომას იწყებდნენ, მტვრის ღერუბელზე შემოსკუპებული სრულიად უდაბნოთა ჯინი კი დიად ჯადოქრობებს სჩადიოდა და უსაქმურ არსებებს თავდაჭერასა და საკუთარ თავზე სიცილს ასწავლიდა;

„როგორ იშოვა მარტორქამ ასეთი ტყავი “ ცუდად აღზრდილ, „უკაცრიელი კუნძულის მთლად გაუკაცრიელებული სიღრმიდან გამოსულ“ მარტორქაზეა, რომელიც ცეცხლთაყვანისმცემელი პარსის გამომცხვარ „სენტიმენტურ სუნიან ნამცხვარს“ გადეყრება. „სენტიმენტურ სუნიანი ნამცხვარი“ კი, ჩემო უსაყვარლესებო, თურმე  „ფქვილითა და წყლით და ქიშმიშითა და ქლიავით და შაქრითა და მსგავსი რამერუმეებით“ გამომცხვარ ნამცხვარს ერქვა. ყოველ შემთხვევაში მაშინ, როდესაც „მარტორქას ტყავი სამი ღილით იკვრებოდა: მხრებს ქვემოთ, ღიპზე და წყალგაუმტარ ულტობ ქსოვილს წააგავდა;“

„რატომ აქვს ლეოპარდს ლაქები“ მაშინდელი ამბავია, დედამიწაზე სულიერიც და უსულოც ერთი ფერისა რომ იყო. დიახ, დიახ, თავიდან ფეხებამდე ყველა „ექსკლუზიურად მოყვითალო-მოქვიშისფრო-მოყავისფრონი“ ყოფილა და „ექსკლუზიურად ზუსტად ეხამებოდნენ მოყვითალო-მოქვიშისფრო-მოყავისფრო ფერის ველდს;“

„სპილოს შვილი“  ჩვეულებრივ პატარა არსებაზეა. როგორები არიან ჩვეულებრივი პატარა არსებები? რა თქმა უნდა „ზრდილობიანი გამოკითხვის მოყვარულები“ და რა გასაკვირი იქნება, ჯუნგლების ბინადარ ყველა უფროსს თავი რომ მოაბეზრონ. „ზრდილობიანი გამოკითხვის მოყვარულ“ სპილოს შვილს კი არა მხოლოდ ყურადღება, ხორთუმიც აკლადა და მის ნაცვლად ერთი მოშავო, ოდნავ ამობურცული, ღილივით ცხირი ჰქონდა. თუმცა… ცნობისმოყვარეობისა და ერთი საბედისწერო კითხვის წყალობით (კერძოდ: რას მიირთმევს ნიანგი სადილად?) ეს უმნიშვნელო ლაფსუსი საკმაოდ სწრაფად გამოსწორდა. ამაში „აი ასეთი ამბების“ წაკითხვის შემდეგ თავადაც დარწმუნდებით;

„ბალადა ბებერ ბიძია კენგურუზე“ იმ კენგურუზე მოგვითხრობს, ავსტრალიის ცენტრში  ცეკვა რომ უყვარდა და ერთ დღეში პატარა ღმერთ ნქას, საშუალო ღმერთ ნქუინგს და დიდ ღმერთ ნქონგს სთხოვა „შუადღის ხუთი საათისთვის ყველაზე განსხვავებულ ცხოველად მაქციეთო.“ ამ ამბიდან საკმაოდ ორიგინალური ხერხებით შეიტყობთ, რას ნიშნავს ანდაზა „გაჭირვება მაჩვენე და გაქცევას გაჩვენებო“ (კიპლინგის ენაზე რომ ვთქვათ, სადამდე შეიძლება მიიყვანოს იძულებამ ნებისმიერი ცოცხალი არსება);

„როგორ გაჩნდნენ არმადილოები,“ ეს კიდევ ერთი ამბავია, ჩემო საუსაყვარლესებო, რომელიც დიდი, ძალიან დიდი ხნის წინათ ზღარბ ჩხვლეტია-კბენიასა და მყარ-მდორე კუს იმ პატარა ლეოპარდის წყალობით რომ გადახდათ, რომელიც თავის დედიკოს დარიგებებს ყურადღებით არ ისმენდა;

„კიბორჩხალა, რომელიც ზღავას ეთამაშებოდა“ იმ თამაშის შესახებაა, „ყოველივეს დასაბამი“ რომ ჰქვია და მგვითხრობს, როგორ დაუმორჩილა უფროსმა ჯადოქარმა ადამიანს ყველა სულიერი. თუმცა თამაში რა თამაშია, ორიგინალური შეცდომა თუ არ გაიპარა. და რომ არა „ბავშვი, რომელიც ხედავს და არ ლაპარაკობს,“ უფროსი ჯადოქარი გამოუსწორებელ შედეგებამდე მიიყვანდა სამყაროს;

„კატა რომელიც თავისუფლად დაეხეტებოდა“  იმ დროის ამბავია, ყველა შინაური ცხოველი გარეული რომ იყო. ადამიანი კი იმ ქალის წყალობით მოშინაურდა, რომელსაც ველურ პირობებში ცხოვრება არ სურდა (სველი ფოთლების მაგივრად საცხოვრებლად მყუდრო გამოქვაბული შეარჩია, ძირს სუფთა ქვიშა მოაბნია, კოცონი დაანთო, შემოსასვლელში ველური ცხენის გამშრალი ტყავი დააფინა და კაცს შემოსვლისას ფეხის გაწმენდა ასწავლა). ამავე ქალმა მაცდუნებელი სურნელით ძაღლი, ცხენი და ძროხა ველური ტყიდან გამოიტყუა, მოაშინაურა და საკმაოდ ორიგინალური სახელებიც ჩამოურიგა: „პირველი მეობარი,“ „პირველი მსახური“ და „კარგი საკვების მომწოდებელი.“ რაც შეეხება „თვისუფლად მოხეტიალე კატას, რომელსაც ყველა ადგილი შეეფერება,“ არც თუ კარგი დღე დაატყდა თავს. რა პირობით დაიმსახურა მან დღეში სამჯერ რძე, ცეცხლთან ყოფნის უფლება, ყოველ ხუთ კაცში სამისგან ფეხსახცმლის სროლა და ყველა ძაღლისგან კბენა, თავად გამოიკვლიეთ. გარწმუნებთ, ამის შემდეგ ზუსტად გეცოდინებათ, რატომ იჭერს კატა სახლში თაგვებს და ბავშვებსაც კარგად ექცევა, სანამ ისინი კუდზე არ მოქაჩავენ;

პეპელა, რომლიც ფეხებს აბაკუნებდა დანარჩენი თოთხმეტი ნახევრადზღაპრული ამბისგან ძალიან განსხვავდება და ყველაზე ბრძენ კაც, დავითის ძე სულეიმან იბნ დაუდზე მოგვითხრობს. მას ცხოველების, ფრინველების, თევზების, მიწაში ღრმად ჩაფლული ქანების, ხეების ენა ესმოდა და თვით უძლიერესი ანგელოზი აზრაიდი, აფრიტები თუ ჯინები ემორჩილებოდნენ. მიუხედავად ამისა, ცხრაასოთხმოცდაცხრამეტ ურჩ ცოლს (ამდენი ცოლი არ უნდოდა, მაგრამ იმ დროს ასე იყო მიღებული და რა ექნა) მაინც ვერ უმკლავდებოდა. რა თქმა უნდა შეეძლო, ბეჭდის ერთი შემოტრიალებით ისინი უდაბნოს ჯიუტ ჯორებად ექცია, მაგრამ თავმდაბალი გახლდათ. სასახლეში ჩხუბი რომ გაჩაღდებოდა, ბაღის ერთ კუთხეში ჩამომჯდარი ნატრობდა, საერთოდ არ გაჩენილიყო ამ ქვეყნად…  მაგრამ ერთხელ, ცოლების აყალმაყალმა სამ კვირას რომ გასტანა, პატარა პეპლების დახმარებით დედოფლების გაჩუმება მაინც მოახერხა, თან ისე ბუნებრივად, არც დაეჭვებულა, სასწაულს რომ სჩადიოდა (საიდუმლოდ გაგიმხელთ, ამ საქმეში მისი უსაყვარლესი ცოლის, „თითქმის მასავით ჭკვიანი“ უმშვენიერესი ბალკისის ხელი ერია);

