ნინო ხარატიშვილის რომანის „მერვე სიცოცხლე (ბრილკას)“ შთაბეჭდილება

ერთხელ ვუყურე, როგორ ამოდიოდა თვალჩაუწვდენელი ხეობიდან არწივი. ტყვიასავით კი არ ამოიჭრა, უცებ კი არ გაფხრიწა სივრცე და ამოიტყორცნა საკუთარი დიდებულებით ფრთაშესხმული, არამედ მშვიდად, ზომიერი რხევებით, ნება-ნება ამოჰყვა ფსკერიდან ჰაერის სპირალს, ძაბრივით რომ თანდათან განივრდებოდა ხეობის ტუჩისკენ; ასე, ძაბრის ყელიდან, ჯერ ვიწრო ტალღებით, მერე ფართო და საუცხოო კამარებით ამოვიდა, ამოიზიდა და როცა ხეობის თავზე მოექცა, ანუ როცა უსასრულო სილურჯეში დაიგულა თავი, ჰაერის ტალღას მსუბუქად უბიძგა და მერეღა გაინავარდა, თავზე მეფურად გადამიფრინა და ზეცის უფსკრულში გაუჩინარდა.

რამდენჯერაც ამ კადრს ვიხსენებ, იმდენჯერვე მტკიცე რწმენა მიპყრობს, რომ მისი მოწმე შემთხვევით არ ვყოფილვარ; რომ ეს ყოველივე იმ იშვიათ სანახაობაზე დასწრებულობას ნიშნავს, რომელიც ადამიანის ცნობიერებაში რაღაცას ცვლის, ფიქრის სადინარებს ხეთქავს და ახალ სიხშირეზე გადაჰყავს…

ეს კადრი, როგორც საიდუმლო განცდა, ისე დამეუფლა ნინო ხარატიშვილის რომანის „მერვე სიცოცხლე (ბრილკას)“ კითხვისას. ზუსტად ისევე მოვინუსხე, როგორც იმ სანახაობაზე დასწრებისას. დიდი, ღონიერი არწივის უფსკრულიდან ამოსვლის თავგადასავალს გავდა ამ წიგნის კითხვის პროცესი _ მთელი ეს ონტოლოგიური დრო და ჩემი შინაგანი მდგომარეობა.

ნინო ხარატიშვილმა „მერვე სიცოცხლე“ გერმანულად დაწერა, გამოცემიდან სულ ცოტა ხანში კი ის არამხოლოდ წლის, არამედ მთელი მომდევნო დროის ბესტსელერად იქცა. ქართველი მკითხველიც დიდი ინტერესით ელოდა ამ რომანს და აი, გამომცემლობა „ინტელექტის“ და ქართული წიგნის ეროვნული ცენტრის ერთობლივი ძალისხმევით, 2019 წლის თბილისის წიგნის საერთაშორისო ფესტივალზე მისი წარდგენაც გაიმართა. რომანი ნინო ბურდულმა თარგმნა და აქვე უნდა ითქვას, რომ – ძალიან კარგად. მხატვრული ოსტატობით, დახვეწილი და ღრმაშრეებიანი ენობრივი ფორმებით, დინამიკური და ჩამთრევი თხრობის ენობრივი ადეპტი ქართულად _ ეს ყველაფერი უდაოდ მთარგმნელის დამსახურებაა და მისალოცი ამბავია მისთვისაც და ქართველი მკითხველისთვისაც, რომ თანამედროვეობის ერთ-ერთი საუკეთესო წიგნი მშობლიურ ენაზე უკვე გვაქვს.

ეს ენა კი, როგორც ყველამ იცის, ნინო ხარატიშვილისთვისაც მშობლიურია. ის ქართული ენის მხატვრული და სააზროვნო წიაღიდან „გადავიდა“ გერმანულ ენაში, როგორც ყოფიერების სახლში. ეს გადასვლა, ეს იმანენტური მიგრაცია კი იმდენად მძლავრი აღმოჩნდა, რომ მასზე მუდმივად მიუთითებენ ევროპელი კრიტიკოსები და ლიტერატორები _ ნინო ხარატიშვილის გერმანული ენა თავად ამ ენისთვისაა სიახლე, ერთგვარი „რეფრეში“, ახალი სუნთქვა, რამაც ენის შესაძლებლობების ახალი მასშტაბები წარმოაჩინა.

2018 წლის გაზაფხულზე ნინო ხარატიშვილმა წიგნისთვის „მერვე სიცოცხლე“ გერმანიაში პრესტიჟული ლიტერატურული ჯილდო _ ბერტოლდ ბრეხტის პრემია მიიღო.

სხვათა შორის, ასეთი რეაქცია ჰქონდა ნახევარ საუკუნეზე მეტის ხნის წინ ევროპას და კერძოდ, გერმანულ ლიტერატურათმცოდნეობას კიდევ ერთი ქართველის მიმართ, ვის სახელსაც ასევე უკავშირდება გერმანული ენის განახლება და აქამდე უცნობი შრეების გახსნა-აღმოჩენა _ ეს ქართველი გრიგოლ რობაქიძე გახლდათ და მასზე წერდნენ, რომ გოეთეს შემდეგ ასეთი გერმანულით არავის გამოუთქვამს აზრი და ფიქრი გერმანიაში…

რომანის „მერვე სიცოცხლე (ბრილკას)“ გამოსვლას უამრავი წერილი და გამოხმაურება მოჰყვა ევროპულ პრესაში. ბეჭდური და ინტერნეტ-მედია აღფრთოვანებული წერდა „წლის წიგნის“ შესახებ, რომელიც, „ცხელი შოკოლადის თავბრუდამხვევი გემოს“ წყალობით, საოცარ ისტორიებს მოგვითხრობს  სიყვარულსა და სიძულვილზე, კომუნიზმის აღზევებასა და ნგრევაზე; ამ რევიუებში დროის კონცეპტია ხაზგასმული და დაუფარავი აღტაცება მისი მთხრობელის, ახალგაზრდა მწერლის მიმართ, რომელმაც მეოცე საუკუნის შესახებ იმაზე მეტი რამ გვიამბო (და ისე გვიამბო), ვიდრე აქამდე ვინმე სხვამ, სხვა წიგნებში.

„მერვე სიცოცხლე“ გასული საუკუნის, ევროპის ისტორიის ვეებერთელა საგაა, სადაც საქართველო მთავარ როლს თამაშობს _ ეს ხანგრძლივი ისტორია ერთი ქართული ოჯახის _ ჯაშების ოჯახის ფონზე ვითარდება.

ამბავი 1900-იან წლებში, სიმონ ჯაშის და შოკოლადის ფაბრიკანტის ქალიშვილის ქორწინებით იწყება და 2007 წლის 7 ნოემბრის დრამატული ეპიზოდით მთავრდება. თუმცა, როგორც რომანის პირველივე ფრაზაში ვკითხულობთ, ამ ამბავს რამდენიმე დასაწყისი აქვს და საერთოდაც, ყველაფერი პირიქითაც შეიძლება, ანუ, დავიწყოთ ბოლოდან _ კერძოდ, 2006 წლიდან, როცა ერთ არც ისე მშვენიერ დღეს, ევროპაში გადაცხოვრებულ ნიცა ჯაშს მოულოდნელად ატყობინებენ საქართველოდან, რომ მისი 12 წლის დისშვილი ბრილკა, ცეკვის ანსამბლთან ერთად ევროპაში გასტროლებზე მყოფი, ამსტერდამის სასტუმროდან მარტო გამოვიდა და სადგურისკენ გაემართა, რომ გაურკვეველია, სადაა ან რა ჩაიფიქრა ობოლმა მოზარდმა…

1000 გვერდზე მეტი მოცულობის რომანში, ყოველ ახალ თავს ეპიგრაფებად საბჭოთა ლოზუნგები, დისიდენტი პოეტების და მოაზროვნეების ციტატები, პოლიტიკოსების რეპლიკები, სოციალისტური სიმღერების ტექსტის ფრაგმენტები უძღვის. „ჩვენ ბუნების წყალობას ვერ დაველოდებით, ჩვენი ამოცანაა, თვითონ მოვიპოვოთ, რაც გვჭირდება“…“ისწავლო საბჭოეთისგან, ნიშნავს ისწავლო გამარჯვება…“ „მშვიდობა, თავისუფლება, მამული და პური!..“ „ძველი საათი დროს სწორად აჩვენებს“… და ასე შემდეგ. ეს სხარტი და სიმბოლური რემარკები ტექსტს თეატრალურ ელფერს სძენს, მკითხველის წინაშე სცენებად თამაშდება დრამატული და საბედისწერო, ვნებიანი და სასტიკი, წარმოუდგენელი და რეალური ისტორია. ამ რომანს მართლაც აქვს რაღაც მაგიური, რაც კითხვის დაწყებისთანავე გიპყრობს და გითრევს და მალევე აღმოაჩენ, რომ მაყურებლის პოზიციიდან თანამონაწილეს როლში გადაინაცვლე, შენც ერთგვარი მოთამაშე ხარ, შენი ამბებით, შენი პირადი თავგადასავლით ერთვები ამ სახიფათო თამაშში, რომელიც დიდიხნის წინ კი დაიწყო, მაგრამ ჯერაც არ დამთავრებულა, თითქოს ყველაფერი ხელისგულზე დევს, ყველა კარტი გახსნილია, მაგრამ რაღაც ლაბირინთები მაინც დარჩა, მაინც არ სრულდება ადამიანის წინააღმდეგ მიმართული ეს ველური ბრძოლა, ხან თავისუფლების, დემოკრატიის, ხან იმპერიის, ხან ღმერთის და ეშმაკის სახელით…

„მერვე სიცოცხლე“ სცენაზეც დაიდგა _ ჰამბურგში, თალიას თეატრში. სპექტაკლი 2019 წლის გაზაფხულზე თბილისში, რუსთაველის თეატრშიც აჩვენეს მაყურებელს. თეატრალური დადგმა ცალკე საუბრის თემაა, მით უფრო, რომ მასზე დღემდე გაუნელებელი აღტაცებით საუბრობენ, ვინც ის თბილისში ნახა. ეს ბუნებრივიცაა _  ამ ტექსტის მაგია ყველგან შეაღწევს, დარწმუნებული ვარ, მას ფილმადაც გადაიღებენ და ის „მერვე სიცოცხლის“ კიდევ ერთი მატრიცა იქნება.

მაინც, რა არის ამ რომანის მაგიის მთავარი საიდუმლო? ის ცხელი შოკოლადი ხომ არა, რომლის რეცეპტის ბედისწერაც ჯაშების ცხოვრების საუკუნოვან თავგადასავალს განსაზღვრავს?..

ცხელი შოკოლადის მაცდუნებელი და სახიფათო არომატი მთელ წიგნში დგას  _ მისი წყალობით  მოვლენები მაგიური რეალიზმის საბურველში ეხვევა, მისი დამგემოვნებელი წამიერად წყდება რთულ და აუტანელ ყოფიერებას, ინთქმება უდროობისა და უსივრცობის  დღესასწაულში.

საგულისხმოა, რომ ამ რეცეპტის საიდუმლო მხოლოდ ქალებმა იციან _ მას შემდეგ, რაც ის შოკოლადის ფაბრიკანტმა შექმნა, მისგან მისმა ქალიშვილმა _ სტასიამ იმემკვიდრევა, სტასიასგან კი დანარჩენმა ქალებმა აითვისეს _ ზოგმა ლეგალურად და ზოგმაც უკანონოდ. მთავარი ისაა, რომ ეს რეცეპტი ყველა თაობის „ხარისხის ნიშანია“, ბედისწერის ხაზია, რომელზეც შესაშური ლოგიკით ლაგდება ერთი შეხედვით უწესრიგო და ულოგიკო სიტუაციები.

ქალები ‑ „მერვე სიცოცხლის“ უმთავრესი ძალაა. ჯაშების ექვსივე თაობაში იბადებიან სრულიად უნიკალური, მკაფიო სახასიათო შტრიხების მქონე, ძლიერი ქალები. ისინი მთელ პლანეტაზე მოგზაურობენ _ ქმრებს და შვილებს ადევნებულები, რეპრესირებულები, გადარჩენისთვის გადახვეწილები; მათი აწყვეტილი ძალა და ვნება, ზოგჯერ საკუთარი თავის წინააღმდეგაც მიმართული, აძლებინებთ იყვნენ ერთდროულად ცხოვრების შუაგულშიც და მის კიდეშიც _ როგორც მაყურებლები და დამკვირვებლები. მათი ბრძოლისუნარიანობა გადამდებია, ისინი ერთმანეთს აჩენენ და რა გასაკვირიც უნდა იყოს, მათი ეს „ექსკლუზიური გენური მუხტი“ არათუ იწრიტება, არამედ დროის სპირალის ყოველ ახალ წრეზე რაღაც ახალი ელემენტით იხსნება და ძლიერდება, სიცოცხლისთვის ყველაზე საჭირო და არსებითი ელემენტით.

სიცოცხლე _ აი, სიტყვა, რომელიც ამ გმირების, შესაბამისად _ ამ წიგნის მთავარი რელიგიაა, ფილოსოფიაა, საზრისია. მას ანტიკური შინაარსიც აქვს და ულტრათანამედროვე ხასიათიც. ამ რომანში მას ისე ეძებენ, ისე ეწაფებიან, როგორც „ირემი მწყურვალი წყაროსა წყლისასა“ (42-ე ფსალმუნი); ესაა იდეა, რომელსაც ყველა და ყველაფერი ეწირება, გენერალისიმუსის (სტალინი) და პატარა დიდი კაცის (ლავრენტი ბერია) ანტიადამიანური სისტემის მსხვერპლთაგან დაწყებული, წმინდა ადამიანური, პირადი, ოჯახური თუ ნათესაური კონფლიქტების მონაწილეებით დამთავრებული. სიცოცხლის იდეა მთელი საუკუნის იდეაა, ის ზღვრული ჭეშმარიტებაა, რომელმაც მასზე „უმაღლესი“ გამოდევნა სამყაროდან _ ღმერთი. ამ წიგნში, როგორც საუკუნის, ეპოქის ტექსტურ ანაბეჭდში, ღმერთის ადგილი არ არის. ის თითქოს პენსიაზეა გასული და ადამიანების ვნებებში აღარ ერევა, ან, უფრო ლოგიკურად თუ ვიტყვით _ ის ჯვარცმულია, დედამიწის კიდეში, ხის ჯვარზეა გაკრული და ჯერაც არავის ჩამოუხსნია, არ დაუფლავს, შესაბამისად  _ აღდგომა კიდევ დიდიხნით დაიგვიანებს…

ამ რომანში ყველა რელიგიური (ქრისტიანული) აქტი ადამიანებმა „გადმოაწყვეს“ ყოფაში, „ჭერიდან ჩამოიღეს“ ყველა საჭირო რეკვიზიტი და ცხოვრებას შეუდგნენ, თითქოს საჩვენებელ ცხოვრებას _ სად გადის მათი შესაძლებლობების ზღვარი, გინდ ბოროტებაში და გინდ სიყვარულში, ამ თამაშში კი თავად იქცნენ საკუთარი წარმოდგენის მძევლებადაც, რადგან მათდა გასაკვირად, მათივე შესაძლებლობები იმაზე იგავმიუწვდომელი აღმოჩნდა, ვიდრე ეგონათ…

სიცოცხლის დიალექტიკა თავისთავშივე შობს ნუგეშსაც და რწმენასაც, ამიტომ, ამ რომანში არის ნუგეშიც და რწმენაც, თვითონ სათაურიდან გამომდინარე, მერვე სიცოცხლე უკვე შანსია, ახალი შესაძლებლობაა, რომელიც თინეიჯერმა გოგონამ _ ბრილკამ, ცხოვრებასთან ომში უნდა გამოიყენოს, მაგრამ ამავე დროს ის საფრთხეცაა, რომელთან ბრძოლაშიც ხშირად ეს ადამიანური ნუგეში და რწმენა საკმარისი აღარაა. ამიტომ, ჩემი ფიქრით, „მერვე სიცოცხლე“ სასტიკი წიგნია, სადაც ვირტუოზული ოსტატობით ყველაზე მწარე რამ ადამიანისთვის _ სინამდვილეა აღწერილი. ეს სინამდვილე პირადად ჩემში განგაშსაც ტეხს. განგაში კი სიფხიზლის, მღვიძარების იმპულსია. სიცოცხლის ყველაზე მკაფიო გამოვლინების იმპულსი.

„მერვე სიცოცხლე“-მ ევროპელ მკითხველს საქართველო გააცნო. როგორც ვიცი, ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ ბევრს გაუჩნდა ჩვენს ქვეყანაში სტუმრობის სურვილი, ბევრი დაინტერესდა ჩვენი ისტორიით. ამ მშვენიერ ვითარებაში კი ჩვენ, ქართველებს, თვითტკბობის უფლება მაინც არ გვაქვს, რადგან თუკი ვინმემ უნდა წაიკითხოს ეს რომანი ყურადღებით, სწორედ ჩვენ. აქ ჩვენი ეთნო-და ეროვნული კარდიოგრამაა, ჩვენი ბობოქარი თავგადასავალია მოთხრობილი, ყველა (მათ შორის არასახარბიელო, არა საამაყო) ნიუანსით. ილია ჭავჭავაძის არ იყოს, „კარგი გული კი მაშინვე სცნობს, ამ სიძულვილშიც რაოდენი სიყვარულია“-ო, ზუსტად ასეთი სიყვარულითაა დანახული მთელი ჩვენი უახლესი წარსული, ის შეცდომები, „სისუსტეები“ და დანაშაულებები, რამაც ამ წარსულის ტრაგიკული ბედი განსაზღვრა და დღემდე ვიმკით მძიმე შედეგებს. უფრო სწორად, დღემდე ამ „ხასიათში“ ვართ, ამ მოცემულობებში, რადგან, როგორც ჩანს, ასეთია ჩვენი ეთნოფსიქიკა, ჩვენი უცნაური დამოკიდებულება სამყაროსთან.

ამ ტრაგიკულ აქცენტებში კი ნინო ხარატიშვილი, უპირველეს ყოვლისა, ჩვენს რუსეთთან დამოკიდებულებას გულისხმობს. ეს კონფლიქტი _ საქართველოსა და მეზობელ იმპერიას შორის _  ოქროს გასაღებია ჩვენი უახლესი ისტორიისა, მეტიც _ აწმყოსი და მომავლისაც. „მართლა ძალიან ჭკვიანურად განსაჯა მამიკო რუსეთმა, ბრილკა, როცა თავის პატარა, თავნება, ცოტა არ იყოს, თავაშვებულ შვილიკო საქართველოს ყველა სისუსტე წააქეზა და და სიძლიერედ შერაცხა, რადგან შვილმა შეიფერა, დაიჯერა, რომ მამას აჯობა ეშმაკობით, მის ძალაუფლებას დაუსხლტა, და ვერც კი შეამჩნია _ ისე ცდილობდა, მამის სიყვარული და შექება დაემსახურებინა _ როგორ იქცა ნამდვილ მეძავად“.

