ფიზიკა რთული საგანია და მოსწავლეებს უჭირთ ამ საგნის დაუფლება. ამის მიზეზად შეიძლება მივიჩნიოთ ზოგადი საგანმანათლებლო უნარების დაბალი დონე. ფიზიკის მასწავლებელების წინაშე დგას შემდეგი საკითხები:

• რა უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ გაიზარდოს მოსწავლის შემეცნებითი ინტერესი სამეცნიერო მიმართულებით (იმის გათვალისწინებით, რომ ფიზიკა ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია);
• როგორ გაუწიოს მასწავლებელმა სწავლებას ორგანიზება ისე, რომ ფიზიკის გაკვეთილი არ იყოს მოსაწყენი და ერთფეროვანი.
• როგორ მოახდინოს შემეცნებითი ინტერესის განვითარება და მოარგოს დაგეგმილი გაკვეთილი (თუ კლასგარეშე სამუშაო) მოსწავლეთა სწავლების ინდივიდუალურ სტილსა და ინტელექტუალურ  შესაძლებლობებს.

ზემოხსენებული პრობლემების სისტემური გადაწყვეტისთვის აუცილებელია მოსწავლეთა  დონის დიფერენციაცია. დიფერენცირება ნიშნავს, რომ ყოველი მოსწავლე  გაიგებს მისთვის ხელმისაწვდომი სირთულის დონეს (მისი უახლოესი განვითარების ზონაში).

უნდა გამოიყოს ორი პირობა: “დიფერენცირებული სწავლა” და “დიფერენცირებული სწავლის მიდგომა”. პირველ შემთხვევაში გათვალისწინებულია სოციალურ-ეკონომიკური,  ორგანიზაციული თუ დიდაქტიკური ასპექტები. მეორე შემთხვევაში ჩვენ ვსაუბრობთ თითოეული მოსწავლის დიფერენცირებული მიდგომის სამეცნიერო განვითარებაზე, რომელიც განაპირობებს პიროვნების განვითარების ფორმირებასა და კორექციას. სწავლებისას მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ მოსწავლე არ არის ობიექტი, მასწავლებელმა ორგანიზება უნდა გაუწიოს სწავლების პროცესს ისე, რომ თავად მოსწავლემ გაზარდოს საკუთარი ცოდნის შრეები. ერთ-ერთი ასეთი მეთოდი, ჩემი ღრმა რწმენით, სწავლებისადმი დიფერენცირებული მიდგომაა. საგანმანათლებლო საქმიანობის მკაფიო მიზანია, მოსწავლეებმა  იცოდნენ, რა უნდა გააკეთონ, რა ღირებულებები უნდა შეიქმნას  სწავლების პროცესში. თანამედროვე სასწავლო პროცესის ეფექტურობისთვის მიმაჩნია, რომ ფიზიკის შესწავლა გამარტივდება დიფერენცირებული მიდგომით.

დიფერენცირებული მიდგომა ეფუძნება მასწავლებლისა და მოსწავლეების საქმიანობას, რომელიც მიზნად ისახავს ინდივიდუალური (დონის მიხედვით დიფერენცირებული) სასწავლო მიზნების მიღწევას. დონის დიფერენციაციისთვის სწავლის პროცესში აუცილებელია, მკაფიოდ განისაზღვროს მინიმუმი, რომლის გარეშეც მოსწავლე ვერ შეძლებს საკითხის შემდგომ შესწავლას, ანუ უნდა დადგინდეს ის მინიმალური დონე, რომელიც განსაზღვრულია ცნებების, კანონების სახით, კითხვარის ფორმით, აგრეთვე ტიპური ამოცანების ამოხსნის ნიმუშებით.

დიფერენცირებული მიდგომა მოსწავლეზე ორიენტირებული სასწავლო სისტემის საფუძველია, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, გავითვალისწინოთ ბავშვის ინდივიდუალური მახასიათებლები, შევქმნათ პირობები მისი პოტენციალის დაძლევისა და განვითარებისათვის. ასეთი მიდგომა საშუალებას აძლევს “სუსტი” მოსწავლეებს, გაზარდონ ცოდნის დონე და გადავიდნენ უფრო მაღალ საფეხურზე.

სწავლების პროცესში დიფერენცირებული მიდგომის დანერგვისთვის მე ვიყენებ ბარათებს (მრავალდონიან  ამოცანებს  დამოუკიდებელი სამუშაოსთვის).

თითოეულ ბარათზე მოცემულია 3 ამოცანა:

• პირველი დონე – ამოცანა, რომელის ამოსახნელად მოსწავლე იყენებს პირდაპირ ფორმულის ან ფიზიკურ კანონს;
• მეორე დონე – ამოცანა ორ-სამბიჯიანი, მოსწავლე იყენებს რამოდენიმე ფორმულას უცნობი სიდიდის დასადგენად.
• მესამე დონე – შემოქმედებითი ამოცანა, მოითხოვს წინასწარ შესწავლილი მასალისა და კომბინირებული ქმედებების ცოდნას.

დიფერენცირებული სწავლების ორგანიზებისთვის სასურველია  მასწავლებელმა

1) დაანაწილოს შესასწავლი მასალის შინაარსი  დონეების მიხედვით;

2) შეიმუშაოს  მოსწავლეთათვის  გეგმები თემის ინდივიდუალურად შესასწავლად;

3) შექმნას მინი-ლექციები, სემინარები, მინი-ტესტები  თუ პრეზენტაციები;

4) აღრიცხოს ზეპირი პასუხები;

5) ხშირად ჩაატაროს წერითი დავალებები მინი-ტესტების სახით;

6) მოახდინოს შედეგების ანალიზი და კორექტირება.

დიფერენცირებული მიდგომით, თითოეული მოსწავლე იღებს უფლებას და დამოუკიდებლად განსაზღვრავს, რა დონეზე ისწავლის  მასალას. ერთადერთი პირობაა, რომ ეს დონე არ უნდა იყოს მის შესაძლებლობებზე და საგანმანათლებლო სტანდარტზე დაბალი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ დონის დიფერენცირების შემთხვევაში გათვალისწინებული უნდა იყოს არა მარტო მოსწავლის ინტელექტუალური შესაძლებლობები, არამედ მათი ინტერესებიც.

დიფერენცირების ტექნოლოგიის დანერგვის მიზნით, აუცილებელია თითოეული თემის შესახებ თითოეული მოსწავლის ცოდნის მონიტორინგი. ასეთი მიდგომა შესაძლებელობას იძლევა მოსწავლეებმა აღმოფხვრან ხარვეზები, რაც შესაძლებლობას ხდის ამაღლდეს მათი აკადემიური მიღწევის დონე.

მოსწავლეს აგრეთვე უნდა გავაცნოთ ის სტრატეგია, რომ მათ აქვთ არჩევნის თავისუფლება და შეუძლიათ ნებისმიერი დონის არჩევა და ერთი ჯგუფიდან მეორეში გადასვლა, ამისთვის კი საჭიროა მათ წინასწარ იცოდნენ  შეფასების რუბრიკები და კრიტერიუმები.
წარმოგიდგენთ მე-8 კლასში ფიზიკის გაკვეთილზე გამოყენებული დიფერენცირებული დავალებების ნიმუშს.
დანართი

პედაგოგებს ხშირად უწევთ თავიანთ მოსწავლეებზე საუბარი და ეს მიღებული პრაქტიკაა. მათთვის მნიშვნელოვანია გამოცდილების, შთაბეჭდილებების, შეგრძნებების ურთიერთგაზიარება. ასეთი საუბრების დროს ზოგიერთ მასწავლებელს ბავშვებზე ჩივილიც ჩვევია, რაც ყოფილი სკოლის პედაგოგის, ამ ეტაპზე კი ცნობილი ქოუჩის განათლების საკითხებში, ლორენ ვარგასის აზრით, სრულიად უსარგებლოა.

„როდესაც სხვა მასწავლებლის მსგავსად მეც სკოლაში ვმუშაობდი, დილაობით ძალიან დიდ დროს ქსეროქსის აპარატთან ვატარებდი – ველოდი, როდის მომზადდებოდა საგაკვეთილო მასალის ასლები. ჩემთან ერთად სხვა კოლეგებიც იდგნენ და ჩვენ განვიხილავდით რამდენად სასტიკია ჩვენი ცხოვრება, რამდენი პრობლემა გვაწუხებს.

ამ რიგში ვიღაც აუცილებლად ახსენებდა თავის სასტიკ გრაფიკს: „წუხელ საღამოს რვა  საათამდე საკლასო ოთახში მომიწია ჯდომა, მერე კი 30 ესეის გასწორება“. ვიღაც აუცილებლად ახსენებდა ურჩ ან უსწავლელ მოსწავლეებს. წლიდან წლამდე ერთი და იგივე მესმოდა: „ეს მესამე კლასი მაგიჟებს“ ან „ღმერთო, რა ბავშვები არიან, საშინაო დავალება არავინ მოამზადა“.

ასეთი რამ თქვენც დაგიჩივლიათ? მოსწავლეებზე ჩივილი სამასწავლებლოში, სამწუხაროდ,  ჩვეულებრივი პრაქტიკაა. დიახ, სკოლის მასწავლებლობა რთული სამუშაოა.

მაგრამ ბავშვებზე ჩივილი არა მხოლოდ მასწავლებელს ვნებს, არამედ მოსწავლეებსაც.

ახლა იმით ვარ დაკავებული, რომ მასწავლებლებს ვეხმარები – ქოუჩი ვარ. უნდა ვაღიარო, რომ დღესაც ძალიან ხშირად მესმის, როგორ უჩივიან მასწავლებლები მოსწავლეებს, მათ შორის ყველაზე ოპტიმისტი და პოზიტიური პედაგოგებიც კი. მაგალითად, არც ისე დიდი ხნის წინ ერთმა მასწავლებელმა აღშფოთებით მითხრა: „კლასში ორი მოსწავლე მყავს, ვერაფერს აკეთებენ დამოუკიდებლად, სულ ყურადღება სჭირდებათ, არ არიან მოტივირებული და ბავშვებივით იქცევიან“. მე ვკითხე, კი მაგრამ, ისინი ხომ მართლაც ბავშვები არიან?..

მოდით, ეს თემა გავშალოთ. როგორ ვსაუბრობთ ჩვენს მოსწავლეებზე და მათ საქმიანობაზე, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენ ხანს ვემზადებით გაკვეთილისთვის და რამდენად გვჯერა იმის, რომ ამ ცოდნას სხვას გადავცემთ. ვისაუბროთ იმაზე, რატომ არის ჩივილი ზოგადად არაპროდუქტიული.

ჯერ ერთი, ჩივილით ვამცირებთ მოლოდინს, ანუ თვითონვე ვაქვეითებთ საკუთარ რწმენას  ბავშვთა შესაძლებლობების მიმართ. მით უარესი, თუ ამას სამასწავლებლოს სივრცეში ვაკეთებთ. ამით ვქმნით განსაკუთრებულ – მოსწავლეთა მიმართ იმედგაცრუებით გაჟღენთილ გარემოს. ვუბიძგებთ ჩვენს კოლეგებს იუმედობისკენ.

მეორე – ჩვენ ვიხსნით პასუხისმგებლობას და ეს ტვირთი შვილებზე გადაგვაქვს. მასწავლებელი კლასში ლიდერია, ამიტომ ჩვენ უნდა ვიყოთ მაქსიმალრად მოქნილი და მგრძნობიარე. როდესაც ბავშვებს რაიმეში ვადანაშაულებთ, პროფესიულ ზრდას ვწყვეტთ.  ჰაიმ გინოს წიგნში „მასწავლებელი და ბავშვი. წიგნი მშობლებსა და პედაგოგებისთვის“ ნათქვამია: „მე მივედი ცოტა საშიშ დასკვნამდე – სწორედ მე, მასწავლებელი, ვარ წარმატებული კლასის გარანტი. ჩემი განწყობა ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტია. როგორც მასწავლებელი, მაქვს წარმოუდგენელი ძალა, გავხადო ბავშვების ცხოვრება უფრო მშვენიერი ან უმწეო“.

მასწავლებლის ჩივილი ზრდის დისტანციას მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის. როდესაც სამასწავლებლოში მოსწავლეებზე ვჩივით, ჩვენს თავს მათ წინააღმდეგ განვაწყობთ. ერთ დროს მე ვიყავი ახალგაზრდა თეთრკანიანი პედაგოგი საშუალო სკოლაში, სადაც ძირითადად დაბალი შემოსავლების მქონე მიგრანტი ოჯახის შვილები სწავლობდნენ. როდესაც სხვა ასეთივე თეთრკანიან კოლეგებთან ჩემს უკმაყოფილებას გამოვთქვამდი, უნებურად ვქმნიდი რასისტულ და კულტურულ ბარიერს, რომელიც სკოლაში არ უნდა არსებობდეს.

მასწავლებელთა წუწუნი, ჩივილი მოსწავლეებზე ქმნის ტოქსიკურ გარემოს. ასეთი ჩივილები ჩვენს მუშაობას არასასიამოვნო იერს აძლევს, აქცევს ტვირთად, რომელსაც მასწავლებელი „უნდა შეეჭიდოს“. თუკი ხშირად გავიმეორებ, რომ ჩემი მოსწავლეები მოკლებულნი არიან მოტივაციას, ჩემი გაკვეთილებიც გაუარესდება. იმედგაცრუება გამოიწვევს სწრაფ პედაგოგიურ გადაწვას და არცერთ შემთხვევაში არ გადაიდგმება ნაბიჯი მშვენიერი, შინაარსიანი პედაგოგიური კარიერისაკენ.

იმისათვის, რომ ჩივილისა და წუწუნის ტრადიცია უარვყოთ, ჯერ დავფიქრდეთ, რა ენაზე ვსაუბრობთ. არ ვგულისხმობ პოლიტკორექტულობას, არამედ იმას, თუ ვექცევით მოსწავლეებს ისე, როგორც გვსურს, რომ ჩვენ გვექცეოდნენ.

აი, რამდენიმე ფრაზა, რომელიც არ უნდა წარმოვთქვათ: „ისინი ხომ ბავშვები არიან“, „ისინი არ არიან მოტივირებული“, „რა საშინელი თაობა გვყავს“, „ეს ბავშვი მენაგვედაც არ გამოდგება“, „ამ ბავშვის სწავლებას აზრი არ აქვს“, „მშობლებს ბავშვი ფეხზე ჰკიდიათ“.