ჩემო უსაყვარლესებო, აი, ასეთი ამბები ხდება რადიარდ კიპლინგის დაწერილ და რობერტ ინგპენის დასურათებულ წიგნში, რომელიც ქარჩხაძის გამომცემლობამ „საბავშვო კლასიკის“ სერიით შემოგვთავაზა. გახსოვთ, დასაწყისშივე გაგაფრთხილეთ, რომ თხუთმეტი მოთხრობა ნახევრადზღაპრულია-მეთქი. შესაძლოა, წიგნის წაკითხვის შემდეგ არ დამეთანხმოთ და სიტყვა „ნახევრად“ ზედმეტად მოგეჩვენოთ. თუმცა თუ ყურადღებით იმოგზაურებთ რადიარდ კიპლინგის სამყაროში, გულდასმით წარმოიდგინეთ როგორ იცვლიდა ფერსა და ფორმებს ჩვენი სამყარო დასაბამიდან დღემდე, შესაძლოა ყველაფერს იმ ადამიანებივით შეხედოთ, ბუნების და ყველა ცოცხალი არსების ენა რომ ესმოდათ და სასწაულების მოხდენით თავის გამოჩენას არ ცდილობდნენ.

„ლექსის წაკითხვა არ ნიშნავს ლექსის კითხვას… ლექსის წაკითხვა არ ნიშნავს მის გაგებას, ლექსის გაგება არ ნიშნავს მის შეგრძნებას… ლექსი – საერთოდ არ „იკითხება”… ნამდვილი ლექსი – ეს არის ამოუწურავი ემოციების განახლების წყარო… მისი წაკითხვა ინდივიდუალურია და ყველა წაკითხვა „სწორია”… პოეზიას აქვს სიღრმეები და მასწავლებელი არსებობს იმისთვის, რომ ამ სიღრმეში შეიყვანოს მოსწავლე და არასდროს არ უკარნახოს, რა არის სწორი და არასწორი, არამედ მისცეს საშუალება, გამოავლინოს მოსწავლემ ის აზრი, ემოცია, შეგრძნება, რომელიც გაუჩნდება… და მერე დააკვირდეს ამ მოვლენებს – რატომ და როგორ ხდება?“

ცირა ბარბაქაძე „როგორ წავიკითხოთ ერთი ლექსი სამ სემიოტიკურ ენაზე“

პოეზიის სწავლება სკოლაში უმეტესად შემოფარგლული იყო (და ახლაც არის) დაზეპირებით, განხილვის სახელმძღვანელოებით და იმაზე თავის მტვრევით, რა იგულისხმა ამა თუ იმ ფრაზაში თუ მეტაფორაში ავტორმა?

საბოლოოდ, მივდიოდით გარკვეულ ყალიბამდე, რომლის იქით მოსწავლე ვერ გაიხედავდა. ანუ არსებობდა წინასწარი მოცემულობა: რა იყო სწორი და რა – არასწორი.

უფრო კონკრეტულები რომ ვიყოთ,  სტუდენტებს დავუსვამ  კითხვებს და ვფიქრობ, პასუხები დაეხმარება მასწავლებლებს, როგორ შეიძლება უკეთ წარმართონ ლიტერატურის გაკვეთილები, რომ უფრო შემოქმედებითი და საინტერესო გახდეს სწავლების პროცესი.

• როგორ ისწავლეთ სკოლაში ლექსი „ფიქრნი მტკვრის პირას?“, რა გახსოვთ?

• ახლა თქვენ გაქვთ მონიჭებული თავისუფლება იმისათვის, რომ დაწეროთ გულწრფელად, რა განცდა გეუფლებთ ამ ლექსის წაკითხვის დროს?
• შეგიძლიათ თუ არა მსგავსი განცდა დაუკავშიროთ პირად გამოცდილებას და რით დაგეხმარათ ეს ლექსი?
• აღწერეთ ემოცია, რომელიც ამ ლექსის წაკითხვის შემდეგ იგრძენით;
• თქვენთვის რომელ ფრაზას ამოირჩევდით ამ ლექსიდან მთავარ გზავნილად და რატომ?

ნათია კაპანაძე – ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი

‘’რას გრძნობდა ავტორი, როდესაც ამ ლექსს წერდა?’’ – ერთ-ერთი მთავარი კითხვაა, რომელსაც სკოლის მოსწავლეებს უსვამენ სხვადასხვა ავტორის შემოქმედების გაცნობის დროს. ძალიან პატარა ვიყავი, როცა ეს ლექსი ვისწავლე და ჩემთვის ძალიან უცხო იყო ის შეგრძნება, რაც ამ ლექსმა გამოიწვია ჩემში. როცა ლექსს ვკითხულობდი, სურვილი არ მიჩნდებოდა, რომ ზეპირად მცოდნოდა, მერჩივნა, წამეკითხა. ასე ბევრად მეტ სიამოვნებას ვიღებდი მისგან.
მე არ ვიცოდი, რას გრძნობდა ნიკოლოზ ბარათაშვილი იმ დროს, ან რა ემოციამ გამოიწვია ეს სიტყვები, თუმცა, შემეძლო წარმომედგინა, მევარაუდა ან სულაც არაფერზე მეფიქრა, გარდა საკუთარი შეგრძნებებისა.
სამწუხაროდ, სკოლის პერიოდში არ იყო მარტივი იმ ემოციების გააზრება, რაც რეალურად ამ ლექსის წაკითხვას მოაქვს და შემდეგ, როცა უკვე სხვა პერიოდში, სხვა განცდებით და სულიერი მდგომარეობით წავიკითხე ეს ლექსი, ჩემთვის ბევრად ახლობელი გახდა, ვიდრე სკოლის პერიოდში. სკოლაში ეს ყველაფერი მხოლოდ საზეპირო იყო, მაგრამ ბევრად სასიამოვნოა, როცა რაღაცას იაზრებ, უსმენ და ფიქრობ. ემოციებით ხომ აზრი იბადება ჩვენში.
მეთორმეტე კლასში თავიდან მომიწია ამ ლექსის გავლა სხვა პედაგოგთან. ეს ნამდვილად განსხვავებული რამ იყო, რადგან პირველად სწორედ მაშინ მთხოვეს რაღაცის არა ზეპირად მოყოლა, არამედ გაანალიზება და სწორედ ისე გადმოცემა, როგორც მე ვიგრძენი.  მაშინ მივხვდი, რა დიდი როლი აქვს მოსწავლის ცხოვრებაში პედაგოგს!
‘’ფიქრნი მტკვრის პირას’’ არის ლექსი, რომელიც ნებისმიერ მკითხველში გამოიწვევს რაიმე ემოციას, არ აქვს მნიშვნელობა, ესადაგება თუ არა იმ მომენტში ეს ყველაფერი შენს ცხოვრებას და მდგომარეობას. მე გამიმართლა! ჩემს იმდროინდელ პერიოდს ეს ემოციები ნამდვილად მიესადაგებოდა და ‘’მალამოდ ედებოდა’’. განცდა, რომელიც დამეუფლა, საოცარი იყო. ვიგრძენი, რომ მარტო არ ვიყავი, რომ არსებობდა ვიღაც მსგავსი პრობლემით, მსგავსი ტკივილით, მსგავსი მდგომარეობით… ამ ყველაფერმა კი გამაბედნიერა და ძალა მომცა. ადამიანებს აუცილებლად გვჭირდება ვინმე, ვინც გაგვიგებს, თუნდაც ასე აბსტრაქტულად. მე  იმ დროს მეგონა, რომ ჩემი ესმოდათ და ახლაც ასე ვფიქრობ.

