მსოფლიო ლიტერატურის არაერთი ნიმუში შთაგონებულია ისტორიული ფაქტებითა თუ მოვლენებით. მწერლებს იზიდავთ ჩანაცრებული ცეცხლის ხელახალი გაღვივება, მკითხველის ზიარება გარდასულ ადამიანთა, დიდთა თუ მცირეთა, ვნებებთან, გამარჯვებასა და დამარცხებასთან. ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებაშიც არაერთგზის შემოიჭრება ისტორია, მატიანეში ჩაწერილ ამბავთა მოულოდნელი და მნიშვნელოვანი ინტერპრეტაციებით. ასე გვამოგზაურებს იგი წარმოსახულ განზომილებაში, მხატვრული სივრცის მრავალფეროვან, მდიდარ სამყაროში, რომელშიც ნაცნობ ამბებს განსხვავებული თვალთახედვით გავიაზრებთ.
„უსიყვარულოდ აღარცა ჰღირს სიცოცხლე ქვეყნად…“ – ამ სიტყვებს ამბობს ოთარ ჩხეიძის ტრაგედიის „მეფე აშოტ დიდი კურაპალატის“ მთავარი გმირი, თვით აშოტი, თანაც სიკვდილის წინ, თანაც ტაძრის საკურთხეველთან, თავდავიწყებით მისული „აკრძალულ პაემანზე“, უკანასკნელად რომ ექცევა და საიქიოში გაჰყვება, როგორც საბედისწერო შეცდომა, როგორც გადაულახავი დაბრკოლება.
ვინ იცის, ექნებოდა კი მეფე აშოტ კურაპალატს ის ხიბლი, რომ არა გიორგი მერჩულის უზადო ოსტატობით შესრულებული ეპიზოდი, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ რომ ჩართო ერთგვარი მოკრძალებით, არადა, როგორ ელვარებს, თვალს ჭრის, რაღაც უცნაური ძალით იზიდავს კალმოსნებს შეფარული გულისცემა მეფისა, სიყვარულს რომ უკრძალავენ, როგორც საცდურს, როგორც სულის „საბრთხეს“.
„სიძვის დიაცის“ შეშფოთებული თვალები აწყდებიან სტრიქონებს, ხახადაბჩენილი ჯოჯოხეთი მზად არის, ჩანთქას კიდევ ერთი დაცემული, ცრემლი არა ჩანს, მაგრამ მისი ყვირილი გვესმის მეფის გაცრეცილი და გაფერმკრთალებული სახიდან. ამ პატარა ეპიზოდში იმგვარი სრულყოფილებითაა დახატული ადამიანის გულის ჭიდილის ყოველი ნიუანსი, საოცარია, სხვები კვლავ როგორ შებედავენ, მაგრამ… ვასილ ბარნოვი ჩააცქერდება ღრმად იმ ქალს თვალებში, ძალიან ღრმად, მგრძნობიარედ და მოხიბლული, მოჯადოებული დაწერს მეფე აშოტის ვნებანს, მის დაუოკებელ და ზღვარგადასსულ გატაცებას (რომანი „ტრფობა წამებული)“. ეს ხომ ისეთი წარმტაცი თემაა, ბიბლიაც ვერ გაექცა. მეფსალმუნე მეფის სინანულს მოაკლდებოდა ძალა, რომ არა ცოდვები, სწორედაც რომ სიყვარულის გამო ჩადენილი. მეფეები, სასტიკნი და გულგრილნი, მეომარნი, დამპყრობნი, საკუთარ თავთან ვიღაც „მდაბალი“ ქალის გამო ბრძოლაწაგებულნი… მათ შორის, აშოტი, საქართველოს ისტორიისა თუ ქართული მწერლობის ერთი საკმაოდ განებივრებული მეფე, რომლის თავდადებული მოღვაწეობა ერის წინაშე შეფასებულია იმგვარი ტევადი, მტკიცე, ძლიერი და დაუმსხვრეველი ეპითეტით, როგორიცაა „დიდი“, ხოლო ქართულმა მწერლობამ კი საინტერესო და რთულ მხატვრულ პერსონაჟად აქცია.