დაისახეთ მიზანი „ერთი კვირა ბავშვის შესახებ ჩივილის გარეშე“. სცადეთ მთელი კვირის განმავლობაში, როგორი დაღლილი და იმედგაცრუებულიც არ უნდა იყოთ, ცუდ კონტექსტში არ ახსენოთ მოსწავლეები. ეცადეთ მთელი ძალით აკონტროლოთ თავი, როდესაც ჩივილის სურვილი შემოგიტევთ.

მაინცდამაინც ნუ აჰყვებით კოლეგებს. მაგალითად, იმ სკოლაში, სადაც მე ვმუშაობდი, უკმაყოფილების გამოთქმა აბსოლუტურად ნორმალური ამბავი იყო. ახლა ვწუხვარ, რომ მაშინ ამ ყველაფერს მშვიდად ვუყურებდი და არაფერი გავაკეთე სიტუაციის შესაცვლელად. მაგრამ თქვენ შეგიძლიათ სცადოთ! სულ ცოტა, გთავაზობთ დაფიქრდეთ იმაზე, თუ რა არის კარგი თქვენს მოსწავლეებში, რატომ უნდა ვიყოთ მათი მადლიერი. ამაზე გამუდმებით უნდა ფიქრობდნენ არა მხოლოდ მასწავლებლები, არამედ სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენლები.

ასევე, უბრალოდ, ეძიეთ ცხოვრების დადებითი მხარეები. პოზიტიური საუბრები რეალურად ამეგობრებს მასწავლებელთა თემს, მუხტავს საუკეთესო სამუშაო იმპულსებით.

ისაუბრეთ იმაზე, თუ რამდენად შთამბეჭდავია ბავშვებთან მუშაობა, რომ ეს გაძლევთ სიცოცხლის ხალისს, რომ ბევრი რამ თქვენთვისაც გამოწვევაა. სთხოვეთ კოლეგებს, გაგიზიარონ მსგავსი მომენტები, გამოცდილება. ფსიქიკური ჯანმრთელობის კონსულტანტმა და წიგნის „Relationship, Responsibility and Regulation: Trauma-Invested Practices for Fostering Resilient Learners“ ავტორმა, კრისტინ საუერსიმ ერთ-ერთ პრეზენტაციაზე განაცხადა: „გვახსოვდეს, რომ ჩვენს მოსწავლეებსა და კოლეგებზე ყოველთვის კეთილგანწყობით უნდა ვისაუბროთ“. როდესაც სიკეთე ჩაენაცვლება ბავშვებზე საჩივრებს, ეს გააუმჯობესებს ჩვენს საერთო შედეგებს და მარტივად შეცვლის სამუშაო გარემოს“.

.

მოამზადა ირმა კახურაშვილმა

ორიათასიანების დასაწყისია. სტუდენტობის პროლოგი. თვეში ერთხელ ვაგზლის მოედანზე ავტობუსს ვხვდები და მძღოლს „გამოტანებულს“ ვართმევ: ჭადი, მოხარშული ქათამი და 30 ლარი. ჭადი, შებოლილი ყველი და 40 ლარი. კიდევ – დედაჩემის გრძელი წერილები, სადაც დიდწილად ჩემი ლანძღვაა, რომ უვარგისი გამოვდექი – აბა, ამდენი ხანი ტელევიზორში რაფერ არ ვჩანავარ ამფერი ნიჭიერი ბაღანა. ან ვხალტურობ, ანდა აფერი ნიჭიერი თურმე მე არ ვყოფილვარ – ეს უკანასკნელი, ეტყობა, „აგდების“ თავისებური ხერხი იყო.

ჰოდა, ეს დროა მეთქი, ცუდი დრო, და თან შეყვარებული დამშორდა. დეპრესიების და ვალების ნაკლებობას მანამდეც არ ვუჩიოდი, მაგრამ ორივე გაორმაგდა. პირველი „მე“ მაიძულებს, დავწვე, საბანი წავიფარო და ვიფიქრო, რომ ყველაზე ბანძი ვარ. პირველი „მე“ დეპრესიების პარტიას უჭერს მხარს. მეორე მეუბნება, რომ რასაც დავპირდი, ის აუცილებლად, აუცილებლად უნდა ავასრულო. მეორე ვალების პარტიის გულშემატკივარია. და ვისესხე ასი ლარი. და დინამოზე ვიყიდე მობილური ტელეფონი, სონი-ერიკსონ რაღაცა. და გავუგზავნე.
მოვიდა ვალის გადახდის დრო. ვისთან არ მივედი, არავის ჰქონდა. არც სამსახურის კონტურები ჩანდა და არაფერი. ჩემებს იმ ოცდაათი ლარის გამოგზავნაც უჭირთ და ახლა შევუთვალო, რომ ასი მინდა, არ გამოდის. უნდა ჩავიდე და ავუხსნა. ეგებ იქ ვისესხოთ სადმე ან რამე. დავიმატე ვალად კიდევ 11 ლარი, გზის ფული, და წავედი.

ცხოვრებაში ბევრი დრამატული სცენა ყოფილა. უამრავი. მაგრამ ეს მთავართაგანია. დედაჩემმა ტირილი დაიწყო. მამაჩემმა უხმოდ შემოდო კაჭკაზე უკანასკნელი თხილი და ჩასაბარებლად წაიღო. ღამით ქვევით დავრჩი. ოდნავ ციოდა. გარეთ – გაფითრებული მთვარე და რაღაც მეჩხერი ქარი, ხან რომ დაიწუვლებს და ხან დუმს. ზევით დედაჩემი ამბობდა, რომ დაიქცა ოჯახი. მამაჩემი არაფერს ამბობდა. მეგონა, გული გამისკდებოდა. უცებ შუქი მოვიდა. ვერ ვიძინებდი. რაღაც ხომ უნდა მექნა და ძველი მაგნიტოფონი ჩავრთე. კასეტაც ინერციით ჩავდე. სულ ოდნავ, თუ მოინდომებდი – შეუმჩნევლადაც, წელავდა. ABBA. I Have A Dream. არ ვიტყუები და არც ვაპოეტურებ ამბავს – მართლა ეს ჩაირთო, ყველაფერს გეფიცებით. სიტყვები ნორმალურად არც მესმოდა, უბრალოდ ვიჯექი და ვტიროდი. ვტიროდი და თან საიდანღაც ვგრძნობდი ახალ ძალას, რომლითაც ეს სამყარო უნდა გადამელახა – უფულო, უშეყვარებულო, უიმედო მშობლებით და გაზეთში გახვეული ჭადით.

იმ დღის შემდეგ მე სახლიდან არაფერი მომითხოვია. იმ სიმღერის შემდეგ, რომელიც თავისთავად და ცალკე შეიძლება არც არაფერია, მაგრამ ფრთხილ მთავრესთან, ქართან, ოდნავ სიცივესთან და ხმებთან, მშობლების და კაჭკის ბორბლების ხმებთან ერთად ყურებში ახლაც ჩამესმის. ცხოვრება შემთხვევითობების ჯაჭვია. ასეთი შემთხვევითი და სხვისთვის გაუგებარი ბიძგებით.

საგანგებოდ არასდროს, მაგრამ როცა წავაწყდები ან თვითმფრინავის მენიუში, ან მანქანაში, ვრთავ და ვუსმენ. ვუსმენ და იქ ვბრუნდები, იმ ოთახში. და ვგრძნობ – ყველაფერი, რასაც მივაღწიე, საკუთარ თავზე შურისძიებით მოხდა და აწიც ასე იქნება. იმ უცნაური საუნდტრეკით.

ხელოვნების ყველა დარგი – ლიტერატურა, მუსიკა, მხატვრობა, კინო, თეატრი… სრულიად დამოუკიდებელი და თვითმყოფადია, ის თავისას ამბობს საკუთარ ენაზე და სხვის საზღვრებში არასდროს იჭრება. ყოველი მათგანი ერთი და იმავე მოვლენას სხვადასხვაგვარად ეხმაურება და ერთმანეთს უფრო ღრმა გაგებით ავსებს.

მუსიკის გაკვეთილებსა თუ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად მივმართავთ მუსიკალურ ნაწარმოებებს, რომლებიც ლიტერატურასთან კავშირშია. ლიტერატურის მონაწილეობის გარეშე სამყარო ვერასდროს იხილავდა ოპერას, ოპერეტას, მიუზიკლს, რადგან ყოველ სიუჟეტს საფუძვლად უდევს ლიტერატურული ნაწარმოები: ზღაპარი, მოთხრობა, რომანი და სხვა, ხოლო ლექსის გარეშე ვერ იარსებებდა სიმღერა, რომანსი, ჰიმნი, კანტატა, ორატორია.

ადამიანის მიერ შემოქმედებითად აღქმული სამყაროს ორი სტიქიის – მუსიკისა და ლიტერატურის მჭიდრო ურთიერთკავშირი ცნობილია. დასაფიქრებელია, რა იქნებოდა მუსიკა ლიტერატურის გარეშე? რა უდევს საფუძვლად ამ ორ დარგს? რა შთააგონებთ კომპოზიტორებს, მწერლებსა და პოეტებს? მაინც რა ანათესავებს ერთმანეთთან მუსიკასა და ლიტერატურას? რატომ არის მუსიკისა და ლიტერატურის საზღვრები ერთმანეთისთვის ღია? ლიტერატურა სრულყოფას მუსიკაში რატომ ჰპოვებს, ხოლო მუსიკა – ლიტერატურაში? ყოველი მათგანის ეს „საერთო“ ნიშან-თვისება სხვადასხვა ხერხებითა და ფორმით გამოისახება.

მოგეხსენებათ, მუსიკაში აზრის მატარებელი ინტონაციაა. მუსიკისა და სიტყვის ურთიერთკავშირიც ინტონაციას ეფუძნება. ალერსიანი, სევდიანი, მშვიდი,  მღელვარე, სადღესასწაულო, ამაღლებული ინტონაციები გვესმის სალაპარაკო, პროზაული, პოეტური თუ მუსიკალური მეტყველებიდან. მუსიკაზე სიტყვის გავლენას ახდენს არა მხოლოდ მისი ინტონაცია, რიტმიც და რითმაც. ასევე შეუძლებელია ჩვენი ყურადღების მიღმა დარჩეს მათი საერთო თვისება – მოწესრიგებული ფრაზები და წინადადებები, შეძახილები და ჩასუნთქვები. მუსიკალური ფრაზები ერთმანეთს ისევე ერითმება, როგორც პოეზიაში, და მუსიკის რიტმული სვლა ძალიან ემსგავსება ჟღერად ლექსს. დიახ, პოეზია ლიტერატურის ყველაზე მუსიკალური ფორმაა და თითქმის ყველა იმ გამომსახველობითი ელემენტისგან შედგება, რომლისგანაც მუსიკა: ინტონაცია, რიტმი, ტემპი, რითმა, დინამიკა, პაუზები. კომპოზიტორის შემოქმედება ლექსს მუსიკალურ ნაწარმოებად გარდაქმნის და ამგვარად პოეზია მუსიკის ნაწილად იქცევა. მისი ინტონაცია, რიტმი თუ რითმა მუსიკის კანონების მორჩილი ხდება.

***

არცთუ შემთხვევითაა, რომ „სიტყვებთან თამაშის“ დიდოსტატი მწერლები და პოეტები მუსიკალური ნიჭითაც გამოირჩევიან.

მუსიკისა და სიტყვის ფარული კავშირი ინტონირების დონეზე თუ ახსნის მუსიკალური და ვერბალური ნიჭის ერთმანეთისკენ მიზიდულობას, როდესაც კომპოზიტორები ლექსის წერისკენ მიიდრიკებიან, ხოლო სიტყვის მაგიით შეპყრობილნი – მუზიცირებისკენ. ასეთები იყვნენ სტენდალი და რომენ როლანი, ჰერმან ჰესე და ბერნარდ შოუ, რომელთა ნიჭსა და განსწავლულობას მრავალი პროფესიონალი მუსიკოსი ინატრებდა. მათი მუსიკალური ნაშრომები დღემდე დიდი ინტერესით იკითხება. როგორ შეიძლება გამოგვრჩეს მუსიკალურად ერთ-ერთი ყველაზე განათლებული მწერალი თომას მანი და მისი რომანი „დოქტორი ფაუსტუსი“.  ნაწარმოების გმირი ბეთჰოვენის ოცდამეთორმეტე საფორტეპიანო სონატას განიხილავს და ამავე ნაწარმოებში არნოლდ შონბერგის მიერ ჩამოყალიბებულ უახლეს მუსიკალურ თეორიასაც თამამად იყენებს. გავიხსენიოთ რუსი მწერალიც ლევ ტოლსტოი, გერმანელი მწერალი და ოპერების ავტორი ერნსტ ჰოფმანი და ფრანგი ფილოსოფოსი, მწერალი და კომპოზიტორ-დილეტანტი ჟან-ჟაკ რუსო.

დღევანდელ წერილში – „ცნობილი ადამიანები უცნობი შემოქმედებით“ წარმოგიდგენთ პიროვნებას, რომლის სიტყვებია: „მსურდა საზოგადოებას ჩემზე, როგორც მუსიკოსზე ეფიქრა, რომელიც რომანებს წერს, და არა რომანისტზე, მუსიკას რომ ქმნის“.

ინგლისელი მწერალი ენტონი ბერჯესი მსოფლიოს მკითხველთათვის ცნობილია, როგორც ანტიუტოპიური რომანის „მექანიკური ფორთოხლის“ ავტორი. XX საუკუნის ეს გახმაურებული სოციალური სატირა მოზარდთა ბანდის შესახებ მოგვითხრობს, რომელთა სისასტიკე სერიულ მანიაკებსაც კი შეშურდებოდათ. თუ ვინმემ არ იცის, 1971 წელს სტენლი კუბრიკმა ამავე სახელწოდების ფილმი გადაიღო და ერთ-ერთი საუკეთესო ეკრანიზაცია შექმნა. შეიძლება ითქვას, წიგნი ეკრანზე ზუსტად არის გადატანილი. კუბრიკმა ფილმით საზოგადოებას ხელმეორედ გაუღვიძა დიდი ინტერესი დღეს უკვე საკულტო წიგნისადმი.

ცოტამ თუ იცის, რომ მუსიკით გატაცებული რომანისტი ენტონ ბერჯესი ნიჭიერი კომპოზიტორიც გახლდათ, თუმცა ამ თემაზე მოგვიანებით გავისაუბროთ. მრავალმხრივი ნიჭით დაჯილდოებული ბერჯესი, რომელმაც შესანიშნავი განათლება მიიღო, არა ერთი უცხო ენის მცოდნე გახლდათ. აგრეთვე ჩინებული პროფესიონალი ლიტერატორი, ჟურნალისტი და მთარგმნელი. ინტელექტუალი მწერალი ბრიტანეთში დღემდე შექსპირის შემოქმედების ერთ-ერთ საუკეთესო მკვლევრად მიიჩნევა.