„მაინც რა არის ჩვენი ყოფა – წუთისოფელი,

თუ არა ოდენ საწყაული აღუვსებელი?“

ეს ტაეპი განსაკუთრებით მომწონს ამ ლექსში. ცხოვრება ჩემთვის უცხო და უცნობი რამაა და ერთადერთი, რაც მისგან ვისწავლე, ჯერჯერობით, ის არის, რომ გამუდმებით მიწევს ბრძოლა და შრომა რაიმეს მისაღწევად, საკუთარი თავის დასამკვიდრებლად… იმისთვის, რომ შეგამჩნიონ, მაგრამ შეგამჩნიონ არა მაშინ, როცა ისეთი ხარ, როგორიც მათ უნდათ ან მათთვის ნაცნობია, არამედ ისეთი, როგორიც სინამდვილეში ხარ! შენ შეგამჩნიონ და ამის გამო გამუდმებით საფასურის გადახდა არ გიწევდეს! არ მინდა გამუდმებული დაძაბულობა იმ საწყაულის ასავსებად, რომელსაც ძირი არა აქვს…

სოფია სამხარაძე – ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ცოტა შორიდან დავიწყებ, რაკი აღქმის თავისუფლებას მანიჭებთ.

წარმოგიდგენიათ, რომ როდესაც პატრიკ ზიუსკინდის რომანს, „სუნამოს“, ვკითხულობდი, მე შემეძლო მძაფრი და განსხვავებული სუნების შეგრძნება იმაზე  ცხადად, ვიდრე ხალხით გაჭედილ ტრანსპორტში, დეზოდორით განბანილი  ქალბატონის სუნი, რომელსაც მხარი ჩემს ცხვირზე აქვს მოდებული.

როდესაც იმავე რომანის ეკრანიზაცია ვნახე – ტომ ტიკვერის „პარფიუმერი“, ისევ  იყო სუნები და შეგრძნებები, ისევ მძაფრი, მაგრამ სრულიად განსხვავებული. მაშინ მივხვდი, რომ ენა ადამიანის მიერ შექმნილი ყველაზე უნივერსალური საშუალებაა, რომელიც აერთიანებს მოკვდავისთვის შესაძლებელ ყველა შეგრძნებას და სწორედ ამითაა იგი განსაკუთრებული. ამ ცოდნის მიუხედავად, როდესაც უკვე მეორე კურსელს სალექციო კურსის ფარგლებში (რა არის პოეზია) პირველად მთხოვეს  ტექსტის მიხედვით ჩემს  შეგრძნებებზე საუბარი,  (და არა ავტორის მთავარ სათქმელზე) მე, რა თქმა უნდა, ძალიან გამიჭირდა, მაგრამ მივხვდი, თუ რატომ მიყვარდა გალაკტიონ ტაბიძის „ლურჯა ცხენები“ ყველა  მის ლექსზე მეტად. მივხვდი, რომ პოეზია არაფერია, თუ არა შეგრძნება და რომ ეს ლექსი ჩემთვის სწრაფი  მუსიკითა და ლურჯა ცხენებით მოგზაურობაა ზღაპრულ გრძნობათა სამყაროში.

მახსენდება სკოლაში განვლილი ტექსტები, ჩემი აუხდენელი ოცნება, ერთხელ მაინც მეწერა თავისუფალი ესსე  (თითოეული აბზაცისთვის წინასწარ მოცემული გეგმის გარეშე) და მასწავლებლის მიერ  „დასფოილერებული“ სცენარი, რომელიც, წესით, ჩემს ფანტაზიაში უნდა განვითარებულიყო. განსაკუთრებით გულდაწყვეტით ვფიქრობ  პოეზიაზე,  სიტყვებსა და სახეებს უკან დამალულ შეგრძნებებზე, რომლის პოვნაც,  საკუთარ ცნობიერებასთან დახუჭობანას თამაშს მაგონებს. ყოველთვის, როდესაც  ჩვენი სკოლების სასწავლო მეთოდებზე ვფიქრობ, მახსენდება ცნობილი მუსიკოსისა და მწერლის, ირაკლი ჩარკვიანის სიტყვები:

„მასწავლებლები ძალით აჭკნობენ შენი სულის ნამიან ბალახს

და პეპლებთან ერთად ჰერბარიუმში ინახავენ“.

წარმოიდგინეთ რემბრანდტის ტილო, მაგალითად –  „იაკობი ლოცავს იოსების შვილებს“,  სადაც თითოეულ დეტალს, სახეს, საკრალური ხასიათი აქვს და უამრავ გრძნობას იწვევს. იფიქრეთ, რამდენად შეძლებთ შეგრძნებებზე ფიქრსა და საუბარს, თუ კი გეტყვიან, რომ ნახატზე  ჩარჩოს მიხედვით ისაუბროთ? სწორედ ესაა მეთოდი, რომლითაც სკოლებში გვასწავლიან პოეზიას. შემოსაზღვრული ინტერპრეტაციით, რომელიც თავისთავად, არც ჩვენს ძვირფას  მასწავლებელს ეკუთვნის და რომელიც, შესაძლოა, წლების წინ მისმა პედაგოგმა უანდერძა.

ჩვენ რომანტიზმს  დამამთავრებელ კლასებში გავეცანით, მარტივი ლოგიკის გამო, რომ ამ ასაკში ნაკლები ტრამვა იქნებოდა ჩვენთვის იმის აღმოჩენა, რომ ერთ დღესაც „ნელად მღელვარე მოდუდუნე მტკვარმა ანკარამ“  შესაძლოა, წუთისოფლის ამაოებაზე ჩაგვაფიქროს. მასწავლებლის ინტერპრეტაციით, ტექსტში მთავარი ბუნების პეიზაჟია, რადგან სწორედ ისაა პოეტის ერთადერთი მეგობარი და ნუგეშისმცემელი და რომ მისი აღწერით ავტორი საკუთარ განცდებზე გვესაუბრება.

თუ მე ზუსტად ვიცი, რომ ბუნება აუცილებლად თანაუგრძნობს პოეტს, ხოლო პეიზაჟის განწყობა აუცილებლად ეთანხმება რომანტიკოსი მწერლის განწყობას, მე, მიამიტი მოსწავლე, ვიფიქრებ, რომ სწორედ ამ ლექსის დასაწერად წავიდა ბარათაშვილი მტკვრის პირას და ტექსტში არაფერი დარჩება, რამაც ჩემი გაოცება უნდა გამოიწვიოს.

თუ მე წინასწარ მეტყვიან და დამარწმუნებენ, რომ რომანტიკოსი მწერლის იდეა ამ ქვეყნისა და ზეციური არსის გამუდმებით შედარებაა,  რომ პოეტს ამძიმებს ცხოვრება და ის შვებას მხოლოდ სიცოცხლესთან გაყრის შემდეგ  ჰპოვებს, ხოლო ნუგეშს – ბუნებაში, მე ვაიძულებ ჩემს თავს, განვდევნო აზრი, რომ შესაძლოა პოეტი  ამაზე პირველად  „მობუტბუტე“ მტკვარმა დააფიქრა, და რომ მასში არ ყოფლა ყოველდღიური სევდა სიცოცხლისა.

ალბათ საკუთარი ფიქრი შემაშინებდა, თუ დავუშვებდი, რომ წყლის პირას ავტორი მხოლოდ თავის ფანტაზიაში მიდის და რომ მდინარე, მისი ქვეცნობიერი მელანქოლიური ნაკადის მეტაფორაა.

ახლა კი, სწორედ აი, ახლა,  ამ  ლექსის სხვა კონტექსტში განხილვის დროს, ამ ტექსტის წერისას, პირველად დავფიქრდი და მგონია,  რომ მტკვარი მოცემულ ტექსტში საზოგადოდ ადმიანის ქვეცნობიერის მეტაფორაა, რომელშიც ყველაფერი ილექება და ყველაფერი მიედინება. მელანქოლია და სევდა კი, რომელიც ავტორს წერის დროს დაუფლებია და მკითხველს გადმოგვდებს, საკუთარი სრული სამყაროს ვერფლობის სევდაა, სადაც ფუჭ ყოველდღიურობაში დაკარგულ ადამიანს უჭირს საკუთარ სიღრმეებში ჩასვლა და საკუთარი თავის შეცნობა.