სხვაც ბევრი „თვალისმომჭრელი“ სიმართლე შეგეჩეხებათ, ყველაფერს კარგად უნდა დააკვირდეთ, ყველა დეტალი ამოიცნოთ და გაიაზროთ. ხომ გეუბნებით _ „მერვე სიცოცხლე“ სასტიკი წიგნია, და ეს „სისასტიკე“ ყველაზე სწორი წამალია ათასი ომით დაჭრილი ჩვენი ეროვნული თვითშემეცნებისათვის. ასეთ სიმართლეებს მხოლოდ მწერლები ბედავენ ხოლმე. მით უფრო, თუ ისინი „დისტანციიდან“ ხედავენ და აღიქვამენ მთავარ სურათს, ეს მანძილი კი სწორედ მათი მტკივნეული და საბედისწერო სიყვარულის თანაფარდია. რომანის მთავარი მთხრობელი _ ნიცა ჯაში, ავტორის ერთგვარი პროტოტიპია, და ის ბრილკასთვის მიწერილ წერილში _ მათი ოჯახის თავგადასავალში _ საკუთარი ქვეყნის, სახლის, მიწის მიმართ ამ განწირულ და ვერაფრით ჩანაცვლებულ სიყვარულზეც საუბრობს…

„მერვე სიცოცხლე“ ის რომანია, რომელზეც უამრავი რაიმეს თქმა შეიძლება და აუცილებელიცაა. მასზე ბევრი წერილი დაიწერება და ბევრი დაინტერესდება ჩვენი დროის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წიგნით, რომელიც სიცოცხლეს ყველა წამკითხველში გააგრძელებს, ვინც ამ მარადიულ ვნებებში და ომებში საკუთარ თავს ამოიცნობს, ვინც მოჯადოებული წრის გარღვევას და სამყაროში რაღაცის სიკეთისკენ შეცვლას მოინდომებს.

ვერასდროს წარმოვიდგენდი, თუ სასკოლო სპექტაკლის შესახებ პირადი გამოცდილების გაზიარების სურვილი გამიჩნდებოდა. ჯერ ერთი, რომ ჩემი სკოლის წლებიდან  სათანადო გამოცდილება არ მქონდა, ვალდებულების მოსახდელად ჩატარებული ღონისძიებები კი ქმედების სურვილს მიკლავს. არადა, სემესტრული ღონისძიებები მასწავლებლის ვალდებულებათა ნუსხას ამძიმებს და ცხოვრებას ართულებს. აი, სწორედ სიტყვა „რთული“ უნდა დავივიწყოთ, შევცვალოთ სიტყვით „სიამოვნება“ და ისე განვაგრძოთ თხრობა.

სასკოლო სპექტაკლისადმი განსაკუთრებული სიყვარული და დამოკიდებულება მასწავლებლობისას გამიჩნდა. თავიდან გაბედვა იყო ძნელი, შედეგმა კი იმდენად წამახალისა, რომ სპექტაკლები სასწავლო პროცესის განუყოფელ ნაწილად იქცა.

ნებისმიერი არაფორმალური სასწავლო აქტივობა მაშინ არის შედეგიანი, თუ ის ფორმალური სწავლების გაგრძელებაა. ამგვარი ბუნებრივი ბმა მოსწავლეებისთვისაც სტიმულის მიმცემია. ყველაფერი იმაზე მარტივია, ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია. მთავარია, სასკოლო  სპექტაკლი მასწავლებელმა სასიხარულო მოვლენად აქციოს, ერთ დიდ და განსაკუთრებულ თავგადასავლად, რომელშიც თითოეული მოსწავლე თავის როლს ასრულებს.

ბავშვებისთვის სპექტაკლი  სასწავლო აქტივობებს შორის გამორჩეული მრავალი მიზეზის გამოა:

• ახალ ცოდნას იძენენ და რადგან დასწავლა სხვადასხვა გზით ხდება, ცოდნაც უფრო მყარია;
• სპექტაკლისთვის დახარჯული დრო დაუვიწყარი ხდება და ურთიერთობებს განსაკუთრებულად ამდიდრებს;
• პრობლემების მართვას და ერთმანეთისადმი გულისხმიერ მოპყრობას სწავლობენ;
• შემოქმედებითი უნარები უვითარდებათ;
• საკუთარ შესაძლებლობების წარმოჩენის საშუალება ეძლევათ;
• და რაც ყველაზე მთავარია, ერთმანეთს უკეთესად იცნობენ და უფრო მეტად უყვარდებათ.

აქ ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ ერთი რამ: რა თქმა უნდა, თუ სწორად წარვმართავთ პროცესს. ვგულიხმობ, თითოეული მოსწავლის შესაძლებლობების გათვალისწინებას, ინდივიდუალური მიდგომის საჭიროებას და ბავშვებისთვის სიხარულის ჩუქებას.

შევეცდები ჩემი გამოცდილება თქვენც გაგიზიაროთ და ერთი კონკრეტული ნაწარმოების მიხედვით დადგმული სპექტაკლის შესახებ დაწვრილებით გიამბოთ.

თემის შერჩევა

სპექტაკლისთვის თემის შერჩევა საკმაოდ რთული და ხანგრძლივი პროცესია. პირველ რიგში, მიზნად ვისახავთ რომელიმე მწერლის შემოქმედების ახლოს გაცნობას, შემდეგ კი ვარჩევთ ერთ მთავარ თემას. მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებმა დაინახონ ბმა საკუთარ ცხოვრებასა და სპექტაკლში განვითარებულ მოვლენებს შორის.

ნორვეგიელი მწერლის, თუბიორნ ეგნერის „ილის ქალაქის“ მიხედვით სპექტაკლის დადგმის სურვილი  კითხვის პროცესშივე გამიჩნდა. მთავარ თემად შევარჩიე ერთიანობა, რითაც ილის ქალაქელები თავს დაგამახსოვრებთ. მწერალს ძალიან უყვარს თავისი ყველა პერსონაჟი და ეს სიყვარული მკითხველისთვისაც გადამდებია. თქვენც მთელი გულით შეგიყვარდებათ მოხუცი ტობიასი, პოლიციის უფროსი ბასტიანი, ვატმანი სივერსენი, დეიდა სოფიე, ციცქნა კამომილა თუ პატარა ბიჭი რემო. ქალაქის მყუდროების დამრღვევ ყაჩაღებზეც გული რომ შეგივარდებათ, მაშინ აუცილებლად დაფიქრდებით ნორვეგიული სამართლის ჰუმანურობაზე. ილის ქალაქელები სულ მღერიან – სიხარულსაც და ბრაზსაც სიმღერით გამოხატავენ, დღესასწაულებს აწყობენ, ყაჩაღების გამოსწორებას ცდილობენ, ერთმანეთზე ზრუნავენ. მეორეკლასელებისთვის ნამდვილად გადამდები აღმოჩნდა წიგნის მთავარი მუხტი, რომელმაც გვაჩუქა ამაღლებული განწყობა, მხიარულება, ურთიერთდახმარების სურვილი.

პირველი კლასის დასრულებისას მშობლებს საზაფხულო დავალებად ვთხოვე „ილის ქალაქის“ წაკითხვა. პირადი მაგალითი ყოველთვის ჯადოსნურად მოქმედებს, თან კითხვა თამაშად ვაქციეთ და პარალელურად  „წაიკითხე ჩემი წიგნის“ ფარგლებში მშობლები ბავშვებისთვის არშიებზე მინაწერებს ტოვებდნენ. ამგვარმა ქმედებამ ბავშვების ინტერესი გააღვივა და „ილის ქალაქი“ ახსნებთ დედებს, მამებს, ბებია-ბაბუებს, ზაფხულის მშვენიერ დღეებს.

ეროვნული სასწავლო გეგმა

რადგან ტექსტის მოშინაურება აუცილებელია, ამიტომ ეროვნულ სასწავლო გეგმასაც ვითვალისწინებთ და მავალმხრივ ვმუშაობთ, მაგალითად: ხმამაღალი კითხვით ტექსტს ვეცნობით, მთავარი პერსონაჟების ირგვლივ გმირის რუკას ვქმნით, ლექსიკური მარაგის გასამდიდრებლად უცხო სიტყვებს ვაკვირდებით, წინადადებებს ვადგენთ, კონკრეტულ ეპიზოდებს განვიხილავთ და ვმსჯელობთ. ასე რომ, არც სინდისის ქენჯნა შეგვაწუხებს, რომ სასწავლო პროგრამას ყურადღებას ვაკლებთ და ამასთანავე, ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით გამიზნულ შედეგებსაც მივაღწევთ.

სცენარი

სცენარის დაწერა საკმაოდ შრომატევადია. დიდი ძალისხმევა მჭირდება, რომ ერთხელაც დავჯდე, ღრმად ამოვისუნთქო და წერას შევუდგე. მერე კი ყოველივე თავისით მიედინება. სცენარის დაწერისას ვითვალისწინებთ კლასის ხასიათს, ბავშვების ასაკსა და რაოდენობას. „ილის ქალაქი“ იმდენად მსუყე ტექსტია, შეიძლება წერის პროცესმა გაგვიტაცოს და იმაზე ვრცელი სცენარი დავწეროთ, ვიდრე ამას ბავშვების ასაკი და სპექტაკლის ხანგრძლივობა გვკარნახობს,  ამიტომ სამიზნე სცენად ილის ქალაქის ერთიანობისა და ყაჩაღების ამბავი შევარჩიე. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ტექსტი  სავსეა სალომე ბენიძის მიერ თარგმნილი ლექსებით, რაც კიდევ უფრო ახალისებს წარმოდგენას და ამასთანავე, ლექსები სპექტაკლის მთავარ ღერძად ვაქციეთ.

როგორც წესი, სცენარი საჭიროების მიხედვით რეპეტიციებისას თუ როლების გადანაწილებისას დროდადრო იცვლება, რაც ასევე ბუნებრივია.

მუსიკა

მუსიკა ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ნებისმიერი სპექტაკლის დადგმისას. მისი შერჩევაც საკმაოდ ხანგრძლივი პროცესია. როგორც წესი, დახმარებისთვის მელომან მეგობრებს მივმართავ ხოლმე.

„ილის ქალაქის“ ლექსებმა მიუზიკლის დადგმის იდეა დაბადა, რომლის განხორციელებაში ჩვენი სკოლის მუსიკის მასწავლებელი დაგვეხმარა. ვიქტორიამ თითოეული ლექსისთვის მელოდია  საგულდაგულოდ შეარჩია, ლექსები მუსიკის გაკვეთილებზე  სიმღერებად გადააქცია და სპექტაკლისთვის მზადება კიდევ უფრო მხიარული გახდა. შენიშვნის სახით უნდა დავურთოთ, რომ დიდტანიანი ლექსები მეორეკლასელთათვის საკმაოდ შევამოკლეთ.

როლების გადანაწილება

ყველა ნაწარმოების თეატრალურ წარმოდგენად გადაქცევა შეუძლებელია, ამიტომ თემის შერჩევისას იმის გათვალისწინებაც გვიწევს, რამდენად შეხვდება თითოეულ მოსწავლეს როლი. „ილის ქალაქი“ ამ მხრივ განსაკუთრებული ტექსტია. ბიჭებისთვის როლები ჭარბად აღმოგვაჩნდა და გადანაწილებას დიდი ძალისხმევა არ დასჭირვებია, გოგონებისთვის კი როლების გამოგონება მოგვიწია, მაგალითად, ვირი, სპილო, თუთიყუში, ცხენი მთხრობელ პერსონაჟებად ვაქციეთ, როლები ბარათებზე ჩამოვწერეთ და შემთხვევითი შერჩევის პრინციპით გულისწყვეტა თავიდან ავიცილეთ .

რეპეტიციები

სამი კვირა დაგვჭირდა რეპეტიციისთვის. ძირითადად ქართულის გაკვეთილები დავუთმეთ, თუმცა გახანგრძლივებულის დრო და მუსიკის გაკვეთილებიც გამოვიყენეთ. როგორც წესი, რეპეტიცია უზარმაზარ ენერგიას ითხოვს, რადგან თავისუფალი გარემო ხმაურსა და არეულობას იწვევს. ერთმანეთის ლოდინიც საკმაოდ დამღლელია. ჩემი დაკვირვებით, ხმაურის გამო დარდი არ ღირს, რადგან ერთმანეთის მოსმენა და ყურება, თუნდაც ყურადღების  მოდუნების ფონზე,  თავის კვალს ტოვებს.

ყველაზე მთავარი მიზანი ამ დროს განსხვავებულ სიტუაციაში ერთად გატარებული დროა. გაკვეთილზე თუ ყურადღების მაქსიმალური დაძაბვა სჭირდებათ წერა-კითხვისთვის, სპექტაკლის რეპეტიციებისას პატარა ადამიანის სხეული თუ შინაგანი სამყარო სხვაგვარად იწყებს მომართვას.

რეკვიზიტები

განსაკუთრებული ხალისით იწყებენ ფიქრსა და მსჯელობას, როცა რეკვიზიტების შერჩევის დრო დგება. ჩვენც ერთად ჩამოვწერეთ საჭირო ნივთები: ჭოგრიტი, ტომარა, თოკი, ქოლგები, ჯაგრისები ყაჩაღების გასახეხად და კიდევ ათასი რამ. ერთი კვირით ადრე შევატყობინეთ მშობლებს და სამზადისმა განწყობაც აგვიმაღლა.

ხაზგასმით უნდა აღვნიშნო, თუ როგორი მნიშვნელოვანია მშობლების ჩართულობა რეკვიზიტების დამზადებისას თუ საჭირო ფორმების შერჩევისას. ჩვენს სპექტაკლს განსაკუთრებულ ხიბლს მატებდა პატარა გოგოს დედ-მამის მიერ დამზადებული მოხუცი ტობიასის კოშკურა და ყაჩაღების სახლი.

აფიშა, მოსაწვევი ბარათები, სტუმრები

სადღესასწაულო განწყობის შექმნას აფიშისა და მოსაწვევი ბართების დამზადებით ვიწყებთ, თან ეროვნულ სასწავლო გეგმას ვუკავშირებთ და მრავალმხრივად ვავითარებთ მოსწავლეთა უნარ-ჩვევებს (ვიზუალური მეხსიერება, სემიოტიკური აზროვნება…). მოსაწვევი ბარათების შექმნისას სწავლობენ ყურადღების გამოხატვასა და საყვარელ ადამიანებზე ზრუნვას. იმის მიუხედავად, რომ დიდ დროს სკოლაში ატარებენ, შეიძლება წლების განმავლობაში არ იცნობდნენ პარალელურ კლასელს, რომელთანაც ერთი კედელი ჰყოფთ. ასევე ყურადღების გამოჩენა სკოლის სოციუმის სხვა წევრებისადმი (დამლაგებელი, ექიმი, ბიბლიოთეკარი მანდატური, სასწავლო ნაწილი, საქმეთა მმართველი, დირექტორი) მოსწავლეთა სოციალურ პასუხისმგებლობას გაზრდის.

აფიშის დამზადების შესახებ აქვე მინდა გირჩიოთ ერთი არაჩვეულებრივი რესურსი კითხვის ეფექტური მეთოდების კრებულიდან

სპექტაკლის დღე

წიგნის მოშინაურების, რეპეტიციების, ფუსფუსისა და სასიამოვნო მოლოდინის შემდეგ სპექტაკლის დღეც გათენდა. სტუმრად მოვიწვიეთ მთარგმნელი, თამარ კვიჟინაძე. მისი არაჩვეულებრივი თარგმანი რომ არა, „ილის ქალაქი“ ასე ძალიან არ შეგვიყვარდებოდა, თან მთარგმნელისადმი მადლიერების გამოხატვა ძალიან მნიშვნელოვანია.

ახლა ვიქტორია მასწავლებლის მიერ შერჩეული მუსიკის ფონზე ვაგრძელებ წერას და იმ დღის შეგრძნებები ცოცხლდებიან. პირველ რიგში, რაც ამოტივტივებას იწყებს რვა წლის ადამიანების თვალების ბრჭყვიალი და სიცილია; შემდეგ ჩაბნელებული დარბაზიდან წამოსული დადებითი მუხტი; მერე მახსენდება ბავშვების სინქრონული ქმედებები, რომლებიც მთავარი რეპეტიციის დროსაც მიუღწევლად მეჩვენებოდა.

ვიქტორია მასწავლებლის მუსიკალური ჩართვები კიდევ უფრო მეტ დინამიკას მატებდა სპექტაკლს. მოულოდნელობებიც ვერ ავირიდეთ თავიდან, მაგრამ მე თუ მკითხავთ, ყველაზე მეტად სწორედ ამგვარი ამბები უხდება სპექტაკლს: ხან ტობიასის ჭოგრიტი დაიკარგა, ხან – დეიდა სოფიეს ჯაგრისი, ბოლოს კოშკურაც გადაყირავდა, მაგრამ ყველაფერს მარტივად გაართვეს თავი, რადგან წინასწარ სიტუაციურ ამოცანებზეც ვივარჯიშეთ და პრობლემების მართვაზეც ბევრი ვისაუბრეთ.

რაც ყველაზე მთავარია, სპექტაკლი ყველასთვის დიდ სიხარულად იქცა. ყველამ შეძლო საკუთარი თავის რეალიზება და ყველამ ერთად სტუმრებს დიდი მხიარულება ვაჩუქეთ. ბავშვები იმდენად თავისუფლები იყვნენ, რომ სცენრისა თუ მოვლენების თვალის მიდევნების პარალელურად მეც გულიანად ვიცინოდი.

ერთხელ კახა ჯამბურიამ ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტში გურამ ოდიშარიას მიერ აფხაზი მწერლის დაურ ნაჭყებიას რომანი „ღამის ნაპირი“ წარმოადგინა. იმ დღეს გავიგე პირველად გურამ ოდიშარიას „სოხუმში დაბრუნების“ შესახებაც. დავინტერესდი რომანით და მას ვერც წიგნების მაღაზიებში მივაგენი და ვერც ნაცნობ-მეგობრებში. ჩემმა აფხაზეთიდან დევნილმა სტუდენტმა მითხრა, მაგ წიგნს ვერ იშოვით, გარდაცვლილებს ატანენ ჩვენებიო… ამის გაგონებამ შემზარა. ალბათ ნობელის, გონკურის, ყველა პრესტიჟულ ლიტერატურულ პრიზზე უფრო დიდი შეფასება ესაა…

გავიდა დრო და რომანი კიდევ გამოიცა. მაშინ მივხვდი, ჩემი ნება რომ იყოს, სავალდებულოს გავხდიდი იმ აფხაზი და ქართველი მწერლების ნაწამოებებიდან თუნდაც ამონარიდების პროგრამაში შეტანას, რომლებიც ზედმეტი პათეკიტიკის, სიყალბის გარეშე აანალიზებენ მომხდარს და აუდიტორიას დააფიქრებენ თავსგადამხდარ უბედურებაზე. ერთგან „ღამის ნაპირში“ დაურ ნაჭყებია ჰყვება, როგორ უამბობს აფხაზი ბაბუა, რომელმაც ომში დაკარგა ვაჟიშვილი, შვილიშვილს ძილის წინ მგლის ამბავს, რომელსაც კლავენ. ყოველ საღამოს მგელი კვდება და მას არანაირი შანსი არა აქვს, მოვლენები სხვაგვარად განვითარდეს და გადარჩეს. ამ ამბის ალეგორია გასაგებია. მწერალს ტკივა, რომ წარმოუდგენელია წარსული თავიდან გაიმეორო და ახალ ვარიანტში დაღუპული ვაჟიშვილი ცოცხალი იყოს, ე.ი. არ დაიწყოს ომი. წარსული ისტორიას ჩაბარდა და მისი შეცვლა, ვაი რომ, აღარ შეიძლება.