ბერჯესს 50-ზე მეტი წიგნი აქვს გამოქვეყნებული. მწერლის შემოქმედების განსაკუთრებულობას ის წარმოადგენს, რომ იგი სახელის მოხვეჭას სულაც არ ცდილობდა. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ბერჯესი, ასე ვთქვათ, „ცელქობდა“ და ჟურნალებში საკუთარ ნაწარმოებებზე რეცენზიებს სხვადასხვა ფსევდონიმით აქვეყნებდა. ბერჯესი აგრეთვე ხელოვნური ენის „ნადსადის“ შექმნითაა ცნობილი, რაშიც დიდი დახმარება გაუწია მრავალი ენის ცოდნამ, განსაკუთრებით – რუსულის. ერთმანეთში არეული ჟარგონული ინგლისური და რუსული ენა მწერალმა არა მხოლოდ ბრიტანელი, არამედ მსოფლიოს ყველა მოზარდისთვის გამოიგონა. შეგახსენებთ, რომ „მექანიკური ფორთოხლის“ შექმნის პერიოდში მწერალი ქალაქ ლენინგრადში ცხოვრობდა. იქ ენტონი შეხვდა, ეგრეთ წოდებულ, „სწილიაგებს“ და მათთან ურთიერთობის შემდეგ მოიფიქრა „ნადსადი“, რომლის საფუძველში იდო დამახინჯებული რუსული სიტყვები და გამოთქმები.

ახლა რაც შეეხება მწერლის მუსიკით გატაცების ამბავს: ბავშვობაში მუსიკის მიმართ სრულიად გულგრილი მწერალი ავტობიოგრაფიაში წერს, რომ 12 წლის ასაკში რადიოთი შემთხვევით კლოდ დებიუსის პრელუდია „L’Après-midi d’un faune“ მოისმინა. ფრანგი იმპრესიონისტის მუსიკამ მასზე უდიდესი შთაბეჭდილება მოახდინა და მომავალში მისი მუსიკალური ნაწარმოებების ეტალონადაც იქცა. ბერჯესი მემუარებში წერს: „13 წლის ასაკში გადავწყვიტე უდიდესი კომპოზიტორი გავმხდარიყავი. ჩემი ეს ამბიცია 40 წლისთვის თანდათან ჩაქრა, ხოლო 60 წლის ასაკიდან მუსიკის წყურვილმა კვლავ იჩინა თავი“.

ბერჯესი გატაცებული იყო ჯაზით, ბლუზით, პოპულარული მუსიკით. არცთუ ცუდ პიანისტს სხვადასხვა სახის საღამოებზე ჯაზური პიესების შესრულება უყვარდა. რა გასაკვირია, რომ ამ ჟანრების ესთეტიკა მის აკადემიურ მუსიკალურ ქმნილებებშიც გამოსჭვივის.

თვითნასწავლმა ბერჯესმა მუსიკის თეორია დამოუკიდებლად შეისწავლა და საკომპოზიტორო ხელოვნებასაც თავად ჩაწვდა. უნდა ითქვას, რომ კომპოზიტორი ბერჯესი ბევრად უფრო კონსერვატორი იყო, ვიდრე ბერჯესი ლიტერატორი. როგორც მწერალი იგი მოდერნისტი იყო, მუსიკაში კი ტონალობები და მელოდიური საწყისები იზიდავდა. მისი ეკლექტური და ტრადიციული სტილი ბაროკოს ეპოქისა და ევროპული რომანტიზმის მუსიკალური იდეებით იკვებებოდა. საყურადღებოა, რომ მასზე დიდი გავლენა მოახდინა ინგლისურმა მუსიკალურმა სკოლამ: ე. ელგარის, ფ. დელიუსის, უ. უოლტონის, გ. ჰოლსტის, ჯ. უილიამსის ნამუშევრებმა.

გამაოგნებელია, მაგრამ ფაქტია, რომ ბერჯესის მუსიკალურ შემოქმედებაში 175 ნაწარმოებია. პრაქტიკულად, არ არსებობს მუსიკალური ჟანრი, რომელშიც მან საკუთარი კვალი არ დატოვა: საფორტეპიანო პიესები ჯაზისა და პოპ-მუსიკის სტილში, მუსიკა ფილმებისთვის და თეატრალური დადგმებისთვის, მიუზიკლებისთვის, სიმფონიები (ორი სიმფონია ჯერ კიდევ პირველი ლიტერატურული ნაშრომის შექმნამდე ჰქონდა შექმნილი), ინსტრუმენტული კონცერტები, სიმებიანი კვარტეტები, ბალეტები და ოპერაც კი.

ენტონი ბერჯესის ბევრი რომანი მუსიკალური იდეებით არის შთაგონებული. მათი სტრუქტურა ძალიან მოგვაგონებს მუსიკალურ ფორმას. მაგალითად რომანში „მექანიკური ფორთოხალი“ ავტორი მუსიკის დახმარებით პასუხობს კითხვას, შესაძლებელია თუ არა ამაღლებულისა და ძალადობის თანაარსებობა. და თუ ეს ასეა, რას მივიღებთ ამ კავშირიდან.

60-წლიანი აქტიური მუსიკალური მოღვაწეობის მიუხედავად, მსოფლიოსთვის ცნობილ ლიტერატორს, როგორც კომპოზიტორს სათანადო აღიარება არ მოუპოვებია. მისი მუსიკალური მიღწევები მწერლის ლიტერატურულმა დიდებამ დაჩრდილა.

იტალიელი ფსიქოლოგის დანიელე ნოვარას წიგნის „ნუ უყვირით ბავშვებს!“ მიხედვით

მკითხველს ახსოვს, რომ ჩემი ბოლოდროინდელი სტატიები ძალადობას ეხებოდა. ვფიქრობ, ამ პრობლემის უკეთ გასაგებად ურიგო არ იქნება, ერთმანეთისგან განვასხვაოთ კონფლიქტისა და ძალადობის ცნებები.

„კონფლიქტი ერთზე მეტ მხარეს გულისხმობს. აუცილებელია არსებობდეს ის, ვისთანაც ხდება შეტაკება. ძალადობა შეიძლება გამოვლინდეს საგნებისადმი, საკუთრი თავისადმი, უცნობი ადამინებისადმი. ეს ტერმინები ერთმანეთისგან შინაარსობრივად ძალიან განსხვავდება, ამიტომ მათმა ერთმანეთში არევამ ან ურთიერთჩანაცვლებამ ურთიერთობებში შესაძლოა პრობლემები წარმოშვას“, – მიაჩნია დანიელე ნოვარას (ცნობილი იტალიელი ფსიქოლოგი, პედაგოგი, კათოლიკური უნივერსიტეტის პროფესორი. მან იტალიის ქალაქ პიაჩენცაში დააარსა აღზრდისა და კონფლიქტების გადაჭრის ცენტრი, შეიმუშავა სხვადასხვა ასაკის ბავშვებთან კონფლიქტების მართვის საავტორო მეთოდიკები), რომლის წიგნიდან „ნუ უყვირით ბავშვებს!“ ამონარიდი ახლა თქვენ წინაშეა.

მაშ ასე, რას ნიშნავს ტერმინი „კონფლიქტი“? მაგალითად, საქმიან შეხვედრებზე აზრთა სხვადასხვაობას, როდესაც ერთ მხარეს მიაჩნია, რომ პროექტი მეტისმეტად ძვირი დაჯდება, მეორე კი, პირიქით, მის სიიაფეზე საუბრობს? ან თუნდაც ორ კოლეგას შორის დავას ორგანიზაციის სამომავლო განვითარების თაობაზე? ან იქნებ შვილებთან უთანხმოებას?

იტალიელ ფსიქოლოგს მიაჩნია, რომ, ერთი მხრივ, კონფლიქტისა და ჩხუბის, მეორე მხრივ კი ძალადობისა და კონფლიქტის აღრევა იწვევს შიშს და შფოთვას ისეთ სიტუაციებში, როდესაც უთანხმოება წარმოიშობა. თუ ამ ორ ცნებას     შორის განსხვავებას ვერ გავაცნობიერებთ, შესაძლოა, ბევრ გაუგებრობას შევეჯახოთ. მაგალითად, თუ მეზობელი მეზობელს უკმეხად ეტყვის რამეს, ამ ორ შორის „საომარი“ ვითარება შეიქმნება, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორ ადამიანს ძალადობრივი არაფერი ჩაუდენია. და ეს გაუგებრობა შესაძლოა მოხდეს სწორედ იმის გამო, რომ არ არის გავლებული მკაფიო ზღვარი ტერმინებს შორის, რაც ადამიანებს უფრო მოწყვლადს ხდის და თავს დაჩაგრულად აგრძნობინებს. შედეგად სიტუაცია მკაფიოდ ვეღარ აღიქმება და შესაძლოა, მაგიდაზე მუშტის დარტყმა და ძლიერი შეურაცხყოფა ერთნაირად აღიქვას პიროვნებამ. „ამ ყველაფერზე იმიტომ ვსაუბრობ, – შენიშნავს დანიელე ნოვარა, – რომ ასეთ პირობებში რთულია ბავშვებს ვასწავლოთ, ერთმანეთისგან განასხვაონ ძალადობა და კონფლიქტი“.

კონფლიქტი – ეს ურთიერთობის წარმართვის ფორმაა. სწორედ კონფლიქტების საშუალებით აღმოაჩენენ ადამიანები, შესწევთ თუ არა თანაცხოვრების უნარი; უნარი იმისა, რომ მიიღონ ერთმანეთი ისეთები, როგორებიც არიან; პატივი სცენ ერთმანეთის პოზიციებს; გაიზიარონ განსხვავებული თვალსაზრისები; სხვადასხვა სიტუაციიდან ახლებური გამოსავალი იპოვონ და გაცილებით ქმედით ურთიერთშეთანხმებებს მიაღწიონ.

ძალადობა, ისევე როგორც ომი, კონფლიქტის საწინააღმდეგო მხარეა. ის სრულად უგულებელყოფს სხვას და ანადგურებს დავის პირველწყაროს. ძალადობა მიმართულია იმის განადგურებისკენ, ვინც, მოძალადის თვალსაზრისით, წარმოადგენს მიზეზს, დაბრკოლებას. ეს პრიმიტიული, ბანალური და დაუნდობელი ქცევაა. ამავე დროს საგულისხმოა, რომ ისინი, ვისაც არ უყვართ დავები და კონფლიქტები და უპირატესობას ანიჭებენ რბილ, მშვიდობიან ურთიერთობას, გაცილებით ადვილად ძალადობენ. მშობლები, რომლებიც არასოდეს ეკამათებიან შვილებს, უფრო ადვილად გადადიან ურთიერთობის არცთუ ისე მშვიდობიან ფორმებზე, როდესაც მოთმინების ფიალა ევსებათ.

გავრცელებული შეხედულება, თითქოს ძალადობა – ეს იგივე კონფლიქტია, რომელიც, უბრალოდ, მეტისმეტად შორს წავიდა, ფაქტებით არ დასტურდება. დასტურდება მხოლოდ ის, რომ ხანდახან შესაძლოა, კონფლიქტი ძალადობაში გადაიზარდოს, მაგრამ უმართებულოა იმის მტკიცება, რომ ძალადობა ნებისმიერი შორს წასული კონფლიქტის სავალდებულო დასასრულია. სინამდვილეში გაცილებით მეტია ისეთი შემთხვევა, როდესაც ძალადობას წინ არ უძღვის აშკარა კონფლიქტი.

გამოჩენილმა ფსიქოანალიტიკოსმა ფრანკო ფორნარიმ აღწერა ომის წარმოების ფსიქოლოგიური სარგებლიანობა და ძალადობის გამოყენება პრობლემის გადაჭრის მიზნით. ურთიერთობების დონეზე ძალადობა ტავტოლოგიური ლოგიკის გამოხატულებაა: „პრობლემა გადაიჭრება მაშინ, როდესაც ის აღარ იარსებებს“. აქ მიზანი ნათელია – გავაქროთ სხვა ადამიანის მიერ დაწესებული საზღვრები. აღმოიფხვრას კონფლიქტი მისი პირველწყაროს გაქრობით – სწორედ ეს არის ძალადობის ლოგიკა, რომელიც დამახასიათებელია მათთვის, ვინც ურთიერთობებში არსებულ პრობლემებთან გამკლავებას ვერ ახერხებს.

„ხასიათის ამ თვისებას მე „კონფლიქტურ არაკომპეტენტურობას“ ვუწოდებ“, – ამბობს ნავარა და დასძენს, რომ ეს ფრაზა გულისხმობს ურთიერთობაში დაძაბულობის გადალახვის უუნარობას, რადგან დაძაბულობა აუტანელ მუქარად აღიქმება. ამის საპირისპირო ცნებაა „კონფლიქტური კომპეტენტურობა“, რომელიც სწორედ დაძაბული მომენტების წარმატებით გადალახვის უნარს გულისხმობს. ამ დროს ადამიანები განიხილავენ დაძაბულობას როგორც სიტუაციას, საიდანაც გამოსავლის პოვნა შესაძლებელია.

ძალადობის საუკეთესო პროფილაქტიკაა კონფლიქტის და ჩხუბის „წარმართვის ცოდნა“.

ამრიგად, აუცილებელია, ვასწავლოთ შვილებს განსხვავებულ მოსაზრებებსა და რთულ ურთიერთობებში გარკვევა. მხოლოდ ამგვარად ისწავლიან ისინი საკუთარი იმპულსების კონტროლს, მხოლოდ ამგვარად მოახერხებენ, არ გახდენენ ძალადობის ობიექტები ან თავად არ იქცნენ მოძალადეებად.

ძალადობა არასოდეს წარმოიშობა ისე, უბრალოდ, თვისთავად. მოძალადეების უკან დგას აღზრდა, რომელიც დაფუძნებული იყო დათრგუნვაზე, გაუმართლებელ სიმკაცრეზე, ემოციების შეკავებაზე. ზრდასრული ადამიანები, რომლებიც ბავშვობაში ძალადობის მსხვერპლები იყვნენ, დიდი ალბათობით, თავად გახდებიან მოძალადეები. დღეს აღარავინ დავობს იმაზე, რომ იმ უფროსების უმეტესობამ, რომლებიც ბავშვებზე (და არამხოლოდ მათზე) ძალადობენ, ბავშვობაში თავად გადაიტანა  ძალადობა. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ადამიანი, რომელიც ბავშვობაში ემოციურ დეპრივაციას განიცდიდა, დიდი ალბათობით ზრდასრულ ასაკში ან მოძალადე გახდება, ან თვითგანადგურებისკენ მიდრეკილება ჩამოუყალიბდება.