ოთარ ჩხეიძეც ტრაგედიას ამით იწყებს და ამით ამთავრებს. ბიზანტიიდან ბრწყინვალე გამარჯვებით მობრუნებული მეფე დედოფლისა და სეფექალთა გასაოცრად პირველად საჭურჭლისკენ მიდის და მიაქვს განძი, კეისრის მიერ მეფისთვის ძმობის ნიშნად მიძღვნილი ალმასებით ასხმული ბაბილონური თასი. არაჩვეულებრივი ოსტატობით ხატავს მწერალი, როგორ გადაანაცვლებენ სასახლისკენ გაფენილ ხალიჩებს საჭურჭლისაკენ. მეფე „თამაშობს“, „ცუღლუტობს“, განძი საჭურჭლეში უნდა დაიდოს, მაგრამ იქ შუქიაა – მეფის სატრფო, აი, უპირველესი მიზეზი გზის „გამრუდებისა“. ჭკვიანია დედოფალი, ასე იოლად ვერ მოტყუვდება და კვანძიც იკვრება, დანარჩენი მწერალზეა დამოკიდებული, როგორ განავითარებს ასე მარჯვედ დაწყებულ ექსპოზიციას, როგორ ააგებს სიუჟეტს. ოთარ ჩხეიძეს არც ამ შემთხვევაში ღალატობს ალღო, კომპოზიციის ტექნიკა მისთვის ანაბანაა, ამბებს მორჩილი პლასტელინივით ძერწავს რბილად და დაუბრკოლებლად.
ნაწარმოების ხერხემალი ეყრდნობა იმგვარ უცვეთელ თემებს, როგორებიცაა: ერის ერთიანობა, თავისუფლება, ღალატი. აქ ამ მწერლისთვის ჩვეული ოსტატობითა და შეუფარავი ირონიითაა წარმოდგენილი დღევანდელი ქართველობის სულიერი კრიზისი. წარსული ისე ოსტატურადაა გადახლართულიო აწმყოსთან, მკითხველი ვერც კი გრძნობს, ისე უმზერს თავისსავე მახინჯ, შიშველ სხეულს კრიალა სარკეში და სხვისი ზადით ტკბება, ხოლო როცა აღმოაჩენს, რომ ეს თავისი სხეულია, შურისძიებისა და აღშფოთების ნაცვლად რაღაცნაირი შებრალების განცდა ეუფლება საკუთარი უსუსური არსების მიმართ და გრძნობს სულიერი განწმენდისა და ამაღლების დაუოკებელ წყურვილს.
ტრაგედიაში თვალს იტაცებას ოთარ ჩხეიძისთვის დამახასიათებელი თხრობის სისავსე და სისადავე. მწერალი ერთგვარი სილაღით შლის მოქმედებას, რომლის ექსპრესიულობას ქმნის არა გარეგანი მოძრაობები, არამედ უპირველესად შინაგანი მუხტი, უპირატესად პერსონაჟთა დიალოგებსა თუ მონოლოგებში გამჟღავნებული. მაგრამ ყველაფერი მაინც ფონია, სარკინოზებიც, მოღალატენიც, გაქნილი და არამზადა ცქირიცა და ამაყი დედოფალიც, წარბშეუხრელი გრიგოლ ხანძთელიცა და „ველური“ მოროზისძენიც.