სტროფი, რომელიც ჩემთვის ყოველთვის განსაკუთრებით მისტიური იყო, ახლაღა ვხვდები, რომ  ჩემი ახალი  აზრის დამადასტურებელია:

„ არც კაცი ვარგა, რომ ცოცხალი მკვდარსა ემსგავსოს,

იყოს სოფელში და სოფლისთვის არა იზრუნვოს!“

თუკი ოდესმე, ჩემი ქართულის მასწავლებელი ამ ტექსტს წაიკითხავდა და მეტყოდა, რომ ჩემი აღმოჩენა არასწორია, ვუპასუხებდი, რომ თავად ავტორისეული ინტერპრეტაციაც რომ მომესმინა მოცემული ლექსისა, მე მაინც მხოლოდ ჩემსას ვირწმუნებდი, რადგან არ არსებობს არაფერი ცალსახად სწორი ან არასწორი, მით უფრო, ლიტერატურაში და,  მით უფრო, მოზარდის ფანტაზიაში!

ფიქრნი მტკვრის პირას

წარვედ წყალის პირს სევდიანი ფიქრთ გასართველად,

აქ ვეძიებდი ნაცნობს ადგილს განსასვენებლად;

აქ ლბილს მდელოზედ სანუგეშოდ ვინამე ცრემლით,

აქაც ყოველი არემარე იყო მოწყენით;

ნელად მოღელავს მოდუდუნე მტკვარი ანკარა

და მის ზვირთებში კრთის ლაჟვარდი ცისა კამარა.

იდაყვ-დაყრდნობილ ყურს უგდებ მე მისსა ჩხრიალსა

და თვალნი რბიან შორად, შორად, ცის დასავალსა!

ვინ იცის, მტკვარო, რას ბუტბუტებ, ვისთვის რას იტყვი?

მრავალ დროების მოწამე ხარ, მაგრამ ხარ უტყვი!..

არ ვიცი, ამ დროს ჩემს წინაშე ჩვენი ცხოვრება

რად იყო ფუჭი და მხოლოდა ამაოება?..

მაინც რა არის ჩვენი ყოფა — წუთისოფელი,

თუ არა ოდენ საწყაული აღუვსებელი?

ვინ არის იგი, ვის თვის გული ერთხელ აღევსოს,

და რაც მიეღოს ერთხელ ნატვრით, ისი ეკმაროს?

თვითონ მეფენიც უძლეველნი, რომელთ უმაღლეს

ამაო სოფლად არღა არის სხვა რამ დიდება,

შფოთვენ და დრტვინვენ და იტყვიან: «როდის იქნება,

ის სამეფოცა ჩვენი იყოს?» და აღიძვრიან

იმავ მიწისთვის, რაც დღეს თუ ხვალ თვითვე არიან!..

თუნდ კეთილ მეფე როდის არის მოსვენებული?

მისი სიცოცხლე: ზრუნვა, შრომა და ცდა ქებული;

მისი ფიქრია, თუ ვით უკეთ მან უპატრონოს

თავისს მამულსა, თვისთა შვილთა, რომ შემდგომსა დროს

არ მისცეს წყევით თვის სახელი შთამომავლობას!..

მაგრამ თუ ერთხელ უნდა სოფელს ბოლო მოეღოს,

მაშინ ვიღამ სთქვას მათი საქმე, ვინ სადღა იყოს?..

მაგრამ რადგანაც კაცნი გვქვიან — შვილნი სოფლისა,

უნდა კიდეცა მივდიოთ მას, გვესმას მშობლისა.

არც კაცი ვარგა, რომ ცოცხალი მკვდარსა ემსგავსოს,

იყოს სოფელში და სოფლისთვის არა იზრუნვოს!

არ მეგონა, თუ ოდესმე თეატრს და ქიმიას  ერთმანეთს დავაკავშირებდი. არადა, რომ დაფიქრდე ერთ-ერთი ეფექტური გზაა ბავშვების ქიმიის სამყაროში შესატყუებლად. სცენიდან ქიმიის „გათამაშების“ იდეა ჯერ კიდევ ფარადეის ეკუთვნის. შაბათ-კვირას ოპერის თეატრში, მეგობარ ქიმიკოსებთან ერთად  საგანგებოდ მართავდა ქიმიურ შოუს. ბილეთები თურმე ძალიან ძვირი ღირდა, მაგრამ ერთ თავისუფალ ადგილსაც კი ვერ ნახავდით. შემდეგ, დაფიქრებულა და უთქვამს, ხელმოკლე ადამიანებმა რაღა დააშავესო და მას შემდეგ, ოპერის თეატრის გარდა, თვეში ერთხელ პირდაპირ ქუჩაში აწყობდა უფასო წარმოდგენებს.

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის 2018 წლის სამეცნიერო პიკნიკზე, უამრავი სხვა სამეცნიერო სანახაობის გარდა, სცენაზე ქიმიური სპექტაკლიც დაიდგა. სცენარის ავტორი მე გახლდით და სანამ წერას შევუდგებოდი, გვარიანად დავფიქრდი. ქიმიური თეატრის შექმნის გამოცდილება ადრეც მქონდა, მაგრამ ის ვირტუალური თეატრი იყო, სადაც სახელდახელოდ დახატულ სცენაზე ქიმიური ელემენტები სახალისო მარშის თანხლებით გამოდიოდნენ და მაყურებელს თავს წარუდგენდნენ. კონფერენსიე თვით ქიმიის წიგნი იყო.

აქ კი, საქმე ცოცხალ სცენასთან უნდა მქონოდა. უფრო სწორედ, ცოცხალი სცენისთვის უნდა დამეწერა.

შეზღუდული ვიყავი – მხოლოდ ოთხი მსახიობიო… ანუ, მხოლოდ ოთხი მოქმედი პირი. თემა? რა ვიცი, რაც სულს და გულს გაუხარდება, ოღონდ ქიმიის ირგვლივ.

ბევრი ვიფიქრე თუ ცოტა, მოქმედი პირები შევარჩიე:

1. გივიკო და თინიკო – ტყუპი და-ძმა. გივიკოს მხოლოდ გართობისკენ უჭირავს თვალი, თინიკო ყველაფერს სწავლობს და კითხულობს;
2. მარკო პოლო – ვენეციელი ვაჭარი და მოგზაური (ბოლო დროს დოკუმენტური ფილმი ვნახე მარკოზე და ეტყობა შთაბეჭდილებიდან ვერ გამოვედი);
3. შეშლილი მექუდე – ეს ცნობილი „გიჟი“, რომელიც ვერცხლისწყლით არის მოწამლული.

სად უნდა შეხვდნენ ერთმანეთს 21-ე საუკუნის და-ძმა მეცამეტე საუკუნის მარკო პოლოსა და მეთოთხმეტე საუკუნის მექუდეს? გულმა მაშინვე დროის მანქანისკენ გამიწია, მაგრამ გადავიფიქრე. მოძველებული ხრიკია, ყველა ფანტასტიკურ ფილმში დროის მანქანა აქვთ. ამიტომ, არჩევანი ბიბლიოთეკაზე და რაღაც ძველი სქელტანიანი წიგნის ამოყირავებაზე შევაჩერე. წიგნის ამოყირავებით დროც ამოყირავდება და პარალელური სამყაროებიც.

ჰო, წიგნს გივიკო აყირავებს, ოდნავ დაუდევარია და იმიტომ.

თინიკო: (შეშინებული) – გამარჯობა ბატონო, თქვენ ვინ ხართ? აქ როგორ აღმოჩნდით?

მარკო: (გივიკოსკენ იშვერს ხელს) ამან მოგიყვანათ ჩემთან.

გივიკო: (გაოცებული) მეე?

მარკო: ის დიდი წიგნი, როგორც კი  დაბლა დააგდე, სივრცეები ამოყირავდა და პარალელურ დროში მოხვდით. აქ ვცხოვრობ, ამ ბიბლიოთეკაში, ოღონდ პარალელურ სივრცეში. მარკო პოლო ვარ, გაგიგიათ ასეთი?

გივიკო: არააა….

თინიკო: (გივიკოს ეუბნება გაბრაზებით) რა არა, წიგნებს არ კითხულობ. მე გიცნობთ, ბატონო,  ჩინეთში არ იმოგზაურეთ?

უცნობი: ყოჩაღ გოგო, გცოდნია (გახარებულია); აქ რას აკეთებთ?