აღზრდის ძალადობრივი მეთოდები სრულიად მიუღებელია, ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ ბავშვის პიროვნება ღირსებისა და პატივის შემლახავ გარემოში ყალიბდება, მეორე მხრივ კი იმიტომ, რომ ბავშვი ექცევა ერთგვარ ტოტალიტარულ რეჟიმში, რომლის წიაღშიც ის სათანადოდ ვერ აღიქვამს სიტუაციას და ვერ ახერხებს თავის დაცვას დამცირებისა და ჩაგვრისაგან. ასე აღზრდილი ბავშვი ზრდასრულ ასაკში თავად გადაიღებს ურთიერთობის ამ სტილს და მისით იხელმძღვანელებს ოჯახში, სამსახურში, პოლიტიკაში – ყველგან, სადაც მისი, საკუთარი თავის რწმენას მოკლებული ბავშვის შიშები შეეჯახება ძალადობაზე დაფუძნებულ წინააღმდეგობას.

დათრგუნული ბავშვის მყიფე ფსიქიკა აიძულებს მას, საკუთრი თავი აგრესორთან გააიგივოს, გაამართლოს მისი ქმედებები და მოძალადის პოზიციაზე გადავიდეს. აქ საუბარია იმაზე, რომ ბავშვები იმდენად სუსტები არიან, რომ მათთვის ტკივილის გადატანის ერთადერთი გზა ამ ტკივილის სამართლიანობის და სარგებლიანობის აღიარებაა. „ეს ყველაფერი ჩემივე კეთილდღეობისთვის კეთდება“. სწორედ ამიტომ ბავშვთა მიმართ ძალადობა თაობებს გადაეცემა. არასათანადო მოპყრობის მსხვერპლი ბავშვები იძულებულები არიან, სიტუაციას განსხვავებული ინტერპრეტაცია მოუძებნონ, მათ არ აქვთ არჩევანი: ისინი მთლიანად საკუთრი მჩაგვრელების ხელში არიან და ამიტომ ხშირად ცდილობენ, განდევნონ, დაივიწყონ უსიამოვნო მოგონებები. ამ მანკიერი ჯაჭვის გასაწყვეტად საჭიროა კონფლიქტისა და ძალადობის ერთმანეთისგან განსხვავება. მშობლებმა უნდა აღიარონ, რომ ბავშვს შეიძლება ჰქონდეს აგრესიული გრძნობები და ზრახვები, მათ შორის – საკუთარი მშობლების და მით უმეტეს – სხვა ბავშვების მიმართ. ეს არ ნიშნავს, რომ პატარა ძალადობისკენ მიისწრაფვის. ბავშვებს, ყოველ შემთხვევაში, ექვს წლამდე, არ გააჩნიათ ისეთი ფსიქოკოგნიტიური უნარები, რომლებიც საჭიროა ძალადობრივი ქმედებების განსახორციელებლად. მათ არ შეუძლიათ, ორგანიზება გაუწიონ წინასწარ დაგეგმილ ქმედებას და ის,რაც მშობლებს აგრესიულ საქციელად ეჩვენებათ, სინამდვილეში რეაქციაა, რომელიც გამოწვეულია საკუთარ ემოციებთან გამკლავების უუნარობით.

მნიშვნელოვანია, ბავშვს კონფლიქტში ჩართვის ნება დავრთოთ. ეს მას დაეხმარება, ისწავლოს (სათანადო დახმარების პირობებში) აგრესიის შეფასება, მისი დოზირება და შეკავება. ძალადობისადმი მიდრეკილება ჩნდება მაშინ, როდესაც:

• ბავშვს არ აძლევენ საშუალებას, გარეთ გამოიტანოს საკუთარი იმპულსები, გამოხატოს გრძნობები;
• როდესაც მშობლები ზედმეტად მკაცრი აღმზრდელობითი მეთოდების გამოყენებით უღვივებენ ბავშვს დანაშაულის გრძნობას.

ბავშვი, რომელმაც ვერ ისწავლა თავის უეცარ მრისხანებასთან გამკლავება, სირცხვილს გრძნობს და ცდილობს, დისტანცირდეს საკუთარი ემოციებისგან. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ სწორედ შიში, რომ მათ შვილებს შესაძლოა ძალადობისკენ მიდრეკილება ჩამოუყალიბდეს, აიძულებს მშობლებს, აღზრდის დიქტატორული მიდგომები გამოიყენონ.

მხოლოდ სწორი აღზრდის პირობებშია შესაძლებელი ბავშვების დაუნდობლობის და ძალადობრივი ქმედებების თავიდან აცილება. ამისთვის უნდა ვასწავლოთ შვილებს „სწორად“ ჩხუბი და კონფლიქტის შემთხვევაში მათ მიერ გამომჟღავნებული ემოციების მიღების უნარი.

ბავშვებმა უნდა ისწავლონ:

• ერთმანეთის პირადი სივრცის საზღვრების გავლება.
• სხვა ადამიანებთან ურთიერთობისას საკთარი უნარ-ჩვევების გამოცდა;
• იმედგაცრუებასთან გამკლავება;
• გარშემო მყოფებთან ურთიერთობის სწორი სტრატეგიების არჩევა.

სწორედ ასეთი სახელწოდების  მასტერ კლასი ჩავატარე ესქიშეჰირის სახალისო მეცნიერების ცენტრში თურქ მოსწავლეებთან.

როდესაც, შეხვედრას გეგმავ, უნდა იცოდე რა მიზანი გაქვს. რა შედეგი გსურს, რომ მიიღო. ამ შეხვედრის მიზანი ქიმიის პოპულარიზება იყო. საკმაოდ რთული საგნის სახალისოდ წარმოდგენა, თუმცა (არა ერთხელ დამიწერია)… ხალისობასთან ერთად მიმდინარე ქიმიური პროცესების ახსნა აუცილებელია. მოკლედ, ასეთი შეხვედრის შემდეგ ჯერი უკვე საგნის მასწავლებელზეა, რომ გამოწვეული ინტერესი ჰაერში კი არ გაიფანტოს, არამედ,  უფრო გაღვივდეს და ხანგრძლივ კვლევა-სწავლით საქმიანობაში გადაიზარდოს.

ჰოდა, რადგან საქმე ხალისზე მიდგა, მოსწავლეების იუმორის გრძნობის გაზომვა ვცადე და საკმაოდ სერიოზულად მოვახსენე, რომ „K“-ს უკან ჩემი სახელი და გვარი იმალებოდა. ამ შემთხვევაში, ენამ და ანბანმა ამგვარად  თქმის საშუალება მომცა. თუმცა, „K“-ს უკან ქიმიაც (kimya) შეიძლება იმალებოდეს (ისევ ენის და ანბანის პრივილეგიაა). ან, იქნებ სულაც ის კეკულე დგას, 1865 წელს ბენზოლის აღნაგობა, რომ დაადგინა. ამ ამბავზე ათასნაირი მითი დადის. ერთ-ერთის თანახმად, კეკულეს გველი ორო-ბორო დაეხმარა, რომელიც ალქიმიური ალეგორიის ნაწილია. განასახიერებს გველს, რომელიც წრეზეა დახვეული და თავისივე კუდს ჭამს. შესაბამისად, იკვრება ციკლი, რაც მუდმივობას და განმეორებად ცხოვრებისეულ მოვლენებს ნიშნავს…ეს, ალქიმიკოსებისთვის, თორემ კეკულემ, თურმე ამ ციკლში სწორედაც, რომ ბენზოლის აღნაგობა ამოიკითხა.

ხუმრობამ შესაბამისი განწყობა შემოიტანა და მთავარ სათქმელს მივადექით.

„K“-ს უკან კალიუმი იმალება. ინგლისურად: Potassium,ფრანგულად: Potassium, გერმანულად: Kalium, თურქულად: Potassium/ Kalium (ორივეს იყენებენ). 1807 წელს ჰამფრი დევიმ ელექტროლიზის მეშვეობით მიიღო. მეტალს სახელი მოგვიანებით ჰილბერტმა თავის ჟურნალში, „Annalen der Physik“ უწოდა და ეს სახელი კალიუმი გახლდათ. თუმცა, სხვა ენებზე მას პოტასიუმი დაარქვეს, რადგან მისი წარმომავლობა სიტყვა პოტაშისგან (ნაცრისგან) მოდიოდა. პოტაშს დიდ ქოთნებში ამზადებდნენ და მისგან სელიტრა მიიღებოდა, რომელიც დენთის დასამზადებლად ყოფილა კარგი. თავად ტერმინი კალიუმი არაბული სიტყვა „ალ კალისგან“ მოდის, რომელიც ნიშნავს ტუტეს. სიტყვა „კალი“ (qila) 850 წელს ერთ არაბულ თხზულებაში გვხვდება, შემდეგ  შეიცვალა სიტყვით qali, Al-qali.

თავის წიგნში იმავე ტერმინს იყენებს ქიმიკოსი მეფე ვახტანგ მეექვსე.

„ამბავი კალიისა: კალია ოთხ რიგია, ერთი ერევანს არის, ერთი ქართლში, იაღლუჯაზედ თარაქამანი აკეთებენ; ორი აქ, ისპაანს არის, ერთი შავი და ერთი მოთეთრო. ამისი მარილის დაჭერა ხომ ზეით დაგვიწერია“. ეს ჩანაწერი მეფეს ირანში ყოფნისას გაუკეთებია. ტექსტი ამას მეტყველებს.

მოგვიანებით ტუტეები დაყვეს ფიქსირებულ და აქროლად ნივთიერებებად.  მე-17-ე საუკუნეში არის დასახელებები alkali fixum minerale,  alkali fixum vegetabile და alkali volatile. კიდევ უფრო მოგვიანებით, ლავუაზიე წერდა, რომ პოტაში ფიქსირებული მინერალი იყო.  პოტაშს დიდი რაოდენობით შეიცავს ნაცარი. ის  იგივე კალიუმის კარბონატია K₂CO₃, რომელიც წყალში გახსნისას ჰიდროლიზდება:

K₂CO₃+H₂O ↔ KHCO₃+KOH

CO₃²⁺+H₂O HCO₃^–+OH^–

სხვათა შორის, თანამედროვეობაში უამრავი სამეცნიერო სტატია მოიძებნება, სადაც პოტაშით წყლის გაწმენდის მეთოდებია აღწერილი. მნიშვნელოვანია, რისთვის წმენდენ წყალს, დასალევად, მოსარწყავად თუ კვლავ ზედაპირულ წყლებში ჩასაშვებად. მიზნიდან გამომდინარე ირჩევა პოტაშით წმენდის შესაბამისი მეთოდიკაც.

როგორც, ექსპერიმენტებმა აჩვენეს, ნაცრით წყლის წმენდა საყოფაცხვრებო წარმომავლობის საკანალიზაციო წყლებს მთლიანად აცილებს დეტერგენტებს და ჰალოგენებს.

თავად კალიუმს, რაც შეეხება, მაღალი ქიმიური აქტიურობის გამო ბუნებაში მხოლოდ ნაერთების სახით გვხვდება. დედამიწის ქერქში დაახლოებით 2,5%-ია. ცნობილია რამდენიმე ასეული კალიუმშემცველი მინერალი: სილვინი (KCl), სილვინიტი (KCl•NaCl), კარნალიტი (KCl•MgCl₂ • 6H₂O) და სხვ. ყველაზე გავრცელებული მინერალია ორთოკლაზი-სილიციუმმჟავას კალიუმ-ალუმინის მარილი. ის დედამიწის ქერქის მასის 18%-ს შეადგენს. წყალში ცუდად იხსნება, მაგრამ კალიუმის დიდი ნაწილი ნიადაგში ძირითადად მისგან ხვდება. ქიმიური დაშლის და გამოფიტვის დროს, მასზე ბუნებრივი წყლებისა და ნახშირბადის დიოქსიდის მოქმედებით წარმოიქმნება პოტაში. ეს უკანასკნელი წყალში კარგად იხსნება და კალიუმი მცენარეებში ადვილად ხვდება.

მარტივი ნივთიერების სახით კალიუმი მბზინავი, მსუბუქი, რბილი, პლასტიკური, ადვილად წელვადი, ადვილად ლღობადი და პარამაგნიტური ტუტე მეტალია. ჰაერზე ადვილად იჟანგება, ამიტომ, ნავთში ან მინერალურ ზეთში ინახავენ. კარგად ატარებს სითბოს და ელექტრობას.

განსაკუთრებულ აქტიურობას იჩენს წყლის, ჟანგბადის, ჰალოგენების, გოგირდის, ფოსფორის მიმართ.

წყლის და კალიუმის ურთიერთქმედების რეაქცია ყველამ იცის. წყალთან შეხებისთანავე ცეცხლი ეკიდება, გამოიყოფა წყალბადი და წარმოიქმნება კალიუმის ტუტე. ამ უკანასკნელის წარმოქმნა ინდიკატორ ფენოლფტალეინით შეიძლება დადასტურდეს.

ახლა იგივე ცდა ოდნავ სხვანაირად, რომ ვაჩვენოთ?

ოღონდ, მანამდე ინტერესის აღძვრაა აუცილებელი.

როგორ?

მაგალითად…

გავიხსენოთ, რომ მეშვიდე საუკუნეში არაბები ხომალდების მთელი რაზმით ეგვიპტის სანაპიროს მიადგნენ. დაპყრობა სურდათ. ეგვიპტელები ეწინააღმდეგებოდნენ. ამიტომ, „კალენიკეს ბერძნული ცეცხლით“ უმასპინძლეს. ეს „ცეცხლი“ შეიცავდა გოგირდის, ნავთობის და ზეთის გარკვეული პროპორციის ნარევს. ხისგან დამზადებულ ხომალდებს ცეცხლი გაუჩნდათ, არაბებმა ჩაქრობა წყლით გადაწყვიტეს, თუმცა…ცეცხლი უფრო გაღვივდა და პირწმინდად შთანთქა მთელი ფლოტილია. ალბათ, ერთი-ორი მაინც გადარჩა, რადგან უკან გაბრუნებულან და ამბავი წაუღიათ, როგორ აჩენდა წყალი ცეცხლს…არადა, წესით უნდა ჩაექრო.

