„და გავიდა ივლისი,

და მოვიდა, წამებო,

შფოთიანი ტფილისი:

პოეტების სამეფო!“

გალაკტიონ ტაბიძე

პოეტები ხშირად ემსგავსებიან საკუთარ ქალაქებს. უფრო ხშირად კი, იმსგავსებენ მათ. სანკტ-პეტერბურგი ალბათ, ყველაზე მეტად  ბროდსკის გავს, პარიზი _ ვერლენს, თბილისი კი გალაკტიონს. ვერავინ გადამარწმუნებს, რომ რაღაც მისტიკური კავშირი არაა მათ შორის, ან ერთმანეთის ბედისწერას არ განსაზღვრავენ. მით უფრო, თუ ქალაქები ყველაზე მკაფიოდ, თვალშისაცემად და მუდმივობის ძალით სწორედ პოეტების წიგნებში აღიბეჭდებიან, როგორც ისტორიის უტყუარი პალიმფსესტები. დრო ქრება, შესაძლოა _ ქალაქებიც, თუმცა მათი ანაბეჭდები ჯიუტად ატყვია პოეტების შემოქმედებას. ჩვენ ისღა დაგვრჩენია, წავიკითხოთ და დავინახოთ.

ეს ფიქრი ერთმა კარგმა კრებულმა აღმიძრა, უფრო სწორად, ამ კრებულშია თავმოყრილი ყველა ის ნიუანსი, მოვლენა, ფოტო, ლექსი თუ აქცენტი, საიდანაც მკითხველს გალაკტიონის და თბილისის ურთიერთობაზე ყველაზე მკაფიო შთაბეჭდილება დარჩება.

„გალაკტიონ ტაბიძე და თბილისი“ _ ასე ჰქვია წიგნს, რომელიც თბილისის მუნიციპალიტეტის მერიის მუზეუმების გაერთიანებამ ცოტა ხნის წინ გამოსცა. ვახტანგ ჯავახაძის მიერ შეკრებილი ფასდაუდებელი მასალა, გაფორმებული ნინო ანდრიაშვილის ძალიან საინტერესო დიზაინით და შესრულებული მაღალი პოლიგრაფიით, იმ ხარისხის წიგნად იქცა, რომელიც საგანძურის მნიშვნელობასაც ითავსებს ხოლმე და გურმანი მკითხველების სამაგიდო წიგნების სივრცეში ბინავდება.

„გალაკტიონის შემოქმედებიდან მხოლოდ ლექსების სათაურებიც საკმარისია იმისთვის, რომ გალაკტიონის და თბილისის განსაკუთრებულ სიყვარულზე დიდხანს ვილაპარაკოთ. გალაკტიონთან დაკავშირებით დაუსრულებელია თემები და მოტივები მზეზე, ცაზე, სამყაროზე, ადამიანზე და… ყველაფერზე, რომელიც სიტყვით სხვადასხვა ფერწერული ტილოებივითაა დახატული…“ _ წერს კრებულის შესავალში თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანების დირექტორი  ნინი სანადირაძე.

გადაშლით და ვეღარ მოწყდებით კრებულს _ ამის გარანტიას ის ერთმანეთზე საინტერესო ამბები, პოეტის ჩანაწერები, მისივე ხელნაწერები, ფოტოები და კომენტარები იძლევა, რომლებიც ზუსტად იმ შთაბეჭდილებებით იფურცლება, როგორითაც თბილისის ნაცნობ თუ უცნობ ქუჩებში ინტერესიანი და თავგადასავლიანი ხეტიალი იწვევს.

გალაკტიონისთვის თბილისი ფეხბედნიერი ქალაქი აღმოჩნდა _ პირველად, 17 წლისა ჩამოვიდა, 1908 წელს და ამ წელსვე ემთხვევა მისი ლიტერატურული დებიუტი. ყველა შემოქმედებითი წარმატება, აღმაფრენა, ტკივილი და სიკვდილის მისტიკაც კი _ თბილისს უკავშირდება. „მე ეხლაც გუშინდელი დღესავით მახსოვს თბილისში ჩამოსვლის პირველი დღე. ენკენისთვის პირველი დღეები. მზე არ სჩანდა და ჰაერი დაგუბებული იყო, სუნთქვა მიძნელდებოდა. სოფლებიდან ჩამოსული სემინარიელები იდგნენ სემინარიის შენობის წინ, ერევნის მოედნის ახლო. აქა-იქ გუნდებად დაყოფილ სემინარიელებში ცხარე კამათი იყო გაჩაღებული. კარგად არ მახსოვს თუ რაზე კამათობდნენ. მხსოვს მხოლოდ სემინარიელების ანთებული სახეები და გაბრწინებული თვალები“ _ იგონებს პოეტი.

გალაკტიონის უბადლო მკვლევარი და მემატიანე, პოეტი და კრებულის შემდგენელი ვახტანგ ჯავახაძე, რომელმაც თავისი მრავალწლიანი შრომის ნაყოფით, ვრცელი ბიოგრაფიული წიგნით (მგონი არც არსებობს მეორე ასეთი ნიმუში ჩვენს ლიტერატურაში) „უცნობი“ მომავალს დაუტოვა გალაკტიონის ყველაზე ნამდვილი, ერთდროულად მიუწვდომელი და ზუსტი პორტრეტი,  კრებულის დასასრულს იმ აქცენტებს გამოყოფს, რომლებიც პოეტის და თბილისის ურთიერთობაში, მათ გაბმულ, დინამიკურ და ჯადოსნურ დიალოგში ყველაზე თვალშისაცემია:

„თბილისი მისთვის არ იყო ქალაქი, სადაც რომელიღაც ქუჩაზე რომელიღაც სახლში ცხოვრობდა. მთელი თბილისი იყო მისი სახლი, რომლის ქუჩებში და ბაღებში გალაკტიონმა უფრო მეტი საათები, დღეები, ღამეები, თვეები და წლები გაატარა, ვიდრე ოთხ კედელს შორის. ყოველ დილით იგი გადიოდა სახლიდან და შედიოდა თავის დიდ სახლში, სადაც მას თითქმის ყველა თბილისელი იცნობდა…

გალაკტიონი ყველაზე კარგად იცნობდა დედაქალაქის ყველა კუთხე-კუნჭულს. აღრიცხავდა:

_ მუზეუმები თბილისში

_ ხიდები თბილისში

_ თბილისის სადარბაზოები

_ ტფილისის ბაღები

_ ტფილისის ხეები…“

გალაკტიონი ინიშნავდა ამინდებს, ადგილებს, რომლებიც რაიმე მოგონებას უკავშირდებოდა; მათემატიკურ განტოლებებად აქცევდა ტრანსპორტის მოძრაობის სტატისტიკას ამა თუ იმ ქუჩაზე. ოცნებობდა საკუთარი სახელობის ქუჩაზე, სანაპიროზე; იძლეოდა რეკომენდაციებს ქალაქის მოსაწყობად და გასამშვენებლად; უყვარდა მთაწმინდა და ხშირად იყო მისი სტუმარი. ბოლოს კი, საერთოდაც, მთაწმინდის სამუდამო ბინადარი გახდა.

თბილისი დღესაც აღელვებს ხელოვანებს, შთააგონებს პოეტებს, რეფლექსიისკენ უბიძგებს ისტორიკოსებს, ფილოსოფოსებს. თუმცა, სულ სხვაა გალაკტიონის თბილისი, მას ვერსად ნახავთ, შესაძლოა ა(ღა)რც არსებობს, ის მხოლოდ პოეტის სიცოცხლეს დაესწრო და მასთან ერთად გაქრა.

სამაგიეროდ, დარჩა პოეზია და უბის წიგნაკები, რამდენიმე ფოტოც, რომლებიც უტყუარად იტყობინება, რომ ეს დიდი ამბავი _ პოეტის და თბილისის სიყვარულისა _ ნამდვილად მოხდა.

ეს კრებულიც ამ სიყვარულის ამბის დასტურია. ჩვენ, მასთან ყოველი შეხებისას, შეგვიძლია ამ ქალაქში, გალაკტიონთან ერთად ვიხეტიალოთ.

საპროგრამო ლიტერატურული ტექსტების დამუშავებასთან ერთად ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე სხვადასხვა ფორმითა და საშუალებით გარკვეული სემიოტიკური კომპეტენციებიც უნდა ჩამოუყალიბდეთ მოსწავლეებს.

ეს ნიშნავს, რომ მათ უნდა შეძლონ ვერბალური და არავერბალური (რუკა, დიაგრამა, სქემა, ნახატი, კარიკატურა და სხვ.) ინფორმაციის გააზრება და ინტეპრეტირება, საკუთარი ნააზრევისა და განცდილის გადმოცემა როგორც წერილობით, ისე ზეპირად, ინფორმაციის ნიშანთა ერთი სისტემიდან მეორეში გადატანა –   მაგალითად, სიტყვიერ ტექსტში ან მუსიკალურ ნაწარმოებში გადმოცემული აზრის ილუსტრაციით გამოხატვა, სიტყვიერი ტექსტისა და ნახატის ერთმანეთთან დაკავშირება, სიტყვიერად გადმოცემული ინფორმაციის დიაგრამის სახით წარმოდგენა ან სხვადასხვა ჟანრის ნახატის სიტყვიერად აღწერა და ინტერპრეტირება.

კარიკატურა ამ მხრივ საინტერესო და სახალისო რესურსია.

საკუთრივ კარიკატურაზე მუშაობის დაწყებამდე აუცილებელია, მოსწავლეებს ესმოდეთ ცნების მნიშვნელობა. სახელმძღვანელოებში, როგორც წესი, რაიმე ახალი ცნება ან ტერმინი წინასწარ არის ახსნილი, რასაც მოჰყვება შესასრულებელი დავალებები და დასამუშავებელი მასალა.

ჩემი გამოცდილებით, მოსწავლეები გაცილებით უკეთ იმახსოვრებენ ამა თუ იმ ტერმინის, ცნების მნიშვნელობას მაშინ, როცა თავად ხსნიან და განმარტავენ მას.

კარიკატურის ენციკლოპედიური ან ლექსიკოლოგიური განმარტების მიწოდების ნაცვლად კლასს მოუმზადეთ მცირე პრეზენაცია, სადაც თავმოყრილი იქნება კარიკატურები ( სხვადასხვა ხერხით შეიძლება მოსამზადებელი სამუშაოს ჩატარება – ყველაზე მარტივი ინტერნეტში მოძიებული კარიკატურების ერთ პრეზენტაციად აკინძვაა, თუ ამის საშუალება არ არის, მაშინ გაზეთებიდან, ჟურნალებიდან ამოჭრილი კარიკატურების კოლაჟი შეგვიძლია შევთავაზოთ მათ ან წინასწარ ამოვბეჭდოთ რამდენიმე ეგზემპლარი და დავათვალიერებინოთ კლასს).