თინიკო: წყალზე გვაქვს თემა დასაწერი, ბიბლიოთეკაში მოვედით და… აი, თქვენ შეგაწუხეთ შემთხვევით.

უცნობი: რა დროში ცხოვრობთ? აქაურებს არ ჰგავხართ.

გივიკო: 21-ე საუკუნიდან ვართ (ამაყად ამბობს).

უცნობი: ჰოო?… და რა ხდება თქვენთან? რა გააკეთეთ, რა გააფუჭეთ?

თინიკო: ეჰ, ბატონო მარკო, ტექნოლოგიები ავითვისეთ და გარემო მოვსპეთ. ჰაერი ისეა მოწამლული, ძლივსღა ვსუნთქავთ.

უცნობი: რატომ?

გივიკო: ხეები დაჭრეს, ბატონო, და ყველგან ცემენტის სახლები ააშენეს.

უცნობი: ცემენტის სახლები? ცემენტი რა არის?

თინიკო: მასალაა ასეთი, სახლებს აშენებენ. ასეთ სახლებს „მკვლელ სახლებსაც“ უწოდებენ, ვერ სუნთქავენ და იმიტომ.

მარკოსთან მცირეოდენი გასაუბრებით ჩვენი დროის ყველაზე მწვავე პრობლემა იკვეთება: ხეები დაჭრეს და ცემენტის სახლები ააშენეს…

ქიმიური სპექტაკლის დროს სცენაზე ექსპერიმენტები აუცილებელია. უბრალოდ, მოსაფიქრებელია, რომელი? უნდა იყოს სანახაობითი, შემეცნებითი და უსაფრთხო. იმდენად უსაფრთხო, რომ პროფესიონალმა მსახიობმა, რომელიც ქიმიაში სრულიად არაპროფესიონალია, უპრობლემოდ გააკეთოს.

ამონიუმის ბიქრომატის დაშლაზე რას იტყვით?

ლამაზია, შემეცნებითია, რადგან იაფი კატალიზატორი, ქრომის ოქსიდი მიიღება და კატალიზატორებზეც შეიძლება საუბარი. უსაფრთხოცაა, იოლად გააკეთებენ.

მექუდე: გოგონა, ეს რა გაგიკეთებიათ? (ვულკანის შემდეგ მწვანე ფერფლი დარჩება). ეს რა ფერფლია?

თინიკო: ეგ ქრომის ოქსიდია, ძალიან კარგი და იაფი კატალიზატორი;

მარკო: კატა?

გივიკო: რა კატა (თავს იქნებს გაოცებისგან), კა–ტა–ლი–ზა–ტო–რი (დამარცვლით ამბობს).

თინიკო: კატალიზატორი რაიმე პროცესს აჩქარებს, თავად არ იხარჯება და პროცესიდან თავდაპირველი, უცვლელი სახით გამოდის. ზოგიერთი ძვირია, მაგალითად პლატინა. ეს კი იაფია.

მარკო: რაააა? (გაოცდება), ანუ, გინდა თქვა, რომ ეს ფილოსოფიური ქვაა?

გივიკო: აუუუუ (თავზე იდებს ხელს).

თინიკო: არა, ეს უბრალოდ კატალიზატორია.

მარკო: თინათინ (მკაცრი ტონით), თავგზას ნუ მირევ. რაც შენ თქვი, ალქიმიკოსი ჯაბირი მასე ფილოსოფიურ ქვას ახასიათებდა. ეს იყო ნივთიერება, რომელიც ოქროდ გარდაქმნის პროცესს დააჩქარებდა, თავად კი არ დაიხარჯებოდა და არც შეიცვლებოდა.

თინიკო: ჰოო? არ ვიცი ჯაბირი რას ამბობდა, მაგრამ ამით ოქროს ვერ მიიღებთ, ეს უბრალოდ რაიმე ქიმიურ რეაქციას დააჩქარებს, მაგ. შაქარი შეგვიძლია სწრაფად დავწვათ.

მექუდე: (გაბრაზებული) რას ამბობ გოგო, შაქარი ისე მიყვარს, რატომ უნდა დავწვა? შენ ჯობია, რაიმე სხვა ჯადოსნობა გვაჩვენო. აი ეს რა არის?  თაროდან მშრალ ყინულს გადმოიღებს. თან ხელს მიადებს და იყვირებს, ვაი, დამეწვაო.

გამოდის, რომ ერთი მარტივი, უსაფრთხო, სანახაობითი და შემეცნებითი ექსპერიმენტით, კატალიზატორიც ავხსენით და სხვა ასევე მარტივი სანახაობითა და შემეცნებით ცდაზე გადავედით.

მაშ, ასე… მექუდე მშრალი ყინულით ხელს „დაიწვავს“ და იყვირებს, ეს რა არისო.

თინიკო: მშრალი ყინულია, მოიცა, წყალი გაქვთ სადმე? (ეკითხება მარკოს).

მარკო  მიუთითებს თაროზე. თინიკოც თასში წყალს ჩაასხამს და შიგნით მშრალ ყინულს ჩააგდებს. ყინული აბუყბუყდება და თასი თეთრი ორთქლით დაიფარება.

მექუდე: (გახარებულია) რა კარგია, რა კარგია. ეს გაყინული წყალია?

თინიკო: არა, ეს გაყინული ნახშირორჟანგია.

მექუდე: ეგ რა არის?

გივიკო: (საქმეში ერთვება თავდაჯერებული) მექუდევ, შენ ხომ სუნთქავ?

მექუდე: (ჩაფიქრდება) მგონი კი (ღრმად ჩაისუნთქავს და ამოისუნთქავს), კი, კი ვსუნთქავ.

გივიკო: ჰოდა, რასაც ამოისუნთქავ, იმას ყინავენ და ეგ არის მშრალი ყინული.

თინიკო: ყოჩაღ გივი, რაღაც მაინც გისწავლია ქიმიაზე.

გივი სასაცილოდ იბღინძება.

მექუდე მოუსვენარია, ენას ვერ აჩერებს, რაც მშვენიერი შესაძლებლობაა, მაყურებელს ახალი ინფორმაცია მივაწოდოთ.

მექუდე: მე კიდევ წყალში ამ ქვებს ვყრი ხოლმე (ხელში მორუხო–მოწითალო ქვა-მინერალი სინგური  შეათამაშა, საიდანაც საღებავს იღებს). საღებავს დავამზადებ და მაშინვე  მდინარეში მოვისვრი.

თინიკო: რაა, ვერცხლისწყლით წამლავ მდინარეს, თევზებს და იმ ადამიანებს, ვინც ამ თევზს შეჭამს? იცი, მაგ მინერალით, შენ რომ ქვას ეძახი, მეოცე საუკუნეში ერთი იაპონური ქალაქი მთლიანად განადგურდა. ყველა ვერცხლისწყლით მოიწამლა, ყველა მოკვდა. ცუდი ადამიანების მიზეზით მინამატას სრუტე სავსე იყო ვერცხლისწყლით.

მარკო: ჰმ, და რა გააკეთეს ცუდმა ადამიანებმა?

გივიკო: რასაც ეს აკეთებს (მექუდეზე მიანიშნა), ეს ქვა მდინარეში მოისროლეს, საღებავის გამოცლის შემდეგ.

მექუდე: ბიჭოო, რამე ხომ არ გეშლება? მე რა ცუდი ადამიანი ვარ? წყალი ხომ არის, არა? ეს კიდევ ნახე, ვერცხლისწყალი ყოფილა. გამოდის, რომ ორივე წყალია,  რა  არა?

თინიკო: ვერცხლისწყალი მძიმე ლითონია, ისევე, როგორც ტყვია, სპილენძი, ნიკელი, კადმიუმი. მათი იონები, თუ წყალში მოხვდება, იქ მოტივტივე წყალმცენარეებს დაუკავშირდება. ერთიანად შეიკვრებიან და ასე დაცურავენ. შემდეგ, ამ წყალმცენარეებს პატარა თევზები შეჭამენ, ამათ კიდევ დიდი თევზები.

მექუდე: (კვდება სიცილით) მოიცა, გამოვიცნობ: დიდ თევზებს ადამიანი შეჭამს, ხომ?