სწორედ, ეს ამბავი მოვყევი მეც ზემოთ ხსენებულ შეხვედრაზე. შემდეგ, კი ცოტა წავიტრაბახე, მეც ისეთი ყოჩაღი ვარ, წყლით ახლავე ცეცხლს დავაგიზგიზებ თქო. არადა, ქიმიის იმედი მქონდა. წინასწარ მომზადებულ დიდ ქიმიურ ჭიქაში სამედიცინო ეთერი ჩავასხი და კალიუმის მცირე ნაჭერიც ჩავაგდე. მათ შორის რეაქცია არ წარიმართება. ამგვარად მომზადებულ ჭიქას 100-200 მლ წყალი დავამატე (საპატიო მანძილიდან) და მაშინვე ცეცხლის ენები გამოჩნდნენ. ალი გაძლიერდა, მაგრამ რას გაძლიერდა. მოსწავლეებიც კმაყოფილნი დარჩნენ (ცეცხლის დანთება სხვანაირად უყვართ), მეც კმაყოფილი დავრჩი (ცდა ზოგჯერ არ გამოდის ხოლმე) და შეხვედრის სივრცის მეპატრონეებიც (ცეცხლი კი გაჩაღდა, მაგრამ ვაკონტროლებდი და მშვიდობიანად ჩაქრა).

ესეც ასე, ეგვიპტელებზე რა ნაკლები ვიყავით, წყლით ცეცხლი დავანთეთ.

სინამდვილეში, წყლის დასხმით კალიუმსა და წყალს შორის  რეაქცია დაიწყო. წარმოიქმნა ცეცხლი, რომელიც არ ჩაქრა და წვა განაგრძო, რადგან ეთერის ორთქლი იწვებოდა. რაც მეტი იქნება ეთერი, მით დიდხანს წარიმართება წვის პროცესი. თუმცა, ბევრის ჩასხმას არ გირჩევთ, ჯობს ყველაფერი მალევე დასრულდეს.

კიდევ რა იმალება „K“-ს უკან?

ვიტამინი K…ცხიმში ხსნადი, იგივე ლიპოვიტამინი გახლავთ და ჩვენს ორგანიზმში სისხლის შედედებაზეა პასუხისმგებელი, რადგან ახორციელებს პროთრომბინის და სისხლის შედედების პროცესში მონაწილე კიდევ სამი ფაქტორის გააქტიურებას. ამ ვიტამინით მდიდარია მცენარეების მწვანე ნაწილები. ადამიანის ნაწლავის მიკროფლორა მას ასინთეზირებს.

ბიოლოგიურ მასალად ბროკოლი ავიღოთ. ფაიფურის როდინში დავსრისოთ და მცირე რაოდენობით სამედიცინო სპირტი დავასხათ. შემდეგ კი ვიტამინ K-ზე თვისებითი რეაქციების ჩატარებაც შეიძლება.

1. სინჯარაში მოათავსეთ ბიოლოგიური მასალის ხსნარი. დაამატეთ ვიკასოლის (ან მეთიონინის 0,2% სპირტხსნარი) 1მლ. დაუმატეთ ამინმჟავა ცისტეინის 0,025% ხსნარის ორი წვეთი და ნატრიუმის ტუტის 10%-იანი ხსნარის ორი წვეთი. წარმოიქმნება ყვითელი შეფერილობა.
2. სინჯარაში მოათავსეთ ბიოლოგიური მასალის ხსნარი. დაამატეთ ვიკასოლის 0,1% სპირტხნარის 2მლ. დაამატეთ 0,5მლ 1% დიეთილის ეთერის ხსნარი. ასევე, კალიუმის ტუტის 1% ხსნარის 0,1მლ. წარმოიქმნება იისფერი შეფერილობა.

ჰო მართლა, ამბის მოყოლა დამავიწყდა.

ერთ ქვეყანაში  ბიჭი ცხოვრობდა. ჯოვანი ერქვა. ჩვეულებრივი ბიჭი იყო, სხვებისგან არც არაფრით გამოირჩეოდა, თუმცა შეკითხვების დასმა უყვარდა. კითხვების დასმაში ცუდი არაფერია, მაგრამ ამის კითხვები რაღაცნაირი ჩახლართული იყო (ჯანი როდარი, „ამობრუნებული კითხვები“).

-რატომ აქვთ   ყუთებს მაგიდა?

-რატომ ყავს  ულვაშებს კატა?

-რატომ აქვს ჩრდილს ხე?

-რატომ არ წერენ ღრუბლები წერილებს?

ბუნებრივია, მისი კითხვები პასუხგაუცემელი რჩებოდა. ამასობაში წლები გავიდა, ბიჭი გაიზარდა, ოჯახს მოეკიდა, თუმცა უცნაური კითხვების დასმას ვერ გადაეჩვია.

ხალხი ამბობდა, ბიჭს სკოლაში კითხვის სწორად დასმა არ ასწავლესო.

-და თუ ჩახლართული კითხვები უყვარდაო?-კითხულობდა მავანი;

-ჩახლართული კითხვაც შეიძლება იყოს სწორიო,-პასუხობდა მეზობლად მჯდომი მეთუნუქე.

ჰოდა, თუ კლასში ჯოვანის მსგავსი ბიჭი გყავთ, ჩახლართული კითხვები უყვარს და თქვენგანაც იმავეს მოითხოვს, ქიმიის გაკვეთილზე კითხეთ:

-რა იმალება “K” უკან?

ბავშვობიდან გვარიგებენ, რომ ბევრი უნდა ვიკითხოთ, რომ წიგნები გარე სამყაროს უკეთესად აღქმაში გვეხმარება, ლექსიკას გვიმდიდრებს და მართლწერას გვიხვეწს, მაგრამ… შეუძლია მხატვრულ ლიტერატურას, უკეთეს ადამიანებად გვაქციოს? არსებობს მისი დადებითი გავლენის დამამტკიცებელი სარწმუნო კვლევები? რეალურად რა სარგებლობა მოაქვს სხვისი გამოგონილი ამბების კითხვას?

* * *

კანადელმა მწერალმა და კოგნიტიური ფსიქოლოგიის მკვლევარმა კიტ ოუთლიმ მხატვრულ ლიტერატურას „ჩვენი შემეცნების საპილოტე ტრენაჟორი“ უწოდა. მისი აზრით, როგორც მფრინავი სწავლობს ავიალაინერის მართვას დედამიწიდან აფრენის გარეშე, ასევე იუმჯობესებს სოციალურ უნარ-ჩვევებს ადამიანი, რომელიც რეგულარულად კითხულობს მხატვრულ ლიტერატურას.

კვლევის პროცესში ოუთლიმ შენიშნა, რომ პერსონაჟთან იდენტიფიცირებისას მკითხველი საკუთარის ნაცვლად გმირის მიზნებსა და სურვილებზეა კონცენტრირებული – თუ პერსონაჟი საფრთხეშია, მასაც უხშირდება გულისცემა, აღელვებისგან შესაძლოა სუნთქვაც კი შეეკრას, თუმცა იმის გააზრება, რომ წიგნში აღწერილი მოვლენები სინამდვილეში არ ხდება, კმაყოფილების განცდას იწვევს, შიშსა და კომპრომისული გადაწყვეტილების მიღების სურვილს ანელებს. სამაგიეროდ, ძლიერდება სხვის გასაჭირში თანამონაწილეობის, თანაგრძნობის, ზრუნვის მექანიზმები.

არისტოტელე ამბობდა: როდესაც ტრაგედიას ვუყურებთ, ჩვენში ორი ემოცია იბადება – მთავარი გმირი გვეცოდება და საკუთარი თავის გამო შიში გვეუფლებაო. კითხვის პროცესში ჩვენ ვაანალიზებთ, როგორ მოვიქცეოდით პერსონაჟის ადგილას. ეს გონების ერთგვარი წვრთნაა, სხვა ადმიანების უკეთ შეცნობაში რომ გვეხმარება. და მართლაც, ოსტატურად დახატული პერსონაჟები გვაინტრიგებენ და თავგადასავლებში გვითრევენ. ბელეტრისტიკის გავლენას ხომ საოცარი ფაქტები მოწმობს: ადამიანები სამოქალაქო აქტივობებში, საქველმოქმედო აქციებში, ძალადობასთან ბრძოლაში ერთვებიან…

მაგრამ… შეიძლება თუ არა, გადაჭრით ითქვას, რომ ის, ვინც მხატვრულ ლტერატურას კითხულობს, უფრო ემპათიურია, ვიდრე დოკუმენტური და სამეცნიერო ლიტერატურის მკითხველი ან ის, ვინც არაფერს კითხულობს?

ოუთლიმ სტუდენტებს მწერლების სია დაურიგა და სთხოვა, მხოლოდ ნაცნობი ავტორები შემოეხაზათ. მაქსიმალურად გულწრფელი პასუხების მისაღებად ექსპერიმენტის მონაწილეები გააფრთხილა, რომ ჩამონათვალში გამოგონილი სახელებიც იყო (ხშირად ადამიანები საკუთარ თავს უკეთეს მკითხველებად წარმოჩენენ, ვიდრე სინამდვილეში არიან). ამის შემდეგ ოუთლის გუნდმა ჩაატარა ტესტი „Mind in the Eyes“: მონაწილეებს დაურიგეს ფოტოები, რომლებზეც მხოლოდ წყვილი თვალი იყო აღბეჭდილი და სთხოვდნენ, გამოხედვის მიხედვით ამოეცნოთ ადამიანის ფსიქიკური მდგომარეობა.

მაქსიმალური შეფასება იმ სტუდენტებმა დაიმსახურეს, რომლებსაც მეტი მხატვრული ნაწარმოები ჰქონდათ წაკითხული. დიახ, აღმოჩნდა, რომ ბელეტრისტიკის ფანები უკეთ აღიქვამენ სოციალურ გარემოს და უკეთ აფასებენ გარშემო მყოფთა ემოციებს. მაგრამ აქცევს კი ეს უნარი მათ უკეთეს ადამიანებად?!

ამის შესამოწმებლად მკვლევარებს ხანგრძლივი დაკვირვება დასჭირდათ. პირველ ეტაპზე მონაწილეებს ავსებინებდნენ ანკეტას – პასუხს აცემინებდნენ კითხვებზე, რომლებიც მათი ემპათიურობის ხარისხის გაზომვის საშუალებას იძლეოდა. მეორე ეტაპი მოკლე მოთხრობის წაკითხვა და მის შესახებ მსჯელობა გახლდათ, რომლის მსვლელობის დროსაც აკვირდებოდნენ, ვინ რამდენად დაინტერესდა წაკითხულით, ვის სურდა, ამბის დასრულების შემდეგ პერსონაჟების შესახებ კიდევ შეეტყო რაიმე. მესამე ეტაპზე კი ნებისმიერი ფსიქოლოგისთვის ნაცნობ მეთოდს მიმართეს: იატაკზე ვითომ შემთხვევით დაუცვივდათ კალმები, რომ გაეგოთ, ვინ გაიწევდა მათ დასახმარებლად.

ვინც მეტად თანაუგრძობდა წაკითხული მოთხრობის გმირს, დასახმარებლადაც ის გარბოდა. შეიძლება დავუშვათ, რომ ეს ადამიანები მოთხრობის წაკითხვამდეც საკმაოდ გულისხმიერები იყვნენ, მაგრამ მკვლევარებმა მონაწილეების ემპათიურობის განმსაზღვრელი ქულები მოთხრობის წაკითხვამდეც დააჯამეს. ნებისმიერ შემთხვევაში მეტი ალტრუიზმი მათ გამოიჩინეს, ვიზეც უფრო მეტად იმოქმედა წაკითხულმა.

***

ექსპერიმენტი ექსპერიმენტად რჩება, რეალურ ცხოვრებაში კი შესაძლოა ყველაფერი პირიქით მოხდეს. იქნებ, ვინც უფრო ყურადღებიანია გარშემო მყოფების მიმართ, მხატვრული ლიტერატურის კითხვაც სწორედ მას იტაცებს. დასკვნის გამოტანა ერთი ხელის მოსმით შეუძლებელია. უკეთეს შედეგს ალბათ მაშინ მივიღებთ, ემპათიის ხარისხის გაზომვის შესაძლებლობა ადამიანის ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე თუ გვექნება.

ამგვარი მიდგომით რამდენიმე მცირე კვლევა ჩატარდა კიდეც: სტუდენტებს წასაკითხად შესთავაზეს საგაზეთო სტატია (საბერძნეთში მომხდარ აჯანყებასა და ნიდერლანდებში გამართულ დღესასწაულზე) ან ერთი თავი ჟოზე სარამაგუს რომანიდან „სიბრმავე“, რომელშიც მამაკაცი საჭესთან მწვანე შუქის ანთებას ელოდება და უეცრად მხედველობას კარგავს. თანამგზავრები მას შინ წაიყვანენ, შემთხვევითი გამვლელი კი ავტომობილის სახლამდე მიყვანას სთავაზობს და მანქანას იპარავს. სტუდენტების ემპათიის დონე წაკითხვისთანავე საგრძნობლად იზრდებოდა. ამ სტუდენტებს ერთი კვირის შემდეგაც იკვლევდნენ და მათი ემპათიის მაჩვენებლები კიდევ უფრო მაღალი იყო.

ბუნებრივია, ჩვენს გრძნობებსა და ქცევაზე გავლენას მხოლოდ ლიტერატურული ნაწარმოებები არ ახდენს. ჩვენ თანავუგრძობთ იმ ადამიანებსაც, ვის შესახებაც საგაზეთო სტატიებსა და რეპორტაჟებში ვკითხულობთ. მაგრამ ბელეტრისტიკას, სულ მცირე, სამი უპირატესობა აქვს: მკითხველს საშუალება ეძლევა, ჩაუღრმავდეს გმირის შინაგან სამყაროს; მკითხველს, როგორც წესი, სჯერა რომანებში წაკითხული ამბების; მკითხველი პერსონაჟის ცხოვრებას მრავალი წლის განმავლობაში ადევნებს თვალყურს.

ამრიგად, კვლევებს თუ დავუჯერებთ, მხატვრული ლიტერატურის კითხვა ადამიანებს უკეთესი ქცევისკენ უბიძგებს. აქედან გამომდინარე კი დროა, უარი ვთქვათ სტერეოტიპზე, რომლის მიხედვითაც „წიგნის ჭიები“ ბევრ დროს იმიტომ ატარებენ წიგნებთან, რომ რეალური ურთიერთობებისა ეშინიათ. სინამდვილეში ამ „ჭიებს“ ყველაზე უკეთ ესმით სხვა ადამიანებისა, რისი გათვალისწინებაც არაერთი პროფესიის წარმომადგენელსა თუ პოლიტიკოსს ნამდვილად წაადგებოდა.

წერილი მომზადებულია BBC ჟურნალისტის, კლაუდია ჰემონდის სტატიის „Does reading fiction make us better people?“ მიხედვით.