კარიკატურების დათვალიერების შემდეგ დამაზუსტებელი კითხვების მეშვეობით მოსწავლეები თავად ჩაინიშნავენ რვეულში განმარტებას.

საორიენტაციო კითხვები

რა იყო აღწერილი მოცემულ ნახატებზე?

როგორ იყო გადმოცემული ესა თუ ის შინაარსი?

რა განასხვავებდა ამ ნახატებს ჩვეულებრივი ნახატებისგან?

რა ემოციას აღძრავდა მნახველში ნახატები? რა იყო ამ ნახატების „გზავნილი“?

სამუშაოს დასრულების შემდეგ შეგვიძლია გავაცნოთ მოსწავლეებს განმარტება ლექსიკონიდან ან ენციკლოპედიიდან.

ამის შემდეგ უკვე ერთ კონკრეტულ კარიკატურას შევარჩევთ კლასის ინტერესების, დასამუშავებელი თემის ან სასწავო პროცესში დასახული მიზნების გათვალისწინებით.

ნიმუშის სახით წარმოგიდგენთ დანიელი მხატვრის, ჰერლუფ ბიდსტრუპის, ერთ ცნობილ კარიკატურას, ნახატების სერიას, რომელსაც ერთი საერთო თემა აერთიანებს და კლასისთვის ინდივიდუალური/წყვილებში სამუშაოს წერილობით მითითებებს.

დაურიგეთ მასალა კლასს ( ფურცლის ეკონომიის მიზნით შესაძლებელია მერხზე თითო ეგზემპლარის დადება ან პროექტორით კედელზე გამოსახვა).

მიეცით ინდივიდუალური სამუშაოსთვის განკუთვნილი დრო ( დაახლოებით 15 წუთი). ამის შემდეგ კი გარკვეული დრო – ნამუშევრის მეწყვილისთვის გასაზიარებლად (კარგი იქნება, თუ მოცემული სამუშაოსთვის მასწავლებელი დაწყვილებულ გაკვეთილს გამოიყენებს).

მოსწავლეებმა წერილობით უნდა შეასრულონ შემდეგი დავალებები:

1.დაასათაურე ნახატზე მოცემული თითოეული ეპიზოდი და მოკლედ აღწერე, რა ხდება. აღწერაში მხოლოდ ობიექტური ინფორმაცია აღნიშნე, შეფასების გარეშე.

2.მოიფიქრე საერთო სათაური, რომელიც შეესაბამება ნახატს. დაწერე მცირე კომენტარი ( იფიქრე და იმსჯელე წერილობით, გააკეთე გარკვეული დასკვნები, მოსაზრებები დაასაბუთე).

3.გაუზიარე წერილობითი ნაშრომი გვერდით მჯდომს. გაეცანი მისას.

4.გააკეთე კომენტარი – რა საერთო იყო თქვენს ნამუშევრებს შორის? რა განსხვავება? სიტყვერად შეაფასე კლასელის წერილობითი სამუშაო.

სურვილის მიხედვით, წყვილები წარმოადგენენ საკუთარ შემაჯამებელ კომენტარს.

თვალსაჩინოებას განუზომელი მნიშვნელობა აქვს, ყველაზე უკეთ გვეხმარება სასურველი შედეგის მიღებაში და მოსწავლეებს მარტივად, ძალდაუტანებლად და მხიარულად ასწავლის ჩვენთვის მნიშვნელოვან საკითხებს, ეს წყალგაუვალი ჭეშმარიტებაა.

ჩვენ ყველამ ვიცით, რომ ხშირად, ბავშვებს იმის უფრო სჯერათ, რასაც ხედავენ, ვიდრე, რაც ესმით.

ბოლო დროს ქართული წიგნის  თაროები რამდენიმე საინტერესო  სურათებიანი წიგნით გამდიდრდა, გადავხედოთ მათ და დავგეგმოთ საინტერესო გაკვეთილები:

1. „ჩიტები თბილისში“, ანა ჯანელიძე, ალექს ჩიღვინაძე, ლაშა ბაქრაძე

ეს ულამაზესი, ფერადი წიგნი მამა-შვილი მერცხლების თბილისში მოგზაურობაზე გვიყვება, ისტორიული შენობები, თანამედროვე ცხოვრება, ქალაქის ძველი ნაწილი და მისი გარეუბნები. როდესაც მოსწავლეებს თბილისზე, მისი დაარსების ლეგენდაზე, ვახტანგ გორგასალზე ვესაუბრებით, ეს წიგნი შესანიშნავ საგანმანათლებლო რესურსად გამოგვადგება.

2. “იყო ერთი გოგო“ , თანამედროვე ქართველი მწერლების ზღაპრების კრებული

თანამედროვე ზღაპრები ისტორიულ ქალებზე — „იყო ერთი გოგო“ ქართველი მწერლების მიერ შექმნილი ზღაპრების კრებულია, რომლის პერსონაჟებიც ცნობილი ქალები არიან. წიგნში შესული ზღაპრები მათ სიმამაცეზე, მიზანდასახულობაზე, სიბრძნეზე, კეთილშობილებაზე, მეგობრობასა და სამართლიანობისთვის ბრძოლაზე გვიყვება.

ტექსტის გარდა, ყველა ზღაპარს თანამედროვე ქართველი ილუსტრატორების მიერ შესრულებული ილუსტრაციები ახლავს, ყველა პერსონაჟი ცნობილი და ნამდვილია – ისტორიული გმირები, ლიტერატურასა თუ ლეგენდებში შემონახული სახელები, მეფეები და მთამსვლელები, მედეადან მარო მაყაშვილამდე… ეს წიგნი ძალიან გამოგადგებათ ლიტერატურისა თუ ისტორიის გაკვეთილებისათვის, ასევე, თანასწორობასა და ქალთა უფლებების თემაზე სასაუბროდ.

3. „იცეკვე ალუბალა, იცეკვე“ – ანა ჯანელიძე, ალექს ჩიღვინაძე

-მე ცეკვა მინდა, მაგრად დედა მუსიკაზე მატარებს!

-არ მიყვარს კარატე, წყალბურთი მირჩევნია, მაგრამ უნდა ვიარო, მამას ასე უნდა!

ალბათ ასეთი ფრაზები თქვენი მოსწავლეებისგანაც მოგისმენიათ. დავუჯეროთ ბავშვებს, დაეხმაროთ თავიანთი სურვილების ასრულებაში, ხელი არ შევუშალოთ მათ გატაცებებს. გავაგებინოთ მათ, როცა ყველა ადამიანი მნიშვნელოვანია, ინდივიდუალიზმი ქმნის მრავალფეროვნებას, ალუბალას ამბავი ბევრი საინტერესო გაკვეთილის დაგეგმვის საშუალებას მოგვცემს.

ალუბალა პატარა ჩიტია, რომელიც სხვა ჩიტებს არ ჰგავს, ცეკვა უყვარს და როცა გამთენიისას ყველა ჩიტი გალობს, ის ხიდან-ხეზე ცეკვა-ცეკვით დახტის.

4. უილიამ ფოლკნერი, ნატვრის ხე

დიდი ამერიკელი კლასიკოსის ერთადერთი საბავშვო წიგნი, რომლის ხელნაკეთ ვერსიებს იგი სხვადასხვა დროს ბავშვებს ჩუქნიდა, ქართულ ენაზე გია გოკიელის შესანიშნავი თარგმანით გამოვიდა.

გიორგი ლეონიძის „ნატვრის ხე“ ქართულ სკოლებში რამდენიმე კლასში ისწავლება, ვფიქრობ, საინტერესო ლიტერატურული პარალელების გავლება შეიძლება ქართულ და ინგლისურ „ნატვრის ხეს“ შორის, მითუმეტეს, რომ ქართულ გამოცემას ძალიან კარგი ილუსტრაციები აქვს და ამავე დროს, დანართის სახით პირველი გამოცემის ილუსტრაციებიც ერთვის. ქართული „ნატვრის ხის“ თვალსაჩინოებად შეგვიძლია მისი ეკრანიზაცია გამოვიყენოთ, როგორც კინოში გადასული ლიტერატურული ილუსტრაცია. სცადეთ, მოგეწონებათ.

5. ალექსანდრე ლორთქიფანიძე, „იავნანა ლილისთვის“,

საბავშვო ლიტერატურა საუკეთესო საშუალებაა თანასწორობაზე, შეზღუდულ შესაძლებლობებზე, მიმღებლობასა და სიყვარულზე სასაუბროდ. საოცრად თბილ, გულწრფელ ამბავს სოფო კირთაძის ულამაზესი ილუსტრაციებიც ამშვენებს.  ხშირად მსმენია მასწავლებლებისგან, რომ ქართულ საბავშვო ლიტერატურაში ინკლუზიური განათლების თემატიკასთან დაკავშირებული წიგნების ნაკლებობაა. ჰოდა, თუ ამ წიგნის კითხვას ბავშვის უფლებათა კონვენციაზე საუბარსაც დაურთავთ, ძალიან საჭირო და საინტერესო გაკვეთილი გამოგივათ.

1992 წლის რიო-დე-ჟანეიროს კონფერენციაზე მიიღეს რიოს დეკლარაცია გარემოსა და განვითარების შესახებ და „დღის წესრიგი XXI საუკუნისთვის“. მრავალი აქ გამოთქმული პრინციპი იქცა საერთაშორისო სამართლის ნაწილად გარემოს დაცვის საქმეში. მათ შორის უმთავრესია პრინციპი მდგრადი განვითარების შესახებ. მდგრადი განვითარება მხოლოდ გარემოს დაცვაზე არ არის ორიენტირებული. იგი გულისხმობს ადამიანის საქმიანობის მრავალ სფეროს, მათ შორის – სოციალურს, ეკონომიკურს, კულტურულს, პოლიტიკურსა და დემოგრაფიულს. 2015 წლის 25 სექტემბერს გაეროში 193 წევრი ქვეყანა შეთანხმდა მდგრადი განვითარების დღის წესრიგის დოკუმენტზე, სათაურით – „ჩვენი სამყაროს გარდაქმნა: 2030 წლის დღის წესრიგი მდგრადი განვითარებისათვის“. ეს დღის წესრიგი მოიცავს 17 მიზანს და 169 ამოცანას.