მთავარი კი ამ ტრაგედიაში პოეზიაა, რომელიც აუცილებლად უნდა მოკვდეს, რათა არ დაჭკნეს, ფერი არ შემოაცვთეს, არ განიძარცვოს სინორჩითა და სურნელით. ამიტომაცაა, რომ მწერალი, უფრო ზუსტად, პოეტი, რადგან ოთარ ჩხეიძე ამ შემთხვევაში შესანიშნავ პოეტად გვევლინება, ის ოსტატურად ფლობს რითმისა და რიტმის „კანონებს“, ამ პიესაში კი სათქმელს 14-მარცვლიანი მდიდარი რიტმული ვარიაციებით გამოხატავს. იგი რამდენჯერმე იმეორებს სტრიქონს, რომელშიც პოეზიის ძალმოსილება ირეკლება:
„მოვა პოეტი, შენზე უკეთ ის მოგვახსენებს…“
და მართლაც, მოვიდა პოეტი და „მოგვახსენა“ კიდევ ერთხელ გარდასული ამბავი, ახალი, შთამბეჭდავი სიტყვიერი საღებავებით გადასხვაფერებული. ისევ გვაღელვებს ძველი მონათხრობი. კვლავ არ დაცხრება ხარბი მზერა უცხო ქალისა და წელზე საბელშებმული, ტაძრისკენ მიმავალი მოხედავს ვინმეს, ვინც არ უფრთხის „დაცემის“ სიტკბოებას და თავისი ხიბლის სასურველ ტყვეობაში მოაქცევს. და არც ეს იქნება უკანასკნელი, ვისაც აუთრთოლდება გული და კიდევ ერთხელ ნაცნობ ამბავს შემოაცლის მტვერს ფაქიზად, რათა უმღეროს სიყვარულს, რომელიც ადამიანს ავიწყებს წუთისოფელს და მეფეს ათქმევინებს:
„და არც მე დაგთმობ, თუნდაც ტახტი დამათმობინონ“.
და ეს მხოლოდ ვნებისაგან დაბრმავებული ადამიანის წამოძახილი რომ არაა, ეს კარგად ჩანს ტრაგედიაში. „მე თავსა ჩემსა ზედა ვერ თავისუფალ ვარ, რამეთუ გარდარეული სიყუარული აქუს ჩემდა მომართ კუროპალატსა“. საოცარიც არის ის ადამიანური „სისუსტე“, რომელიც გიორგი მერჩულემ ამ ფრაზის შექმნისას გამოამჟღავნა. სიყვარულის გამოვლენა ამგვარი ენერგიით დამუხტულ სიტყვიერ ქსოვილში თაობებს გადაეცემა, როგორც ფორმულა, რომელშიც ეტევა ადამიანის სულიერი ტანჯვის უსაზღვრო სივრცეები.
ოთარ ჩხეიძისთვის ადამიანის სული, ერთი შეხედვით, ნაცნობი ლაბირინთია, რომელშიც ის თავისუფლად „დახეტიალობს“, თუმცა ხშირად აწყდება უცნობსა და ამოუხსნელს. წამიერი შეყოვნება კი შთაგონების ნაყოფიერი საზრდოა, სწორედ ამ დროს იფეთქებს და გადაიშლება მხატვრული სიტყვა ხან მოთხრობად, ხან რომანად, ხან დრამად. ამჯერად აშოტ დიდის ვნებამ მიიზიდა მწერალი და და ტრაგედიაც დაიბადა.
ამაოდ არწმუნებს „უდაბნოთა ვარსკვლავი“ გრიგოლ ხანძთელი მეფეს:
„ცხოვრება მხოლოდ სასჯელია, მხოლოდ წამება,
და ვინც აიტანს ღირსეულად სასჯელსა ამას,
მხოლოდ მას ჰფერობს ღვთაებრივი სასუფეველი.
გზა ბევრი არის ამაღლების: ყველა ტანჯვისა,-
ნუ გადაუხვევ შენი გზიდან, სხვას ვერრას ჰპოვებ“.
ეს ეკლესიასტებური გოდება გრიგოლ ხანძთელის პიროვნებასთანაც სხვაგვარად მიგვაახლებს. იგი წარმოგვიდგება ადამიანად, რომელმაც უწყის ტანჯვის ფასი. იგი სურვილთა წინაღმდეგ მებრძოლი და, უპირატესად, გამარჯვებული კაცია, მაგრამ ისიც იცის, რომ სიყვარული სურვილთა სურვილია და მისი დამარცხება ხშირად მხოლოდ სიკვდილით შეიძლება, რომელშიც ის ახალ სიცოცხლეს ჰპოვებს.