იჯდა. ეგდოო, ვერ იტყვი. ფეხი ფეხზე გადაედო. სახეზე ღიმილი დასთამაშებდა, ირონიაშეპარული. თითქოს ბედს შეგუებოდა. სახეზე მტვრისფერი ედო. არ ვიცი, რამდენ ხანს იჯდა შუა ქუჩაში ამოთხრილ ამ ორმოში. გარეგნობით დიდი ხნის მოსულს ჰგავდა…

სამივემ მანქანის გაჩერებისთანავე შევამჩნიეთ. მისი ჯდომის მანერა და მტვერში ამოგანგლული იდუმალი ღიმილი უმალვე მოგვხვდა თვალში. მერე ჩვენი მზერა შეხვდა ერთმანეთს და სამივემ ერთი და იგივე რამ გავიფიქრეთ. ჩვენ შორის ყველაზე უმცროსმა ითავა მისი ორმოდან ამოყვანა. ძნელი აღმოჩნდა. ქუჩაზე წუთში ათი მანქანა მაინც ჩაივლიდა ხოლმე. რამდენიმე წუთი დაგვჭირდა ლოდინი, რომ სწრაფი გადარბენით ორმომდე მიგვეღწია და ამოგვეყვანა. ეს რამდენიმე წუთი ლამის საუკუნედ იქცა. ყოველი მანქანის გამოჩენისას სუნთქვა გვეკვროდა: – აი, ახლა კი აღარ გაუმართლებს და მის ღიმილს რეზინის პროტექტორის ანაბეჭდი შეცვლის… ის კი იჯდა ამაყად და იღიმებოდა.

როგორც იქნა, ვიხელთეთ რამდენიმე წამი და მივირბინეთ…

შინ მიყვანილს მთელი ქალაქის მტვერი ჩამოვბანეთ. თურმე ნაცრისფერი სულაც არ ყოფილა. ფერთან ერთად თითქოს ღიმილიც შეეცვალა – ირონიის ადგილი ბედნიერებამ დაიკავა. მას შემდეგ არათუ ჩვენი ოჯახის წევრი, არამედ ცხოვრების თანამგზავრი გახდა. სახელიც შევურჩიეთ – იღბალა დავარქვით.

პირველად 2017 წელს წავიყვანეთ ქიმიის საერთაშორისო ოლიმპიადაზე ტაილანდში. იმ წელს ჩვენი ქვეყანა მეოთხედ ასპარეზობდა დიდ არენაზე, რომელზეც ქვეყნები მედლების მოპოვებას ექვს-შვიდწლიანი გამოცდილების დაგროვების შემდეგ იწყებენ. ჩვენ გაგვიმართლა – ოთხიდან სამმა მედალი აიღო. მომდევნო წელსაც ჩვენი ნაკრების „შემადგენლობაში“ შედიოდა იღბალა და ოთხი მონაწილიდან ოთხივე გამარჯვებული დაბრუნდა სამშობლოში.

მას შემდეგ ის ჩვენი გუნდის თილისმად იქცა და უკვე ერთი წელია ემზადება პაზირში წასასვლელად… კვირის ბოლოს გავფრინდებით და ერთად დაველოდებით ჩვენი გუნდის შედეგებს.

ისე, იმ დღეს ქუჩაში იღბალა გასრესისთვის მარტო იღბალს არ გადაურჩენია – „გეოპოლიტიკურმა“ მდებარეობამ იხსნა. მძღოლები ორმოში ჩავარდნასა და კისრის მოტეხას არიდებდნენ თავს და არა მის სათნო ღიმილს…

ეს ჩვენი მტვერში, ოფლში, ცრემლსა და სისხლში ამოსვრილი სამშობლოც იღბალასავით არის მიგდებული მსოფლიოს გეოპოლიტიკურ რუკაზე. ჯერ კიდევ შეგვრჩენია თბილი ღიმილი და თბილი გული, მაგრამ მათ იმედად ყოფნა გადარჩენის დიდი ვერაფერი გარანტიაა. რკინის მუხლუხოებს არც თვალი აქვს და არც გული. იღბალასავით არც ხავერდის სათამაშო ვართ, რომ ერთხელაც კეთილმა ძია სემმა ჩამოიაროს, შეამჩნიოს ჩვენი მომხიბვლელობა და თან წაგვიყვანოს. არც „ჩინეთის დიდი კედლის“ შემოვლება გვარგებს რამეს – დიდი ხანია წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როცა მტერს ასეთი მარტივი „მექანიკური“ მოწყობილობები აკავებდა… მაშ, სად არის გამოსავალი? დიდ საერთაშორისო პროექტებში. ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი რომ არა, დღეს შიდა ქართლში მავთულხლართები სულ სხვაგან იქნებოდა გავლებული. ამიტომ სიმშვიდისა და მეტი დაცულობისთვის ბევრი „ანაკლიაა“ საჭირო.

მასწავლებლებისგან ხშირად გაგვიგონია: 30 წელია სკოლაში ვასწავლი, 40 წელია მასწავლებელი ვარ, მთელი 25 წელი სასწავლო ნაწილი ვიყავი, – და ა.შ. ამ დროს ახალგაზრდა მასწავლებელი ფიქრობს: „მე ამდენი წლის ჯერ არც კი ვარ და უკვე მასწავლებელი მქვია…“

ახალგაზრდა მასწავლებელს ბევრი სირთულის გადალახვა უწევს, ბევრჯერ დამტკიცება, უპირველესად, საკუთარი თავისთვის, მერე კი სხვებისთვისაც, რომ პროფესიის არჩევანში არ შემცდარა, რომ ნამდვილად იმსახურებს მასწავლებლის სახელს.

სტერეოტიპი, რომ გამოცდილმა, ასაკოვანმა მასწავლებელმა უკეთ იცის თავისი საქმე, ვიდრე ახალგაზრდამ, ნელ-ნელა იმსხვრევა. საზოგადოება მიხვდა, რომ შეიძლება იყო ახალგაზრდა, გამოუცდელი, მაგრამ კარგი მასწავლებელი. აქედან გამომდინარე, ხშირად არჩევანს ახალგაზრდა მასწავლებელზეც აკეთებენ.

ახალგაზრდა მასწავლებლის სევდას რამდენიმე მიზეზი აქვს, რომლებსაც ის მანამდე აწყდება, სანამ ახალგაზრდა მასწავლებელი ჰქვია:

1. ახალგაზრდაა და ეშლება – ბევრს უნდა, ახალგაზრდა მასწავლებელი ჰყავდეს, მაგრამ ძალიან ცოტა ენდობა მას. როცა კლასში რაიმე სირთულე წარმოიშობა, ამას მაშინვე მასწავლებლის ახალგაზრდობას და გამოუცდელობას დააბრალებენ. თუ რომელიმე მოსწავლეს დაბალი აკადემიური მოსწრება აქვს, ესეც ახალგაზრდა მასწავლებლის ბრალია – ე.ი კარგად ვერ აუხსნა, ვერ გააგებინა ბავშვს. აზრადაც არ მოსდით, რომ მსგავს პრობლემას ორმოცწლიანი სტაჟის მქონე მასწავლებლებიც ეჯახებიან.
2. 2. ახალგაზრდაა, ანუ შემიძლია გავუთამამდე – ნებისმიერი პროფესიის ადამიანი, რომელიც ასაკით ჩვენზე უფროსია, თავიდანვე აღგვიძრავს პატივისცემას, რასაც ვერ ვიტყვით ახალგაზრდაზე, მით უმეტეს – თუ ის ხშირად იღიმება და კეთილგანწყობას გამოხატავს. მშობლების უმრავლესობა ახალგაზრდა მასწავლებელზე უფროსია ან სულ რამდენიმე წლითაა უმცროსი. და რადგან თითქმის ტოლები არიან, ნებით თუ უნებლიეთ ივიწყებენ ეთიკის ელემენტარულ ნორმებს. მაგალითად, როგორ მიმართავენ ახალგაზრდა მასწავლებელს მშობლები? – ისე, თითქოს მეზობლის გოგო ან ბავშვობის მეგობარი ყოფილიყოს, რაც ძალიან შეურაცხმყოფელია. ახალგაზრდა მასწავლებელსა და მშობლებს შორის ხშირად თავიდანვე ყალიბდება მეგობრული ურთიერთდამოკიდებულება, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მას ფამილარულად მივმართოთ.
3. ახალგაზრდაა, ესე იგი ბევრი დრო აქვს – ახალგაზრდა მასწავლებელი, ისევე როგორც ყველა სხვა, მუდამ ცდილობს, მშობლებს რაც შეიძლება ამომწურავი ინფორმაცია მიაწოდოს მათთვის საინტერესო საკითხების შესახებ, უთმობს მათ არასამუშაო საათებს. სანაცვლოდ მას ავსებენ ისეთი კითხვებით, რომელთა პასუხი თავადაც შეიძლება გაიგო შვილისგან, სხვა მშობლებისგან ან უბრალოდ დაფიქრდე და მიხვდე, მაგრამ რატომღაც მაინც ურჩევნიათ, მასწავლებელს ჰკითხონ. მერე რა, რომ მას კიდევ რამდენიმე ათეულ მშობელთან უწევს ურთიერთობა, რომლებიც ანალოგიურად სწერენ და ურეკავენ – ის ხომ არასოდეს გტოვებთ უპასუხოდ! ამიტომ ახლაც ჰკითხავთ. ხოლო თუ ერთხელაც ახალგაზრდა მასწავლებელს მოთმინების ფიალა ამოეწურა და მოკრძალებულად გამოაცხადა, იქნებ ზოგი პრობლემა თავადვე მოაგვაროთო, მისი ყველა დამსახურება უკვალოდ ქრება.
4. 4. შენი ჯობია თუ ჩემი? – შედარებები მშობლებს ძალიან უყვართ. ერთმანეთს შვილებსაც კი ადარებენ და რა გასაკვირია, რომ მათი მასწავლებლების შედარება დაიწყონ. მუდმივი შედარება კი გაუნობიერებლად გვაკარგვინებს მასწავლებლის ნდობას, რაც სამომავლოდ აუცილებლად წარმოშობს პრობლემებს.
5. სკოლაში ახალი მასწავლებელი მოვიდა, თანაც ახალგაზრდა! „ო, ეს დიდი საფრთხეა! მე ხომ ამდენი წელია ამ სკოლაში ვასწავლი, საკმაოდ კარგი მასწავლებლის სახელი მაქვს. ახლა კი მოვიდა ვიღაც ცხვირმოუხოცავი და თავისი ვითომდა ახალი მეთოდებით ეცდება, ჩემი ადგილი დაიკვაოს!“ – ფიქრობს 30-წლიანი სტაჟის მქონე მასწავლებელი და თხემით ტერფამდე შემფასებლური მზერით ათვალიერებს სამასწავლებლოში ისედაც უხერხულად მდგომ ახალგაზრდას, თან იმ დღეს ელოდება, როცა მას რაღაც შეეშლება, რათა „მზრუნველი“ კილოთი დაამშვიდოს და უთხრას, რომ როცა ისიც მასავით ახალგაზრდა იყო, ასეთი შეცდომები მასაც მოსდიოდა.

ნებისმიერი მასწავლებელი, მეტადრე – ახალბედა, ცდილობს მაქსიმუმი გააკეთოს. ეძებოს ახალი მეთოდები, ყოველი სასწავლო დღე გააფერადოს და გაახალისოს. ის დიდი ენთუზიაზმით ეკიდება თავის საქმეს და მასაც სჭირდება ქება, წახალისება, აღნიშვნა იმისა, რომ რასაც აკეთებს, გარშემო მყოფებიც ხედავენ.

ახალგაზრდა მასწავლებლის სევდის კიდევ ბევრი მიზეზის ჩამოთვლა შეიძლება, რომლებიც, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ახალგაზრდებს არ აწუხებთ, მაგრამ მე და ჩემი კოლეგების მთავარი სადარდებელი მაინც ის არის, რომ ჩვენ უბრალოდ ახალგაზრდა მასწავლებლები ვართ, „ჯერ თვითონაც ბავშვები“, და „ბავშვებს რა უნდა ვასწავლოთ?!“

კომიქსები და გრაფიკული ლექსები – კალიგრამები

ადამიანმა მრავალი ათასწლეულის წინ დაიწყო ინფორმაციის გრაფიკულად გადმოცემის გზების ძიება. პირველი მცდელობა კლდეებზე შესრულებული ნახატები იყო. ასეთი ნახატები პიქტოგრაფიის უძველესი ნიმუშებია.

შემდეგ პიქტოგრამამ ევოლუცია განიცადა და გაჩნდა იდეოგრამა. იდეოგრამა გრაფიკული სიმბოლოა და გამოხატავს მთელ სიტყვას, საგანს, იდეას. დიდი ხნის განმავლობაში პიქტოგრამა და იდეოგრამა ერთობლივად გამოიყენებოდა ინფორმაციის გადმოსაცემად. (მაგ., მაიას ტომების გრაფიკული წერილები).

დროთა განმავლობაში იდეოგრამამაც განიცადა ცვლილება და უფრო აბსტრაქტული ხასიათი მიიღო. ადამიანებისთვის უკვე აღარ იყო მნიშვნელოვანი, საგანი და მისი გამომხატველი გრაფიკული სიმბოლო ვიზუალურად ერთმანეთის მსგავსი ყოფილიყო.

დაახლოებით ძვ. წ. III-II ათასწლეულების მიჯნაზე დაიწყო გრაფიკული ნიშნების ბგერებით გადმოცემა. დაახლოებით ამ პერიოდში შეიქმნა ანბანი.

ანბანის შექმნის შემდეგ დაიწყო კალიგრაფიის გაუმჯობესება. იმის გამო, რომ ადამიანს საუკუნეების განმავლობაში ხელით უხდებოდა დიდი მოცულობის ტექსტების გადაწერა, მისმა დონემ განვითარების მწვერვალებს მიაღწია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის – საქართველოშიც.

ტერმინი „კალიგრამა“ გვიან გაჩნდა, თუმცა ძვ. წ. აღ. III საუკუნეში უკვე იქმნებოდა კალიგრაფიის ნიმუშები. ის პოპულარული იყო ძველ საბერძნეთში, შუა საუკუნეების ევროპაში. კალიგრამების ნიმუშები ახლაც იქმნება, თუმცა არც ისე ცნობილი და გავრცელებულია. საბეჭდი მანქანის გამოგონებამ ახალი შტრიხები შემატა გრაფიკულ პოეზიას, გაჩნდა კალიგრამის სხვადასხვა სახეობა.