ამ ყველაფრის ფონზე განსაკუთრებით საპასუხისმგებლოა  ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლიდანვე მოსწავლეს ჩამოუყალიბდეს სწორი დამოკიდებულება   გლობალური ეკოლოგიური პრობლემებთან მიმართებაში და როგორც მოქალაქემ აიღოს  პირადი პასუხისმგებლობა. მინდა გაგიზიაროთ ჩემი გამოცდილება და შემოგთავაზოთ გაკვეთილი რომლის სასწავლო მიზანია: მოსწავლემ შეძლოს  გლობალურ ეკოლოგიურ პრობლემებზე, მიზეზებზე და შედეგებზე მსჯელობა, ჩამოაყალიბოს და დასახოს გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის გადაჭრის გზები  და მოიფიქროს გარემოსდაცვითი სლოგანი და იმსჯელოს ოცდამეერთე საუკუნის მოქალაქის განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობაზე ამ საკითხებთან მიმართებაში.

გაკვეთილის თემა:   გლობალური ეკოლოგიური  პრობლემები

ეროვნული სასწავლო გეგმის სტანდარტი:

მიმართულება:  ცოცხალი   სამყარო

ბიოლ.IX.9.მოსწავლეს შეუძლია გააანალიზოს გარემო ფაქტორების მნიშვნელობა  ადამიანის ჯანმრთელობისათვის.

შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:

• ასახელებს ანთროპოგენური ზემოქმედების შედეგად გარემოს (ლოკალური და გლობალური) ისეთი ცვლილებების   მაგალითებს, რომლებიც  მოქმედებენ ადამიანის ჯანმრთელობაზე, გამოთქვამს მოსაზრებას ამ პრობლემის თავიდან აცილების გზების შესახებ;
• მსჯელობს ეკოლოგიურად სუფთა გარემოს შენარჩუნების მნიშვნელობაზე ადამიანის ჯანმრთელობისათვის და აკეთებს დასკვნას;

გაკვეთილის ბოლოს მისაღწევი შედეგი:    მოსწავლე  შეძლებს  გლობალურ ეკოლოგიურ პრობლემებზე, მიზეზებზე და შედეგებზე მსჯელობას,  ჩამოაყალიბებს პრობლემის გადაჭრის გზებს  და მოიფიქრებს გარემოსდაცვით სლოგანს.

დანართი 1

შეფასების კრიტერიუმები განმავითარებელი შეფასებისთვის:

1. მოსწავლე ახერხებს  გლობალურ ეკოლოგიურ პრობლემებზე მსჯელობას
2. მოსწავლე მოახდენს გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის გამომწვევ მიზეზების და შედეგების ანალიზს
3. მოსწავლე ჩამოაყალიბებს გლობალური ეკოლოგიური პრობლემების გადაჭრის გზებს
4. მოსწავლე  მოიფიქრებს გარემოსდაცვით სლოგანს.

თვითშეფასების კითხვარი

დანართი 2

გამოყენებული ლიტერატურა

1. გარემოსდაცვითი განათლება მდგრადი განვითარებისთვის, საქართველოს ეროვნული სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა, 2012-2014
2. დ. ნიკოლაიშვილი, მდგრადი განვითარება, ისტორიული ექსკურსი, თბილისი, 2014
3. მ. რატიანი, ასწავლო დღეს ისე, რომ ფიქრობდე მომავალზე – განათლება მდგრადი განვითარებისთვის, ინტერნეტგაზეთი ge, 2012

გლობალურმა განვითარებამ, მრავალი სასიკეთო ცვლილების პარალელურად, დედამიწაზე კატასტროფული შედეგები გამოიღო. გამონაბოლქვით დაზიანებული ატმოსფერო, დაბინძურებული ჰაერი და წყალი. ადამიანები ყოველდღიურად ანადგურებენ დედამიწას და საერთოდ არ ფიქრობენ, რომ ეს მათი ერთადერთი სახლია. ყოველდღიურად ემატება  ნაგავი და მომწამლავი ნივთიერებები.

არადა, ჩვენი ჯანმრთელობა და არსებობა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ გარემოში გვიწევს ცხოვრება.  რამდენ ხანს გაუძლებს დედამიწა ამ ყველაფერს?

განსაკუთრებული აქტუალობა უნდა მივანიჭოთ ამ პრობლემის გააზრებას სწავლების დაწყებით საფეხურზე და მოსწავლეებს სისტემატურად შევთავაზოთ აქტივობები, რომელთა პრაქტიკულად განხორციელება  საკუთარი ქვეყნის და ზოგადად, გარემოს მიმართ მზრუნველობით დამოკიდებულებას ჩამოუყალიბებს მათ.

გთავაზობთ პრობლემაზე ორიენტირებულ სამოდელო გაკვეთილის სცენარს, რომელიც მეოთხე კლასის მოსწავლეებისთვის შევქმენი.

საგანი – ქართული ენა

გაკვეთილის თემა:  რა აწუხებს დედამიწას?

გაკვეთილის მიზანი:

• მოსწავლეებმა შეძლონ ინფორმაციის მიღება – დახარისხება და  ჩამოუყალიბდეთ სწორი,  მზრუნველობითი დამოკიდებულება საკუთარი ქვეყნის  ბუნებრივი გარემოს მიმართ;
• მოსწავლეებმა შეძლონ პრობლემის გამოვლენა და მისი გადაჭრის გზების ძიება.

გაკვეთილის ბოლოს მისაღწევი შედეგები:

ქართ.დაწყ.(I).3. მოსწავლემ უნდა შეძლოს პირადი დამოკიდებულების გამოხატვა ტექსტის თემის, მასში განხილული საკითხების მიმართ;

ქართ.დაწყ.(I).7. მოსწავლემ უნდა შეძლოს სტანდარტით განსაზღვრული სხვადასხვა ტიპის ტექსტების წაკითხვა და გაგება-გააზრება; ტექსტში ვერბალური და არავერბალური ფორმით მოწოდებული ინფორმაციის (მაგ., ილუსტრაციისა და ტექსტის) ურთიერთადაკავშირება.

ქართ.დაწყ.(I).15. მოსწავლემ უნდა შეძლოს წერის ნაცნობი სტრატეგიების გამოყენება მიზნის შესაბამისად.

მოსწავლეებს ვაფასებ ზეპირი განმავითარებელი კომენტარით წინასწარ შემუშავებული კრიტერიუმების მიხედვით, როგორ შეძლეს:

• ინფორმაციის მიღება-დახარისხება და გარემოს დაცვისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვა.
• პრობლემის გამოვლენა და გადაჭრის გზების ძიება.

გაკვეთილის ფინალი განსაკუთრებით ემოციური აღმოჩნდა, როდესაც მოსწავლეებმა დედამიწას უსურვეს ჯანმრთელობა, კარგად ყოფნა, დიდხანს სიცოცხლე, სუფთა ჰაერი, ბევრი ხე და ყველაზე მნიშვნელოვანი ფრაზა: დედამიწის დღე არის ყოველდღე!

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმების პორტალი

https://ncp.ge/ge/curriculum/satesto-seqtsia/akhali-sastsavlo-gegmebi-2018-2024/datskebiti-safekhuri-i-vi-klasebi-damtkitsda-2016-tsels

2. მასწავლებლის საქმიანობის დაწყების, პროფესიული განვითარებისა და კარიერული წინსვლის სქემის გზამკვლევი.

https://tpdc.gov.ge/uploads/pdf_documents/gzamkvlevi%20meore%20nawili.pdf

3. რესურსები მასწავლებლებისთვის – ვებპორტალი კარგი სკოლა

https://kargiskola.ge/teacherintro/teacherintro.php

4. ვებპორტალი https://intermedia.ge/

ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნებისა და საზოგადოებრივი მოთხოვნების გათვალისწინებით, გამჭოლი კომპეტენციების ფლობა გადამწყვეტია თანამედროვე მსოფლიოში მოსწავლის თვითრეალიზაციისა და ადგილის დამკვიდრებისთვის. შესაბამისად, გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებას ნებისმიერი საგნის სწავლებისას ხელი უნდა შეუწყონ მასწავლებლებმა. ეს ზრდის მოსწავლეების მოტივაციას და საგაკვეთილო პროცესში ჩართულობას. სასწავლო სოციალური ქსელის Edmodo.com-ის, მათემატიკური პროგრამის Desmos.com-ისა და ელექტროლიზის სიმულაციის გამოყენებით მოსწავლეები მარტივად შეისწავლიან ქიმიაში ერთ-ერთ რთულ და საინტერესო საკითხს.

გთავაზობთ სამოდელო გაკვეთილის გეგმას ქიმიაში.

თემა: ელექტროლიზის რაოდენობრივი დახასიათება

გაკვეთილის ტიპი: სამოდელო გაკვეთილი – გამჭოლი კომპეტენციების (ციფრული და რაოდენობრივი წიგნიერების) განვითარების გაკვეთილი

გაკვეთილის მოკლევადიანი მიზანი: მოსწავლემ შეძლოს, ქიმიური სიმულაციის საშუალებით დაადგინოს ურთიერთდამოკიდებულება ელექტროლიზის დროს ელექტროდებზე (კათოდზე) გამოყოფილი ნივთიერებების მასასა და დენის ძალას, დროსა და მეტალის ეკვივალენტის მოლურ მასას შორის, თავისი სიტყვებით ჩამოაყალიბოს ფარადეის I კანონი, დაადგინოს ფარადეის მუდმივა ელემენტარული მუხტის და ავოგადროს რიცხვის გამოყენებით, ამოხსნას ამოცანები ფარადეის კანონის გამოყენებით.

გაკვეთილის გრძელვადიანი მიზანი: მოსწავლემ შეძლოს სიმულაციის (ციფრული ტექნოლოგიების) გამოყენებით მიღებული მონაცემების იდენტიფიცირება, გრაფიკული გამოსახვა და გრაფიკის ინტერპრეტაცია (რაოდენობრივი და ციფრული წიგნიერების კომპეტენციების ჩამოყალიბების ხელშეწყობა), ტექნოლოგიების როგორც ინფორმაციის მოპოვების, ორგანიზებისა და შეფასების საშუალების გამოყენება.

ეროვნული სასწავლო გეგმის სტანდარტი:

ქიმ.X.10. მოსწავლეს შეუძლია დაახასიათოს ელექტროლიზის მოვლენა და მისი როლი ტექნიკასა და მრეწველობაში.

• ასრულებს ელექტროლიზის პროცესთან დაკავშირებულ რაოდენობრივ გამოთვლებს.

კვლ.X.1. მოსწავლეს შეუძლია განსაზღვროს კვლევის საგანი და კვლევის ეტაპები.

• განარჩევს მუდმივ და ცვლად (დამოკიდებულ, დამოუკიდებელ) პარამეტრებს.