გივიკო: ყოჩაღ, ქუდების ოსტატო, გამოიცანი.

თინიკო: სასაცილო არაფერია. დიახ, ადამიანი შეჭამს და მოიწამლება. ბატონო მარკო, თავად არ თქვით, წყალი დედამიწის სისხლიაო. კარგია მერე, თუ დედამიწას სისხლს მოუწამლავთ?

მექუდე: (ქვითინებს და ყვირის) ოჰ, არააა.

გარემოს ქიმიიდან მჟავა წვიმაც გავიხსენოთ. და-ძმის სახლში დაბრუნების დრო მოვიდა. თუმცა… გაწვიმდა.

უცნობი: ჰმ, წვიმა მოსულა.

მექუდე: თქვენს დროშიც წვიმს ხოლმე? (ეკითხება და–ძმას).

თინიკო: კი, ამ ბოლო დროს უმატა და უმატა. ოღონდ ახლა წვიმა მჟავურია.

უცნობი: რაო, წვიმაში მჟავაა შერეული? და რა გამოდის, თუ დასველდები დაიწვები?

თინიკო: არა, მცირე რაოდენობით არის. ბატონო მარკო, თქვენს წიგნებში მეოცე საუკუნის ამბები წერია?

უცნობი: არა სამწუხაროდ, მეცხრამეტე საუკუნიდან თხრობა  წყდება.

თინიკო: მაშინ მე გეტყვით. მეოცე საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისში ერთ ქალაქში წვიმა მოვიდა. ჰო, რა მოხდა მერე, მოწვიმა და ეგ იყო. ქალბატონების კაპრონის წინდები კი… დაიხა. აი, ასე, თვალსა და ხელს შუა დადნა. წვიმას მომატებული მჟავიანობა ჰქონდა, კაპრონი კი მჟავას ვერ იტანს…

მექუდე: გოგო, რა თავგზას გვირევ, კაპრონი რაღაა.

თინიკო: სინთეზური პოლიმერია, ახლა ვერ აგიხსნი. მისი ბოჭკოებისგან წინდები მოქსოვეს და ასეთი ამბები მოხდა.

შემდეგ მექუდეს და მარკოს მიუბრუნდება.

იცით, რომ ეკოლოგიურად ყველაზე სუფთა ადგილიდან აღებული წვიმის წყალიც კი ოდნავ მჟავა ბუნებისაა? ეს ნახშირმჟავას დამსახურებაა, რომელიც ატმოსფეროს ორი მუდმივი კომპონენტის, ნახშირორჟანგისა და წყლის ორთქლის, უსასრულო შეერთება–დაშლით წარმოიქმნება.

მექუდე: იმ ნახშირორჟანგზეა საუბარი, მე რომ ამოვისუნთქავ და თქვენ კიდევ ყინავთ?

თინიკო: დიახ, დიახ (იცინის);

მექუდე: და, იყოს მჟავა წვიმა, თუ ადამიანს არ დაწვავს, რას აშავებს?

მექუდეს გასაგონად თინიკო ყველას უხსნის მჟავა წვიმის მავნებლობის შესახებ.

ამასობაში კი უკან დაბრუნების დრო მოსულა. მარკო პოლო ჯინს „გამოიძახებს“ (წყალბადის პეროქსიდის დაშლა მანგანუმის (II) ოქსიდით) და ყველანი უჩინარდებიან. მხოლოდ გაოცებული მექუდე რჩება სცენაზე, რომელიც მისთვის უჩვეულოდ სერიოზულ ფრაზას ამბობს (ფრაზა ლუის კეროლის ზღაპრიდან არის აღებული):

მექუდე: რა ხდება?  ეს ხალხი ვინაა? რა თქვი ბიჭო? (ვინმეს გადახედავს მაყურებლიდან), ერთი საათია მიყურებთ? დროს ვკლავთ ერთად?  ოჰ, არა (თავში წაიშენს ხელს), დროს ძალიან არ უყვარს, როდესაც კლავენ. (სცენაზე დარბის და გასასვლელს ვერ პოულობს). საით, წავიდე? საიდან გავიდე? დროს არ მოეწონება, რომ ვკლავ…

და გარბის სცენიდან.

ჰოდა, თუ მაინც „დროის მოკვლაზე“ მიდგება საქმე, თქვენს მოსწავლეებთან ერთად თავად დაწერეთ პიესა, სკოლის ცოცხალ სცენაზე თავადვე დადგით, ყველას აჩვენეთ, რომ ქიმია სახალისოა და ასე „მოკალით დრო“.

თუ არ ვცდები, ოთარ ჭილაძეზე ადრე დავწერე ერთი ბლოგი. მისივე ტექსტის სათაური – „ადამიანი გაზეთის სვეტში“ დავარქვი. სულ, როცა ჭილაძე მახსენდება, მგონია, რომ ეს კაცი ჩვენი კონტექსტიდან ამოვარდნილი იყო და ამაში არაფერია ცუდი, იქნებ პირიქითაც არის. თვითონ პიროვნულად სულ სხვა მოცემულობას მიჰყვებოდა. არ ვიცი, რამდენად სწორად ავხსენი, რის თქმაც მინდოდა. ავტორი კი იყო ასე, თუმცა მისი ტექსტები…

ჰო, მისი ტექსტები ყველა ნაბიჯზე გეწევა, ყველა მოცემულობაში, მომენტში და სამივე დროში გიყვება სხვებზეც, საკუთარ თავზეც; რა ხდებოდა, რა ხდება და რა მოხდება. მგონი ავცდი თემასაც.

“გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა” ვიღაცამ მაჩუქა. ახლა ვერაფრით ვიხსენებ – ვინ. მერე დიდხანს ჰქონდათ მეგობრებს, ახლობლებს და ვეღარ ჩავიგდე ხელში.

ზღვა რომ მიდის თანდათან, ზღვა რომ შორდება ქალაქს – ეს მახსენდება სულ. რაღა ეგ ადგილიო, ალბათ ბევრს გაუკვირდება. ამბავში რომ აიეტია, მფრინავი ვერძი ოქროსთმიან ბიჭთან ერთად, შავთვალება მამალო, მედეა და ფრიქსე, ჯერ პატარა, უცნაური, მერე კი ავადმყოფი, ისეთი უცნაური ავადმყოფი, რომ კითხულობ და გინდა, შენც დაწვე და უბრალოდ მიაშტერდე ერთ წერტილს ჭერზე. მოეშვა ყველას და ყველაფერს და ფრიქსე კი არა, შენივე თავი გახდე, შენი რეალური წარსული, რომელიც რეალური მომავლისკენ წაგიყვანს. ან იქნებ, როცა შენი თავი გახდები, მერე დროც ქრება.

როგორ იჭრება ვანში, ამ პატარა ქალაქში, სადაც ყველაფერი კარგადაა, უცხო. ცხოვრობს ქალაქი თავისთვის და უცებ ბედია დაინახავს წყალში რაღაცას, რაც მერე ვერძი და ბიჭი აღმოჩნდებიან და აქ უკვე ხვდები, ამ ძალიან დიდი რომანის პირველივე გვერდებზე ხვდები, რომ არაფერი ისე აღარ იქნება, როგორც დასაწყისში იყო; ბახას სარდაფშიც სხვა ამბებს მოჰყვებიან, ვიდრე აქამდე; მალალოსთანაც სხვა ხალხი მივა და სასახლეშიც, უფრო სწორად, სასახლეში მოხდება მთავარი ცვლილებები.

ჭილაძის ამ რომანში ყველაზე საინტერესო კიდევ ის არის, კონკრეტულ მოცემულობაში როცა ავტორს სიახლე შემოაქვს, ან შემოჰყავს ახალი პერსონაჟები. მკითხველი მიჩვეულია ასეთ ცვლილებას, როგორიც ზემოთაც აღვწერე. აქ კიდევ სხვა რამეც ხდება; თითქოს თვითონ ვანი მიდის თავისივე თავისგან, დგება და მიდის ზღვის იქით, სხვა ნაპირზე. ეს განცდა მაშინ მეუფლება, როცა ფრიქსეს შვილები მამასთან ერთად ქალაქს ტოვებენ. განა უკვე ვანში ჩამოდის ვინმე, რომ რამე შეცვალოს. არა. აქ რაღაც ამერიკული რომანების ამბავი უნდა იყოს. ასეთების დიდი მცოდნე არ ვარ, მარა ასე მგონია. ვანში ჩამოდის პერსონაჟი, რომ დაიწყოს ცვლილება, მთავარი ცვლილება – ვანი წავიდეს თვითონ თავისი თავისგან იქ, საიდანაც ყველაფერი დაიწყო. სასწაული რამეა.