ჩემი მოსწავლე თემიკო რევიშვილი საკვლევ თემას რომ ირჩევდა, შევთავაზე, გურამ ოდიშარიას „სოხუმში დაბრუნება“ აერჩია. როდესაც თემიკომ რომანი წაიკითხა, რას მერჩოდითო, მისაყვედურა. საყვედური კი იმის გამო მივიღე, რომ რომანი უმძიმესი წასაკითხია. მაგრამ უმძიმესი წასაკითხი რომანი მასში მოთხრობილი მოგონებების გამოა, თორემ ტექნიკური თვალსაზრისით, გურამ ოდიშარიამ მოახერხა, საინტერესო ლიტერატურული ექსპერიმენტის წყალობით და ნაწარმოების განსხვავებული კომპოზიციით რომანში გადმოცემული უღელტეხილზე დევნილთა გადმოსვლის უმძიმესი ისტორიები და მათი თბილისში დამკვიდრების არანაკლებად მძიმე ამბები მშვიდობიანი სოხუმის შესახებ მოგონებებით გაეგრძელებინა და ამით მკითხველი დაენდო, მისთვის კითხვის პროცესი შეემსუბუქებინა. იმის გამო, რომ თხრობა მწერლისა და მისი ახლობელ-მეგობრების, უბრალო ნაცნობების მოგონებებზეა დაფუძნებული, შემდეგ კი ამ მოგონებებს ავტორის სუბიექტური ანალიზი ენაცვლება, შეიძლება ითქვას, რომ თხრობის ამგვარი სტილი სრულიად ახალია ქართული ლიტერატურისთვის. მე ვიტყოდი, რომ კოლაჟისა და მონტაჟის რეტროსპექტივისა და უწყვეტი თხრობის მონაცვლებით ნაწარმოები საინტერესო ხდება არა მარტო დოკუმენტური ამბებით, არამედ მწერლური ტექნიკის თვალსაზრისითაც. მწერლის ღირსებად მიმაჩნია ისიც, რომ ის არსად არცერთი სიტყვით არ გამოთქვამს საყვედურს არც აფხაზების, არც ქართველი მარადიორების და არც არასტუმართმოყვარე თბილისელების მისამართით. ის ყვება ამბებს, მაგრამ არა იმიტომ, რომ ვინმე ამხილოს, არამედ იმიტომ, რომ იქვე გვერდით სიკეთეზე მოყვეს. ის ბრალდებულებსა და დამნაშავეებს კი არ ეძებს, ის დამდგარი რეალობისთვის თვალის გასწორებას ცდილობს და იმედი აქვს, რომ აფხაზეთში დარჩენილი მისი ნაცნობებიც, რომელთა შესახებაც ბევრი არაფერი იცის და ძალიან ენატრება მათი სიყმაწვილის საერთო ქალაქთან ერთად, ასევე ფიქრობენ.

გთავაზობთ თემიკოს კვლევიდან რამდენიმე მონაკვეთს (თუ რომანი არ წაგიკითხავთ, ეგებ ასე მაინც დაგაინტერესოთ და დაგითანხმოთ, წასაკითხად მისცეთ თქვენს მოსწავლეებსაც):

ომის თემა არც ისე გამოკვეთილია ქართულ მხატვრულ ლიტერატურაში. თუ არ ჩავთვლით ისტორიულ ნაწერებსა და ფოლკლორულ საისტორიო-საგმირო პოეზიას, ომის ამბები რატომღაც შედარებით უინტერესოა ქართველი მწერლებისათვის. მაგრამ მეოცე საუკუნეში ქართული ლიტერატურაც, სხვა ქვეყნების ლიტერატურების მსგავსად, აქტიურად ყვება ომის ამბებზე. მაგრამ ეს ამბები შეპირისპირებული არაა მშვიდობასთან. ამ კუთხით ჩემთვის აღმოჩენა იყო გურამ ოდიშარიას რომანი „სოხუმში დაბრუნება“, რომელშიც მონაცვლეობითაა წარმოდგენილი თბილი ფერადი მოგონებები ომამდელ მშვიდობიან სოხუმზე, ცივი ფერებმოკლებული მოგონებები ომის შემდგომ „მშვიდობიან“ თბილისზე და შავ-თეთრი ამბები მწერლისა და მისი ნაცნობების მოგონებებიდან, რომლებიც უღელტეხილზე გადმოსვლას უკავშირდება.

ომამდელი სოხუმის აღწერის დროს რომანში ჭარბობს მშვიდობიანი ქალაქისთვის დამახასიათებელი ეპიზოდები. ჩვენს გონებაში იხატება მშვიდობიანი, კოხტა, აუღელვებელი, მეგობრული და სინათლით გაბრწყინებული სოხუმი, ქალაქი, რომელიც ასეთი საყვარელი და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო, არის და იქნება არა მარტო მწერლისთვის, არამედ ბევრი ქართველისთვის. და არა აქვს მნიშვნელობა იმას, ნამყოფი ხარ თუ არა ომამდელ სოხუმში, გისეირნია თუ არა გაგრის კოპწია ქუჩებში, ხვდები, რომ ადგილები შენთვისაც მნიშვნელოვანი ხდება და იმედი გიჩნდება, რომ ეს გრძნობა საერთო გახდება არაქართველისთვისაც და იმის მოლოდინიც გიღვივდება, რომ, თუკი აფხაზი წაიკითხავს რომანს, მასაც დაწყდება გული, რომ რაღაც დიდი დაკარგა და ეს დანაკარგი მონაპოვარზე ბევრად მეტია. ეს განწყობა მკითხველს ჯერ კიდევ ტექსტის დასაწყისში ეუფლება, მაშინ, როდესაც გურამ ოდიშარია თავის სიზმრებზე გვიყვება და ამბობს, რომ ყოველთვის ესიზმრება მას სოხუმი, მაგრამ არა ომის დროინდელი, არამედ ის ძველი და ხალისიანი, ლაღი და მეგობრული სოხუმი, რომელიც მან წლების წინ იძულებით დატოვა. კითხულობ სტრიქონებს, ფურცლავ გვერდებს და აკვიატებული ფიქრი არ გშორდება: ნეტა აფხაზიც ასეა? ნეტა მასაც ესიზმრება ომამდელი ქალაქი, სადაც ქართველთა სახეები ჩანს, სადაც ქართული ხმებიც ისმის. სწორედ ამ სიზმრებში გაცოცხლებული კადრების დეტალური აღწერა გვაძლევს საშუალებას წარმოვიდგინოთ სოხუმის ერთიანი სურათი,  რათა შედგომში უკეთ გავაანალიზოთ, როგორი აშენებული და აყვავებული ქალაქი გაასწორა მიწასთან ომმა, საიდან სად აღმოჩნდა სოხუმელი ხალხი,  როგორი მოულოდნელიიყო ასობით ნაცნობისა თუ ნათესავის დაკარგვა და რამდენად შოკისმომგვრელი„საჩუქარი“ გაუკეთა მშვიდობიან მოქალაქეებს განგებამ.

ეს სწრაფი „მანევრირება“ მშვიდობასა და ომს შორის გვანახებს, თუ რაოდენ დამაბნეველი აღმოჩნდა ყველასთვის შექმნილი ვითარება. ავტორთან და რომანის პერსონაჟებთან ერთად იბნევა მკითხველიც, თუმცა მწერლის მცდელობას, გააანალიზოს მომხდარი, მიჰყვება და მასთან ერთად არ იშურებს ძალისხმევას გაარკვიოს, როგორ აღმოჩნდნენ ადამიანები ასე უცებ მშვიდობიანი ქალაქიდან ომის ეპიცენტრში. ეგებ არც ისე მოულოდნელი იყო ეს ყველაფერი, როგორც მას დაარქვეს. ეგებ არც ისე მოულოდნელი იყო, როცა სოხუმი ნანგრევებად იქცა, ბედნიერებას ჩაენაცვლა უბედურება, სიცილს გლოვა, ხალისს შიში. ძნელია პირველ ეტაპზე, ჯერ კიდევ შოკიდან ვერგამოსულმა გააცნობიერო, რომ ინგრევა არა მარტო საცხოვრებელი შენობები, დაწესებულებები, კულტურული, ისტორიული ძეგლები, ნადგურდება კულტურული მემკვიდრეობის ნიმუშები, იხოცება ხალხი, არამედ ქვებთან და აგურებთან, ადამიანების სიცოცხლესთან ერთად ირღვევა ურთიერთობები. ამიტომაცაა, რომ ამ ყველაფრის შემდეგაც ელდანაკრავი მოსახლეობის დიდი ნაწილი არ ან ვერ ტოვებს ქალაქს. ფიქრით მაინც. მათ ჯერ კიდევ აქვთ იმის იმედი, რომ ისინი შეძლებენ ქალაქის დაბრუნებას. თუმცა ეს იმედიც თანდათან ილევა. გურამ ოდიშარიას სწორედ მშვიდობიანი ქალაქის აღწერით მიჰყავს თავისი მკითხველი მთავარ სათქმელამდე: შესაძლოა, ამოიყვანო კედლები, ხელახლა ააგო ხიდები, ააშენო ნაგებობები, მაგრამ, თუ კავშირი გაწყდება, თუ ურთიერთობა დაირღვევა, ვეღარასოდეს დაბრუნდება ქალაქი. ქალაქი ხომ მარტო კედლები არ არის…

უღელტეხილის ამბები ალბათ ყველაზე უფრო მძიმედ წასაკითხია რომანში, რადგან მწერალი არ ალამაზებს სინამდვილეს, არ ინდობს მკითხველს და შემზარავ ამბებს ისე ყვება, თითქოს არც იცოდეს, რომ მის მიერ მოთხრობილ თითოეულ ტრაგიკულ ისტორიაზე დამოუკიდებელი მოთხრობა დაიწერებოდა. ავტორმა თითქმის სრული სიზუსტით გადმოგვცა ის შემაძრწუნებელი მოვლენები, რომლებიც საკუთარი თვალით იხილა და არც შეალამაზა და არც გაამძაფრა სათქმელი; მაგრამ სასტიკი ამბების ფონზე რამდენიმე ისეთი ამბავიც ჩაურთო, რომ მკითხველს ადამიანურობის რწმენა საბოლოოდ არ დაეკარგა. ეს კეთილი ამბები სინამდვილეში ამბებიც არაა, უფრო დეტალებია (მაგ. როგორ ეხმარება მოხუცი ცოლ-ქმარი ერთმანეთს სიარულისას), მაგრამ სწორედ ეს დეტალები ავსებს თხრობას ფერებით. ამ დეტალების გარეშე კომპოზიცია იმდენად დამძიმდებოდა, რომ მკითხველს თვალი/გული/გონება ისე დაეღლებოდა, ნაწარმოების გვერდზე გადადება მოუნდებოდა. თუმცა უმძიმესი ამბები ისე კარგადაა დაწერილი, რომ მკითხველი პერსონაჟებთან ერთად გრნობს გზის სირთულეს, თოვლის სუსხი ავიწყებს მის სისპეტაკეს, მგზავრების გახშირებული სუნთქვის ხმა ესმის, და ხვდება, როგორ ძნელდება სიარული. და ამ ყველაფრის ფონზე გულისმომკვლელი დეტალები: ქმარი ლოდზე გაყინულ ცოლს ნახულობს; დედას ეტლში ორი ჩვილი ეყინება, მოხუც ცოლს კიდევ უფრო მოხუცი ქმარი ხელებს უთბობს, თუმცა ქალის თვალები უკვე ზეცაშია აპყრობილი; ახალგაზრდა ვაჟი დედას გზის გაგრძელებას თხოვს, მაგრამ ძალაგამოცლილი ქალი ვაჟს არ ტოვებს და ეხუტება – ცოტახანში ორივე მათგანს გაყინულს პოულობენ… და ამ დროს ახალი დეტალი, რომელიც დეტალზე უფრო მეტია: ყაჩაღები. როცა უკვე ყველა „ბედნიერია“, როცა ყველას ჰგონია, რომ განსაცდელი დაძლია და უღელტეხილი გადალახა, ჩნდება ახალი საფრთხე – ნაძირალა ადამიანები, ყაჩაღები, რომლებიც დაღლილ-დაქანცულ ხალხს თავს ესხმიან, სიმწრით გამონატარებ ნივთებს ართმევენ ისედაც გაუბედურებულ ადამიანებს და სხვის ჭირზე აგებენ თავიანთ „ბედნიერებას“.

ომის შემდგომი თბილისი უსახური, ცივი, ნაცრისფერი, უსალმო და არასტუმართმოყვარეა დევნილთა მოგონებებში (გურამ ოდიშარია სიტყვა „დევნილის“ ნაცვლად „ლტოლვილს“ იყენებს. უცნაურია, მაგრამ ომგამოვლილი ხალხი მწარე რეალობას აწყდება: ამ ქალაქში (ისევე როგორც მთელ ქვეყანაში) მშვიდობა სუფევს. მაგრამ ვაი ასეთ მშვიდობას! მშვიდობა ხანდახან ომზე ნაკლებად საშიში არაა.

თბილისური ამბებისგან შქმნილ კოლაჟში მრავალჯერ ვხვდებით ისეთ უბედურებას, როგორიცაა სიკვდილი. ოღონდ ეს სიკვდილი ბუნებრივი სიკვდილისგან განსხვავებულია, რადგან ამ სიკვდილს თვითმკვლელობა ჰქვია. და სად ხდება თვითმკვლელობა? „მშვიდობიან“ თბილისში. ვინ იკლავს თავს? უღელტეხილგამოვლილი დევნილი, რომელსაც თითქოს აღარაფერი უნდა უკვირდეს, რომელიც განმტკიცებული უნდა იყოს ჭირში. მშვიდობიან თბილისში დევნილებს გაუსაძლისი ყოფის – უკვე ერთფეროვანი რომ გამხდარა, ულევი პრობლემების და ახალ-ახალი დამამცირებელი გასაჭირის ატანა აღარ შეუძლიათ. ახლობლებს, თუკი ასეთები შერჩათ, თვალს ვეღარ უსწორებენ და თვითმკვლელობაში ეძებენ გამოსავალს. მაგრამ დევნილთა უმეტესობას თვითმკვლელობის ფუფუნებაც კი არ აქვთ ცოლ-შვილის წინაშე დიდი პასუხისმგებლობის გამო. თბილისი მუდმივად მუქ ფერებშია აღწერილი, განსხვავებით სოხუმისგან, რომელიც დაეცა, მაგრამ მაინც არაა მწერლისთვის მუქი და სინათლითაა გავსებული. განსხვავებით სოხუმისგან, თბილისში ხდება ცუდად მოსასმენი ამბები, ხოლო სოხუმში სულ მხიარულების ხმა ისმის. შესაძლოა, ამ მხიარულებასა და სინათლეში ვერ გაარჩიეს ადამიანებმა დაპირისპირების საწყისები, მაგრამ, ასეა თუ ისე, სოხუმი მაინც უდარდელობასთან ასოცირდება დევნილების წარმოსახვაში. და ეს იმიტომ, რომ თბილისი იყო მუქი, დათრგუნული, დუხჭირი ყოფის ადგილი. ადგილობრივები ამაში უნებურად დევნილებს ადანაშაულებდნენ, დევნილები კი თბილისის მაცხოვრებლებს. სოხუმიდან თბილისამდე უღელტეხილი იყო და ეს უღელტეხილი აღმოჩნდა გამყოფი ხაზი სიხარულსა/სოხუმსა და პრობლემებს/თბილისს შორის. 

სოხუმელები, რომლებიც თბილისში ხვდებიან მწერალს, თავიანთ ამბებს ყვებიან. ეს ამბები გაფანტულია ტექსტში და მათი ფუნქციაა ზემოთ განხილული სამი ნაწილის გაერთიანება. ამ ამბების პარალელურად, ავტორი თავის ამბებსაც ყვება. ალბათ საუკეთესოა სლავიკ ლაკობასთან ერთად გატარებული დღეების აღწერა. გურამი და სლავიკა ერთად იზრდებოდნენ. ლექსების წერა მათი საერთო გატაცება იყო. უახლოეს მეგობრებს, ბევრი ისტორია ჰქონდათ გასახსენებელი, მაგრამ მათგან ერთი მიიჩნია ნარატორმა რომანში წარმოჩენის ღირსად. საწვიმარი ლაბადა, რომელზეც მეგობრებმა ყოველი მხრიდან დააწერეს საყვარელი ლექსები, აფხაზი და ქართველი თანატოლების მეგობრობის სიმბოლოდ გადაიქცა. გავიდა დრო. ლაკობასა და გურამის გზები გაიყარა. ავტორი დანანებით აღნიშნავს, რომ დღემდე არ იცის, რა ბედი ეწია მათი მეგობრობის სიმბოლოს, იმ თეთრ საწვიმარ ლაბადას. მკითხველს კი იმედი უჩნდება, რომ სლავიკ ლაკობაც იგონებს ხოლმე ამ ამბავს და მასა აქვს შენახული საწვიმარი ლაბადა. ეს მონათხრობი აერთებს ორ უმნიშვნელოვანეს კონცეპტს. ეს კონცეპტებია მშვიდობა და ომი ან აფხაზებისა და ქართველების ჯერ მეგობრობა, შემდეგ კი მათი გათიშვა. ლექსებით მოხატული ლაბადა მეტაფორაა, რომელიც სადღაც დაიკარგა და, კაცმა არ იცის, ოდესმე მოიძებნება თუ არა. როგორც ვხედავთ, ამ ისტორიას ძალიან საინტერესოდ და სიმბოლურად გადმოგვცემს მწერალი, თუმცაღა ამბავს წიგნში სულ რამდენიმე გვერდი ეთმობა. არადა მასზე დამოუკიდებელი ნაწარმოების დაწერაც შეიძლებოდა.

ნაწარმოებში თხრობას ხშირად ენაცვლება მწერლის ანალიზი. მას, ისევე როგორც მკითხველს, აინტერესებს, რამ მიგვიყვანა ომამდე. ხომ არ შეიძლებოდა რამის შეცვლა. სამწუხაროდ, პასუხი ერთია: როცა რაღაც მოხდება, მისი შეცვლა და გამოსწორება აღარ შეიძლება. აჯობებს, ხშირად დავუბრუნდეთ მომხდარს და გამომწვევი მიზეზები ვეძებოთ. ამ დროს არ უნდა შევუშინდეთ ყველაზე მწარე სიმართლესაც და თვალი გავუსწოროთ მას.