კვლ.X.2. მოსწავლეს შეუძლია კვლევითი პროცედურის განხორციელება/ მონაცემების აღრიცხვა.

• აკვირდება, ზომავს, იყენებს ინფორმაციულ-საკომუნიკაციო საშუალებებს მონაცემების სათანადო სიზუსტით რეგისტრირებისთვის (მაგ., დროის მონაკვეთში ცვლადების მნიშვნელობების აღრიცხვა).

კვლ.X.3. მოსწავლეს შეუძლია მონაცემთა წარმოდგენა სხვადასხვა საკომუნიკაციო საშუალების გამოყენებით.

• იყენებს საინფორმაციო-საკომუნიკაციო ტექნოლოგიებს თვისებრივი და რაოდენობრივი მონაცემების დასამუშავებლად და წარმოსადგენად.

კვლ.X.4. მოსწავლეს შეუძლია მონაცემთა ანალიზი და შეფასება.

იყენებს დიაგრამებს, ცხრილებს და გრაფიკებს მონაცემებს ან ცვლადებს შორის დამოკიდებულების აღსაწერად;

საჭირო წინარე ცოდნა და უნარ-ჩვევები:

მოსწავლემ იცის:

1. რა არის ჟანგვა და აღდგენა;
2. რას ნიშნავს ტერმინი ,,ელექტროლიზი“;
3. რა არის ნივთიერების ეკვივალენტი;
4. რა არის კათოდი და ანოდი;
5. რას ნიშნავს პირდაპირპროპორციული დამოკიდებულება სიდიდეებს შორის.

მოსწავლეს აქვს შემდეგი უნარები:

1. ელექტროლიზის ნახევარრეაქციის შედგენის უნარი;
2. ელექტროდებზე მიმდინარე ჟანგვა-აღდგენითი პროცესების ამსახველი სქემების შედგენის უნარი;
3. კომპიუტერის გამოყენებით ქიმიური სიმულაციის განხორციელების უნარი;
4. ნივთიერების ეკვივალენტის მოლური მასის გამოთვლის უნარი;
5. ამოცანის მოცემულობის ჩაწერის უნარი;
6. ერთეულების SI სისტემაში გადაყვანის უნარი;
7. წრფივი ფუნქციის გრაფიკის აგების უნარი.

შეფასება და თვითშეფასება: განმავითარებელი შეფასება. გამოსაძახებელი ჩხირები, შუქნიშანი, შეფასების რუბრიკა, მასწავლებლის უკუკავშირი.

სასწავლო მასალა და რესურსები:

კომპიუტერები, პროექტორი, საპრეზენტაციო მასალები, სოციალური საგანმანათლებლო ქსელი Edmodo.com, სამუშაო ფურცლები, ფლიპჩარტი, მარკერები, ქიმიური სიმულაცია https://media.pearsoncmg.com/bc/bc_0media_chem/chem_sim/html5/Electro/Electro.php.

გაკვეთილის მსვლელობა:

საორგანიზაციო საკითხების მოგვარება

აქტივობა N1 – საშინაო დავალების შემოწმება. ორგანიზების ფორმა – მთელი კლასი

შეფასება: განმავითარებელი (უკუკავშირი)

მოსწავლეებს დავალება გაგზავნილი ჰქონდათ Edmodo.com-ის კლასში.

აქტივობა N2 – ვარაუდების გამოთქმა. აქტივობაში მონაწილეობს მთელი კლასი.

შეფასება: განმავითარებელი, „შუქნიშნის“ გამოყენებით.

აქტივობის მიზანი: მოსწავლეთა დაინტერესება საკითხით

აქტივობის აღწერა: მოსწავლეები გამოთქვამენ ვარაუდს მასწავლებლის მიერ დასმულ კითხვაზე.

კითხვა:

რით განსხვავდება ჩვეულებრივი ავტომობილისგან სურათზე აღბეჭდილი მანქანა?

რატომ ღირს მოოქროვება იაფი? (ჩამოვწერ ვარაუდებს ფლიპჩარტზე)

აქტივობა N3 – ახალი მასალის ახსნა, მუშაობის პროცესში – განმავითარებელი შეფასება (დანართი 4) უკუკავშირის საშუალებით.

აქტივობის მიზანი: ფარადეის კანონების ჩამოყალიბება – მოსწავლეებმა სიმულაციის საშუალებით დაადგინონ, რაზეა დამოკიდებული კათოდზე გამოყოფილი ნივთიერების მასა.

აქტივობის აღწერა: მოსწავლეები განაწილებულნი არიან ექვს ჯგუფში და მასწავლებლის ინსტრუქციის შემდეგ იწყებენ მუშაობას.

I და II ჯგუფები ადგენენ დამოკიდებულებას კათოდზე გამოყოფილი მეტალის მასასა და ეკვივალენტის მოლურ მასას შორის (სხვადასხვა კათოდის შემთხვევაში).

III და V ჯგუფები ადგენენ დამოკიდებულებას კათოდზე გამოყოფილი მეტალის მასასა და დენის ძალას შორის.

IV და VI ჯგუფები ადგენენ დამოკიდებულებას კათოდზე გამოყოფილი მეტალის მასასა და დროს შორის.

მონაცემებს შეიტანენ ცხრილში, ააგებენ გრაფიკს (10 წთ).

მოსწავლეები გრაფიკს აგებენ https://www.desmos.com/calculator პროგრამაში და თითოეული ჯგუფი აგზავნის ედმოდოს კლასში. https://www.edmodo.com/home#/group?id=25891788. მასწავლებელი ხსნის დავალებას და ჯგუფები აკეთებენ ნამუშევრების პრეზენტაციას (მონაწილეობს ჯგუფის ყველა წევრი), გამოიყვანენ ფორმულას (მონაწილეობს ყველა ჯგუფი) (დანართი 1).

აქტივობა N4  – ფარადეის მუდმივას გამოთვლა. ორგანიზების ფორმა – წყვილები, შეფასება – განმავითარებელი, გამოსაძახებელი ჩხირებით.

წყვილები მუშაობენ სამუშაო ფურცელ N2-ე (დანართი 5). ფარადეის რიცხვი უნდა გამოთვალონ ავოგადროს რიცხვისა და ელემენტარული მუხტის გამოყენებით.

აქტივობა N5 – ახალი მასალის პრაქტიკაში გამოყენება

შეფასება: განმავითარებელი, „შუქნიშნით“ და გამოსაძახებელი ჩხირებით.

აქტივობის მიზანი: ახალი მასალის ათვისების დონის შემოწმება

აქტივობის აღწერა: მოსწავლეების ჯგუფებს ურიგდებათ ამოცანები (დანართი 3). ისინი ამოხსნიან და გააკეთებენ პრეზენტაციას შემთხვევითი შერჩევის გზით (დროის სიმცირის გამო ყველა ჯგუფი ხსნის ერთ ამოცანას).

დანარჩენი ჯგუფები შეადარებენ სწორ ვარიანტს. (დანართი 3)

აქტივობა N6 – შემაჯამებელი აქტივობა

აქტივობის მიზანი: გაკვეთილის შეჯამება და საშინაო დავალების მიცემა

აქტივობის აღწერა: გაკვეთილის შეჯამების მიზნით მოსწავლეები შეავსებენ „გასასვლელ ბილეთებს“. მათი ანალიზი მოხდება მომდევნო გაკვეთილზე.

საშინაო დავალება: „სასწავლო მენიუ“ – დანართი 4 – (დიფერენცირებული სწავლების მიზნით).

დანართი 1 https://drive.google.com/file/d/13WQK26qCqTsje11KDJVFoP-tEfTf2GYK/view?usp=sharing

დანართი 2 https://drive.google.com/open?id=1b23XyW_Wlfj_8D8sQqpJAn-ZRv66WnMO

დანართი 3 https://drive.google.com/open?id=1iPkTFPJnn_n9eXnZT05Ika9PjdrBfrHB

დანართი 4 https://drive.google.com/file/d/110W7oT770q8awWigbhoiO0FJHvypnHuc/view?usp=sharing

დანართი 5 https://drive.google.com/open?id=1KR6lhlXBwMoq_JICChkNJm4dgepI5glQ

პიაჟეს თანახმად, ადამიანს დაბადებიდან აქვს მოცემული მარტივი სქემები, რომელთა საშუალებითაც ის თავიდანვე ახერხებს მარტივი ქცევების განხორციელებას. მაგალითად, ახალშობილს განვითარებული აქვს წოვის ინსტინქტი, ამ რეფლექსური ქცევის განხორციელების შესაძლებლობას პიაჟე სქემას უწოდებს. ასაკთან ერთად ეს სქემები რთულდება როგორც სტრუქტურულად, ისე შინაარსობრივად. სტრუქტურულად გართულება იმაში გამოიხატება, რომ მყარდება ახალი კავშირები და იქმნება უფრო რთული, ახალი სქემები. შინაარსობრივი სირთულე კი მდგომარეობს იმაში, რომ ყალიბდება რთული ქცევების განხორციელების შესაძლებლობა.

პიაჟე ყოველთვის ამბობდა, რომ კოგნიტური სქემები ვერ განვითარდება, თუ არ განვითარდა შესაბამისი ბიოლოგიური აპარატი – ტვინი, სმენა, მხედველობა და ა.შ. მაგრამ მხოლოდ ფიზიკურ-ბიოლოგიური განვითარება არ არის საკმარისი კოგნიტური სქემების განვითარებისათვის. აქ მიდის ერთი ფრიად საყურადღებო პროცესი, რომელსაც პიაჟე ხსნის ორი ცნების – ასიმილაციისა და აკომოდაციის მეშვეობით.

ასიმილაცია არის პროცესი, რომლის დროსაც ადამიანი გარემოდან მიღებულ ინფორმაციას ადარებს გამოცდილებაში არსებულ სქემებს და ახდენს მის ათვისებას, ასიმილაციას. აქ ხდება ერთი საინტერესო რამ: რადგან ასიმილაცია მთლიანად ეფუძნება ადამიანის გამოცდილებას და ამ გამოცდილების შედეგად უკვე ჩამოყალიბებულ სქემებს, ხშირ შემთხვევაში ძნელი, ზოგჯერ კი სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა ისეთი ინფორმაციის გაგება, რომელიც აქამდე არ ყოფილა ადამიანის გამოცდილებაში.

ასეთ დროს, ადამიანი ზომბს რომ არ დაემსგავსოს, ერთვება მეორე პროცესი – აკომოდაცია. აკომოდაცია იძლევა უკვე არსებული სქემების გართულების საშუალებას. პიაჟე თვლიდა, რომ ინტელექტუალური განვითარებისათვის სწორედ აკომოდაციის პროცესია გადამწყვეტი კომპონენტი, განსაკუთრებით კი ბავშვებში.