მოკლედ, ამ რომანში ყველა მიდის, რომ მერე უკან დაბრუნდეს. თუმცა თავიდან შენ ეს არ იცი. არ ჩანს ამის აუცილებლობა, ამიტომ არ გიყვება მწერალი ამბავს. ყველაზე მთავარი კი, ზღვა მიდის. ზღვა ერთადერთია, რომელიც შორდება ძველ ადგილს და პირველი საწყისისკენ ბრუნდება. თუმცა არ ვიცი, რა არის ეს პირველი საწყისი. ის უბრალოდ მიდის აქედან. გამოდის, ყველა დღე ბედია და თოკს აგრძელებს და ხვდება, რომ ვეღარაფერი იქნება ისე, როგორც იყო, მაგრამ თითქოს არც იმჩნევს. მარტო სველი თოკის სიმძიმე ახვედრებს ჯერ ამას – რაც უფრო შორდება ნაპირი, მით მეტი სიმძიმე აწვება მხრებზე. ის ადგილი თუ გახსოვთ, ფრიქსეს შვილები რომ თხრიან არხს. რა უცნაურია. ერთი დიდი, ძველი, მთავარი წყალი მიდის და შემოდის ახალი, კონკრეტული ვიწრო დინება და ყველაფერს ავსებს. იმ ჭასაც, რომელშიც აიეტის წარსულის მოჩვენებები სხედან და თანდათან ზედაპირს უახლოვდებიან.

ასეთი წიგნები ყოველთვის იმდენს გეუბნებიან, რამდენიმე ათეული ბლოგი რომ არ ეყოფა. იქნება კიდევ ტექსტის მეორე ნაწილზეც, მთელ ტექსტზეც დავწერო, მარა რა კარგია, როცა კითხულობ ამას და ფიქრობ, შენ რომელი შენი ზღვა დაგშორდა, როგორც ადამიანს და რა არხები გაჭერი ახალი დინებების მისაღებად, რა მოჩვენებები უახლოვდებიან შენი ბნელი ჭების ზედაპირებს, რომ უფრო მკვეთრად გაგაგონონ თავიანთი სიტყვები?!.

რაღაც ასეთის თქმაც უნდოდა ჭილაძეს ამ ტექსტით, გარდა იმ გააზრებებისა, რაც არსებობს. დარწმუნებული ვარ, რაღაც ასეთის თქმაც უნდოდა. თავიდან რომ ვთქვი ჩვენი კონტექსტიდან იყო ამოვარდნილი-მეთქი, სწორად არ გამომივიდა. უფრო თვითონ გაერიდა ამ მოცემულობას, რომ აღეწერა, როგორ დაიწყო პირველმა არხის გაჭრა ჯერ ალბათ საკუთარ თავში და მერე ამ ტექსტით ჩვენში.

აბა, გვითხარი, ის ჩიტი რას ამბობსო, ეუბნება ტექსტში მენავე აფრასიონს და გეგონება ამ დროს თვითონ ჭილაძე-მენავე გეუბნება მკითხველ-აფრასიონს, ყველაზე მარტივ რამეს, ახსნა ჩიტის ჭიკჭიკი. თან როგორი რთულია და, თუ ჩიტების ენა გესმის, როგორი ადვილი და კარგი.

ცოდნის გადაცემასა და ძირითადი სასწავლო დისციპლინების სწავლებასთან ერთად ეროვნული სასწავლო გეგმა განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს პრიორიტეტული გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებას. ისინი სასწავლო მიზნების მიღწევაშიც ეხმარება მოსწავლეს და სპეციფიკური კომპეტენციების განვითარებასაც უწყობს ხელს, ამ გზით კი იქმნება პიროვნების განვითარებაზე ორიენტირებული საგანმანათლებლო სივრცე, რომელიც უზრუნველყოფს ახალგაზრდის ცოდნით შეიარაღებას, თვითრეალიზებასა და სათანადო ადგილის დამკვიდრებას თანამედროვე სამყაროში.

პრიორიტეტული გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ისტორიის სწავლების დროსაც. ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანია კომუნიკაციური კომპეტენციის განვითარება, რადგან ის პიროვნული პოტენციალის განახლება-განვითარების, გადაწყვეტილებების მიღების, პასუხისმგებლობის გრძნობის გაღვივების, უწყვეტი განათლების პროცესში ჩართულობის მნიშვნელოვანი პირობაა.

კომუნიკაციური კომპეტენცია ძირითადად საუბრის, დიალოგის გზით ყალიბდება, ამიტომ საუბრისა და დიალოგის ორგანიზაცია ისტორიის გაკვეთილის აუცილებელი ატრიბუტია. აქ გაკვეთილი-საუბარი განიხილება არა უბრალოდ როგორც პედაგოგიური მეთოდი და ფორმა, არამედ როგორც ურთიერთობის უნივერსალური საშუალება, შემოქმედებითი ურთიერთობის ფორმა მასწავლებელსა და სხვადასხვა შესაძლებლობის მოსწავლეებს შორის. ამ დროს მნიშვნელობა არ აქვს ისტორიული ცოდნის რაოდენობას, მთავარი საკუთარი შეხედულებების ჩამოყალიბება, პოზიციის არგუმენტირება, ჯგუფელების პასუხების შეფასება და თვითშეფასებაა. გაკვეთილი-საუბრის დროს, კომუნიკაციური კომპეტენციის ფორმირებასთან ერთად, აქტიურდება მოსწავლეთა შემეცნებითი, ანალიტიკური და განმაზოგადებელი უნარებიც, ხდება მასალის უკეთესად გააზრება და ისტორიული ცოდნის გაღრმავება-გაფართოება.

გაკვეთილი-საუბარი ძირითადად მოიცავს სამ კომპონენტს: ა) პრობლემის დასმას; ბ) პრობლემის გადაჭრას, ახსნას, განხილვას და გ) პრობლემიდან სწორი გამოსავლის პოვნას, რაც თვითრეალიზაციის საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს (თუმცა ევრისტიული საუბრით მიზნის მიღწევა – შემეცნების გზით პრობლემის არსის დანახვა – მთლიანად მასწავლებლის ოსტატობაზეა დამოკიდებული).

გაკვეთილი-საუბარი, როგორც წესი, გაკვეთილის დაწყებისთანავე იწყება. ამ დროს შესავალი-საუბარი ერთგვარი კითხვა-პასუხია, რომლის მიზანია, მოსწავლეებს განამტკიცებინოს მასალა არსებული ცოდნის მობილიზების, სისტემატიზაციისა და განზოგადების გზით. საუბარი საშუალებას გვაძლევს, დაისვას დიაგნოსტიკური კითხვებიც, რომელთა მეშვეობითაც მეტ–ნაკლებად ზუსტად დავადგენთ მოსწავლეთა ცოდნის დონეს და ახალი მასალის მიღებისთვის მზაობას.

გაკვეთილი-საუბარი დიდ ინტერესს იწვევს რთული თემების შესწავლის დროსაც, რადგან მოსწავლეთა მოტივაცია ამ დროს გაცილებით მაღალია:

* ახალი მასალის ახსნისას მოსწავლეები და მასწავლებელი თანამშრომლობენ, მოსწავლეები მასწავლებლის დახმარებით ეძებენ ასოციაციებს დასახელებულ თემაზე, სვამენ მათთვის სანტერესო კითხვებს, გამოაქვთ დასკვნები, მათი არც ერთი რეპლიკა არ რჩება უპასუხოდ. ამდენად, ასეთი საუბარი ამტკიცებს პედაგოგიური ურთიერთობის ფორმებს, ავლენს ყველა ორგანიზაციული საკითხის დადებით თუ ნაკლოვან მხარეებს;

* სასურველია, დიალოგი/საუბარი ძალადაუტანებლად წარიმართოს იმ კითხვების საფუძველზე, რომლებიც მოსწავლეს აინტერესებს.