გურამ ოდიშარია რომანში საუბარს იწყებს ბოდიშის მოხდაზე და ამბობს, რომ მათ (დევნილებს) არავინ მოუხდის ბოდიშს, არავინ იგრძნობს თავს დამნაშავედ მათი უბედურების გამო. გამოსავალი მხოლოდ ისაა, რომ თავად დევნილებმა გამოიჩინონ დიდსულოვნება და ისევ ერთმანეთს აპატიონ ყველაფერი, რათა ერთმანეთთან მაინც იყვნენ მართლები მომხდარის გამო. მომხდარი კი სოხუმის დღეებიცაა და უღელტეხილის სისასტიკეც, თბილისის ულმობელი დახვედრაც და მათი ახლანდელი სიდუხჭირეც.

იქედან გამომდინარე, რომ სოხუმელმა ხალხმა და ზოგადად მთელმა საქართველომ დიდი ტკივილი გადაიტანა სოხუმის დაცემის გამო, ხალხში გაჩნდა ნოსტალგიის შეგრძნება, რამაც საფუძველი ჩაუყარა იმედის დაბადებას. დევნილები ნოსტალგიის გრძნობის შემსუბუქებას იმედით პასუხობდა. მათ სჯეროდათ და სჯერათ, რომ ერთ დღეს დაბუნდებიან სოხუმში. ამის ერთ-ერთ გამოხატულებას მაშინ ვხედავთ ტექსტში, როდესაც ვამჩნევთ, რომ ნაწარმოების მსვლელობისას სამჯერ გვხვდება ერთი და იგივე სიტყვებით დასათაურებული თავი. ამ თავების სათაური რომანის საერთო სათაურადაც აქცია მწერალმა და ამით გამოხატა საკუთარი დამოკიდებულებაც და ოპტიმისტური პროგნოზიც ყველაფრის მიუხედავად. ამ საერთო სათაურის ქვეშ მოქცეულ თავებში ძირითადად ლაპარაკია სოხუმში დაბრუნების პროცესზე, ნახსენებია სამი ტრანსპორტი: მატარებელი, გემი და თვითმფრინავი (ანუ სახმელეთო, საზღვაო და საჰაერო ტრანსპორტი). სამივე ტრანსპორტი სავსეა გახარებული და ბედნიერი ხალხით და მწერლის წარმოსახვაში ისინი მიემართებიან სოხუმისკენ. მართალია, ეს ყველაფერი მწერლის სიზმრებში და ღამეულ ზმანებებში ხდება, მაგრამ ის მაინც ოპტიმისტურ განწყობაზე აყენებს მკითხველს. მკითხველი იაზრებს თავს როლსაც „მარტოდმარტო არცერთი ფრინველი არ დაბრუნებია მშობლიურ ბუდეს. მხოლოდ ფრინველთა გუნდს შეუძლია ეს…“

საბაზო საფეხურზე მე-9 კლასში მოსწავლეები სწავლობენ მათემატიკის საკითხებს, კერძოდ –  წრფივი ფუნქცია, უნდა დაუკავშირონ ფიზიკურ სიდიდეებს და შეძლონ ახალი ცოდნის კონსტრუირება. ფიზიკის მასწავლებელი მე-9  კლასის მასალის ახსნას ხშირად მათემატიკის საკითხების შეხსენებით იწყებს. ამ შემთხვევაში სასურველია ინტეგრირებული გაკვეთილის ჩატარება. ასეთი ტიპის გაკვეთილის მიზანია, მოსწავლემ მოახდინოს ცოდნის ტრანსფერი ორ საგანს შორის.

გაკვეთილის მიზანია მოსწავლემ შეძლოს:

• წრფივი ფუნქციის ამოცნობა;
• ალგებრულად მოცემული დამოკიდებულების გამოსახვა ცხრილით და გრაფიკულად;
• მსჯელობა-დასაბუთების ხერხით ამოცანის ამოხსნა;

მოცემულ გაკვეთილზე მოსწავლეები გაიხსენებენ  წრფივ ფუნქციას, აღწერენ მსგავსებას y=kx+l და x=x₀+vt შორის, გააანალიზებენ x=x₀+vt გრაფიკებს,  გამოთქვამენ და ასაბუთებენ მოსაზრებას y=kx+l-სთვის, როდესაც k=0 ან l=0, მოახდენენ ტრანსფერს მათემატიკასა და ფიზიკას შორის და იმსჯელებენ მიღებული შედეგების შესახებ. დაასაბუთებენ, როგორ შეძლებენ მიღებული შედეგის გამოყენებას ყოველდღიურ ცხოვრებაში, რაში დაეხმარებათ მათ მიღებული ცოდნა.

ასეთი ტიპის გაკვეთილის ჩატარებისთვის რეკომენდებული ფორმაა ჯგუფური მუშაობა, სადაც მოსწავლეები შეძლებენ გუნდური მუშაობის პრინციპების გათვალისწინებასა და დაცვას. გთავაზობთ მოცემული გაკვეთილისთვის შექმნილი ბარათების ნიმუშებს.

ბარათი 1.  დააჯგუფეთ წრფივი და არაწრფივი ფუნქციები ცხრილში
1.  y=-5x                2.  y=2x-3                3. y=4-0.5x                  4. y=2/x                   5. y=x²-3                6. y= -(1/2)x+2                   7. y=15x                  8. y=x/2

ბარათი 2. y=kx+l   ფუნქციაში განსაზღვრეთ k  და l    მნიშვნელობები
1.y=2x-3      2. Y=4-0.5x             3. y=-5x                4. y=x/2                5. y= -(1/2)x+2                   6. y=15x

ბარათი 3.  ჩაწერეთ ფუნქცია გრაფიკის მიხედვით 

[მინიშნება: ჩაწერეთ y=kx+l ფუნქცია გრაფიკის მიხედვით, თუ იგი გადის წერტილებზე (0;6) და (2;0)
l=6, у=0, х=2,  ჩასვით ეს რიცხვები y=kx+l-ში, გამოთვალეთ k-ს მნიშვნელობა].

ბარათი 5. გრაფიკის მიხედვით განსაზღვრეთ სხეულის მიერ 5 წამში გავლილი მანძილი, რომელ სხეულს აქვს მეტი სიჩქარე? ერთ საკოორდინატო სისტემაში ააგეთ სიჩქარის დროზე დამოკიდებულების გრაფიკი.

ამ საკითხების განხილვის შემდეგ შეგვიძლია მოსწავლეებს შევთავაზოთ ტესტური დავალება. გთავაზოთ ასეთი ტესტური დავალების ერთ-ერთ ვარიანტს, მასწავლებელს შეუძლია თავად შექმნას მსგავსი ტესტური დავალებაც და ბარათებიც კლასის დონის გათვალისწინებითა და საკუთარი შეხედულებისამებრ.

ტესტი. წაიკითხეთ დავალება, მოიფიქრეთ და აირჩიეთ სწორი პასუხი.

ვფიქრობ, მოცემული ბარათები და ტესტური დავალების ნიმუში გამოადგებათ კოლეგებს და გაუმარტივდებათ აღნიშნული საკითხების განხილვა საგაკვეთილო პროცესში.

მსოფლიოში საგანმანათლებლო პროექტების განხორციელების ერთ-ერთი ყველაზე ინოვაციური სტრატეგიაა Skype-გაკვეთილები, რომლებიც „მაიკროსოფტის“ ექსპერტ-მასწავლებლების დახმარებით ტარდება. ისინი გვთავაზობენ პირდაპირი ტრანსფორმაციული განათლების გამოცდილებას მოსწავლებისთვის, მათ შორის – ვირტუალურ საველე ტურებს, საკლასო ოთახებს და კოლაბორაციას მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის მოსწავლეებთან.

სურვილისამებრ, შეგვიძლია ავირჩიოთ მოგზაურობის მიმართულება, თემა, მოსწავლეთა ასაკი. თემები მრავალფეროვანია: ცხოველები, ბუნება, ეკოლოგია, ჯანსაღი კვება, ისტორია და კულტურა, ლიტერატურა, ხელოვნება, მეცნიერება, ტექნოლოგიური სიახლეები და მიღწევები. შეგვიძლია, პასპორტის გარეშე ვიმოგზაუროთ მსოფლიოს გამორჩეულ მუზეუმებში, პარკებში, დავათვალიეროთ ისტორიული ღირსშესანიშნაობები.

რა არის საჭირო იმისთვის, რომ მოსწავლეებს სწავლების ეს საინტერესო სტრატეგია – Skype-გაკვეთილები შევთავაზოთ?

უპირველეს ყოვლისა, მასწავლებელი უნდა იყოს Microsoft Educator Community-ს წევრი, რისთვისაც მარტივად დარეგისტრირდებით ვებგვერდზე https://education.microsoft.com/ . აუცილებელია, გქონდეთ Microsoft-ის ან Office365-ის ანგარიში. ამის შემდეგ თქვენთვის ხელმისაწვდომი გახდება „მაიკროსოფტის“ არაჩვეულებრივი რესურსები, ონლაინკურსები და ვებინარები, ტექნოლოგიების გამოყენებით ჩატარებული საუკეთესო გაკვეთილების ნიმუშები.

როგორ დავგეგმოთ skype-გაკვეთილი?

https://education.microsoft.com/-ზე რეგისტრაციის გავლის შემდეგ მოვძებნოთ ღილაკი Skype in the Classroom.

FILTER BY+ ღილაკზე დაწკაპებით შეგვიძლია ავირჩიოთ სასურველი ქვეყანა და თემა. აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ დროის სარტყელი და მოსწავლეთა ასაკი.

ტურის შერჩევისა და ანოტაციის გაცნობის შემდეგ ვაკეთებთ განაცხადს ღილაკზე დაწკაპებით. ვნახულობთ ტურის ორგანიზატორის მიერ მითითებულ დროს და ამის გათვალისწინებით ვგეგმავთ გაკვეთილს.

Microsoft Educator Community განიხილავს ჩვენს განაცხადს, დაუკავშირდება ექსპერტ-მასწავლებელს და თანხმობის შემთხვევაში დასტურს გამოგვიგზავნის. იშვიათად ისეც ხდება, რომ ტურის ორგანიზატორი ობიექტური მიზეზის გამო უარს ამბობს გაკვეთილის ჩატარებაზე.

რა ტიპის ტექნიკური უზრუნველყოფაა საჭირო?

სკოლას აუცილებლად უნდა ჰქონდეს:

1. კარგი ინტერნეტკავშირი;
2. ვებკამერა, მიკროფონი, ხმის გამაძლიერებელი (სასურველია პროექტორიც, რომ მოსწავლეებმა დიდ ეკრანზე კარგად დაინახონ);
3. უფასო Skype ანგარიში (https://www.skype.com/en/)

თავდაპირველად შესაძლოა დაგვჭირდეს ისტ-ის მასწავლებლის დახმარება, მაგრამ დროთა განმავლობაში ეს საჭირო აღარ იქნება.

მინდა, გაგიზიაროთ „მაიკროსოფტის“ ექსპერტ-მასწავლებლების: სარა უელდონის (Sarah Weldon), ზოჰირ ზაკის (Soheir Zak) და მარკ ვუდის (Mark Wood) მიერ ვიკინგების სამყაროდან, ეგვიპტიდან და ევერესტიდან განხორციელებული Skype-გაკვეთილების ამსახველი ფოტომასალა – გაკვეთილებისა, რომლებიც დაუვიწყარ მოგონებად დარჩათ საერო სკოლა „ბინულის“ მოსწავლეებს.

Skype-გაკვეთილები განსაკუთრებით კომფორტულია უცხო ენის მასწავლებლებისთვის, თუმცა მათი ჩატარება შეუძლია ნებისმიერი სხვა საგნისა და საფეხურის მასწავლებელსაც, რომლისთვისაც პრობლემას არ წარმოადგენს ენობრივი ბარიერი. ასევე შეიძლება გაკვეთილის ინტეგრირებულად ჩატარება უცხო ენის მასწავლებელთან ერთად (თუ მოსწავლეებმა სათანადოდ იციან უცხო ენა).

თუ ენობრივ ბარიერს ვეჯახებით, შეგვიძლია დავჯერდეთ საქართველოს რეგიონებისა და დედაქალაქის მასშტაბით ჩატარებულ Skype-გაკვეთილებს. მოსწავლეები გაეცნობიან საქართველოს კუთხეებსა და ტრადიციებს, დაუმეგობრდებიან და თავიანთ გამოცდილებას გაუზიარებენ თანატოლებს. არახალია, რომ ამგვარი აქტივობები საგრძნობლად ახალისებს სასწავლო პროცესს და მოტივაციის ამაღლებას უწყობს ხელს.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოში „მაიკროსოფტის“ ექსპერტ-მასწავლებლები აქტიურად იყენებენ თანამედროვე მეთოდებით სწავლების აღნიშნულ სტრატეგიას და წარმატებით ატარებენ Skype-გაკვეთილებს როგორც უცხოელ ექსპერტებთან, ისე ქართველ კოლეგებთან თანამშრომლობით.

ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნების და განათლების თანამედროვე პარადიგმების თანახმად, სწავლების მიზანია მოაზროვნე, მაძიებელი, ახლის შემოქმედი, წიგნიერი, ინფორმირებული და პასუხისმგებლობის გრძნობის მქონე მოქალაქის ჩამოყალიბება, რომელსაც შეუძლია გადაწყვეტილებების დამოუკიდებლად მიღება, საკუთარი მიღწევების გამოყენება ახალი მატერიალური, ინტელექტუალური თუ სულიერი ღირებულებების შესაქმნელად. ეს უნარები მოსწავლეს ყველაზე უკეთ სწავლების პროცესში უვითარდება. ამიტომ, მასწავლებელი მთავარი გზამკვლევია კრიტიკული აზროვნების განვითარების გზაზე.

ვრცლად, იხილეთ ბმული:

მასწავლებლები კრიტიკული აზროვნებისთვის

„პროექტი „მასწავლებლები კრიტიკული აზროვნებისათვის“ ხორციელდება განათლების კოალიციის მიერ, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის (EWMI) ACCESS-ის პროექტის ფარგლებში“.

“შუშანიკის წამება“, ერთი შეხედვით, მარტივი ფაბულის მქონე ჰაგიოგრაფიულ თხზულებად შეიძლება მივიჩნიოთ (რადგან სამწერლობო ენაც ადვილია ამავე ჟანრის სხვა  თხზულებათაგან  განსხვავებით), რომელშიც ქვემო ქართლის გამაზდეანებული პიტიახშის, ვარსქენის, და მისი მეუღლის, ქრისტიანობისთვის თავდადებული შუშანიკ დედოფლის, ჩვეულებრივი ოჯახური დრამაა აღწერილი,  თუმცა დაკვირვებულ თვალს არ გამოეპარება მასში დაფარული ისეთი ფაქტები, რომელთა გაანალიზება ამ ამბავს ამძაფრებს და სახტადაც კი დატოვებს მკითხველს.

ტექსტის დასაწყისშივე შევნიშნე –  “შუშანიკის წამებას“ იმდროინდელი საქართველოს პოლიტიკურ და რელიგიურ ცხოვრებას თუ დავუკავშირებდი  და სიუჟეტის არეალს გავაფართოებდი, შეიძლებოდა  აბსოლუტურად განსხვავებული და საინტერესო მოვლენის წინაშე აღმოვჩენილიყავი.

“შუშანიკის წამებასთან“ დაკავშირებული არცერთი სამეცნიერო წყარო ჯერ კიდევ არ მქონდა წაკითხული, როცა ხშირად ვაპროტესტებდი  როგორც ვარსქენის, ისე  შუშანიკის გამონათქვავებსა თუ საქციელს, ზოგჯერ ვარსქენსაც კი თანავუგრძნობდი და გულში ვამბობდი, რომ შუშანიკმა გადაამეტა,  მან ეჭვიანობის გამო  ატეხა განგაში, წარამარა ამუნათებდა ღმერთს და ა.შ.

ერთი სიტყვით, გადავწყვიტეთ გადამეხვია სასკოლო პროგრამით გათვალისწინებული გზებიდან, გავცდენოდი  მის  ჩარჩოებს და მომეძებნა ტექსტში დამარხული საიდუმლოების გასაღები.

(იაკობ ხუცესი)

როგორც ვიცით, “შუშანიკის წამების“ ავტორი,  ვარსქენის კარზე დატრიალებული ტრაგედიის თვითმხილველი და ერთ-ერთი პერსონაჟი იაკობია. იგი ამბავს პირველ პირში გვიყვება: “… და მეცა, ხუცესი შუშანიკ დედოფლისა, თანა ვყვანდი ეპისკოპოსსა მას“, “ მე ვარქუ მას“, “მან მრქუა მე“ და ა.შ. აშკარაა, მას ადრეც უნდა ჰქონოდა დაწერილი რამე შუშანიკზე – გავიხსენოთ მისი სიტყვები ტექსტდიდან: “ შუშანიკ იყო მოშიში ღვთისა, ვითარცა ვთქუთ, სიყრმიდგან თვისით“. ამავე დროს, როცა იაკობი სთხოვს შუშანიკს, რაც გულში აქვს, უამბოს, რათა შემდგომში აღწეროს მისი შრომა, დედოფალს არ უკვირს მისი შემოთავაზება, ე.ი. იცის, რომ იაკობი სამწერლო საქმიანობაშიც გაწაფულია.

საინტერესოა, იაკობი დედოფალს მხოლოდ პირადი მოძღვარივით ემსახურება თუ სხვა მისიაც აკისრია პიტიახშის კარზე, მაგრამ ისე, რომ ამის შესახებ შუშანიკმაც ბოლომდე არაფერი არ იცის? დიახ, ასე გამოდის – იაკობი შუშანიკს ვახტანგ გორგასლისგან ჰყავს მიჩენილი. გავიხსენოთ, რა მალე გამოეშურა ის შუშანიკისკენ აფოცთან ერთად წმინდა კაცის მოსანახულებლად წასული, როცა დიაკონმა ვარსქენის დაბრუნება შეატყობინა. იაკობი წამოვიდა, აფოცი კი იქვე დატოვა – უნდა დაესწრო მისთვის, რომელსაც შეიძლება შეერიგებინა იგი ქმართან.

იაკობი ამ ტრაგედიაში შეიძლება უბრალო ხუცესი და პიროვნება გეგონოთ, თუმცა ეს ასე სულაც არ არის – ის ადგენს ყველა გეგმას ვარსქენ პიტიახშის კარზე. თუ უფრო შორს წავალთ, მივხვდებით, გორგასალმა კარგად იცის, ვარსქენს, ორგულსა და მოღალატეს, საქართველოში წამოწყებული ყველა ეროვნული საქმის მოწინააღმდეგეს, ირანის შაჰ პეროზის მეგობარს, ხელაღებით ვერ მოკლავს. ამიტომ მეფეს აქცენტი გადააქვს რელიგიურ კონფლიქტზე – (კონფლიქტზე ვარსქენსა და შუშანიკს შორის, ეკლესიასა და ვარსქენს შორის, ცურტაველებსა და ვარსქენს შორის) უნდა შენიღბულიყო ამ პოლიტიკური ბრძოლის არსი.

ტექსტში კარგად ჩანს, რომ გორგასლის სამეფო კარი ქართლის ეპისოპოსების საშუალებით უკავშირდება იაკობს – ესენი არიან სამოელ და იოანე ეპისკოპოსები. როგორც ვთქვით, იაკობი პიტიახშის კარის ტრაგედიის რეჟისორიცაა და  პერსონაჟიც, ის თვალს კულისებიდანაც ადევნებს შუშანიკს – განა ადვილია, აუმხედროს მოსიყვარულე მეუღლესა და ოთხი შვილის მამას?!