განვითარების მამოძრავებელ ძალად პიაჟე ორგანიზმის წონასწორობისაკენ, ადაპტაციისაკენ მისწრაფებას მიიჩნევს. მისი აზრით, ადამიანს დაბადებიდანვე დაჰყვება სურვილი, ჰარმონიულ ურთიერთქმედებაში იყოს გარემოსთან. ამის მიღწევას იგი ცდილობს გარემოსადმი ადაპტაციის გზით – ასიმილაციისა და აკომოდაციის პროცესებით.

გრაფიკული სქემების გამოყენება წარმოდგენის არალინგვისტურ ფორმებს შორის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული საშუალებაა. გრაფიკული სქემა, როგორც წესი, წარმოსახვის ორივე ფორმას გულისხმობს – ლინგვისტურს და არალინგვისტურს. ლინგვისტურია სიტყვები და ფრაზები. არალინგვისტურია სხვადასხვა ტიპის სიმბოლოები და ისრები, რომლებიც სიმბოლოებს შორის ურთიერთობებს გამოხატავენ.

კოგნიტური სქემა არის ჩარჩო, ყალიბი, რომელშიც მოცემულია ქცევის განხორციელების მონახაზი, შესაძლებლობა. კოგნიტური დიაგრამებით, ანუ გრაფიკული ორგანიზატორებით მუშაობა მოსწავლეებს მნიშვნელოვანი ინფორმაციის აღქმაში ეხმარება. მოსწავლეებს ხელთ ეძლევათ ტექსტის, იდეის, საკითხის კონტროლის მექანიზმი, რომელიც ნაწილისა და მთელის, ცნებისა და დეტალების ურთიერთმიმართების დადგენასა და ვიზუალურად დანახვაში დაეხმარებათ. კოგნიტური დიაგრამებით მუშაობა მოსწავლეთა აქტივობისა და დამოუკიდებლობის ზრდის კარგი საშუალებაა.

სწავლების პროცესში კოგნიტური დიაგრამების გამოყენებამ მნიშვნელოვნად შეცვალა პედაგოგის როლი და ფუნქცია, გაუადვილა მასწავლებლებს სტრუქტურირებული, საქმიანი გაკვეთილების დაგეგმვა, ხელთ მისცა აკადემიური პროგრესის და უნარ-ჩვევების გამომუშავების კონტროლისა და შეფასების საკმაოდ მოქნილი ტექნიკა, სწავლებისა და სწავლის პროცესი უფრო

მრავალფეროვანი და შემოქმედებითი გახადა.

კოგნიტური დიაგრამების საშუალებით მოსწავლე:

• ანაწევრებს მოცემულ ინფორმაციას;
• ორგანიზებას უკეთებს ინფორმაციას;
• შეიცნობს მთელისა და დეტალების ურთიერთმიმართებას;
• ეჩვევა კრიტიკულ აზროვნებას;
• სწავლობს დამოუკიდებლად მუშაობას.

როდის და როგორ გამოიყენება კოგნიტური დიაგრამები:

• გამოიყენება როგორც ახალი მასალის გაცნობა-წარმოდგენისას;
• შემაჯამებელი სამუშაოს ჩატარების დროს;
• გამოიყენება როგორც ტექსტის კითხვისა და დამუშავების;
• გამოიყენება როგორც ინდივიდუალურად, ასევე ჯგუფებში მუშაობის დროს.

ჩემთვის, როგორც პედაგოგისთვის, კოგნიტური სქემების გამოყენება ნაცადი ხერხია გაკვეთილის ნებისმიერ ფაზაში(საჭიროებიდან გამომდინარე). ის ხელს უწყობს მოსწავლეებში სემიოტიკური კომპეტენციის განვითარებას.

გამჭოლი კომპეტენციებიდან ერთ-ერთი უმთავრესია სემიოტიკური კომპეტენცია.  სემიოტიკური კომპეტენცია არის ვერბალური და არავერბალური (რუკის, დიაგრამის, სქემის, ნახატის, მელოდიისა და სხვ.) საშუალებით გადმოცემული ინფორმაციის გააზრებისა და ინტეპრეტირების, საკუთარი ნააზრევისა და განცდილის სხვადასხვა საშუალებით გადმოცემის უნარი; ინფორმაციის ნიშანთა ერთი სისტემიდან მეორეში გადატანის  (მაგ. სიტყვიერ ტექსტში ან მუსიკალურ ნაწარმოებში გადმოცემული აზრის ილუსტრაციით გამოხატვის, სიტყვიერი ტექსტისა და ნახატის ერთმანეთთან დაკავშირების, სიტყვიერად გადმოცემული ინფორმაციის დიაგრამის სახით წარმოდგენისა და ა.შ.) უნარი.

ისტორიის გაკვეთილზე ხშირად ვიყენებ წყაროს ანალიზის დროს. ისტორიული წყაროს წაკითხვის და გაანალიზების შემდეგ ჯგუფებს ვაძლევ დავალებებს, ანალიზის საფუძველზე შეავსონ კოგნიტური სქემები. სქემების ნაირსახეობას ვარჩევ წყაროს შინაარსიდან გამომდინარე. ყველაზე ხშირად ვიყენებ ქვემოთ მოცემულ სქემებს:

აღნიშნულ სქემაზე მუშაობა  ეხმარება მოსწავლეს მოახდინოს წყაროში მოცემული  ინფორმაციის სწორი ტრანსფორმაცია, წყაროზე  მუშაობისას აქცენტი გააკეთოს ყველა იმ დეტალზე რომელიც საბოლოო  დასკვნის გამოტანას განსაზღვრავს.

მოსწავლეები ხალისით ეკიდებიან ისტორიული წყაროს დამუშავებას, იზრდება ინტერესი და მოტივაცია.

ჩვენი მიზანია  განათლებული მოქალაქის აღზრდა. ძალისხმევა არ უნდა დავიშუროთ მოსწავლეებში 21-ე საუკუნის უნარების გასავითარებლად. მნიშვნელოვანია, მოსწავლისათვის სასწავლო პროცესი  დამღლელი და მოსაბეზრებელი არ გახდეს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. როგორ ვასწავლოთ მოსწავლეებს აზროვნება (2007) საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო, ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრი;
2. https://hrio.wordpress.com/2011/01/09/%E1%83%9F%E1%83%90%E1%83%9C-%E1%83%9E%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9F%E1%83%94-1896-1980-%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%92%E1%83%90/

ბავშვები ხშირად სვამენ კითხვებს ისეთ თემებზე, რომელთა შესახებაც მათ რაიმე საინფორმაციო წყაროდან გაუგონიათ და რთული ეჩვენებათ. ეს კითხვები ძირითადად ორ მიზეზს ემსახურება:

1. გაკვეთილზე დროის გაყვანას;
2. ამ საკითხისადმი რეალური ინტერესის დაკმაყოფილებას.

არც ერთ შემთხვევაში არ მგონია სწორი, ბავშვს უარი ვუთხრათ პასუხის გაცემაზე, რადგან მიმაჩნია, რომ მთავარია, ბავშვმა ისწავლოს – არ აქვს მნიშვნელობა, რა ზრახვა ედება ამას საფუძვლად.

ერთ-ერთი ასეთი თემაა ფარდობითობის თეორია, რომლის შესახებაც ჩემმა მოსწავლემ მკითხა. მეცხრეკლასელებს ვუხსნიდი სინათლეს, ვეუბნებოდი, რომ  ერთადერთი მუდმივი სიდიდე სინათლის სიჩქარეა ვაკუუმში და ამ დროს აუდიტორიიდან მოისმა კითხვა:

– როგორ დაამტკიცა აინშტაინმა, რომ დრო ფარდობითია?

მოვლენები შესაძლოა ორნაირად განვითარებულიყო: მოსწავლისთვის მეთქვა, რომ ეს არ შეესაბამებოდა ჩვენს თემატიკას ან მეცხრეკლასელებისთვის  ფარდობითობის თეორია ამეხსნა.

მოგიყვებით, როგორ ვისაუბრე ამ თემაზე ელემენტარული ფიზიკის დონეზე, მეცხრეკლასელების წინარე ცოდნაზე დაყრდნობით.

ადამიანები ყოველდღიურ ცხოვრებაში ისე ვართ შეთვისებული გარემოს, რომ არავითარ ყურადღებას არ ვაქცევთ სივრცე-დროის პრობლემებს. თუმცა, ინტერესი რომც გამოგვეჩინა ამ პრობლემის მიმართ, ბუნებრივია, ვერ შევამჩნევდით სივრცეში არსებული სიდიდეების (მასა, სიგრძე, დრო და ა.შ.) ვერავითარ ცვლილებას ჩვენ გარშემო არსებული მცირე სიჩქარეების გამო.

აინშტაინის ფარდობითობის თეორიაში მაღალი (სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული) სიჩქარეების შემთხვევაში ხშირად გამოიყენება წილადები, რომელთა მნიშვნელშიც ფართოდ ფიგურირებს სიდიდე

თუმცა, იმავე ფორმულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული სიჩქარით მოძრაობისას ნებისმიერი სხეულის მასა გრანდიოზულად იზრდება.

ზემოაღნიშნული ფორმულის მიხედვით, რაც უნდა მცირე იყოს სხეულის უძრაობის მასა, თუ ის იმოძრავებს სინათლის სიჩქარით, მისი მასაც უსასრულო გახდება. მაგრამ აინშტაინმა დაამტკიცა, რომ უძრაობის მასის მქონე სხეულების მოძრაობა სინათლის სიჩქარით არ შეიძლება.

მაშ, რა ხდება თვითონ სინათლის შემთხვევაში, ფოტორებიც ხომ მოძრავი ნაწილაკებია?

საქმე ის არის, რომ ფოტონებს არ გააჩნიათ უძრაობის მასა, სხვანაირად რომ ვთქვათ, უძრავი ფოტონი არ არსებობს. ე.ი. ფოტონი ან არ არსებობს, ან არსებობს C სიჩქარით მოძრავი.

არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ზემოთქმული ცვლილებები მხოლოდ მასას ეხება. დიდი სიჩქარეების შემთხვევაში აბსოლუტური არც სიგრძეა და არც დრო.