„სხეული სულის სატანჯველად გამოგონილა“, – გუგუნებს სეფექალთა ქორო, რომელმაც უნდა ჩააცხროს ტრფობისაგან გახელებული მეფის აღშფოთება, მაგრამ იქვე ზარივით რეკს მეორე სტრიქონი, რომელშიც შეფარულად საპირისპირო აზრი გამოკრთის და ადამიანს ველზე ქარის მდევნელად აქცევს, თუმცა ისიც საკითხავია, ვის რა უჯობს, ქარის დევნაში დაცემა თუ უქარო ყურეში მშვიდი აღსასრული.
„დაუდგრომლობა სულისაი თქმულა სიცოცხლედ“. სწორედ ეს დაუდგრომლობაა, ასე რომ გვხიბლავს ამ ნაწარმოებშიც.
ოთარ ჩხეიძე ამბავს გვიყვება თავბრუდამხვევი ექსპრესიით. აშოტის მონოლოგი, როდესაც ფებრონიასგან დამარცხებული უკან მიიქცევა, მას უფრო შთამბეჭდავად წარმოგვიდგენს, ვიდრე მისი საბრძოლო და სამამაცო საქმეები დაგვიხატავდნენ:
„ნეტარ მას კაცსა, ვინ არღარა ცოცხალი არის!
რაღა კაცი ვარ, რაღა მეფე, რაღა მძლეველი,-
ვინღა შეშინდეს, ვინ გაექცეს ჩემს ხმალს და ჰოროლს?!
რა ძალა არის, მაუძლურებს, მაჩოლოჩინებს,
მიკნავებული დედაკაცის წინაშე ვთრთივარ?!
ან ის რა არის, რამაც აგერ ძალით მომაგდო,
მაძევებენ და ვერ მივდივარ, ვერცრას ვაგვარებ?!
ანთუ რა აღგვძრავს, რა დაგვაბამს, რა გვასულდგმულებს,
სულსა და ხორცსა რა წაჰკიდებს შეურიგებლად?!
რანი ვართ კაცნი?! თუ ვართ, რატომ კაცნი არა ვართ,-
რა გვეზიდება ანთუ ზევით, ანთუ რა დაგვცემს?!
რატომ მივიწევთ ჩვენ თვითონვე სულ მაღლა, მაღლა,
აღზევებულებს დაზღერთების რად გვეშინიან?!
რა გვინდა?. რა ვართ?.. რას ვესწრაფვით? რა გაგვაჩნია?..
რაა წყურვილი, უძილობა რისი ბრალია?!“
ცქირი ტრაგედიაში გრიგოლის ანტითეზად წარმოგვიდგება. მისი სახე მწერლის წარმოსახვითაა გაჯერებული. ბედს შერიგებული მეფის ამბოხს ცდილობს მაცდური და შხამივით ჩააწვეთებს ისედაც ეჭვებით გულგასენილს: „სიყვარულია ღვთაებრივი ვალდებულება“, მაგრამ მეფემ უკვე კარგად უწყის ჭეშმარიტი ვალი, მოძღვარმა შეძლო მისი აალებული გულის გაციება. „ცოდვილი“ ვნება ამოკვეთილი იყო რკინის ხელით და მისი დამორჩილებული არსებიდან, მაგრამ რაც იყო, ხომ იყო! იმას ხომ ვერ წაშლიდა და რაც უფრო მეტად ხანმოკლე და ღრმა იყო, მით უფრო დამშანთავი და დაუვიწყარი. რაც უფრო მეტი იყო ბრძოლა მის წინააღმდეგ, მით უფრო ღვივდებოდა.