ვიდრე იაკობზე საუბარს გავაგრძელებდეთ, ეპისკოპოს აფოცის შესახებაც უნდა ვთქვათ: აშკარაა, მას არ ენდობა სამეფო კარი. მან არც იცის, რას ხლართავს იაკობი, არც უნდა სცოდნოდა. დიდი სიფრთხილე იყო საჭირო, იაკობზე რომ არ ეეჭვიანა.

ამ თემაზე მუშაობისას გავარკვიე, რომ აფოცი, სავარაუდოდ, სომეხი ეპისკოპოსია. ის ეკუთვნოდა ვარსქენის მომხრეთა ბანაკს. ვარსქენი მას, აშკარად, რაღაცას დაჰპირდა და ამიტომ არც მალავს შუშანიკის სახლში დაბრუნების მცდელობას. (მით უმეტეს, 21-ე საუკუნის ქრისტიანულ ეკლესია-მონასტრებში ატეხილი შფოთი და გაუტანლობა რა გასაკვირია, როცა V საუკუნის II ნახევრის საქართველოში არნახული ბრძოლა მიმდინარეობს სამღვდელოებას შორის: ერთ მხარეს არიან აფოცი, მეორე მხარეს – იაკობი, სამოელ და იოანე ეპისკოპოსები, დიაკონი, რომელსაც კვერთი ჩაარტყა ვარსქენმა, ხუცესი, რომელმაც თქვა “მტკი…“ და  “დიაკონი შინაით“). თხზულების ბოლოს ვხედავთ, რომ მთავრეპისკოპოსად სამოელი იხსენიება და რა აფოცი. ეტყობა, გორგასლის ბანაკმა გაიმარჯვა.

პიტიახშის კარზე მექრთამეობა, დაბეზღება და ჯაშუშობა ჩვეულებრივი ამბავია – იაკობის ჯაშუშია სანდო კაცი “დიაკონი შინაით“, რომელიც გაფრთხილებული ჰყავს, რომ ვარსქენის მოსვლის ამბავი მაშინვე აცნობოს. იაკობმა ჯაშუშის შეგზავნა ვარსქენის ამალაშიც მოახერხა. აქედან გამომდინარე,  გორგასლის ბანაკში უკვე იციან ვარსქენის გამაზდეანების ამბავი. ამიტომაა, რომ შუშანიკი, წინასწარმეტყველევით კი არა, პირდაპირ ეკითხება მონას, ვარსქენი “სულით ცოცხალი“ არ არისო? დესპანმაც იცის იაკობის გეგმები (არადა ყოველთვის გვიკვირდა, როგორ გაბედა მან ვარსქენის დაუკითხავად ეთქვა სიმართლე შუშანიკისთვის) და პირდაპირ უმხელს მას ყველაფერს: “ვარსქენ უვარყო ჭეშმარიტი ღმერთი!“.

(წმინდა შუშანიკი)

ტექსტში ძალიან მძაფრადაა აღწერილი შუშანიკის მდგომარეობა და განცდები : “დავარდა იგი ქუეყანასა ზედა, თავსა დამართ სცემდა და ცრემლითა მწარითა იტყოდა“ – არადა ეს ყველაფერი წინასწარდადგმულია, მისი სიტყვებიც კი: “საწყალობელ იქმნა უბადრუკი ვარსქენი, რამეთუ უვარყო ჭეშმარიტი ღმერთი და შეერთო იგი უღმრთოთა“. სასახლიდან წასვლაც ცურტაველთა ყურადღების მისაქცევად გადაწყვიტა… და ამ დროს გარბის “დიაკონი შინაით“ იაკობთან და აცნობებს, რომ სპექტაკლი უკვე დაწყებულია და სცენაზე მისი გამოსვლის დროა.

ამის შემდეგ, იაკობი ხვდება შუშანიკს. რამდენჯერაც შეხვდება, იმდენჯერ ამოწმებს მის სიმტკიცეს, რადგან თავის გაწირვა ასე ოილი ხომ არ არის?! როცა შუშანიკი დადარდიანდება, სანუგეშოც მზად აქვს იაკობს – მომავალში მოსალოდნელ პატივ-დიდებას შეახსენებს. იმდენჯერ ჰკითხა იაკობმა შუშანიკს, მტკიცედ თუ დგახარო, რომ დედოფალში პატივმოყვარეობამ იძალა, განა რა სისუსტე შემამჩნია ჩემმა მოძღვარმაო და წარბიც კი აზიდა დედოფლურად. იაკობი ხანდახან ვარსქენით აშინებს მას, რომ უკან დასახევი გზები ჩაუხერგოს. აი, ასე ამზადებს მოძღვარი შუშანიკისგან მოწამეს.

ტექსტის კითხვისას, გზადაგზა, ვრწმუნდებით, რომ შუშანიკი პრინციპული ქალი იყო, ზოგჯერ ჯიუტიც, ძალიან ამაყიც… საინტერესოა, ის თავისი გონივრული ნაბიჯებით შეგნებულად თუ არა ეწამა ქრისტიანობისთვის, როგორ შეძლო მისი “მოხელთება“ გორგასლის პარტიამ ქმართან დასაპირისპირებლად, მაგრამ ამაზე ქვემოთ ვისაუბრებთ.

(ქვემო ქართლის პიტიახში ვარსქენი.

ნახ. X კლასის მოსწავლე ლიკა დადაჰავასი)

არანაკლებ საინტერესოა, იცის თუ არა ვარსქენმა, რა ხდება მის კარზე? რა თქმა უნდა, იცის! იგი გონებამახვილი პოლიტიკოსია, ამიტომ ცდილობს, ახლოს იყოს იაკობთან, რათა გაიგოს, რა ხდება მოწინააღმდეგეთა ბანაკში. აი  ფაქტიც: შუშანიკის ცემის შემდეგ, ვარსქენი დილით სანადიროდ წავიდა. არადა მაშინვე მობრუნდა ისე, რომ არც არსად არ წასულა და იაკობს დაუწყო თვალთვალი. ამ დროს იაკობი შუშანიკთანაა, დედოფალი მას სამკაულების ვარსქენისთვის დაბრუნებაზე ესაუბრება. ამ დროს პიტიახში იბარებს იაკობს და მოულოდნელად სამკაულების დაბრუნება სთხოვს. რა ხდება? რა შუაშია სამკაულები? საქმე ისაა, რომ გორგასალი მის სასახლეშივე უთხრის ვარსქენს ორმოს, მას ისეთი კოცონი სჭირდებოდა, მთელი ქვეყანა რომ დაინახავდა – ისეთი შთაბეჭდილება გვრჩება, მეფის ბანაკს სურს, რომ ვარსქენმა მოკლას ჯვარდაწერილი კანონიერი ცოლი, თანაც დედოფალი. ვარსქენი მიუხვდა  მეფეს ამ ინტრიგნულ ჩანაფიქრს და იაკობის ხელით სასწრაფოდ ჩამოართვა ცოლს სადედოფლო სამკაულები. ამ ქმედებით ის, ფაქტობრივად, გაეყარა მას.

საგულისხმოა ისიც, რომ ვარსქენს შეეძლო ჯოჯიკი ან სხვა ერთგული პირი გაეგზავნა სამკაულების ჩამოსართმევად, თუმცა იაკობს აგზავნის, რათა მოწინააღმდეგეებმა იცოდნენ, რომ ის ცოლსაც გაეყრება, საქმეს თუ დასჭირდა. იაკობს უკლებლივ მოაქვს სამკაულები, რადგან ერთიც რომ დაეტოვებინა იქიდან შუშანიკს, ე.ი. ვარსქენს კიდევ შეიძლებოდა ჰქონოდა მისი გადმობირების იმედი. ვარსქენი ხვდება იაკობის ქმედებას, იაკობიც დარწმუნებულია, რომ ვარსქენმა იცის, ვინცაა, თუმცა არ იმჩნევს – ჯვარდაწერილ ცოლთან რელიგიური დაპირისპირება არ უნდა.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ, როგორც ზემოთ დავწერეთ, ვარსქენის კარზე მექრთამეობა და ჯაშუშობაა გამეფებული. ეს აქედანაც კარგად ჩანს: იაკობი მცველს ქრთამავს და ისე შედის შუშანიკთან. მცველი არა მხოლოდ მექრთამე, არამედ ვარსქენის ჯაშუშიცაა. ის ქრთამს იღებს, შემდეგ აყურადებს იაკობისა და შუშანიკის საუბარს და ვარსქენს გადასცემს. ეს სწორედ ის ღამეა,  როცა ვარსქენმა იაკობს დაუძახა და სამკაულები დააბრუნებინა.

დავუბრუნდეთ ტექსტის დასაწყისს – სამი დღის შემდეგ მოდის ვარსქენი სასახლეში, იქამდე სიტუაციას ზვერავს, განა არ იცის, რა ხდება მის კარზე? მასაც ჰყავს ჯაშუშები, მაგრამ პოლიტიკოსია და თავი ხელში აჰყავს. მან იცის, რომ ცოლისგან შეურაცხყოფილი ქმრის როლი უნდა ითამაშოს იაკობის დადმულ ტრაგედიაში. ვინმე სპარსმაც იცის, რომ შუშანიკი თავისი ჭკუით არ მოქმედებს და ამიტომ ურჩევს ვარსქენს, არ ატეხოს აურზაური, ვარსქენიც მოზომილად მოქმედებს.

აქ სრულდება I რაუნდი, რომელიც  იაკობმა მოიგო! ეს ის რაუნდია, შუშანიკმა ქმარი რჯულის შეცვლაში რომ დაადანაშაულა.

II რაუნდში ვარსქენი შუშანიკს შერეულ დეპუტაციას უგზავნის – ეპისკოპოს აფოცს, ძმას-ჯოჯიკს და  რძალს -ჯოჯიკის ცოლს, რომლების მის შინ დაბრუნებას ცდილობენ. ვარსქენი შუშანიკის ნებისყოფის გატეხას ცდილობს, თუმცა იცის, რომ ეს ადვილი არაა – მან შუშანიკის დაჟნებული მოთხოვნით შემოიღო სომხური ღვთისმსახურება ცურტავში ანუ ცოლმა იქით დაიყოლია. გავიხსენოთ დედოფლის სიტყვები: “მეგონა მე, ვითარმედ ის ჩემდა მოვაქცინო და ღმერთი ჭეშმარიტი აღიაროს“.

II რაუნდიც იაკობმა მოიგო, რადგან შუშანიკმა რელიგიური ბრძოლა კი არ გააგრძელა ქმართან,  პოლიტიკურად მოსისხლე მტრები ვართო, უთხრა ჯოჯიკს. თქვენც მტრები ხართო – ყველა დაადანაშაულა.

III რაუნდი სასახლეში იმართება – შუშანიკი შინ ბრუნდება: “ადგა და წარვიდა მათ თანა“. იაკობი გულისფანცქალით ელოდება მოლაპარაკების დასრულებას. პურობისას ვარსქენი სცემს ცოლს, იაკობი კი ნაწამები ქალის მოსანახულებლად მიდის მის სენაკში. მოძღვარი ამ დროს სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე გადის, მაგრამ მაინც უნდა ნახოს შუშანიკი. შედის და შეაქვს ნაზიარები პურ-ღვინო – ქრისტეს ხორცი და სისხლი – სპეციალურად მცხეთიდან გამოგზავნილი სამოელ და იოანე ეპისკოპოსების მიერ, რათა მარტვილის გზაზე შეაყენონ ის.

(სამოელ ეპისკოპოსი)

ეს ეპიზოდი ძალიან საინტერესო აღმოჩნდა  – რატომ გამოგზავნეს მათ ნაზიარები პური და ღვინო მცხეთიდან? როგორმე იაკობი ცურტავშიც იშოვიდა მათ. მაგრამ მათგან გამოგზავნილს სხვა ძალა აქვს, ეტყობა.

არა ნაკლებ  დაგვაინტერესა იმან, თუ როგორ გამოგზავნეს პურ-ღვინო ასე სწრაფად მცხეთიდან ან რა იცოდნენ, რომ მაინცდამაინც იმ დღეს აწამდებდა ვარსქენი ცოლს? ან ასე “ფარულად“ რატომ იღვწიან შუშანიკისთვის ქართლის ეპისკოპოსები: “… ჭამადი მოეძღუანა სამოელ ეპისკოპოსსა და იოვანეს, რამეთუ ფარულად იღუწიდეს და ნუგეშინის-სცემდეს“. ბოლოს დავასკვენი, რომ სიტყვა “ფარული“ კოდირებულია და იაკობსა და გორგასლის სამეფო კარს შორის ფარულ კავშირს ადასტურებს. ცხადია, ვარსქენის წინაღმდეგ იბრძვიან გორგასლის სამეფო კარი და მცხეთის საეკლესიო ცენტრი.

“შუშანიკის წამებას“ ვინც კარგად იცნობს, იცის, ტექსტში ყველა ეპიზოდი საინტერესოა. ის, რაზედაც ახლა უნდა ვისაუბროთ, ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დეტალია თხზულებაში – სინამდვილეში რა უნდა ვარსქენს და ვინაა არშუშა პიტიახში – ამ უკანასკნელის ხსენების გარეშე  საიდუმლოს ფარდა არ აეხდება:

(მეფე ვახტანგ გორგასალი)

როგორც ისტორიულადაა ცნობილი, ვახტანგ V-ის მცირეწლოვნობის გამო სახელმწიფოს დედამისი სპარსელი საგდუხტი მართავდა. მას მხარში ედგნენ დიდებულები, მათ შორის, ქართლის პიტიახში არშუშა, შემდგომში გორგასლის მოადილე. სპარსეთისგან შევიწროებულ-დაპრობილი ხალხები აჯანყებას აპირებდნენ. მათი ბელადი  სომხეთში  სომეხთა მხედართმთავარი ვარდან მამიკონიანი გახლდათ (შუშანიკის მამა), ხოლო ქართლში – არშუშა პიტიახში (ვარსქენის მამა). არშუშა და ვარდანი ნათესავები იყვენენ – არშუშას მეუღლის, ცნობილი და გავლენიანი სომხური გვარიშვილის, ანუშვრამ არწრუნის, და ცოლად ესვა ვარდანის ძმა ჰმაიკს. შაჰმა იეზდიგერ II -მ თავისთან მიიწვია არშუშა და ვარდანი, რათა აჯანყების ცეცხლი ცოტა ხნით გაენელებინა. ქართლის პიტიახში თავისთან დაიტოვა, ვარდანი კი გამოუშვა. მამიკონიანი კვლავ ჩაუდგა სათავეში აჯანყებას, რა დროსაც დაიღუპა, ხოლო მისი ოჯახი დაატყვევეს. არშუშას დიდი ძალისხმევა დასჭირდა მათ გამოსახსნელად და თავის საპიტიახშოში გამოსამგზავრებლად. აი, ამ ვითარებაში შეხვდნენ ერთმანეთს და იზრდებოდნენ ერთად არშუშასა და ვარდანის შვილები.

( ვარდან მამიკონიანი)

აქვე ორიოდე სიტყვა გვინდა ვთქვათ ვარდან მამიკონინზეც. ის სომეხთა კათალიკოს საჰაკ დიდის ქალიშვილის, საჰაკანუშის, ვაჟია. როგორც მეცნიერულად ცნობილია, მამიკონიანები არ არიან სომხები, ისინი იქ ჭანეთიდან გადასახლებულან მიზეზთა გამო.

ამავე დროს, უნდა აღვნიშნოთ, რომ იაკობი ტექსტში არსად არ ამბობს, რომ ვარდან მამიკონიანი სომეხია, წერს, რომ ის სომეხთა მხედართმთავარია და არა სომეხი მხედართმთავარი. ე.ი. წმინდა შუშანიკის სომხობა ამ ვერსიით გამოირიცხა.

დავუბრუნდეთ არშუშა პიტიახშის პიროვნების განხილვას – ისტორიული წყაროებით  ცნობილია, რომ ის იეზდიგერ II-მ 8 წლით დაიტოვა სპარსეთში, რა დროსაც გამაზდეანდა. საქართველოში დაბრუნების შემდეგ კვლავ გაქრისტიანდა და ხელი მიჰყო ქრისტიანული ეკლესია-მონასტრებისა და სალოცავ-სამარტვილეების შენებას, რასაც შუშანიკის სიტყვებიც ადასტურებს: “ … მამამან შენმან აღჰმართნა სამარტვილენი და ეკლესიანი აღაშენნა… მამამან შენმან წმიდანი შემოიხუნა სახიდ თვისა… მან ღმერთი ცათაი და ქუეყანისაი აღიარა და ჰრწმენა…“

სად არის ამ დროს ვარსქენი, როცა პოლიტიკიდან წასული მამამისი შვებას საღვთო საქმეებში პოულობს? ის არ ჩანს მეფის ამალაში, მეტიც, მას გორგასლის არცერთ ბრძოლაში არ უომია.

(სასანიდური ირანის მე-18 შაჰინშაჰი პეროზ I.

ნახ. X კლასის მოსწავლე  ლიკა დადაჰავასი )

აქვე უნდა ვისაუბროთ გორგასლის ერთი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების შესახებ, რომელსაც შეიძლებოდა უფრო განერისხებინა ვარსქენი – როცა ირანის შაჰმა ვახტანგ V თავისთან დაიბარა, მან საქართველოში დატოვა მცირეწლოვანი დაჩი, ხოლო სახელმწიფო სხვადასხვა დიდებულს ჩააბარა, მათ შორის, ქვემო ქართლი, რომელიც საეპისკოპოსო რეზიდენცია იყო, ჩააბარა სამშვილდის გამგებელ ადარნასე ერისთავს და არა ვარსქენს. ე.ი. ვარსქენი მხოლოდ ცურტავის გამგებელია, ხოლო წოდება პიტიახში მამისგან მემკვიდრეობით ერგო. რა თქმა უნდა, ეს უნდა ყოფილიყო მისი მეფისგან განდგომის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი.

აგრეთვე, 458 წელს ვახტანგ მეფე ამარცხებს ოვსებსა და პაჭანიკებს – აძლიერებს საქართველოს. არშუშა ამ დროს უკვე აღარაა მისი მოადგილე, პოლიტიკას ჩამოშორებულია და ქრისტიანულ ეკლესია -მონასტებს აშენებს, მათ შორის, როგორც ვარაუდობენ, ბოლნისის სიონს.  ვარსქენი გორგასლის ამალაში არც ახლა არ ჩანს. შეიძლება დავასკვნათ, რომ გორგასლის სამეფო კარი გამაზდეანებულ და სპარსეთში პატივდებულ არშუშასა და მის ვაჟს არ ენდობა. ამიტომ ვერ მიიღო ვარსქენმა ქართლის პიტიახშობა, არც  მეფის მოადგილეობა არ მიუღია, მას ტიტულიც დაუკნინა მეფემ და არა ქართლის, არამედ ქვემო ქართლის პიტიახშად იწოდება.  ე.ი. ვარსქენმა დაკარგა ძალაუფლება. აქედან გამომდინარე, ის გამწყრალია გორგასალზე და სწორედ ამიტომ უნდა მიემართა პეროზისთვის.