გენიალურმა ფიზიკოსმა ლორენცმა დაამტკიცა, რომ სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული სიჩქარით მოძრაობისას იცვლება არა მარტო მასა, არამედ სხეულის სიგრძეც, ამ მოვლენას ლორენცმა სიგრძივი შემოკლება უწოდა. სიგრძივი შემოკლება არანაირი დაკვირვებით არ მტკიცდება, თუმცა ლორენცმა თავის გარდაქმნებში ფორმულებით აჩვენა, რომ დიდი სიჩქარით მოძრაობისას სხეულები მოკლდება. ამ შემოკლების გაზომვა შეუძლებელია, რადგან გაზომვა მოგვიწევს იმავე სისტემაში, რომელშიც მოძრაობს ღერო, შესაბამისად, დამოკლდება სახაზავიც, რომლითაც ვზომავთ.

სიგრძივი შემოკლება, რომელსაც ამტკიცებს ლორენცი, ისეთივე კლასიკური მოვლენაა, როგორიც სველი თოკის დამოკლება გაშრობისას. განსხვავება ისაა, რომ სველი თოკის დამოკლება შეიძლება აღმოვაჩინოთ მშრალი თოკის დახმარებით. ეს მაშინ, როცა ლორენცის შემოკლების აღმოჩენა შეუძლებელია, რადგან არ არსებობს „მშრალი თოკი“, ანუ მასშტაბი, რომელიც მოძრაობის შემთხვევაში არ შემოკლდება.

აინშტაინმა აჩვენა, რომ აბსოლუტური არც დროა. ფარდობითობის თეორიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს საათების სინქრონიზაციის საკითხი. ეს იმას ნიშნავს, რომ უძრაობისა და დიდი სიჩქარით მოძრაობისას საათები სხვადასხვა დროს აჩვენებს. ცხადია, ეს მოვლენა არ უნდა იქნეს გაგებული ისე, თითქოს საათი ზიანდება ან ნელა მუშაობს მოძრაობისას – არა. საქმე ის არის, რომ დიდი სიჩქარით მოძრავ „ლაბორატორიაში“ დრო ნელა გადის და სწორედ ამ დროს ასახავს საათი.

ისმის კითხვა:  ნუთუ არაფერია მუდმივი?

როგორც აინშტაინმა აჩვენა, აბსოლუტური მხოლოდ სინათლის სიჩქარეა. ის დამოკიდებული არ არის არც წყაროს მოძრაობის სიჩქარეზე და არც იმ სხეულების სიჩქარეზე, რომელთა მიმართაც განიხილება სინათლის სიჩქარე. ნებისმიერ შემთხვევაში სინათლე ვაკუუმში ვრცელდება c სიჩქარით. რაიმე სიმკვრივის მქონე გამჭვირვალე გარემოში სინათლის სიჩქარე იკლებს, მაგრამ როგორც კი ამ გარემოდან ვაკუუმში გადავა, მისი სიჩქარე კვლავ c-ს ტოლი ხდება. ცხადია, ესეც სინათლის სიჩქარის განსაკუთრებული თავისებურებაა.

შეიძლება თუ არა რაიმე სიჩქარე აჭარბებდეს სინათლის სიჩქარეს?

შეიძლება, მაგრამ ეს რეალურ სიჩქარეთა კეტეგორიას არ განეკუთვნება. მაგალითად, თუ სინათლის კონას სარკისკენ მივმართავთ და სარკეს ვამოძრავებთ, სარკიდან არეკლილი სინათლე მოძრაობას დაიწყებს კედლებზე, ხეებზე, მიწაზე და ა.შ. ამ შემთხვევაში ანარეკლის მოძრაობის სიჩქარე არც ისე დიდია. მაგრამ თუ რაიმე სხეული (პირობითად – ეკრანი) უზარმაზარი იქნება და მოთავსდება ძალიან შორს, მაშინ მასზე „მოძრავი“ ანარეკლის სიჩქარე სინათლის სიჩქარეზე მეტი იქნება. თუმცა, როგორც აღვნიშნეთ, ეს რეალური სიჩქარე არ არის, რადგან სინათლის სიჩქარე მუდმივია.

დავუბრუნდეთ დროს.

როგორ შეიძლება განხილულ იქნეს დრო როგორც ფარდობითი სიდიდე?

ჩავატაროთ გონებრივი ექსპერიმენტი.

განვიხილოთ ე.წ. აინშტაინის მატარებელი. ეს არის მატარებელი, რომელიც უსასრულო სივრცეში მიქრის სინათლესთან მიახლოებული სიჩქარით                   (V270 000 კმ/წმ).

ვთქვათ, ამ მატარებლის ჭერზე დამაგრებულია ნათურა, ხოლო იატაკზე – ვერტიკალურად ნათურის ქვეშ – სარკე. მოვლენას აკვირდება ორი დამკვირვებელი. ერთი ვაგონში იმყოფება, შესაბამისად, მოძრაობს მასთან ერთად და, ბუნებრივია, მისთვის ნათურაც და სარკეც უძრავია, ხოლო მეორე პროცესს გარედან აკვირდება.

ნახ. 1ა

ნახ.1ბ

ვაგონში მყოფი დამკვირვებელი შეამჩნევს, რომ ნათურიდან სინათლის სხივი დაეცემა სარკეს, შემდეგ ვერტიკალურად აირეკლება და კვლავ ნათურასთან დაბრუნდება (ნახ. 1ა). ე.ი. სინათლის სხივი გაივლის 2h მანძილს (სადაც h ვაგონის სიმაღლეა). იმავე მოვლენას შეამჩნევს გარეთ მყოფი დამკვირვებელიც, ოღონდ განსხვავებულად.

გარეთ მყოფი დამკვირვებლის მიმართ ვაგონიც, ნათურაც და სარკეც v სიჩქარით მოძრაობს, ამიტომ, მისი თვალთახედვით, ნათურიდან წამოსული სინათლის სხივი სარკეს ვერტიკალურად არ ეცემა – ის ამჩნევს, რომ სანამ სინათლე სარკეს დაეცემოდა, სარკეც გადაადგილდა რაღაც მანძილით, ამიტომ სხივი სარკეს დაეცა არა ვერტიკალურად, არამედ განსაზღვრული კუთხით, იმავე კუთხით აირეკლა და კვლაავ დაბრუნდა ნათურასთან, რომელიც ამ დროისთვის, თავის მხრივ, ასევე გადაადგილდა რაღაც მანძილით (ნახ. 2ბ).

ბუნებრივია, მეორე დამკვირვებლის თვალთახედვით, სინათლის სხივმა გაიარა 2h-ზე გაცილებით მეტი მანძილი.

შევაჯეროთ ეს ორი მოვლენა:

უძრავი დამკვირვებლის თვალთახედვით, სინათლის სხივმა გაიარა მეტი მანძილი, ვიდრე უძრავი დამკვირვებლის თვალთახედვით. მაგრამ ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ სინათლის სიჩქარე ერთნირია ათვლის ყველა სისტემაში, ანუ ჩვენს შემთხვევაში ერთნაირია როგორც უძრავ, ასევე მოძრავ ლაბორატორიაში – მატარებელში (მატარებელი უძრავია შიგნით მყოფი დამკვირვებლის მიმართ და მოძრავია გარეთ მყოფი დამკვირვებლის მიმართ)

იძულებულნი ვართ, აღვნიშნოთ, რომ:

გარეთ მყოფი დამკვირვებლის თვალთახედვით, სინათლის სხივი მოძრაობს უფრო დიდხანს, ვიდრე მატარებელში მყოფი დამკვირვებლის თვალთახედვით.

შევაჯამოთ ზემოთქმული: დრო, რომელიც გავიდა ორ მოვლენას შორის, სხვადასხვაა ათვლის სხვადასხვა სისტემაში. კერძოდ, ის შედარებით მცირეა ათვლის იმ სისტემაში, სადაც უშუალოდ მიმდინარეობს პროცესი, ვიდრე ათვლის მეორე სისტემაში, რომლის მიმართაც ეს სისტემა მოძრაობს. აქ აზრს კარგავს იმის განხილვა, რომელი სისტემა მოძრაობს მეორის მიმართ, რადგან თუ ერთი მოძრავია, შესაბამისად, მეორეც მოძრაობს პირველის მიმართ.

შედარებისთვის განვიხილოთ ერთი შეხედვით ანალოგიური ექსპერიმენტი უკვე რეალური მოძრაობის მაგალითზე.

დავაკვირდეთ ჩვეულებრივ (და არა აინშტაინის)  მატარებელში მიმდინარე მოვლენას: ცხადია, მატარებლის ვაგონი მასში მყოფი ადამიანების მიმართ უძრავია. ვაგონში მყოფმა დამკვირვებელმა იატაკიდან აისროლა ბურთი, რომელმაც მიაღწია ჭერამდე და კვლავ იატაკზე დაეშვა. ვაგონში მყოფი დამკვირვებლის თვალთახედვით, ბურთი იმოძრავებს ვერტიკალურად ზემოთ და ქვემოთ (ნახ. 2ა), მაშინ როდესაც გარეთ მყოფი დამკვირვებლის მიმართ ბურთი იმოძრავებს მე-2ბ ნახატზე მოცემულ წირზე.

ნახ. 2ა

  ნახ. 2ბ

აქ, ერთი შეხედვით, საქმე გვაქვს აინშტაინის მატარებელში მიმდინარე მოვლენის მსგავსს მოვლენებთან, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სინათლის სიჩქარე ერთნაირია ათვლის ყველა სისტემაში და არ არის დამოკიდებული სინათლის წყაროს მოძრაობის სიჩქარეზე, მაშინ როდესაც ბურთის სიჩქარე ბევრ რამეზეა დამოკიდებული.

ვაგონში მყოფი დამკვირვებლის თვალთახედვით, ბურთს აქვს ზემოთ მიმართული საწყისი სიჩქარე, მაშინ როდესაც გარეთ მყოფი დამკვირვებელი ამჩნევს, რომ ბურთს აქვს როგორც ვერტიკალური, ასევე ჰორიზონტალური საწყისი სიჩქარე. ამასთანავე, ბურთზე მოქმედებს დედამიწის მიზიდულობის ძალა.

დავუბრუნდეთ სინათლის სიჩქარეს:

როგორც აღვნიშნეთ, სინათლის სიჩქარე მუდმივია ათვლის ყველა სისტემაში ყველა მიმართულებით; ის დამოკიდებული არ არის წყაროს მოძრაობის სიჩქარესა და მიმართულებაზე.

და მაინც, როგორ შეიძლება იქნეს წარმოდგენილი სინათლის სიჩქარის მუდმივობა?

მივმართოთ ისევ გონებრივ ექსპერიმენტს. წარმოვიდგინოთ სინათლის წყარო, რომელიც მოძრაობს თითქმის სინათლის სიჩქარით. ჩავრთოთ წყარო.

ელემენტარული ფიზიკის თვალსაზრისით, სინათლე უნდა გავრცელდეს გაორმაგებული სიჩქარით: წყაროს სიჩქარე + სინათლის სიჩქარე, – მაგრამ ასე არ არის. თუ გავზომავთ სინათლის სიჩქარეს, ის იქნება c.