კალიგრამა არის ლექსი, რომლის გრაფიკული წყობა ფურცელზე ქმნის ნახატის ფორმას. ეს უკანასკნელი ხშირ შემთხვევაში ტექსტის სიუჟეტთან არის დაკავშირებული, მაგრამ ზოგჯერ მისი საპირისპიროცაა. სიტყვა „კალიგრამა“ შეიქმნა ორი ტერმინის – „კალიგრაფიისა“ და „იდეოგრამის“ შერწყმით. ეტიმოლოგიურად ის „ლამაზად ნაწერს“ აღნიშნავს (ბერძ. kali – ლამაზი, gramma – წერილობითი ნიშანი).

„მე ლექსებს არ ვწერ – მე ლექსებს ვხატავ“, – ვახტანგ ჯავახაძის ეს სიტყვები ყველაზე უკეთ შეესაბამება პოეზიაში იმ მიმდინარეობას, რომელსაც ვუწოდებთ კალიგრამს, ვიზუალურ პოეზიას, გრაფიკულ პოეზიას და სხვა. სიტყვა „კალიგრამა“ სიურეალისტური პოეზიის ნიმუშების აღსანიშნავად შემოიღო დიდმა ფრანგმა მწერალმა და პოეტმა გიიომ აპოლინერმა. მან თავის შემოქმედებაში განავითარა კალიგრამა და ევროპაში საფუძველი ჩაუყარა თითქმის ყველა ავანგარდისტულ მიმდინარეობაში პოეზიაში.

გრაფიკული ლექსების ცნობილი ნიმუშები

ფრანგი პოეტი ფიქრობდა, რომ კალიგრამების ანუ „ლირიკული იდეოგრამების“ ტექნიკის საშუალებით შესაძლებელი იქნებოდა „მთელი ლექსის წაკითხვა ერთი შეხედვით, თვალის ერთი შევლებით“. „სამყარო წიგნია და მეც, გიიომ აპოლინერი, პოეტი, საკუთარი თავისა და კაცობრიობის მოხეტიალე კალიგრამა, წარმოვადგენ ადამიანთა ისტორიას. მე საკუთარ თავს ვშიფრავ, საკუთარ თავს ვსწავლობ მათ ისტორიაში“, – ამბობდა იგი.

კალიგრამა ერთმანეთში გარდამავალი ვერბალური და ვიზუალური ნიშნები, სრულიად განსხვავებული სემიოტიკური სისტემებია, რომელთა მოშველიებითაც თავისთავად შეიძლება გამოითქვას აზრი განსხვავებული პარამეტრებით. აქ ვერბალური ტექსტი ერწყმის გრაფიკას და გრაფიკა აგრძელებს ვერბალურ ტექსტს.

გრაფიკული პოეზიის ექსპერიმენტული ნიმუშები ქართულ ლიტერატურაშიც გვაქვს. ეს არის საინტერესო მცდელობები ულტრათავისუფალი ლექსის შექმნისა.

ამრიგად,

გრაფიკული ლექსი მხატვრული ტექსტია, რომელსაც რაიმე საგნის სპეციფიკური ფორმა აქვს. მისი ვიზუალური მხარე მისსავე თემას შეესაბამება. მაგალითად, თუ ლექსი ხეზეა, ის ვიზუალურადაც ხეს უნდა მივამსგავსოთ, თუ ვარსკვლავზეა – ვარსკვლავს. ასეთი ლექსის წერა აერთიანებს წერისა და ხატვის ელემენტებს, ამიტომაც ის ბავშვებს აუცილებლად დააინტერესებს.

გრაფიკული მწერლობის მარტივი ნიმუშების შემოტანა საგაკვეთილო (ან არაფორმალურ) პროცესზეც შეიძლება. კალიგრამების მარტივი ფორმების შექმნით (ნიმუშების წაბაძვით) ადვილად შეიძლება მოსწავლეთა დაინტერესებაც. მოსწავლეებს, განსაკუთრებით – დაწყებით საფეხურზე, უყვართ თავიანთი ნაწერების ნახატებით გაფორმება. წერა მათთვის ზოგჯერ მოსაბეზრებელი რუტინაა. რატომ არ შეიძლება, ამ რუტინისგან თავდასაღწევად ზოგჯერ ისეთი სახალისო აქტივობაც შევთავაზოთ, როგორიც კალიგრამების შექმნაა?

ვიდრე მასწავლებლები გრაფიკული ლექსების დამოუკიდებლად წერას დაიწყებენ, მასწავლებელმა უნდა გამოიყენოს ერთობლივი მუშაობის პრაქტიკა, ნაბიჯ-ნაბიჯ, საფეხურებად მიაწოდოს ინსტრუქციები, აუხსნას ბავშვებს, რა ტიპის ტექსტია კალიგრამა, როგორ იქმნება იგი, თვალსაჩინოდ წარმოუდგინოს ბავშვებს მისი შექმნის პროცესი და ასე თანდათანობით ჩართოს ისინი მის შექმნაში. წარმოგიდგენთ ნიმუშებს, რომლებიც ერთობლივი პრაქტიკით მესამე- და მეხუთეკლასელების თვალწინ შეიქმნა:

მოსწავლეების მიერ დამოუკიდებლად შექმნილი კალიგრამები

რამდენიმე რეკომენდაცია დაწყებით კლასებში ქართული ენის გაკვეთილებზე კალიგრამების შესაქმნელად:

აქტივობა კომპლექსური ხასიათისაა. ის ემსახურება როგორც წერითი მეტყველების, ასევე ზეპირმეტყველებისა და კითხვის უნარ-ჩვევების განვითარებას. აქტივობა ოთხ ეტაპს მოიცავს: წაკითხვას – განხილვას – სიტყვებით ხატვას – აღწერას.

აქტივობის მიზნებია: ვიზუალური წიგნიერების უნარ-ჩვევების განვითარება დეტალებზე კონცენტრირებით, კითხვისა და წერის უნარ-ჩვევების განვითარება, ზეპირმეტყველების უნარ-ჩვევების განვითარება, შემოქმედებითი უნარ-ჩვევების განვითარება.

აქტივობის პირველ ეტაპზე მოსწავლეები ტექსტს კითხულობენ, მეორეზე წაკითხულს განიხილავენ, აფასებენ პერსონაჟების ქმედებებს, შემდეგ ქმნიან კალიგრამებს, უკანასკნელ ეტაპზე კი მათ კლასის წინაშე წარადგენენ და აღწერენ.

სასურველია ჩაატაროთ საკლასო ინტერაქცია შერჩეულ თემაზე.

• აქტივობა „წავიკითხოთ-განვიხილოთ-დავხატოთ სიტყვებით/ასოებით-აღვწეროთ“.
• კალიგრამის შესაქმნელად ტექსტის წაკითხვა არ არის აუცილებელი; შეიძლება შეირჩეს ნებისმიერი თემა და მოსწავლეებს შევთავაზოთ მასზე კალიგრამების შექმნა.
• თავდაპირველად ბავშვებს საინტერესო ნიმუშები შესთავაზეთ, – რა თქმა უნდა, მარტივი, მისაწვდომი.
• შეიძლება შესთავაზოთ კონტურული ნახატები. უმცროსკლასელები გამოსახულების კონტურებზე სიტყვებს ადვილად განალაგებენ.
• ბავშვებს უყვართ ფერადი ნახატები, მიეცით საშუალება, ნიმუშები სურვილისამებრ გააფერადონ.
• ნუ შეზღუდავთ, ნუ მოაქცევთ ჩარჩოში ბავშვების ფანტაზიას, მიეცით უფლება, თავიანთი სურვილების შესაბამისად ხატონ და წერონ.
• მუდამ პოზიტიურად შეაფასეთ ბავშვების ნამუშევრები.
• არ დაგავიწყდეთ, რომ ზემოთ აღწერილი აქტივობა სახალისოა. თუ მას სისტემატურად გამოიყენებთ, მოსწავლეებს მობეზრდებათ ეს საქმიანობა და ის ხიბლს დაკარგავს.

რა არის კომიქსი?

კომიქსიც ვიზუალური ხელოვნების ფორმაა, ეს არის პატარა მოთხრობა, რომელშიც ამბავი სურათების თანმიმდევრობით, მოკლე-მოკლე ტექსტებითა და დიალოგებითაა გადმოცემული. პერსონაჟების ნათქვამი კომიქსში სპეციალურ ბუშტშია მოთავსებული. ბუშტი წვერით იმ პერსონაჟის გამოსახულებას უერთდება, რომელიც ამ სიტყვებს წარმოთქვამს. იკითხება მარცხნიდან მარჯვნივ, როგორც ჩვეულებრივი ტექსტი. ყოველი ნახატი, წესისამებრ, სწორკუთხა ჩარჩოში თავსდება. ეს წესი მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში ირღვევა.

ე.ი. კომიქსი შედგება: ნახატისგან, ტექსტისა და გარკვეული გრაფიკული ნიშნებისგან.

თავდაპირველად კომიქსი გამოიყენებოდა კარიკატურების ილუსტრაციისთვის და გასართობად სასაცილო და ტრივიალური ისტორიებით. დროთა განმავლობაში ის განვითარდა და ლიტერატურულ ფორმად იქცა. ეს ჟანრი ამერიკული კულტურის ნაწილია, თუმცა თანდათანობით სხვა ქვეყნებშიც იხვეჭს პოპულარობას. მაგალითად, იაპონიაში კომიქსი (იაპ. მანგა) გასართობი ინდუსტრიის საკმაოდ დიდ სეგმენტს წარმოადგენს. არსებობს მოსაზრება, რომ კომიქსი სულაც იაპონელებმა გამოიგონეს. მისი წინამორბედი, პირველი სურათებიანი მოთხრობა, მეთორმეტე საუკუნეში გაჩნდა. ის ცნობილ ბუდისტ ბერსა და მხატვარს ტობას ეკუთვნოდა.

თანამედროვე მსოფლიოში კომიქსების გამოშვებაში ერთმანეთს ორი გიგანტი ეჯიბრება: „მარველი“ (Marvel Comics) და „დი სი“ (DC Comics).

კომიქსების შექმნისა და გამოცემის კულტურა საქართველოში ჯერ კიდევ არ არის სათანადოდ განვითარებული, თუმცა ამ მიმართულებით უფრო და უფრო საინტერესო ახალი გამოცემები ჩნდება. მაგალითად, ახლახან წიგნად გამოვიდა დათო მაჭავარიანის მიერ „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტზე შექმნილი კომიქსი.

ზოგი მოყვარული კომიქსს ვიზუალურ პოეზიას უწოდებს და მასში განსაკუთრებით მოსწონს სიტყვისა და გამოსახულების ბალანსი, ამბავი, რომლის გადმოცემაში ტექსტთან ერთად ნახატიც მონაწილეობს.

ზოგიერთს მიაჩნია, რომ კომიქსი ზედაპირულია და სიღრმეები, შრეები, განზომილებები არ გააჩნია, არ შეუძლია გადმოსცეს მნიშვნელოვანი სოციალური და ადამიანური პრობლემები. კომიქსების ცნობილი ავტორი ვენ ჯენსენი მიიჩნევს, რომ ეს ასე არ არის, უბრალოდ, ადამიანები, რომლებიც ასე ფიქრობენ, ჯერ კარგ კომიქსს არ გადაჰყრიან. არსებობს უამრავი საინტერესო და ჭკვიანური კომიქსი, ზოგი მათგანი ლიტერატურული შედევრია.

გრაფიკული წიგნების კიდევ ერთ ცნობილ მწერალს ჯოშუა ელდერს მიაჩნია, რომ კომიქსებს შეუძლიათ, ბავშვებს სქელტანიანი წიგნები შეაყვარონ.

„კომიქსებს ჩვენი გადარჩენა ძალუძთ“, – ამბობს ელდერი და მაგალითად თვითმფრინავის მგზავრებისთვის განკუთვნილი ისტორია მოჰყავს, რომელსაც გრაფიკული რომანისთვის დამახასიათებელი ყველა ნიშანი აქვს. უმარტივეს ნახატს, რომელსაც რამდენიმე წამი სჭირდება აღსაქმელად, მართლაც შეუძლია გადაგვარჩინოს.

ელდერის აზრით, კომიქსი ეფექტური საგანმანათლებლო რესურსია, რომლის გამოყენება ნებისმიერი საგნის სწავლებისას შეიძლება. კომიქსებს აქვთ პოტენციალი, რომ განათლების მიმართ უამრავი მიდგომა გაათანამედროვეონ და შეცვალონ.

კომიქსების მთავარი ხიბლი ნახატისა და ტექსტის ჰარმონიული ერთიანობაა. „კითხვა აქტიური პროცესია. როდესაც ფილმს ვუყურებთ, ან მუსიკას ვუსმენთ, პასიურები ვართ, რადგან მათი აღქმა თავისთავად ხდება. როდესაც ხელში ნახატებიანი წიგნი გვიჭირავს, თითქოს წიგნში ვართ, ამ დროს წიგნს უფრო ვგრძნობთ, აქ მოთხრობილ ამბავში აქტიურად ვმონაწილეობთ… კომიქსის კითხვის დროს ჩვენი ტვინი ერთდროულად ამუშავებს ტექსტსა და გამოსახულებას. ამ ინფორმაციის გადასამუშავებლად მისი სხვადასხვა ცენტრი ირთვება“.

ამერიკელი ავტორი მასწავლებლებს ურჩევს საგანმანათლებლო პროცესში კომიქსების გამოყენებას სპეციალური საჭიროების მქონე ბავშვებისთვისაც: „მახსენდება შემთხვევა, როდესაც ასეთი მოსწავლეები ისე დაინტერესდნენ კომიქსებით, რომ მასწავლებელმა სათითაოდ უყიდა. ხშირად ხდება, რომ ბავშვს კითხვა არ უყვარს, არც დაძალებას აქვს აზრი. ასეთ დროს კომიქსები ძალიან გვეხმარება“.

ელდერის აზრით, კომიექსების გამოყენება იმ ბავშვების სწავლებაშიც შეიძლება, რომლებსაც კითხვა უყვართ. კომიქსებით მიწოდებულ ინფორმაციას ჩვენი ტვინი 10-ჯერ სწრაფად ამუშავებს.

ჯოშუა ელდერი ირწმუნება, კომიქსების მკითხველი ბავშვები კლასიკური ლიტერატურითაც ინტერესდებიან. კომიქსები ბევრ მოზრდილსაც აყვარებს კითხვას. „მიუხედავად იმისა, რომ კომიქსი შედარებით ახალგაზრდა ჟანრია, მას დიდი პერსპექტივა აქვს“, – მიიჩნევს ის.