ახლა გადავინაცვლოთ 451 წელში – გორგასალმა იომა ბიზანტიაში და დაუზავდა კეისარს. სად არის ამ დროს ვარსქენი? ის ახლაც არ ჩანს მეფის ამალაში.

(მონეტა სასანიდური ირანის მე-18 შაჰინშაჰ პეროზ I -ის გამოსახულებით)

გავა ხანი და გორგასალს პეროზი თავის კარზე დაიბარებს, სადაც ის 8 წელს დაჰყოფს. ვარსქენი კი იმ დროს მიდის პეროზთან, როცა საქართველოს მეფე ჯერ კიდევ იქაა. როცა ის საქართველოში დაბრუნდა, შუშანიკი უკვე ნაწამები იყო.

ტექსტის წაკითხვისას  მრავალი შეკითხვა დამებადა, პროტესტიც, თუმცა დღემდე მაინტერესებს მიზეზი იმისა, ასე დანასისხლად რატომ გადაეკიდნენ ერთმანეთს მეფე და დიდებული. როგორც ჩანს, პეროზი აქეზებდა ვარსქენს და გორგასალს უპირისპირებდა. ვარსქენი შეცდა და საბედისწერო ნაბიჯი გადადგა – პატივმოყვარეობას ანაცვალა ქვეყანა და ეროვნული ინტერესები.

გავიხსენოთ მნიშვნელოვანი თარიღები: ვარსქენი პეროზს ეახლა 467 წელს, იქიდან წამოვიდა 468-ში, შუშანიკი პირველად აწამა 469 წლის 8 იანვარს, მეორედ – 469 წლის 14 აპრილს. დედოფალი გარდაიცვალა 475 წლის 17 ოქტომბერს. 482 წელს მზადდებოდა სომხეთის აჯანყება სპარსეთის წინააღმდეგ, ქართლი სომხეთის მხარეს იბრძოდა, ვარსქენი კი ხელს უშლიდა ამ ეროვნულ საქმეს. გორგასალმა კი ეს და შუშანიკის წამება გამოიყენა მისი მოკვლის მიზეზად.

ამ თემაზე მუშაობისას არაერთი მიზეზი გამოიკვეთა, რასაც შეიძლებოდა შუშანიკის გული აეცრუებინა მეუღლისადმი – ერთ-ერთი ვარსქენის მიერ მეორე ცოლის შერთვის ამბავია. არ გამოვრიცხავ, რომ შუშანიკმა ქმარს ასეთი დაუნდობელი ბრძოლა ეჭვიანობის გამოც გამოუცხადა. ისე, მართლა შეირთო თუ არა მან ცოლად სპარსეთის მეფის ასული, ორი ვერსია არსებობს: პირველი, პეროზი იმ დროისთვის ძალიან ახალგაზრდა იყო და გასათხოვარი ქალიშვილი არ ეყოლებოდა. სავარაუდოდ, ვარსქენმა მას ქალი მისი ჰარამხანიდან სთხოვა თავისი ამალის ერთ-ერთი დიდებულისთვის, რაც, იმდროინდელი წესებით, დიდი პატივი იქნებოდა ვარსქენისთვის.

(ვინმე სპარსი ვარსქენის საიტიახშოს კარზე.

ნახ. X-კლასელი ლიკა დადაჰავასი)

მეორე ვერსიით, შაჰმა მას თავისი სიდედრი, ავღანეთის მეფის ასული, მიათხოვა, თუმცა პიტიახშს ის ქართლში არ წამოუყვანია. ის ქართლში ახალი ცოლით არა, მაგრამ სპარსეთის ამალით კი დაბრუნდა.

მეორე მიზეზით, წინააღმდეგობა ცოლ-ქმარს შორის უნდა წარმოშობილიყო ვარსქენის მამის არშუშა პიტიახშის და შუშანიკის მამის ვარდან მამიკონიანის სპარსეთის სამეფო კარაზე გაწვევის შემდეგ შაჰ იეზდიგერდ მეორის მეფობის პერიოდში. შაჰმა ალბანეთის მთავართან ერთად ისინი აიძულა ეღიარებინათ მაზდეანობა. მხოლოდ ამის შემდეგ ათავისუფლებს სომხეთის სპასპეტს ვარდან მამიკონიანს და მძევლად იტოვებს არშუშა პიტიახშს. სომხეთში დაბრუნებულმა ვარდანმა აჯანყება მოაწყო. ბრძოლაში ბევრი დიდებული სომეხი დაიღუპა, მათ შორის,  ვარდან მამიკონიანიც და სომხეთი დამარცხდა. სპარსეთში დარჩენილი არშუშა პიტიახში განწირული აღმოჩნდა მამიკონიანის მიერ იეზიგერდ მეორისათვის მიცემული სიტყვის გატეხის გამო. ბუნებრივია, მამათა ასეთი მდგომარეობა ვარსქენსა და შუშანიკს შორის ურთიერთობას გაამწვავებდა.

ერთი მხრივ, ვარსქენის მამა გაიწირა შუშანიკის მამის მოქმედებით, რაც ვარსქენის აუცილებელ წყენას გამოიწვევდა და, მეორე მხრივ, ვარდანი სპარსელებთან ბრძოლაში დაიღუპა, რაც შუშანიკსა და სპარსეთის სამეფო კარს შორის შეურიგებელი მტრობის და მოსისხლეობის საფუძველი გახდებოდა. აქედან გამომდინარე, შაჰის კართან ვარსქენის დაახლოვება შუშანიკისათვის ქმრის მტრების მხარეს გადასვლას ნიშნავდა.

როგორც ვხედავთ, “შუშანიკის წამება“ დიდი საიდუმლოებითა და ბურუსით მოცული თხზულებაა. თითოეული “საიდუმლო“ ეპიზოდის გასაღები,  სწორად თუ მივაგნებთ,  დაუჯერებელ სიმართლეს გვიმხელს. მაგალითად, ყველამ ზეპირად იცის იაკობ ხუცესის ეს სიტყვები: “რამეთუ რაჟამს წარდგა იგი წინაშე  სპარსთა მეფისა არა თუ პატივისა მიღებისათვის, არამედ ძღუნად თავსა თვისსა შესწირვიდა მეფისა მის მიმართ უვარის ყოფითა ჭეშმარიტისა ღმრთისაითა და თაყვანის – სცემდა ცეცხლსა“. როგორც ტექსტი გვაუწყებს, ვარსქენს რჯულის შეცვლის სანაცვლოდ არანაირი წყალობა არ მოუთხოვია მეფისთვის. მაშ, რა აზრი ჰქონდა ამ ისედაც უგუნურ ნაბიჯს? მრავალი ხნის ძენბის შემდეგ სავარაუდო პასუხსაც მივაგენი – ვარსქენს მიუღია სანაცვლო წყალობა შაჰისგან და ეს ყოფილა რანი!

(V საუკუნის II ნახევრის რუკა ქართლის, რანის, ჰერეთისა და დარიალის საჩვენებლად)

გავიხსენოთ ის ეპიზოდი, როცა ვარსქენი იაკობს ეტყვის, ჰუნებთან საბრძოლველად მივდივარო: “-უწყია, ხუცეს? მე ბრძოლად მივალ ჰონთა ზედა“ – ის სამი თვის შემდეგ დაბრუნდა და გაბრაზებულმა სცემა ცოლს. საგულისხმოა, რომ ჰუნები რანში დარუბანდიდან შემოიჭრნენ, რადგან დარიალი გორგასალმა ჩაკეტა და იქ სპასპეტი ჯუანშერი დააყენა. ვარსქენი დამარცხდა ჰუნებთან და ქართლში წამოვიდა, სცემა ცოლს და ისევ საჩქაროდ წავიდა ჩორდში ჰუნების რანიდან გასარეკად. მას დაედევნა ჯოჯიკი, ჰერეთის საზღვართან დაეწია და შუშანიკის ბორკილებისგან გათავისუფლება სთხოვა. სწორედ  რანის ანუ ჩორდის მხარის იქით იყო ჰერეთი.

ვარსქენი კიდევ ერთ ეპიზოდში ახსენებს ჩორდს, როცა შუშანიკს ვირზე შესმით და იქ გაგზავნით ემუქრება. რა ესაქმება იქ, თვითონ თუ არ არის რანის მმართველი?

კიდევ ერთი დეტალი: შუშანიკი, მას შემდეგ, რაც პიტიახშმა ციხიდან გამოსვლა და შინ დაბრუნება შესთავაზა,  ვარსქენს ახსენებს:“ …შენ მომკალ და მარქუ მე: ცოცხალითა ფერხითა არა გამოხვიდე შენ მაგიერ ციხით. ხოლო აწ, უკეთუ შემძლებელ ხარ მკუდარსა აღდგინებად, პირველად დედაი შენი აღადგინე, რომელი ურდს დამარხულ არს…“

(თანამედროვე სოფ. ცურტავი – ადრე ქვემო ქართლის საპიტიახშოს ცენტრი დაბა ცურტავი,  სავარაუდოდ, აქ, ბოლნისსა და რუსთავს შორის, მდებარეობდა).

რატომ დაიმარხა ვარსქენის დედა ურდში-რანში და არა ცურტავში ქმრის გვერდით, პიტიახშთა საძვალეში? ის ხომ ვარსქენის პეროზთან გამგზავრებამდე გარდაიცვლა? გამოდის, ვარსქენს არ დაედგომებოდა ქართლში, იშვიათად ჩამოდიოდა ცურტავში, დედა რანში ჰყავდა და, რომ გარდაიცვალა, ცურტავში ვერ ჩამოასვენა. და შუშანიკის პასუხი ირონიულია, რადგან ვარსქენმა დედის ცურტავში გადმოსვენება ვერ შეძლო.

“შუშანიკის წამების“ თითოეული პერსონაჟი ინდივიდუალურია. სამწუხარო იქნებოდა, ამ თხზულებას ჩვენამდე რომ არ მოეღწია და მასში მოხსენიებული ისტორიული პირების თავბრუდამხვევი ცხოვრების შესახებ არაფერი გვცოდნოდა. განა სადმე, მსოფლიოს ხალხთა მწერლობაში, კიდევ შეხვედრილხართ ვარსქენისა და შუშანიკისთანა წყვილს? განა სადმე გინახავთ იაკობისთანა მიზანსწრაფული მოძღვარი, რომელიც დეტექტივის საიდუმლო პერსონაჟს ჰგავს? განა გსმენიათ გორგასლისთანა მეფეზე, რომელმაც 8 წელი შაჰის “საპატიო ტყვეობაში“ გაატარა, ათას მახეს უგებდნენ შინ თუ გარეთ, მაგრამ მაინც შეძლო საქართველოს გაერთიანება, რადგან მთელი სიცოცხლე ფეხზე მდგარს ეძინა სახელმწიფოს  გაერთიანებისთვის თვალმოუხუჭველს, ბოლოსდაბოლოს, “ვახტანგ მეფე ღმერთს უყვარდა“!

(წმინდა შუშანიკი)

რაც შეეხება ნაწარმოების მთავარ გმირს, შუშანიკს, ის ისეთი პიროვნული და ქცევითი ინდივიდუალურობით გამორჩევა, ხანდახან ძნელიც კი ეს თხზულება ჰაგიოგრაფიულ ჟანრს მიაკუთვნო, დედოფალი კი მხოლოდ ქრისტიანობისთვის თავდადებულ მოწამეს:

1. ის ხშირად დგამს პროვოკაციულ ნაბიჯებს (სასახლიდან წასვლა და ტახტის უპატრონოდ მიტოვება: “…და აღდგა და დაუტევა ტაძარი…“; სასახლიდან წასვლა ყურადღების მისაქცევად).
2. ხშირად ხმამაღლა ამბობს მოწამისთვის მიუღებელ სათქმელს (“უფალო ღმერთო, შენ უწყი, ვითარმედ მე გულითად სიკუდილდ მივალ“;

“… არცა მღდელთაგანი ვინ იპოვა მოწყალეი, არცა ერისკაცი ვინ გამოჩნდა შორის ერსა ამას, არამედ ყოველთა მე სიკუდილდ მიმითუალეს…“);

უკმაყოფილოა თავისი ხვედრით, რომ ქმართან შემრიგებელი ვერ იპოვა. აღსასრულის წინაც კი  უმეორებს ჯოჯიკს და არ პატიობს, რომ:  “ … არავინ იპოვა კაცთაგანი, რომელსაც აქუნდა წყალობაი და ტკივილი ჩემთვის, რომელმანმცა შეაჯერა უღმრთოსა მას საწუთროსა მეუღლესა“.  განსაკუთრებით დამაფიქრებელია მისი ეს პრაზა: “ჩემდა მარტოის არიან ჭირნი ესე“ – ანუ მოწამეობრივ მოღვაწეობას ჭირს უწოდებს.

3. შუშანიკს ენანება თავისი ახალგაზრდობა და სილამაზე და ალბათ სულაც არ არის კმაყოფილი მიკუთვნებული ხვედრით: “მან უჟამოდ ნაყოფნი ჩემნი მოისთულნა და სანთელი ჩემი დაშრიტა და ყუავილი ჩემი დააჭნო, შუენიერებაი სიკეთისა ჩემისაი დააბნელა და დიდებაი ჩემი დაამდაბლა“.
4. დედოფალი ხშირად იჩენს ადამიანურ სისუსტეს, თუნდაც მაშინ, როცა ღმერთის სურვილს გადააბრალებს თავისი შვილების გამაზდეანებას და მხოლოდ საკუთარი თავის დაცვაზე ფიქრობს: “… იყვენესვე არა ჩემნი, არამედ შენნი მოცემულნი იყვნეს. ვითარცა გნებავს, იყავნ ნებაი შენი, უფალო, და მე დამიცევ საქმეთაგან მტერისაითა“.

(წმინდა შუშანიკი შვილებთან)

ჩვენ არ გაგვკვირებია შუშანიკის მოურიდებელი მიმართვა ღვთისადმი, რადგან შვილების გამაზდეანებას მართლა არ მოელოდა. უფრო სწორად, ვერც წარმოიდგენდა, ასე თუ “დასჯიდა“ განგება.

5. შუშანიკი წმინდანის მსგავსად არ იმოსება ძაძით, პირიქით, ძვირფასი მოსასხამით ირთვება და ამ ანტიოქიური მდიდრული მოსასხამივით ლივლივებს მისი დაუფარავი სევდა დედოფლობაზე. (არც ძვირფასეულის მოშორება უნდა ყოფილიყო მისთვის ადვილი).
6. არ ასრულებს მონაზვნურ რიტუალს – არ იკვეცს თმას.
7. დადის როგორც დედოფალი და არა როგორც დედოფალყოფილი.
8. დასტირის თავის უმწეო მდგომარეობას: “მე გულითად სიკუდილდ მივალ“. უფრო სწორად,

გამუდმებით ტირის, რაც, ახალი აღთქმის მიხედვით, ქრისტიანულ მრწამსს ეწინააღმდეგება.

9. არის რაღაც არტისტული შუშანიკის სიტყვებსა და პოზაში და ეს მოწიწებას კი არ აღძრავს მის მიმართ, რასაც, ალბათ, მიელტვოდა დედოფალი, არამედ სიბრალულულს.
10. შუშანიკი პატივმოყვარეა – “ჩუენი არა ხოლო თუ დედოფალი ოდენ იყავ, არამედ ჩუენ ყოველთა ვითარცა შვილთა გუხედევდ”- ეუბნება იაკობი.ეს ფრაზა თითქოს არაფერს ამბობს, თითქოს ეფერება და ეალერსება დედოფლის პატივმოყვარეობას, მაგრამ ის, ვინც ეს ფრაზა იმ სიტუაციაში მოისმინა, ალბათ შეაძრწუნა მისმა ფარულმა აზრმა: “შენ იყავი და აღარა ხარ, შენ აღარასოდეს აღარ იქნები ჩვენი დედოფალი!“ თუმცა ასეთი კატეგორიული, განაჩენის მსგავსი დასკვნებისთვის შუშანიკს ჯერ ისეთი არაფერი გაუკეთებია. რამდენი ქალი გამოქცეულა ქმრის სახლიდან, მაგრამ მერე მიბრუნებულა ისევ, იაკობმა კი შუშანიკს უკან დასახევი გზა მოუჭრა: შენ ვარდან მამიკონიანის ასული ხარ, დედოფალი, ასეთები უკან აღარ ბრუნდებიანო.

მისი პატივმოყვარეობა ამ სიტყვებიდან იგრძნობა: “ ვარ მე მეათერთმეტე ჟამის მუშაკი“.

11. შუშანიკი ფანატიკოსიცაა – ის ხვდება, რომ გაწირეს. კი არ უღალატეს, გაწირეს. ისღა დარჩენია, ფანატიკური სიმტკიცე გამოიჩინოს(მსხვერპლი და ჯალათი ერთმანეთის პირისპირ დგანან, შემდეგ კი მსხვერპლი ხდება ჯალათი ჯალათისა).

ეროუზ დანემი წიგნში “გმირები და ფანატიკოსები“  წერს, რომ ჟანა დარკი მისმა რწმენამ კი არა, ფრანგული სამღვდელოების ინტრიგებმა აიყვანა კოცონზე. იმავე სამღვდელოებამ წმინდანადაც შერაცხაო. შუშანიკი და ჟანა დარკი ამ მხრივ თითქოს უახლოვდებიან ერთმანეთს.

იქიდან გამომდინარე, რაც “შუშანიკის წამებზე“  წავიკითხე, გავიაზრე, გავააანალიზე,  ვიმსჯელე, მასში დასმული ბევრი აქტუალური პრობლემა განვიხილე, არაერთი ნიღბიანი და უნიღბო (თუმცა აქ უნიღბოს ნაკლებად იპოვით) პერსონაჟი გავიცანით, შევიცანი თვით შუშანიკის სამყარო და მხატვრული სახე, დავრწმუნდი ყველაზე მთავარში, რამაც განსხვავებული თვალით დამანახა ეს დიდმოწამე – მას ძალიან უყვარდა ქმარი და თანაც ისე, რომ სიკვდილი აირჩია – თვითონ თუ მოკვდებოდა, ვარსქენიც დაემხობოდა. მისთვის უთუოდ მომხიბვლელი იქნებოდა იდეა ერთად სიკვდილისა.

ქალის შეუმცდარმა ალღომ უკარნახა, რომ ვარსქენსაც ისევ უყვარდა, უყვარდა და იტანჯებოდა. ამდენად, შეეძლო  ჯოჯოხეთური ცეცხლი წაეკიდებინა მისთვის, რადგან ჯერაც არ გამოუგონია კაცს წამება ამაზე უმაღლესი. ეს კი მისი – ქალის გამარჯვება იყო. ახლა უკვე რწმენისთვის სიკვდილიც ეადვილებოდა.

დაბოლოს, ამ ტრაგედიის მწვერვალი  ამ სიტყვებში გამოვხატე: შუშანიკი იმათ ბედ-იღბალს, ვინც ადრე უყვარდა, ღმერთს აბარებს : “ღმერთმან მოგიტევნინ“, ვარსქენს? ვარსქენს არა, ვარსქენს თავისთვის იტოვებს, ვარსქენთან ერთად კვდება!