ოდნავ შევცვალოთ ექსპერიმენტის სახე:

ჩვენკენ სინათლის სიჩქარით მოქრის ორი ავტომობილი ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებით. ცხადია, ორივე სინათლის სიჩქარით ჩაგვიქროლებს. ელემენტარული ფიზიკის წარმოდგენით, ავტომობილებმა ერთმანეთს უნდა ჩაუქროლონ გაორკეცებული ანუ 2c სიჩქარით, მაგრამ ასე არ არის. თუ სიჩქარეს გავზომავთ, რაც უნდა დაუჯერებელი იყოს, დავრწმუნდებით, რომ ავტომობილები ერთმანეთს ჩაუქროლებენ C სიჩქარით. ე.ი. საქმე გვექნება აბსოლუტურ მუდმივობასთან. ერთი შეხედვით, ადგილი აქვს დაუჯერებელ ტოლობას:

1 + 1 = 1

მიუხედავად ამისა, ზემოთქმული, როგორც აინშტაინი ამტკიცებს, რეალობაა. ამასვე ამტკიცებს ლორენციც.

ხშირად „გვეშინია“ ასეთი – დაუჯერებელი – აზრის გამოთქმის, ისევე როგორც პატარა ბავშვს „ეშინია“  3-5  მოქმედების შესრულების, რადგან არ იცნობს უარყოფით რიცხვებს, ან ნულზე გაყოფის, რადგან მათ ასწავლიან, რომ ნულზე გაყოფა არ შეიძლება.

თუმცა არა მარტო ბავშებს – გასულ საუკუნეებში გენიოსებსაც კი „ეშინოდათ“ ისეთი მოსაზრებების, რომლებიც დღეს საშუალო სკოლის მოსწავლისთვისაც კი მარტივი აღსაქმელია.

მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ელიფსი. დღეს ნებისმიერმა უფროსკლასელმა იცის, რაც არის ეს და მარტივად შეუძლია მისი აგება, მაშინ როდესაც ერთ-ერთი გამოჩენილი მათემატიკოსის დეკარტის წიგნში „გეომეტრია“ ელიფსი შემდეგნაირადაა გამოსახული:

ბუნებრივია, დეკარტს არ შეშლია ელიფსის ფორმის ასახვა. მას უბრალოდ „ეშინოდა“ უარყოფითი კოორდინატების გამოყენების. დღეს კი მათ უმცროს კლასებშიც იყენებენ.

დასასრულ, დავსვათ კითხვა: დაფიქსირებულია თუ  არა სამყაროში სინათლის სიჩქარეზე მეტი სიჩქარით მოძრაობა?

პასუხი ერთმნიშვნელოვანია: არა. თუმცა გავეცნოთ ერთ საინტერესო ასტრონომიულ დაკვირვებას.

გასული საუკუნის 70-იან  წლებში (1974 წ.) ერთ-ერთი შორეული გალაქტიკის ცენტრში მოხდა ძლიერი აფეთქება. წარმოიქმნა ძლიერი მანათობელი არე, რომელიც, როგორც ასტრონომები აღნიშნავდნენ, თვალსა და ხელს შუა ფართოვდებოდა, ისე, რომ ნახევარი წლის განმავლობაში მისი რადიუსი 0-დან 3 სინათლის წლამდე გაიზარდა. საოცარია! ნეტავი რა სიჩქარით ფართოვდებოდა სინათლის ლაქა?

მარტივი გამოსათვლელია, რომ თუ ნახევარ წელიწადში სინათლემ მოიცვა 3 სინათლის წლის სივრცე, მაშინ მას 6-ჯერ გადაუჭარბებია სინათლის სიჩქარისთვის.

მეორე მაგალითი:

ერთ-ერთმა გალაქტიკამ ხვლიკის თანავარსკვლავედში ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 1980-იან წლებში მიიპყრო ასტრონომების ყურადღება. მათ ამ გალაქტიკის ცენტრალურ ნაწილში აღმოაჩინეს 2 ახალი ვარსკვლავი, რომლებიც ერთმანეთისგან 3 სინათლის წლით იყო დაშორებული. ეს მოხდა 1980 წელს. 1981 წლის ივნისში შენიშნეს, რომ ისინი ერთმანეთს დაშორდნენ 5,5 სინათლის წლით. მარტივი გამოსათვლელია, რომ ისინი ერთმანეთს შორდებოდნენ 5c სიჩქარით.

ასტრონომები კიდევ ერთ მოვლენას აკვირდებოდნენ კვაზარის ცენტრალურ არეში. ეს კვაზარი 1963 წელს აღმოაჩინეს და მასთანაა დაკავშირებული 60-80-იანი წლების მნიშვნელოვანი აღმოჩენები.

ამ კვაზრის ცენტრიდან გამოიტყორცნება მანათობელი ნაკადი. მისი კაშკაშა ბოლო ცენტრს 4 წელიწადში 20 სინათლის წლის მანძილით დაშორდა. შედეგი გასაოცარია – მოძრაობა 5c სიჩქარით, რაც დაუშვებელია…

ასტრონომიაში ზესინათლის სიჩქარით მოძრაობის კიდევ არაერთი მაგალითის მოყვანა შეიძლებოდა, მაგრამ ამ ფაქტებს დავჯერდეთ და განვიხილოთ, რა ხდება რეალურად.

დავიწყოთ იმით, რომ დაკვირვებები ასეთ შორეულ სივრცეებში ხდება არა ხილულ სხივებზე, არამედ რადიოსხივებზე, რომლებსაც თანამედროვე მძლავრი რადიოტელესკოპებით აკვირდებიან.

ფარდობითობის თეორია გვასწავლის, რომ არც ერთ სხეულს არ შეუძლია გადააჭარბოს სინათლის სიჩქარეს. მაშ, როგორ გავიგოთ ზესინათლის სიჩქარით მოძრაობა შორეულ გალაქტიკებსა და კვაზრებში?

პირველი, ასე ვთქვათ, დაბნეულობის შემდეგ ასტრონომები მიხვდნენ, როგორ უნდა აეხსნათ ეს მოვლენები. წინასწარ აღვნიშნოთ, რომ აქ ფარდობითობის თეორია კი არ ირღვევა, არამედ ეს ახსნა სწორედ მასზეა დაფუძნებული.

აი, როგორია ამ მოვლენების მარტივი ახსნა:

ვთქვათ, სხეული მოძრაობს ჩვენკენ, მაგრამ არა მკაცრად მხედველობისას სხივის გასწვრივ, არამედ რაღაც მცირე კუთხით. ვთქვათ, S ობიექტმა ჩვენკენ გამოუშვა 2 სიგნალი დროის განსაზღვრული ინტერვალით. დროის ამ მონაკვეთში ობიექტმა გაიარა OA გზა. მაგრამ შორეულ სივრცეში დაიკვირვება არა უშუალოდ ეს გადაადგილება, არამედ მისი პროექცია მხედველობის გასწვრივ სხივის ვერტიკალურ სიბრტყეში, ეს კი იქნება OB მანძილი, შესაბამისად, ობიექტის არსებობა განიხილება B წერტილში, როცა ის რეალურად A წერტილშია და, შესაბამისად, სიგნალს უშვებს არა B, არამედ A წერტილიდან.

ბუნებრივია, A წერტილიდან წამოსული (ანუ მეორედ გამოგზავნილი) სიგნალი გაცილებით მალე მოაღწევს ჩვენამდე, B წერტილიდან გამოგზავნილი, შესაბამისად, დროის მონაკვეთი გაცილებით მცირედ დაფიქსირდება, ვიდრე სინამდვილეშია.

სწორედ ეს იყო ასტრონომების შეცდომა: ისინი იღებდნენ დროის მონაკვეთს არა გამოგზავნილ, არამედ მიღებულ სიგნალებს შორის.

ასე რომ, არც კვაზარებში, არც შორეულ გალაქტიკებში და არც ჩვენს გალაქტიკაში სინათლის სიჩქარეზე მეტი სიჩქარით მოძრაობა შესაძლებელი არ არის.

ფაქტები ღაღადებს, რომ დიდ (სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული) სიჩქარეებთან მიმართებით თეორიამ საუკუნეებით გაუსწრო პრაქტიკას.

არავინ იცის, როდის და რა ვითარებაში მოახერხებს კაცობრიობა მზის სინათლის სიჩქარის ხომალდის აშენებას და თუ მოახერხებს, რამდენად ეფექტური იქნება ის, რადგან სინათლის სიჩქარით მოძრაობისას უმცირეს ნაწილაკსაც კი უზარმაზარი მასა და ენერგია აქვს და ასეთი ხომალდის მტვრის ნაწილაკთან შეჯახებაც კი ალბათ კატასტროფით დასრულდება…

ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში, ერთ-ერთ სამეცნიერო კონფერენციაზე, გენიოსმა ფიზიკოსმა ლევ ლანდაუმ არცთუ უსაფუძვლოდ იხუმრა: ,,ასეთი ხომალდი კიდეც რომ აშენდეს, წინ თოვლსაწმენდი უნდა წაუმძღვაროთო“.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა, საგნობრივი პროგრამა, ფიზიკა
2. მასწავლებლის გზამკვლევი, ფიზიკა

დიმიტრი უზნაძე გვასწავლის: „სწავლაში ძირითადი მნიშვნელობა იმ პროდუქტს კი არ აქვს, რომელსაც კონკრეტული ჩვევის ან კონკრეტული შინაარსის მქონე ცოდნის სახით გვაძლევენ, არამედ – განსაზღვრული მიმართულებით მოსწავლის ძალების განვითარებას”. 21-ე საუკუნის მოსწავლისათვის მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ცოდნის დაგროვება, არამედ იმ უნარ-ჩვევების დაუფლება და განვითარება, რომლებიც მას მთელი ცხოვრების განმავლობაში კონკურენტუნარიანსა და წარმატებულს გახდის. სწორედ ამ კონტექსტის გათვალისწინებითაა საინტერესო და მნიშვნელოვანი პროექტებით სწავლება.

სასწავლო პროექტს ერთ კონკრეტულ განმარტებას ვერ მოვუძებნით, თუმცა შეიძლება დამაჯერებლად ვთქვათ, რომ ეს არის ერთ-ერთი აქტივობა იმ აქტივობებს შორის, რომელიც 21-ე საუკუნის პიროვნების უნარ-ჩვევების ჩამოყალიბებისათვის საკმაოდ ღირებულ ადგილს იკავებს.