ამ ეპიზოდს მოსდევს ვარსკვლავებითა და მთვარით გაჩახჩახებული არტანუჯის მთის სურათი. თითქოს ჯადოსნური საღებავებით წარმოდგება ალქაჯებისა და როკაპების მხიარული ყიჟინა, ცეკვა-თამაში, სიმღერა. აი, სად იქსოვება დაურღვეველი ბადე ტრფობისა, აი, სად მზადდება შეუვლი წამალი მიჯნურობისა. ეშმაკის ლაშქარი მორიგი გულის დასაპყრობად ემზადება. იცვლება ტრაგედიის რიტმი და მელოდია. იქოჩრებიან, იტალღებიან სტრიქონები, თითქოს ისინიც ხტიან და ცეკვავენ თავდავიწყებით. ასოციაციით ჩნდება „ფაუსტის“ ვალპურგის ღამის სურათები, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ ამ აურზაურში აშოტი, მთავარი გმირი, არ მონაწილეობს. ქარიშხალივით შემოჭრის მწერალი ალქაჯების ვნებიან, თავხედურ შაირებს მკითხველის წარმოსახვაში და აფორიაქებს, რაღაც საშინელისა და ამაზრზენისათვის ამზადებს. ავსულთა მხიარულება ხომ კაცთა უბედურების საწინდარია. მათი ბედნიერება ხომ მოკვდავთა ცრემლებით იგება. იძაბება მოლოდინი.
მეფე „პაემანზე“ მიდის. ომში მიმავალი აშოტი წუთით შეყოვნდება. ამაოა გაფრთხილება „უდაბნოთა ქალაქმყოფელისა“, „წუთია ქვენად ყოველივეო“, – ამ სიბრძნით რომ ცდილობს მეფის განზრახვის შეცვლას. მეფეს კი ძალა სჭირდება საომრად, იმგვარი ძალა, რომელიც მხოლოდ სიყვარულმა შეიძლება მიანიჭოს. თვალწინ წარმოგვიდგება გულაძგერებული მეფე, ტაძარში შევარდნილი ძლივს რომ სუნთქავს და ჩურჩულებს:
„შუქო, სადა ხარ, აი, მოველ, გამომეცხადე,
გამომეცხადე, ერთის წამით გამომეცხადე,
რომ სარკინოზთა დავუბნელო მზისა ნათელი,
ხატითა შენის, შენის ტრფობით გალომებულმა“.
ერთი შეხედვით, „დიდისთვის“ შეურაცხმყოფელი, მემატიანეთა გამაოცებელი, თანამედროვეთა შემაშფოთებელი, მაგრამ რა ადამიანური საბაბი შეარჩია მწერალმა იმისათვის, რომ აშოტი ტაძარში შეეყვანა. წავიდა. იმას უნდა შეხვედროდა, შუქიას. ცქირის, იმავე, ეშმაკის, მეოხებით. აქაც გარიგებაა ტრადიციული, გაცვეთილი, მაგრამ მაინც მარად ახალი და კაშკაშა. უნდა შეხვედროდა წინააღმდეგ ნებისა, წინააღმდეგ დედოფლისა, წინააღმდეგ ვალისა, წინაღმდეგ ღირსებისა, წინააღმდეგ… ალბათ, ამიტომაა, რომ ეს წინააღმდეგობა ბრწყინავს, ასხივებს და იზიდავს ადამიანებს. მართალია, ყველაფერი მოწყობილია, შუქიას ნაცვლად მოღალატე მოროზისძენი დახვდებიან მეფეს და სიყვარულის წილ სიკვდილს შეჰყრიან… მართალია… მაგრამ სიმართლე? ვინ უწყის მისი ჭეშმარიტი სახე? ვის აუხდია მისთვის საბურველი? ამის მოთხრობას პოეტი სჭირდება, იცის მწერალმა, ამიტომაა, რომ სასოწარკვეთილ მეფეს რაღაცნაირი სიჯიუტით ათქმევინებს:
„მოვა პოეტი. პოეტია ქვეყნიერება.