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ქართული ლიტერატურის სახელმძღვანელო, X კლ.
2. “ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია“, IX კლ.
3. “შუშანიკის წამება“, თბ. უნივერსიტეტის გამომცემლობა, რედ. ლ.მენაბდე, 1978 წ.
4. “იაკობ ხუცესის “წამებაი წმიდისა შუშანიკისი“, შ. ონიანი,1978 წ.
5. “შუშანიკის წამება“, ნ. ჯანაშია, 1980 წ.
6. “შუშანიკის წამება“, ნ. ჯანაშია, 1983 წ.
7. “ვინ რისთვის აწამა შუშანიკი?“, ო. გოჩელაშვილი, 2000 წ.
8. “იაკობ ხუცესის “შუშანიკის წამება“, თ. ჭეიშვილი, 1983 წ.
9. “შუშანიკის წამება“, რ. ბარამიძე, 1978 წ.
10. ვარსქენ პიტიახშის, შაჰ პეროზისა და ვინმე სპარსის გამოსახულებები შექმნილია შპს. სკოლა “ლამპარის“ X კლასის მოსწავლე ლიკა დადაჰავას მიერ.

„რა ვუყოთ, მასწავლებელი

დღეს არა ფასობს ჩვენშია!

თუმცა ხსნა ჩვენის ერისა

მხოლოდ და მხოლოდ თქვენშია.

სული გასუქდეს ბევრით სჯობს,

ვიდრე გასუქდეს ლეშია!”

ვაჟა-ფშაველა

თანამედროვე მასწავლებელთა უმრავლესობა გადასცემს ინფორმაციას რომელიმე საგანში, წერს დაწვრილებით გეგმას, სვამს კითხვებს, აფასებს მოსწავლეებს… მოკლედ, ჩვეულებრივი რუტინაა…

ინფორმაციის გადაცემა სულაც არ არის სწავლების საბოლოო მიზანი. ყოველთვის ვთვლიდი, რომ კარგი მასწავლებელი კონკრეტული საგნის ცოდნის გადაცემით მოსწავლეს გადასცემდა უფრო დიდ ცოდნას, ასწავლიდა ცხოვრებას, ასწავლიდა ფიქრს და ცოდნით უადვილებდა ცხოვრებისეულ კითხვებზე პასუხის გაცემას.

მერე და მერე უფრო რთული კითხვებიც მოდის, მაგრამ ესეც ბუნებრივია… მე-10 საფეხურზე ვერ ახვალ, თუ დანარჩენი არ გაიარე… და რაც გაიარე, სჯობს, დაწვა ყველა, რომ უკან აღარასდროს მობრუნდე!  მხოლოდ წინ (ანუ საკუთარი თავის სიღრმეში) რომ იარო!

მასწავლებლის საქმიანობა სამყაროს ყველაზე მისტიკური პროცესია… ზოგჯერ მასწავლებელი ასწავლის ცოდნით, ზოგჯერ – თავისი ცხოვრებით, კონკრეტული მაგალითებით და არა დიდაქტიკითა და თითის ქნევით…

მეც მყავდნენ უნივერსიტეტში ისეთი მასწავლბლები, რომლებისგანაც ბევრი მივიღე… თან ისე ბუნებრივად, რომ ამას მაშინ ვერც ვაცნობიერებდი…. გადის წლები და თითოეულ მათგანს მერე საკუთარ თვისებებში პოულობ, როგორ განუმეორებელ ელემენტებს, რომლებისგანაც შენი პიროვნება შედგება.

ერთი ასეთი მასწავლებელი იყო ჩემს ცხოვრებაში სულხან-საბა ორბელიანის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ენის კათედრის პროფესორი, კოლეგა და თანამშრომელი, ლეო კვაჭაძე.

ინტერვიუ, რომელიც მინდა მკითხველს შევთავაზო, 2008 წელს ჩავწერე, საიუბილეოდ, როცა ბატონ ლეოს 100 წელი შეუსრულდა და აქვე შემოგთავაზებთ უცხოელი და ქართველი კოლეგების მილოცვების ტექსტსაც, რათა სრულად დაინახოთ დიდი მასწავლებლისა და მეცნიერის, ლეო კვაჭაძის, პიროვნება, რომლის სახელმძღვანელობიდან დღემდე სწავლობდნენ და სწავლობენ თანამედროვე ქართულ ენას მოსწავლეებიც და სტუდენტებიც.

გარიჟრაჟიდან დაბინდებამდე

– ბატონო ლეო, მაქვს პატივი, საუკუნის მეცნიერს მივმართო და გკითხოთ, როგორია სამყარო თქვენი გადასახედიდან? ფსიქოლოგიურად თუ იცვლება რამე, თუ „გული არასოდეს ბერდება“?

– ადამიანის თვალთახედვა ასაკთან ერთად იცვლება. სიბერე სიკვდილ-სიცოცხლის გაყრის მაახლოებელი მაცნეა. თუ რა ტკივილიანია მოხუცებულობა, ამის ნათელსაყოფად დავიმოწმებ ჩვენს დიდ წინაპართა გამონათქვამებს: „მე გარდასრულვარ, სიბერე მჭირს, ჭირთა უფრო ძნელია“ (შოთა), „სიბერე ყველა ჭირზე უფრო ძნელი ჭირია“(ილია), „ამ ჭირისჭირმა სიბერემ შეჭამა გული, ტვინია, არ მოსდევს ღონე, არც მუხლი, რომ მით მოვიკლა ჟინია“ (ვაჟა).

დავსძენ, რომ მოხუცებულობა ერთპიროვნული სასამართლოცაა, სადაც ბრალმდებელი, ბრალდებული, დამცველი და მოსამართლე ერთი და იგივე პიროვნებაა.

– გაიხსენეთ თქვენი ბავშვობა, სიჭაბუკე, თქვენი პირველი ნაბიჯები მეცნიერებაში… როდის და როგორ დაიწყო ეს ყველაფერი?

– თუ როდის და როგორ დაიწყო ჩემი პირველი ნაბიჯები მეცნიერებაში, რთული თემაა, რადგანაც იგი დაკავშირებულია იმ გულშემზარავ ფაქტებთან, რომლებიც საქართველოში XX საუკუნის I ნახევარში მოხდა.

ჩემი ბავშვობის სამი წელი დამოუკიდებელ და თავისუფალ საქართველოში გავატარე. 1921 წელს საქართველოს დიდი უბედურება დაატყდა თავს. „თეთრი დათვის“ მე-11 არმიამ „სასახელო“ ქართველთა თანაგრძნობითა და გვერდში დგომით დაიპყრო საქართველო. საქართველოს „საამაყო“ შვილმა სერგო ორჯონიკიძემ მოსკოვს აცნობა, რომ „თბილისზე ფრიალებს საბჭოთა ხელისუფლების წითელი დროშა“. წუხდნენ უფროსები და ვწუხდით ჩვენც, ბავშვები. 1923 წელს ობოლაძემ გურიაში სისხლის ტბა დააყენა და ზოგის სახლიც დააწვევინა თავის რაზმელებს. გოგია ღლონტმა მოკლა ობოლაძე და ხელისუფლებამ საპასუხოდ 91 პატრიოტი პატიმარი დახვრიტა, მათ შორის, ერთ-ერთი სკოლის გამგე თუ მასწავლებელი, გვარად თარგამაძე. მას მოჰყვა 1924 წლის აჯანყების დამარცხება და ხელისუფლების მიერ აჯანყებულთა ხოცვა-ჟლეტა, შორაპნის სადგურში ვაგონებში გამოკეტილ პატრიოტთა დახვრეტა. გვესმოდა, ილიას დისშვილი, ვაჟას, კიტა აბაშიძის შვილები დახვრიტესო. მეზობლებმა სთხოვეს ორჯონიკიძეს, ვაჟას შვილს ნუ გასწირავთ დასახვრეტადო. პასუხი იყო გულშემზარავი: ვაჟას შვილი კი არა, თვითონ ვაჟა რომ იყოს, იმასაც დავხვრეტთო.

აი, ასეთი საშინელი ამბები გვესმოდა ცხრაწლედის მოსწავლეებს, რამაც მტრულად და სიძულვილით განგვაწყო მოსწავლეთა უმრავლესობა ხელისუფლების მიმართ. დასახელებულ ფაქტებს შორის პირადად ჩემთვის მნიშვნელობა ჰქონდა შემდეგს: მამაჩემს თოფი არ სჭერია ხელში, მაგრამ აჯანყებულთა თანამგრძნობი იყო, მოხსნეს მასწავლებლობიდან. ზემო სვანეთში წავიდა და იქ განაგრძო პედაგოგიური მოღვაწეობა.

ცხრაწლედის მე-8 კლასის მოსწავლე ვიყავი, 1925 წლის გაზაფხულზე სკოლის ეზოში ორი უფროსკლასელი მოვიდა ჩემთან, შემომთავაზეს, რომ ახალგაზრდა მარქსისტთა არალეგალური ორგანიზაციის წევრი გავმხდარიყავი. დავეთანხმე… ჩეკამ გაიგო ამ ორგანიზაციის არსებობა, ზაფხულში რამდენიმე ვაჟი მოწაფე დაგვაპატიმრეს, წაგვიყვანეს ოზურგეთში (ლანჩხუთი და ჩოხატაური ოზურგეთის მაზრაში შედიოდა), დაგვაცალკევეს და ჩეკას კამერებში ჩაგვსვეს… არ დავუკითხივარ. 33 დღე ვიჯექი ოზურგეთის ჩეკაში და გამათავისუფლეს. ჩემი ლანჩხუთში დარჩენა აღარ შეიძლებოდა. ძმამ წამომიყვანა თბილისში, ჩავირიცხე თბილისის მე-2 ცხრაწლედის მე-9 კლასში.

1926 -30 წლებში ვსწავლობდი უნივერსიტეტში, 1928 წელს დააპატიმრეს ჩემი ძმა და 6 წლით გადაასახლეს ციმბირში. სტიპენდიას მაშინ სწავლის მიხედვით არ უნიშნავდნენ სტუდენტებს, მოთხრობილი თავგადასავლისა და ძმის რეპრესირების გამო ჩემთვის სტიპენდიის დანიშვნა და ასპირანტურაში ჩარიცხვა გამოირიცხა, მიუხედავად იმისა, რომ კარგად ვსწავლობდი. თბილისში ფეხი ვერ მოვიკიდე. სადაც მივედი, ყველგან უარით გამომისტუმრეს და რაიონში წასვლას მირჩევდნენ. ასეც მოხდა, წავედი ზემო სვანეთში. ერთ წელიწადს მშობლიური სოფლის – ლახამულის არასრული საშუალო სკოლის დირექტორი ვიყავი, სამ სასწავლო წელს – მესტიის პედაგოგიური სასწავლებლის გამგე. ვასწავლიდი რამდენიმე საგანს.

1936 წელს განათლების სამინისტრომ (მაშინ კომისარიატმა) დააკმაყოფილა ჩემი თხოვნა და გამათავისუფლა პედსასწავლებლის სასწავლო ნაწილის გამგის თანამდებობიდან და დამნიშნა ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად თბილისის 55-ე საშუალო სკოლაში. იმედი მომეცა, რომ ასპირანტურაში ჩავირიცხებოდი, მაგრამ ჩვენს ოჯახს უბედურება დაატყდა თავს (1937 წელს ძმა ისევ დააპატიმრეს) და იმედი გამიცრუვდა.

1959 წელს დაიბეჭდა აკაკი შანიძის „ქართული ენის გრამატიკა“. 1944 წელს თბილისის პირველი საშუალო სკოლის შენობაში ჩატარდა ქართული ენის სახელმძღვანელოების გარჩევა. დასახელებულ გრამატიკაზე მოხსენების დაწერა მე დამევალა. მოხსენებამ კარგი შთაბეჭდილება დატოვა და განათლების სამინისტრომ შემომთავაზა, ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოების კონტროლიორ-რედაქტორად მემუშავა სახელმწიფო გამომცემლობაში სკოლაში გაკვეთილების დატოვებით. დავთანხმდი, კარგი სამუშაო იყო და რაღაც იმედი მომეცა, რომ უმაღლესი სასწავლებლის ასპირანტი გავხდებოდი. ეს იმედიც გამიცრუვდა და რატომ: ერთ კვირა დღეს შინ ვკითხულობ რომელიღაც სახელმძღვანელოს და ვიღაცამ დარეკა, გავაღე კარი, იდგა ერთი სახელგატეხილი ფილოლოგი. ოთახში რომ შევედით, თვალებს აქეთ-იქით აცეცებდა, რაღაც წიგნი მთხოვა და წავიდა. გამიკვირდა და ვერ ამეხსნა, რისთვის მოვიდა ჩემთან. ბიძამისს ჩემზე მეტი წიგნი აქვს და რატომ იმასთან არ მივიდა, თუ მართლა წიგნი უნდოდა-მეთქი. მართლაც, გავიდა ორი კვირა და დილით თავს დამადგა სამი კაცი, ერთი ახალგაზრდა ჩეკისტი და ორი – ხანშიშესული. დაჯექიო, – მიბრძანა ჩეკისტმა, წიგნებს დაუწყო ბურჯგნა. ორი წიგნი აიღო და წაიღო. წამიყვანეს იმ ავადსახსენებელ ორგანოში, სადაც „უსაზღვრო პატივისცემით“ გამიმასპინძლდნენ და მხოლოდ 5 დღის შემდეგ გამათავისუფლეს.

იმ ხანებში თბილისის უნივერსიტეტში ადგილი გაჩნდა ასპირანტურაში ქართული ენის სპეციალობით. მოვიკრიბე ძალა და შევიტანე განცხადება. კონკურენტი არავინ იყო. ქართულ ენაში გამომცადეს აკაკი შანიძემ და ვარლამ თოფურიამ. ბატონმა აკაკიმ მითხრა, სომხური ენა უნდა ისწავლოო. ეს ნათქვამი ჩემთვის საბედისწერო გახდა. ორი თუ სამი დღის შემდეგ უნივერსიტეტის დერეფანში რექტორის კაბინეტის მახლობლად მხვდება სომხური ენის სპეციალისტი, რომლის მიმართ პატივისცემით ვიყავი განმსჭვალული. მკითხა, როგორაა საქმეო. ვუპასუხე: გამოცდები ყველა საგამოცდო საგანში ჩავაბარე და უკვე ასპირანტი ვარ-მეთქი. არ მოულოცავს. საუბრისას ისიც ვუთხარი, რაც ბატონმა აკაკიმ მითხრა (სომხური უნდა ისწავლოო!). მერედა, ვისთან უნდა ისწავლოო? თქვენზე უკეთესი ვინ არის-მეთქი? ეს რომ ვუთხარი, საშინლად გაბრაზდა და თქვა: „ახლავე შევალ პრორექტორთან (რექტორი არ იყო თბილისში)“, ბატონო, არ დამღუპოთ, არ დამღუპოთ-მეთქი… მაგრამ არ მისმინა და შევიდა პრორექტორთან (ხაჭაპურიძესთან). გავიდა რამდენიმე დღე და მეუბნებიან, ასპირანტურაში არა ხარ ჩარიცხულიო. რა უნდა მექნა? ჩარხი უკუღმა დატრიალდა და მისი წაღმა გადმომტრიალებელი ვერავინ აღმოჩნდა.

შემდეგ დაიწყო II მსოფლიო ომი. 1942 წლის შეთქმულთა შორის იყო ერთი ჩემი უახლოესი მეგობარი, ძმასავით საყვარელი ზურაბ მისაბიშვილი.

ერთ-ერთ შეთქმულს, რომელთანაც ჩემი ურთიერთობა სალამს არ გასცილებია, გამომძიებელ მარქაროვისათვის მიუცია ჩვენება, რომ ლეო კვაჭაძე ზურაბმა ჩააბა შეთქმულებაშიო და დამაპატიმრეს. 1942 წლის სექტემბერში ამიერკავკასიის სამხედრო ტრიბუნალმა გაგვასამართლა 33 ბრალდებული. სამხედრო ტრიბუნალმა 17 ბრალდებულს (მათ შორის, ჩემს მეგობარს) დახვრეტა მიუსაჯა.

პატიმრობიდან განთავისუფლების შემდეგ დავინიშნე თბილისის მე-8 საშუალო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად. 1944-47 სასწავლო წლებში ვიყავი თბილისის ქალთა მე-7 საშუალო სკოლის სასწავლო ნაწილის გამგე, თან ვასწავლიდი ქართულ ენასა და ლიტერატურას.

1945 წელს ჩავირიცხე პედაგოგიურ მეცნიერებათა ინსტიტუტში ასპირანტად ქართული ენის სწავლების მეთოდიკის სპეციალობით. 1948 წელს დავამთავრე ასპირანტურა და 1949 წელს დავიცავი საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: „რთული წინადადების სწავლების თანამიმდევრობა“ და მომენიჭა პედაგოგიკურ მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო წოდება. აქვე დავსძენ იმასაც, რომ ამავე პერიოდში იწყება ჩემი პედაგოგიური მოღვაწეობა უმაღლეს სასწავლებელში.

– როგორ შეაფასებდით მეცნიერების დღევანდელ მდგომარეობას, რას თვლით, რა უნდა გაკეთდეს და როგორ, რომ ქართული გრამატიკული აზროვნება ჩიხში არ შევიდეს… როგორც სინტაქსის აღიარებულ მკვლევარს, როგორ წარმოგიდგენიათ ამ დარგის თანამედროვე პრობლემატიკა და განვითარება?

– მეცნიერების თანამედროვე მდგომარეობა რომ სათანადოდ შეფასდეს, ამისთვის საჭიროა დეტალურად ვიცნობდე ყველა შრომას, რომლებიც ბოლო წლებში გამოიცა. რაც ჩვენთვის არის ცნობილი, იმის მიხედვით შეიძლება ითქვას, რომ დამაკმაყოფილებელია, ოღონდ ერთი მოკრძალებული შენიშვნა მაინც გვაქვს: კარგი იქნება საკითხების განხილვა მაღალფარდოვანი ენით არ დამძიმდეს და უცხოურთან მიმართებაში ზომიერება დავიცვათ. რაც შეეხება სინტაქსის საკითხებს, სასურველად მიმაჩნია, სათანადო დონეზე წარიმართოს ტექსტის სინტაქსის საკითხების შესწავლა, რაც რამდენადმე გათვალისწინებულია ჩვენი სინტაქსის ბოლო გამოცემაში, რომელიც მალე იხილავს დღის სინათლეს.

– ვიცი, რომ ამჟამადაც განუწყვეტლივ მუშაობთ სინტაქსის საკითხებზე, კერძოდ, რომელია ეს საკითხები?