XXI საუკუნის უნარებს შორის გამოვყოფდი კრიტიკული აზროვნების, პრობლემის იდენტიფიკაცია-მოგვარების, შემოქმედებითი-კრეატიული აზროვნების, მიზნობრივი კითხვების ფორმულირებისა და დასმის, ურთიერთთანამშრომლობით გადაწყვეტილების მიღების, საერთო მიზნის მისაღწევად კომპრომისისათვის მზადყოფნისა და დემონსტრირების უნარს.

ყველა ეს უნარი ისეთია, რომ მათი ჩამოყალიბება, განვითარება და დახვეწა სწავლებაში პროექტ-მეთოდის გამოყენების დროს ხდება. ბუნებრივია, ჩნდება კითხვა: ყოველივე ეს რისთვისაა საჭირო? პასუხი ერთია – მათ გარეშე შეიძლება ცხოვრებაც კი გაჭირდეს (გლობალური დათბობა, ბუნებრივი რესურსების მკვეთრი შემცირება, მძაფრი რეგიონული დაპირისპირება პოლიტიკურ, სოციალურ, რელიგიურ ნიადაგზე და სხვა), რაც ჩვენი ქვეყნისათვის აშკარა საფრთხის შემცველია. ამიტომ საჭიროა მოსწავლეებს ვასწავლოთ მოულოდნელ სიტუაციაში გარკვევისა და გამოსავლის პოვნის უნარი.

საბუნებისმეტყველო დისციპლინების სწავლების მიზანია:

,,აზიაროს მოსწავლე საბუნებისმეტყველო მეცნიერების საფუძვლებს და განუვითაროს კვლევის უნარ-ჩვევები, რაც მას საშუალებას მისცემს, შეიცნოს და გაითავისოს სამყარო, ჩაერთოს საზოგადოებრივი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში, იგრძნოს პასუხისმგებლობა საკუთარი თავის, საზოგადოებისა და გარემოს მიმართ“.

ქიმიის სწავლება გულისხმობს მოსწავლის აღჭურვას იმ ცოდნითა და უნარებით, რომლებიც მათ საშუალებას მისცემს ალღო აუღოს კაცობრიობის სწრაფ პროგრესს, გამოიყენოს თანამედროვე მეცნიერებების მიღწევები, გახდეს საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი. ცოდნის პასიური მიმღებიდან მოსწავლე უნდა ჩამოყალიბდეს აქტიურ შემმეცნებლად, რომელიც შეძლებს მიღებული ცოდნა და უნარ-ჩვევები გამოიყენოს როგორც პროფესიული წინსვლისა და წარმატების, ასევე საზოგადოების სასიკეთოდ და სასარგებლოდ.

ქიმია ერთ-ერთი საბუნებისმეტყველო დისციპლინაა, რომლის შესწავლა ეხმარება მოსწავლეებს, გაიაზრონ ადგილი გარე სამყაროში, თავიანთი ნააზრევით სრულყონ და გაამრავალფეროვნონ სამყარო, ხელი შეუწყონ ბუნების დაცვას, რომლის ნაწილსაც თვითონ წარმოადგენენ.

სწორედ ამიტომ ესგ-ით გათვალისწინებული საკითხების სწავლებისას ძალიან ეფექტურად ვიყენებ სწავლების ახლებურ მიდგომებს, რომელთა მეშვეობით იზრდება მოსწავლეთა მოტივაცია, საგნისადმი ინტერესი, საქმისადმი პასუხისმგებლიანი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება. ყველა დანარჩენ სტრატეგიას შორის გამოვყოფდი პროექტებით სწავლებას.

სასწავლო პროექტი ძირითადად ოთხ ეტაპს მოიცავს:

1. იდეის ჩამოყალიბება (პროექტის დაგეგმვა);
2. მომზადება;
3. განხორციელება;
4. შედეგების წარდგენა.

პირადი პრაქტიკიდან გამომდინარე შემიძლია ვთქვა, რომ თუ პროექტ-მეთოდით პირველად ვმუშაობ კლასთან, მე ვაყალიბებ პროექტის იდეას, ვგეგმავ, ვსახავ მიზნებს, ამოცანებს მიზნის მისაღწევად და მათი გადაჭრის გზებს, რომლებსაც ვაცნობ მოსწავლეებს. ვქმნი მოსწავლეთა ჯგუფებს, ერთობლივად, მოსწავლეთა ჩართულობით ვანაწილებთ დავალებებს. პროექტის დასრულებისას მოსწავლეები აუდიტორიას წარმოუდგენენ პრეზენტაციას.

როცა მოსწავლეებს აქვთ გარკვეული გამოცდილება, ვაძლევ არჩევნის თავისუფლებას თავად ჩამოაყალიბონ იდეა, დაგეგმონ, განახორციელონ, გააანალიზონ პროექტი და მისი შედეგი, მე ვარ გვერდში მდგომი – ფასილიტატორი. გარკვეული პერიოდულობით ვხვდები მოსწავლეებს მონიტორინგისა და შეფასების მიზნით.

სანამ პროექტზე მუშაობას გადავწყვეტთ, ვფიქრობთ და ვაყალიბებთ პროექტის მიზანს, რა შედეგზე გავალთ განხორციელების შემდეგ, რა ამოცანებს დავსახავთ და როგორ გადაჭრის გზებს მოვიფიქრებთ. ვინ იქნებიან შემსრულებლები, გვეყოფა ჩვენი რესურსი თუ დაგვჭირდება დახმარება?

ყოველივეს სრულყოფილად წარმართვაში მეხმარება ჩემი მრავალწლიანი გამოცდილება, ტრენინგები, რომლებიც გავიარე, როგორც სკოლის პროფესიული განვითარების ჯგუფის წევრმა, ,,ეტვინინგის“ პროექტების მონაწილემ, შეფასების ჯგუფის წევრმა – ფასილიტატორმა.

პროექტებზე მუშაობამ, რომლებიც განვახორციელე ჩემს მოსწავლეებთან ერთად, განავითარა და გაამრავალფეროვნა ჩემი პრაქტიკა:

„წყალი და მისი ანალიზი – რა პრობლემა შეიძლება წარმოქმნას დაბინძურებულმა წყალმა“;

„მჟავა წვიმები, გამომწვევი მიზეზები, პრობლემები და გადაჭრის გზები“;

„პური და ორცხობილა, როგორი ხარისხის პურს მივირთმევთ“;

„ჰაერის დაბინძურების წყაროები, პრობლემები და მათი გადაჭრის გზები“;

„პრობლემები, რომლებიც შეიძლება წარმოიქმნას ნახშირწყალბადების მოხმარებისას“;

„ცილა, როგორც სიცოცხლის საწყისი და სიცოცხლე, როგორც ადამიანის დანიშნულება“;

„ვიტამინების როლი ადამიანის ორგანიზმისათვის – რა პრობლემები შეიძლება გამოიწვიოს მათმა ნაკლებობამ? სიჭარბემ?“;

„შოკოლადი, მისი სახები – რა სარგებლის ან ზიანის მოტანა შეუძლია ორგანიზმისათვის“;

„ღიმილი სიცოცხლეს გვიხანგრძლივებს – კბილის პასტის შედგენილობა, დამცავი ფუნქცია და პრობლემები…“;

„პრობლემები, რომლებიც შეიძლება წარმოიქმნას ნავთობის მოპოვებისა და გადამუშავების პროცესში, მათი გადაჭრის გზები“;

„პრობლემები, რომლებიც შეიძლება წარმოიქმნას ნავთობპროდუქტების გამოყენების პროცესში, მათი გადაჭრის გზები“;

„მეტალურგიული მრეწველობის განვითარება საქართველოში, მასთან დაკავშირებული პრობლემები და გადაჭრის გზები“;

„ორგანიზმისათვის საჭირო მაკრო და მიკროელემენტ მეტალების (Ca, K, Na, Mg, Fe, Zn,) მნიშვნელობა“.

წარმოგიდგენთ ახლახან განხორციელებული პროექტის გეგმას:

პრეზენტაბელურობის შეფასება

პროექტის განხორციელების პროცესში

დაკვირვების ცხრილი

პროექტის შეფასება მოსწავლეთა მიერ

1. როგორი შთაბეჭდილება დაგრჩა, ამ პროექტზე მუშაობით? რაიმე ახალი ისწავლე?

ა) ძალიან ბევრი ახალი ვისწავლე;

ბ) ვისწავლე;

გ) ნაკლებად ვისწავლე ახალი;

დ) ახალი არაფერი მისწავლია.

2. როგორი გახდა ამ პროექტზე მუშაობით ჯგუფის წევრებთან ურთიერთობა?

ა) ბევრად უკეთესი;

ბ) უკეთესი;

ბ) დარჩა ისეთივე როგორიც იყო;

დ) ურთიერთობა გაუარესდა.

3. შენთვის ნათელი იყო, საკუთარი როლი პროექტის წარმატებით განსახორციელებლად და შედეგის მისაღწევად?

ა) სრულიად ნათელი იყო;

ბ) ძირითადად ნათელი იყო;

გ) ნაკლებად იყო ნათელი;

დ) სრულიად გაურკვეველი იყო.

4. პროექტმა მიჩვენა გზა თანამშრომლობისა და ცოდნის ზრდისაკენ.

ა) სრულიად ვეთანხმები;

ბ) ვეთანხმები;

გ) ნაწილობრივ ვეთანხმები;

დ) არ ვეთანხმები.

5. როდესაც მე მხარში დგომა მჭირდებოდა, მეგობრები ყოველთვის ჩემს გვერდით იყვნენ.

ა) სრულიად ვეთანხმები;

ბ) ვეთანხმები;

გ) ნაწილობრივ ვეთანხმები;

დ) არ ვეთანხმები.

6. პროექტის შედეგებით კმაყოფილი ვარ.

ა) სრულიად ვეთანხმები;

ბ) ვეთანხმები;

გ) ნაწილობრივ ვეთანხმები;

დ) არ ვეთანხმები.

7. განსაკუთრებით რას შეაქებდი ან გააკრიტიკებდი პროექტში?

შექება:

კრიტიკა:

გამოყენებული წყარო:

• https://mastsavlebeli.ge/wpcontent/uploads/2017/01/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%A5%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%9D%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%98.pdf;
• https://ncp.ge/ – ეროვნული სასწავლო გეგმების პორტალი;
• ჟურნალი ,,მასწავლებელი“ N2, 2010 წელი;
• ჟურნალი ,,მასწავლებელი“ სპეციალური გამოშვება, 2014 წელი;
• სკოლის ბაზაზე მასწავლებელთა პროფესიული განვითარება (სატრენინგო მასალა), მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი.tpdc.ge , 2014 წელი.