კომიქსები როგორც ეფექტური სასწავლო რესურსი ფეხს იკიდებს ჩვენს საგანმანათლებლო სივრცეშიც. ის თანდათან მკვიდრდება ჩვენს სახელმძღვანელოებში, საბავშვო ჟურნალებსა თუ წიგნებში. ამ ჟანრის ლიტერატურა უყვართ ყველა ასაკის მოსწავლეებს, განსაკუთრებით – უმცროსკლასელებს. მათ კომიქსების არა მარტო კითხვა, არამედ შექმნაც ძალიან მოსწონთ. კომიქსი, პირველ რიგში, ახალისებს კითხვის პროცესს, ეხმარება მოსწავლეს წაკითხული ტექსტის გააზრებაში, პერსონაჟების ქმედებათა გაცნობიერებაში, ორგანიზებული წარმოსახვის განვითარებაში. კომიქსის შექმნისას მასწავლებელი, რა თქმა უნდა, არ მოითხოვს მოსწავლისგან ვიზუალის სრულყოფილებას, – მას ბავშვი საკუთარი სურვილისა და შესაძლებლობების მიხედვით ქმნის. ხატვის ნიჭით დაჯილდოებულ მოსწავლეს კი კომიქსი თვითრეალიზების ასპარეზს აძლევს.

კომიქსი, ისევე როგორც სხვადასხვა ჟანრის ლიტერატურა, ერთ-ერთი ეფექტური საშუალებაა მოსწავლეთა წიგნიერების განვითარებისა. მისი გამოყენება შეიძლება როგორც ფორმალური, ასევე არაფორმალური სწავლების დროს.

ჩვენ ვსწავლობთ კითხვით, მოსმენით, დაკვირვებით, მსჯელობით, კეთებით. ამ არხებით ვიღებთ ინფორმაციას. ის, რასაც ადამიანი იმახსოვრებს, ითავისებს და შეიმეცნებს, უკვე ცოდნაა.

სწავლის პროცესი კი მით უფრო შედეგიანია, რაც უფრო მაღალია მასში მოსწავლის თანამონაწილეობის ხარისხი. მეცნიერულმა კვლევებმა ცხადყო, რომ ახალ ინფორმაციას ადამიანი სხვადასხვანაირად შეიმეცნებს.

ცნობილია, რომ ადამიანი იმახსოვრებს წაკითხულის მხოლოდ 10%-ს. ამ დროს მისი თანამონაწილეობის ხარისხი დაბალია. შეუძლია დაიმახსოვროს მოსმენილის 20% და ნანახის 30%, თუმცა მისი თანამონაწილეობის ხარისხი ამ დროსაც დაბალია. კვლავ დაბალია, თუკი ერთდროულად ესმის და კიდეც ხედავს – 50%.

თანამონაწილეობის ხარისხი მაღლდება, როდესაც ადამიანი მსჯელობს, საუბრობს იმაზე, რაც მოისმინა – ის უკვე 70%-ს აღწევს. ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღლა იწევს, როდესაც მკითხველი ახალ ინფორმაციას პირად გამოცდილებასთან აკავშირებს, აკეთებს, ქმნის ამ ინფორმაციის შესაბამისად. ამ დროს თანამონაწილეობის ხარისხი უკვე 90%-ია.

ვინაიდან მოსწავლეებს, განსაკუთრებით – უმცროსკლასელებს, ხშირად უჭირთ წაკითხული ტექსტის შინაარსის გააზრება, სწავლებაში კომიქსების გამოყენება ეფექტური იქნება. 

ერთხელ მე და ჩემმა მესამეკლასელებმა

გადავწყვიტეთ, წაგვეკითხა ვრცელი მოთხრობა უძველეს ადამიანებზე. ძირითადი ტექსტის წაკითხვამდე მოსწავლეებს პირველ ადამიანებზე კომიქსი შევთავაზე. ბავშვები მას ხალისით გაეცნენ, ადვილად გამოთქვეს ვარაუდები და დიდი ინტერესით წაკითხეს ძირითადი ტექსტი, რადგან ძალიან აინტერესებდათ პარალელები კომიქსებსა და ტექსტს შორის.

კომიქსები „პირველ ადამიანებზე“ მოსწავლეებს ტექსტის წაკითხვამდე შევთავაზე. ბავშვებს დავალება ძალიან მოეწონათ, მათ ადვილად გაიაზრეს წაკითხულის შინაარსი და სურვილი გამოთქვეს, ნაწარმოების მომდევნო თავებსაც გასცნობოდნენ. ეს საბავშვო მოთხრობა, რომელიც 22 თავისგან შედგება, დიდი ინტერესით წავიკითხეთ. ეს ინტერესი კითხვის დასრულებამდე არ განელებულა.

ასეთი მოტივირებული კითხვის შემდეგ მოსწავლეებმა ადვილად შეასრულეს სხვადასხვა ტიპის წერითი დავალებები: მოქმედებათა რიგის დალაგება, კითხვებზე პასუხის გაცემა, ეპიზოდების შინაარსის წერა, კომიქსის მიხედვით ამბის შედგენა და სხვა.

ინტერესი იმდენად დიდი იყო, რომ მოსწავლეებმა აღნიშნულ თემაზე სხვა ლიტერატურის გაცნობაც მოისურვეს. ამ მიზნით წავიკითხეთ ნინო ნაკაშიძის „უღუ და თეთ“. ნაწარმოები კლასში განვიხილეთ და შევაფასეთ.

კომიქსების გამოყენება კითხვის შემდეგაც შეიძლება. ჩემმა მოსწავლეებმა მოისურვეს, თვითონაც შეექნათ ისინი ტექსტის გასააზრებლად ან სულაც ახალი, დამოუკიდებელი ტექსტის შესაქმნელად.

შემოგთავაზებთ რეკომენდაციებს გაკვეთილისთვის, როცა კომიქსი გამოყენებულია ძირითადი ტექსტის წაკითხვამდე შერჩეულ თემაზე საკლასო ინტერაქციისთვის, ვარაუდების გამოსათქმელად, შემდეგ კი – წაკითხულის გასააზრებლად.

გაკვეთილის თემა: კომიქსები საბავშვო მოთხრობისათვის „პირველი ადამიანები“

ა. აქტივობა: ინტერაქცია შეთავაზებულ თემაზე;

ბავშვებს ძალიან აინტერესებთ ინფორმაცია დედამიწის პრეისტორიული წარსულის შესახებ. განსაკუთრებით ხშირად სვამენ კითხვებს პირველ ადამიანებზე. ამ მიზნით ჩვენმა საავტორო ჯგუფმა საგანგებოდ შექმნა კომიქსები, რომლებიც მცირედ მაინც დააკმაყოფილებს მეორეკლასელთა ცნობისმოყვარეობას. რა თქმა უნდა, ინფორმაცია აქ მხოლოდ იმდენია, რამდენის აღქმაც შეუძლია უმცროსი სასკოლო ასაკის მოსწავლეს. სასურველია, მასწავლებელმა ბავშვებს მარტივად, მათთვის გასაგებ ენაზე მოუთხროს დმანისის აღმოჩენებზე, შეიძლება საპრეზენტაციო სლაიდებიც შესთავაზოთ ან დმანისში სასწავლო ექსკურსია დაგეგმოთ.

სახელმძღვანელოში წარმოდგენილი კომიქსები ვრცელი საბავშვო მოთხრობის, „პირველი ადამიანების“, ერთგვარი ინტერპრეტაციაა.

გარდა ამისა, აღნიშნულ თემაზე ინტერნეტში უამრავი სასწავლო ფილმი მოიპოვება, სასაურველია, ერთი მათგანი შეარჩიოთ და მოსწავლეებს მოტივირების მიზნით გააცნოთ.

მოსწავლეები საუბრობენ აღნიშნულ თემაზე, მასწავლებელი აკვირდება, რა ინფორმაციაა მათთვის ცნობილი.

ბ. აქტივობა: ნახატების დათვალიერება.

მოსწავლეები ათვალიერებენ ილუსტრაციას და გამოთქვამენ ვარაუდს, რის შესახებ იქნება ამბავი.

გ. აქტივობა: დიალოგების წაკითხვა

მოსწავლეები კითხულობენ დიალოგებს სათანადო ინტონაციით, გამოხატავენ წინადადებების მოდალობას.

დ. აქტივობა: კომიქსებში წარმოდგენილი ინფორმაციის გაგება–გააზრებისკენ მიმართულ სავარჯიშოებზე მუშაობა. ამ დროს შეიძლება გამოიყენოთ გრაფიკული სქემები: „მოქმედებათა თანმიმდევრობა“, „პერსონაჟის დახასიათების სხვადასხვაგვარი სქემა“, „გრაფიკული სქემა მიზეზშედეგობრივი კავშირების დასამყარებლად“ და სხვა.

სახელმძღვანელოში აღნიშნულ საკითხზე რამდენიმე კომიქსია. ცალ-ცალკე მათ დახასიათებას საჭიროდ არ მივიჩნევთ, რადგან მასწავლებელს მათზე მუშაობა საკუთარი ინტერპრეტაციითაც შეუძლია. ასევე, მას შეუძლია აღნიშნულ თემაზე დაგეგმოს წერითი სავარჯიშოები და საინტერესო აქტივობები.

შეიძლება შევთავაზოთ საინტერესო თამაშებიც. მაგალითად: „წარმოიდგინე თავი თუთის ადგილას და დაარქვი საგნებს სახელები შენი წარმოდგენით“.

შემოგთავაზებთ საორიენტაციო შეკითხვებს:

• რა აშინებთ გამოქვაბულში მცხოვრებ ადამიანებს, რა სურთ მათ?
• თუთის და თეას ძაღლის მოშინაურება რატომ უხარიათ?
• რა სარგებლობას მოუტანდა ცეცხლის პოვნა პირველ ადამიანებს?
• რა შეიძლებოდა შემდეგ მომხდარიყო, როგორ შეიცვლებოდა პირველი ადამიანების ცხოვრება ძაღლის მოშინაურებისა და ცეცხლის გამოყენების შემდეგ?

სამუშაო რვეულში მეტი ყურადღება წინადადებათა თანმიმდევრულად დალაგებაზეა გადატანილი, რაც ხელს შეუწყობს აღნიშნული ამბის გაგება-გააზრებასაც.

ნაწარმოების მომდევნო თავების წაკითხვის შემდეგ შეიძლება, მოსწავლეებმა თვითონაც შექმნან კომიქსები. ისაუბრონ თავიანთ ნამუშევარზე.

უმცროსკლასელებს ძალიან მოეწონათ არჩილ სულაკაურის ცნობილი ზღაპარი „სალამურას თავგადასავალი“. არანაკლებ ისიამოვნეს ამ ზღაპრის მიხედვით კომიქსების შექმნით. ფაქტია, რომ ეს მათ ტექსტის ღრმად გააზრებაში დაეხმარა. მოსწავლეთა ნამუშევარი საკმაოდ შთამბეჭდავი იყო. ამ პროცესის დროს მოსწავლეთა წარმოსახვა განსაკუთრებით აქტიურდებოდა, მით უმეტეს – თუკი ამ სამუშაოს წინ უძღოდა ტექსტის, პერსონაჟთა ქმედებების გასააზრებლად განკუთვნილი რომელიმე ეფექტური სტრატეგია. ჩემს მესამეკლასელებს განსაკუთრებით მოეწონათ სტრატეგია „ცხელი სკამი“.

ტექსტის კარგად გააზრების შემდეგ მოსწავლეები ქმნიდნენ კომიქსებს – სურვილისამებრ, ტექსტის სიუჟეტის მიხედვით ხატავდნენ ან თვითონვე აგრძელებდნენ ამბავს და პერსონაჟებზე ახალ-ახალ თავგადასავლებს თხზავდნენ.

ასევე დაინტერესდნენ ბავშვები როალდ დალის ცნობილი ნაწარმოებით „ჩარლი და შოკოლადის ქარხანა“.

მოსწავლეების მიერ შექმნილი კომიქსები

დასკვნა

ვინაიდან უმცროსკლასელებს ხშირად უჭირთ წერითი დავალებების შესრულება, სასურველია, პერიოდულად გავუხალისოთ წერის პროცესი, ისეთი აქტივობები შევთავაზოთ, რომლებიც მათ ბავშვურ სამყაროს გაალამაზებს, გააფერადებს, მაგალითად, კალიგრამებისა და კომიქსების შექმნით.

თუ მოსწავლეებს მივცემთ ზუსტ, რამდენიმესაფეხურიან ინსტრუქციას, ვუჩვენებთ მარტივ ნიმუშებს, თავისუფლებას მივანიჭებთ მუშაობის პროცესში, მათ ნამუშევრებს პოზიტიურად შევაფასებთ, შევძლებთ, კალიგრამები და კომიქსები წერის, კითხვისა და ზეპირმეტყველების უნარ-ჩევების განსავითარებლად გამოვიყენოთ, თანაც ისე, რომ გაკვეთილები მოსწავლეებს საინტერესო და მომზიდველ პროცესად ვუქციოთ.

დასასრულ, შემოგთავაზებთ სახალისო გრაფიკულ-ვიზუალურ ტესტს – კალიგრამას, რომელიც ზაფხულის არდადეგების მომლოდინე მესამეკლასელებისა და მასწავლებლის ერთობლივი მუშაობის პრაქტიკითააა შექმნილი:

ა

ჰა,

კალმით

დახატული

მოგვდგომია კარს

ზაფხული. უზრუნველი,

მხიარული ისმის ჩვენი ჟრიამული.

მასწავლებელი იცინის: ეს სასწავლო წელიც

მორჩა. მესამეში დაგტოვებდით? წინ მეოთხე კლასი

მოჩანს. ზაფხულის არდადეგებით იხალისეთ, გვრიტუნებო,

გაზრდილები დამიბრუნდით, ჩემო კარგო ჩიტუნებო! ახლა ლექსს

ვწერთ და ვხალისობთ, ისევ ერთად ყოფნა გვინდა… აი, ისიც, ავაშენეთ

ჩვენ სიტყვების პირამიდა! მეგობრობის პირამიდა! ჩვენი კლასის პირამიდა!

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა, 2018-2024 წ.წ.
2. ჯენ ვენსენი, კომიქსების შესახებ
3. ლელა კოტორაშვილი, იდეის დაბადება – კომიქსები და არაფორმალური განათლება
4. ირმა კახურაშვილი, კომიქსები – ახალი სიტყვა განათლებაში
5. კითხვის ეფექტური მეთოდები (მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი)
6. USAID-ის საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი G-PRIED: წერისა და კითხვის სწავლება დაწყებით საფეხურზე