ისტორიის გაკვეთილზე სასწავლო საუბარი-დიალოგის ძირითადი ფორმებია:

• მასწავლებელი – მოსწავლე;
• მოსწავლე – მოსწავლე;

სასკოლო პრაქტიკაში გაკვეთილი-საუბრის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა მასწავლებელი-მოსწავლე, რომლის დროსაც აქტიურდება ცოდნაც და ადვილდება ცოდნის გადმოცემა და შემოწმებაც.

რით განსხვავდება გაკვეთილი-საუბარი ტრადიციული გაკვეთილისგან?

ტრადიციული გაკვეთილისა და გაკვეთილი-საუბრის ალგორითმი:

გაკვეთილი-საუბრის პრაქტიკული მაგალითი:

თემა: ძველი ეგვიპტე

კლასი: VII

განსავითარებელი უნარები: კომუნიკაციური, თანამშრომლობითი, ინფორმაციის ტრანსფორმაციის, ლოგიკური აზროვნების

გაკვეთილის მიზანი:

• გააცნოს მოსწავლეებს ძველი ეგვიპტის გეოგრაფიული მდებარეობა, კლიმატური პირობები;
• განუვითაროს რუკასთან, ისტორულ წყაროებთან, ისტორიულ ტექსტთან, სახელმძღვანელოსთან მუშაობის უნარები;
• ხელი შეუწყოს კომუნიკაციური უნარ-ჩვევების ფორმირებას;
• მოსწავლეებმა თავად დაუსვან კითხვები ტექსტს;
• ლოგიკურად და სწორად გადმოსცენ ინფორმაცია, განუვითარდეთ განზოგადების უნარები;
• განუვითარდეთ მეტყველების კულტურა.

ძირთადი რესურსები: ისტორიის სახელმძღვანელო და სასწავლო რუკა „ძველი შუამდინარეთი“ (ან მსოფლიოს ფიზიკური რუკა)

გაკვეთილის ტიპი: ახალი მასალის ახსნის გაკვეთილი

გაკვეთილის ფორმა: გაკვეთილი-საუბარი

გაკვეთილის გეგმა: ა) ორგანიზაციული ნაწილი; ბ) თემის აქტუალიზაცია; გ) მიზნის ერთობლივად განსაზღვრა; დ) ახალი მასალის შესწავლა; ე) ცოდნის განმტკიცება; ვ) რეფლექსია

გაკვეთილის ძირითადი დეტალები:

N1 – მასწავლებლის საქმიანობა: თემის აქტუალიზაცია: რა თემაზე ვსაუბრობთ დღეს? რა იცით ეგვიტპის შესახებ? მოსწავლეთა საქმიანობა/პასუხები: იქ პაპირუსებია; ფარაონებია; პირამიდებია; მუმიებია, – და ა.შ.

N2 – მასწავლებლის საქმიანობა: მიზნის ერთობლივად დასახვა: რისი გაგება გინდათ ეგვიპტის შესახებ? რას შეისწავლიდით მის შესახებ? მოსწავლეთა საქმიანობა: სად მდებარეობდა ძელი ეგვიპტე? პაპირუსი რისგან კეთდებოდა? ფარაონები ვინ იყვნენ? რა საქმიანობას ეწეოდნენ ეგვიპტელები? როგორი ბუნება იყო? – და ა.შ.

N3 – მასწავლებლის საქმიანობა: ახალი მასალის შესწავლაზე გადასვლა: საიდან იციან მეცნიერებმა წარსულის ამბები? როგორ შეისწავლიან მათ? მოსწავლეთა საქმიანობა: ისტორიული წყაროების გაცნობა.

N4 – მასწავლებლის საქმიანობა: ისტორიული წყაროების შესწავლის ორგანიზება; მოსწავლეთა საქმიანობა: წყაროებზე მუშაობა წყვილებში. მოსწავლეები ერთმანეთს ეკითხებიან წყაროს ტექსტის შესახებ.

N5 – მასწავლებლის საქმიანობა: ეგვიპტის ადგილმდებარეობის გაცნობა, კლასთან საუბარი; მოსწავლეთა საქმიანობა: რუკასთან მუშაობა. ნილოსი და მის ნაპირზე არსებული ქალაქების გაცნობა.

N6 – მასწავლებლის საქმიანობა: ეგვიპტის შესახებ ისტორიულ წყაროებზე მუშაობა ეგვიპტის კლიმატისა და ბუნებრივი პირობების შესახებ. წყროს ტექსტის მიხედვით კითხვების მომზადება; მოსწავლეთა საქმიანობა: წყაროზე მუშაობა: ა) ტექსტის გაცნობა; ბ) ყოველ ნაწყვეტში ძირითადი სიტყვის პოვნა; გ) ტექსტისთვის კითხვის დასმა; დ) ძირითადი დასკვნების ამოწერა რვეულებში.

N7 – მასწავლებლის საქმიანობა: დოკუმენტის შესახებ საუბრის ორგანიზება; მოსწავლეთა საქმიანობა: მოსწავლეები სწავლობენ კითხვების დასმას და მათზე პასუხის მოძიებას: ეგვიპტის ბუნება არსებით გავლენას ახდენდა ეგვიპტელების ცხოვრებაზე.

N8 – მასწავლებლის საქმიანობა: რატომ ჩამოყალიბდა ეგვიპტე ერთიან სახელმწიფოდ? (იმისთვის, რომ ამ კითხვას უპასუხონ, მოსწავლეები უსმენენ მასწავლებელს, რომელიც საუბრობს ეგვიპტის გაერთიანების პირობებზე); მოსწავლეთა საქმიანობა: შედეგები: ა) სამეურნეო ცხოვრების მოთხოვნილებებმა ეგვიპტე გააერთიანა; ბ) უფრო სუსტი დაემორჩილა ძლიერ სახელმწიფოს; გ) ეგვიპტის მმართველობა; დ) საბოლოოდ ძვ.წ. III ათასწლეულში ეგვიპტის ერთიან სახელმწიფოდ ფორმირება დასრულდა.

N9 – მასწავლებლის საქმიანობა: განმტკიცება: რატომ უწოდა ძველმა ბერძენმა ისტორიკოსმა ჰეროდოტემ ეგვიპტეს „ნილოსის ნობათი“? (სად მდებარეობდა ეგვიპტე? რომელი მდინარე ჩამოედინებოდა ეგვიპტეში? საიდან მოედინება ნილოსი? რა ხდებოდა წყალდიდობისას? და ა.შ.); მოსწავლეთა საქმიანობა: მდინარე ნილოსი ანოყიერებდა დაბლობს, რაც მიწათმოქმედებას და მოსავლიანობის ზრდას უწყობდა ხელს, სამეურნეო ძლიერება კი სახელმწიფოს ძლიერების საწინდარი იყო.

N10 – მასწავლებლის საქმიანობა: რეფლექსია: იმუშავეთ წყვილებში და გაუზიარეთ ერთმანეთს შთაბეჭდილებები. რამე ხომ არ დარჩა გაუგებარი? რამ დაგაინტერესათ ყველაზე მეტად? მოსწავლეთა საქმიანობა: შთაბეჭდილებების გაზიარება.

კომუნიკაციური კომპეტენციის განვითარებაზე ორიენტირებული გაკვეთილი-საუბარი საუკეთესო საშუალებაა მოსწავლეთა მიერ ისტორიულ ცნებათა გაგების გამოსავლენად და მათი აზროვნების გასააქტიურებლად, არსებული ცოდნის მობილიზაციისთვის და ახალი მასალის გასაანალიზებლად. ის სოციალურად ზრდის მოსწავლეს, კარგ მსმენელად და აქტიურ პიროვნებად აყალიბებს, უვითარებს ცხოვრებისეული გამოწვევების დაძლევის უნარს და პიროვნული სრულყოფის გზაზე წარმატებული ნაბიჯების გადადგმაში ეხმარება, ამიტომ ამ ტიპის გაკვეთილები ეფექტიანი და სასარგებლოა.