არც რა არსებობს, თუ პოეტმა არ გადაწერა.
და თუ გვგონია, რომ არსებობს, არ იარსებებს,
კაცი მწერალი თუ არ ახლავს ბედის მწერალსა“.
აქ მწერალი ეხმიანება მხატვრული სამყაროს რეალურზე აღმატებულობის იდეას. პერსონაჟები გადალახავენ დრო-სივრცის სამანებს, ისინი ისტორიას თამამად ეპაექრებიან და იმარჯვებენ. ასე ხდება, როდესაც მხატვრული ტექსტი ჩაენაცვლება ისტორიას, მაგალითად, კონსტანტინე გამსახურდიას დიდოსტატ არსაკიძის „გამოგონილი“ ცხოვრება მკითხველმა დაიჯერა, რადგან მემატიანის მიერ გამოტოვებული ფურცლები მწერალმა მხატვრული სიმართლით „შეავსო“. ამ თვალსაზრისით, უამრავი სხვა მაგალითის მოყვანა შეიძლება, რომლებშიც ვერსიები, თუ რა შეიძლება მომხდარიყო, გამოგონილ ამბავს რეალურ ისტორიაზე ამარჯვებინებს (როგორც ამას ასაბუთებს არისტოტელე „პოეტიკაში“).
მეფეც თავისებური პოეტია, მეოცნებე, იცის, რომ ცხოვრება სასტიკია, ვერ იტანს პოეზიას და ამიტომ დევნის მას გამუდმებით, ან შთანთქავს და სპობს, მკაცრად იცავს თავის სამფლობელოს ამ მშვენიერი „დამპყრობლისაგან“. ის კი, სიყვარული, მაინც იბრძვის, ფრთებს ახეთქებს ულმობელ კედლებს, იღლება, იმსხვრევა და მიყუჩდება იმ იმედით, რომ „მოვა პოეტი“… და არა ერთხელ, მრავალგზის. ამჯერად, ოთარ ჩხეიძე „მოვიდა“ და გააცოცხლა გარდასული, ააღორძინა მინავლებული.
პიესაში სიყვარულის თემა ვერ გადაფარავს დროის ტკივილებს. მასში შეფარულად XX საუკუნის 90-იანი წლების პოლიტიკური ვითარება წარმოჩნდება. აშოტის მოწინააღნდეგეთა სახეები გამჭვირვალედ ირეკლავენ იმ ადამიანებს, სხვადასხვა პარტიაში გაერთიანებულნი, „გულმოკლე პატრიოტთა“ გახელებით რომ ძირს უთხრიდნენ ერის გამთლიანებას. მოროზისძენი – ამ გვარში – სიტყვა „მოროზი“ რუსეთზე მიანიშნებს, რომელიც საუკუნეთა განმავლობაში ბეჯითად მიჰყვებოდა ერთხელ არჩეულ, იმპერიისთვის ჩვეულ გეზს, რომელ მიწაზეც სისხლს დაღვრიდა, ის ქვეყანა თავისად მიეჩნია და იქიდან ფეხი აღარ მოეცვალა, როგორც ამას ამტკიცებს ეპისკოპოსი პავლე მიხეილ ჯავახიშვილის მოთხრობაში „ლამბალოსა და ყაშა“.
ტრაგედიაში სხვაც ბევრია საგულისხმო, შესაძლოა, უფრო მნიშვნელოვანიც, მაგრამ თვალს მაინც ეს სჭრის, სულს კი ეს უფრო აშფოთებს, ერთი ტრაგიკულად დასრულებული სიყვარულის ამბავი. სეფექალების ქოროს გუგუნი კი კვალად ჩაგვესმის:
„არავინ რომ არარა იცის,
წამი წამისა მსწრობელია, გონი წამისა.
აწ ჭეშმარიტი ხვალ სიცრუედ გამოცხადდება,
ხოლო ხვალინდელს ზეგ მოუწევს დასამარება“.