– საქართველოში პრედიკატულ განსაზღვრებაზე საუბარი ჩვენი გამოკვლევით დაიწყო. თანდათან გამოიკვეთა და დაზუსტდა მისი თავისებურება ქართულ ენაში. დადგინდა, რომ იგი წინადადების დამოუკიდებელი წევრია, რომელიც შემასმენლის მეწყვილეა და ბრუნვასა და რიცხვში ეთანხმება პირმიმართ წევრს. თუ შემასმენელი ერთპირიანი ზმნით არის გადმოცემული, სახელობითში დგას და ეთანხმება ქვემდებარეს ბრუნვასა და რიცხვში, ორპირიანი გარდაუვალი ზმნით გადმოცემულ შემასმენელთან – სახელობითში ან მიცემითში; ორპირიანი გარდამავალი ზმნით გადმოცემულ შემასმენელთან – პირველი სამი ბრუნვიდან ერთ-ერთში. გამოყენების სიხშირითა და სიზუსტით სხვადასხვაობა შეინიშნება ახალი და ძველი ქართული ენის მიხედვით, ეს საკითხი განხილული გვაქვს ჩვენს შრომებში. ზოგმა შემთხვევამ ინტერესი აღძრა, გამოგვერკვია, თუ როგორი ვითარებაა ამ მხრივ საშუალ ქართულში. ამას მიეძღვნა შემდეგი გამოკვლევები: პრედიკატული განსაზღვრება „ვეფხისტყაოსანში“; პრედიკატული განსაზღვრება „ვისრამიანში“; პრედიკატული განსაზღვრება „ამირანდარეჯანიანში“.

გარდა დასახელებულისა, დაიწერა ვრცელი გამოკვლევა შემდეგი სახელწოდებით: პრედიკატული განსაზღვრების შესწავლის ისტორიიდან. ვფიქრობთ ამ ნაშრომების გამოქვეყნებას.

ამჟამად ვმუშაობ ავტობიოგრაფიულ წიგნზე „გარიჟრაჟიდან დაბინდებამდე“. ერთ თვეში ალბათ დავამთავრებ.

– თქვენ ბრძანდებით აგრეთვე გამორჩეული პედაგოგი, რომელიც ყოველთვის ფიქრობს იმ გზებსა და მეთოდებზე, რომელთა მეშვეობით ცოდნა მყარად მივა მსმენელამდე… იქმნება უამრავი ახალი სახელმძღვანელო, მათ შორის, ქართულ ენაშიც… როგორ ფიქრობთ, არის პრინციპულად ახალი მიდგომა გრამატიკის სწავლებისას, თუ უბრალოდ, ინტერპრეტაციებია და სხვა არაფერი, თუ გამოარჩევდით რომელიმე სახელმძღვანელოს ამ მხრივ…

– იყო დრო, როცა ვფიქრობდი იმ გზებსა და მეთოდებზე, რომელთა მეშვეობით ცოდნას ადვილად დაეუფლებოდნენ ახალგაზრდები. შეძლებისადაგვარად განვახორციელე კიდეც საშუალო სკოლის V-IX კლასების ქართული ენის სახელმძღვანელოებში, რომლებიც 1964 წლიდან გამოდის (დროდადრო მნიშვნელოვანი ცვლილებებით).

რაც შეეხება სხვათა სახელმძღვანელოებს, მათგან ზოგიერთს ვიცნობ და ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ ისინი უფრო სამუშაო წიგნებია, ვიდრე სახელმძღვანელოები.

– ბატონო ლეო, ამას წინათ, კერძო საუბარში გაიხსენეთ, რომ ახლაც გული გტკივათ იმის გამო, 6 წლის ასაკში კაკლის ხეს რომ ქვა ესროლეთ კაკლის ჩამოსაგდებად და იქიდან კი მკვდარი ჩიტი ჩამოვარდა… ვიცი, რომ თქვენს ცხოვრებაში ბევრი მძიმე და ემოციური წუთი იყო…

ახლა კიდევ რას გაიხსენებდით? მინდა, რომ სასიამოვნო წუთებიც გაიხსენოთ…

– ჩემი ბავშვობის პერიოდიდან ბევრი რამ მახსოვს, რაც არავისთვის არ მითქვამს, დროდადრო წამოყოფს ხოლმე თავს და არ მავიწყდება, მრავალთაგან გაგიმხელთ ორ შემთხვევას:

ოთხი თუ ხუთი წლისა ვიყავი. ერთ საღამოს, დაბინდებისას, რაღაც შემთხვევის გამო ნაღვლიანი შევედი ოთახში… მარტო ვარ… მივუჯექი თუნუქის ღუმელს და ყოფნა-არყოფნის საკითხმა შემაშფოთა. ვარ და აღარ ვიქნები! სიკვდილ-სიცოცხლის პრობლემამ ამატირა. ცრემლმა ლოყები დამისველა, მინდა დავწყნარდე, მაგრამ როგორ? თავი ოდნავ იმით დავიმშვიდე, რომ ეს სატკივარი მარტო მე არ მეხებოდა და მას, სხვებსავით, მეც უნდა შევურიგდე-მეთქი. სოფელში ჭაღარა მოხუცები იყვნენ, სანამ მათსავით გავხდები, დიდი დრო გავა-მეთქი. ავდექი, ლოგინს მივაშურე, დავწექი და დავიძინე.

ერთი შავი ცხენი გვყავდა – დაბალი, ჩასუქებული. შვიდი თუ რვა წლისამ ჰამაშში (ადგილის სახელია სოფელ ლახამულაში) ფაფარში ხელჩაკიდებულმა, გავაჭენე. ცხენი მოულოდნელად გაჩერდა და მე ზღართანი გავადინე, ცოტათი დავიჟეჟე, მაგრამ ტკენით არაფერი მტკენია. ცხენს კი იმ ადგილიდან ფეხი არ მოუცვლია. მივედი, შევაჯექი და შინ მშვიდობით მიმიყვანა. მახსოვს, ძალიან გამიკვირდა, რატომ არ დაიძრა, როცა ჩამომაგდო.

სასიხარულო და სასიამოვნო ბევრი განმიცდია ბავშვობისას და შემდეგაც. მე ტკბილად ვიგონებ მოწაფეობის ხანას, უნივერსიტეტში გამოცდების წარმატებით ჩაბარებას. ბატონ ივანე ჯავახიშვილს, უნივერსიტეტიდან რომ გააძევეს, გამოცდა შინ, თავის სამუშაო მაგიდასთან ჩავაბარე. დღესაც ვგრძნობ იმ სითბოსა და სიამოვნებას, რაც მაშინ განვიცადე. შემდეგ იყო დაოჯახება, შვილების შეძენით გამოწვეული სიხარული… დამსახურებული მასწავლებლისა და მეცნიერის დამსახურებული მოღვაწის წოდებათა მონიჭება, სახელმწიფო პრემიის მიღება და სხვა.

– ბატონო ლეო, რა არის თქვენი ყველაზე დიდი სათქმელი, რომელსაც გაგვიმხელდით ახლა?

– ყველაზე დიდი სათქმელი, სატკივარი ამჟამად საქართველოს ბედ-იღბალია. ჩვენი ერის ისტორია სისხლითა და ცრემლით იწერებოდა. სამწუხაროდ, ახლაც ასე იწერება. ერი გადაურჩა კატასტროფის მომასწავებელ ქარტეხილებს, შეინარჩუნა თავისთავადობა, ეროვნული სული და მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობა. დღევანდელი მდგომარეობა კი შემაშფოთებელია… ძმათა შორის მტრობა და შური, ცილისწამება, სკამებისთვის ბრძოლა და ბილწსიტყვაობაა. განუკითხაობა მძლავრობს. ყოველივე ეს ღირსეულ მამულიშვილთა სატკივარია. ნათქვამია, კაცი იმედით ცხოვრობსო. ვიმედოვნებ, რომ ჩვენი ნიჭიერი ერი ყველაფერს გაისიგრძეგანებს, გონიერება გაიმარჯვებს, დაჭრილი ეროვნული სული განიკურნება.

– დიდი მადლობა, ბატონო ლეო, საინტერესო და გულისხმიერი საუბრისათვის, ბავშვობის საიდუმლოს გამხელისათვის, იმისთვის, რომ არსებობთ ამ ქვეყანაზე და თქვენი სამუშაო ოთახიდან ისევ სიკეთის და სიყვარულის მსახურად რჩებით… იმისთვის, რომ თქვენ თქვენი ცხოვრებით, შრომითა და მოღვაწეობით ნამდვილი ნიმუში და მაგალითი ბრძანდებით გარშემომყოფთათვის, კოლეგებისთვის, ახალგაზრდებისთვის…

მილოცვები

ღვაწლმოსილი მეცნიერი

ქართული ენის დიდ მოამაგეს, თვალსაჩინო მეცნიერსა და საზოგადო მოღვაწეს, პროფესორ ლევან (ლეო) კვაჭაძეს 100 წელი შეუსრულდა. თავისი სამეცნიერო, პედაგოგიური და საზოგადოებრივი საქმიანობით მან ღირსეულად განაგრძო და დღესაც აგრძელებს სახელოვანი მასწავლებლების – აკაკი შანიძის, გიორგი ახვლედიანის, ვარლამ თოფურიას და სხვათა გზას.

60 წელზე მეტია, რაც ბატონი ლევანი ინტენსიურ სამეცნიერო მუშაობას ეწევა. ნაყოფიც ამ მუშაობისა მეტად შთამბეჭდავია – რამდენიმე მონოგრაფია და ასზე მეტი სხვა გამოკვლევა ქართული ენათმეცნიერების საგანძურში.

ქართული ენის გრამატიკული სტრუქტურა პროფ. ლ. კვაჭაძის კვლევა-ძიების ძირითადი მიმართულებაა. განსაკუთრებულია მისი ღვაწლი თანამედროვე ქართული ენის სინტაქსის შესწავლის საქმეში. ყველა ის ძირითადი საკითხი, რაც სინტაქსთან დაკავშირებით დაისმის, მეცნიერის გამოწვლილვითი და საფუძვლიანი ანალიზის საგანია: იქნება ეს მარტივი თუ რთული წინადადების აგებულება, წინადადების ტიპები თუ წინადადების წევრები… ამასთან, სათანადო ყურადღება ეთმობა სინტაქსის სწავლების საკითხებს.

სინტაქსის სფეროში ჩატარებული კვლევის შედეგები შეჯამებულია პროფ. ლ. კვაჭაძის ცნობილ მონოგრაფიაში „თანამედროვე ქართული ენის სინტაქსი“, რისთვისაც ავტორს დამსახურებულად მიენიჭა საქართველოს სახელმწიფო პრემია.

აქვე უნდა აღინიშნოს უმაღლესი სასწავლებლებისათვის განკუთვნილი სახელმძღვანელო „ქართული ენა“, რომლის რამდენიმე გამოცემამ სამეცნიერო საზოგადოების მაღალი შეფასება დაიმსახურა.

სრულიად განსაკუთრებულია პროფ. ლ. კვაჭაძის როლი ქართული ენის გრამატიკის სასკოლო სახელმძღვანელოების შექმნის საქმეში. მის მიერ აკად. ა. შანიძესთან და პროფ. ი. იმნაიშვილთან ერთად შექმნილი სახელმძღვანელოები წლების განმავლობაში აძლევდა მოსწავლეებს ქართული ენის აგებულების საფუძვლიან ცოდნას.

პროფ. ლ. კვაჭაძე ქართული საშუალო და უმაღლესი სკოლის გამორჩეული პედაგოგია. იგი მრავალი წლის განმავლობაში მოღვაწეობდა საშუალო სკოლაში, როგორც ქართული ენისა და ლიტერატურის საუკეთესო მასწავლებელი, ხოლო შემდეგ, 60 წლის განმავლობაში, როგორც ქართული უმაღლესი სკოლის გამორჩეული ლექტორი. ბატონ ლევანს სავსებით სამართლიანად აქვს მოპოვებული მოსწავლეების, სტუდენტებისა და კოლეგების გულწრფელი პატივისცემა და სიყვარული.

პროფ. ლ. კვაჭაძეს ფრიად ნაყოფიერი საქმიანობისათვის მინიჭებული აქვს საქართველოს მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწისა და რესპუბლიკის დამსახურებული მასწავლებლის წოდება.

დასაფასებელია პროფ. ლ. კვაჭაძის მართალი და მტკიცე მოქალაქეობრივი პოზიცია, რომელსაც ის ავლენს ცხოვრების ყოველ ეტაპზე.

ვუსურვებთ ბატონ ლევანს კიდევ მრავალი წლის სიცოცხლეს, მხნეობასა და ნაყოფიერ ცხოვრებას.

არნ. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი

ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა და კულტურის კვლევების ფაკულტეტის პროფესორები

ივანე ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარული ფაკულტეტის პროფესორები

ბატონო ლეო!

მთელი სულითა და გულით გილოცავთ ამ უაღრესად მნიშვნელოვან საიუბილეო თარიღს – დაბადების 100 წლისთავს. თქვენ ბრძანდებით ამჟამად ქართული ენათმეცნიერების ნესტორი. ჩვენ ყველას გვეამაყება, რომ ქართველ მეცნიერთა შორის მტკიცე ბურჯად დგახართ ცოცხალი მემატიანე ქართული ლინგვისტური სკოლისა, ქართული ენის გრამატიკის ცნობილი მკვლევარი, რომელიც წარმატებით უთავსებთ ერთმანეთს ნაყოფიერ სამეცნიერო და აქტიურ პედაგოგიურ მოღვაწეობას.

მინდა, დიდი მადლობა მოგახსენოთ თქვენი ღვაწლისათვის ქართული მეცნიერებისა და ქართველი ერის წინაშე. მოწიწებით გიხრით თავს და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სახელით კიდევ ერთხელ მოგილოცავთ საუკუნოვან საიუბილეო თარიღს, გისურვებთ სიმხნევეს, ჯანმრთელობასა და კიდევ დიდხანს, დიდხანს სიცოცხლეს!

თამაზ გამყრელიძე

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტი, აკადემიკოსი

ბატონო ლეო!

გ. წერეთლის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის მთელი კოლექტივი, განსაკუთრებით კი აღმოსავლურ ენათა ტიპოლოგიის განყოფილება, დიდი სიხარულით გილოცავთ საუკუნოვან საიუბილეო თარიღს! თქვენ ბევრი ჩვენგანის მასწავლებელი და უფროსი კოლეგა ბრძანდებით. განუზომელია თქვენი ღვაწლი ქართული გრამატიკული აზრის ჩამოყალიბებისა და განვითარების საქმეში. თქვენთან ყოველი შეხვედრა, თქვენი ყოველი სიტყვა თუ შენიშვნა დაუვიწყარი და სასარგებლოა თითოეული ჩვენგანისათვის. მთელი გულით გვიხარია, რომ დღევანდელი მოლოცვის შესაძლებლობა გვაქვს და ვიმედოვნებთ, რომ კიდევ არაერთხელ მოგილოცავთ საიუბილეო თარიღებს.

დიდი სიყვარულითა და უღრმესი პატივისცემით,

ინსტიტუტის თანამშრომელთა სახელით,

გიორგი სანიკიძე

გ.წერეთლის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის დირექტორი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

ეთერ სოსელია

აღმოსავლურ ენათა ტიპოლოგიის განყოფილების გამგე, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

ბატონო ლეო!

ჩემო ძვირფასო და საყვარელო, გამორჩეულო!
ვარ ამაყი, როგორც კოლეგა,
ვარ ამაყი, როგორც თანამემამულე,
ვარ ამაყი, როგორც ერთი ახლობელთაგანი,
ამაყი და ბედნიერი ვარ იმით, რომ 100 წელი შეგისრულდათ.
გმადლობთ იმისთვის, რომ ყოველთვის გიყვარდათ ადამიანი.
ღმერთი გფარავდეთ!

მარად თქვენი გუჩა კვარაცხელია

ძვირფასო ბატონო ლეო!

როგორ მოგილოცოთ თქვენი, კავკასიელისთვისაც კი უჩვეულო, დაბადების დღე, რომლითაც თქვენს ძველ თანამოღვაწეს, აკაკი შანიძეს, წარმატებით ჰბაძავთ? რადგან შესაბამისი თამადისეული სიტყვა არ ვიცი, უბრალოდ გეტყვით, რომ ჩვენ, ენათმეცნიერებს, ძალზე გვიხარია, ჩვენ შორის რომ ბრძანდებით და ამდენი წლის განმავლობაში ამშვენიერებთ ჩვენს მეცნიერებას. პირადად მე კი განსაკუთრებული მადლობის მიზეზი მაქვს, ვინაიდან მეც იმ თავისებურ სამყაროში ვმუშაობ, რომელშიც თქვენ მეფობთ. როდესაც სინტაქსური საკითხი მაინტერესებს, თქვენი სახელმძღვანელო ყოველთვის პირველი წყაროა, საიდანაც სოლიდურ ინფორმაციას ვღებულობ, და კითხვა: ქართული ტრადიცია რას ამბობს? უპირველეს ყოვლისა თქვენთან მომიყვანს.

ბატონო ლეო, სულითა და გულით გისურვებთ ყოველივე კარგს, კიდევ იდღეგრძელეთ და იხარეთ და იცოდეთ, რომ ამ დღესასწაულში გერმანელი ქართველოლოგი თქვენთანაა თავისი ფიქრებით.

თქვენი ვინფრიდ ბოედერი

ძვირფასო ბატონო ლეო!

მოგესალმებით გამოჩენილ მეცნიერს, პედაგოგს, საზოგადო მოღვაწეს, გილოცავთ დიდებულ საიუბილეო თარიღს და გისურვებთ ჯანმრთელობას, დღეგრძელობას, ბედნიერებას, დიდ წარმატებებს პირად ცხოვრებაში, სამეცნიერო-პედაგოგიურ მოღვაწეობაში. კვლავაც დიდხანს ღირსეულად, ენერგიულად, მხნედ და შემართებით გეკეთებინოთ ჭეშმარიტად დიდი მამულიშვილური საქმე, რამაც საყოველთაო სიყვარული, პატივისცემა და აღიარება მოგიტანათ საშუალო და უმაღლესი სასწავლებლების პედაგოგთა, მოსწავლეთა და სტუდენტთა შორის. თქვენი უმცროსი კოლეგებისათვის, რომლებსაც აქვთ პატივი და ბედნიერება, თქვენთან ერთად ემსახურონ ქართულ ენას, საქართველოს აწმყოსა და მომავალს, თქვენ შესანიშნავი მაგალითი და ორიენტირი ბრძანდებით: ფიზიკური და სულიერი აქტივობის ხანგრძლივობითა და ინტენსივობით ოპტიმიზმსა და ხალისს უნერგავთ მათ. ღმერთმა ძალიან დიდხანს გამყოფოთ ასეთ ორიენტირად! მიიღეთ ჩემი გულწრფელი სიყვარული და საუკეთესო სურვილები!

თქვენი გურამ კარტოზია

ძვირფასო ბატონო ლეო!

თქვენი წიგნებით განისწავლებიან ქართველთა თაობები საშუალო და უმაღლეს სასწავლებლებში, თქვენ შექმენით სამაგიდო წიგნები ქართული ენის მომხმარებელთათვის შინ და გარეთ.

ბატონო ლეო, ღვაწლმოსილო და მადლმოსილო მამულიშვილო, გილოცავთ დიდებულ იუბილეს, გისურვებთ ხანგრძლივ სიცოცხლესა და კვლავაც მრავალ წარმატებას მეცნიერებაში.

თქვენი თედო უთურგაიძე

კიდევ დიდხანს სიცოცხლეს ვუსურვებ

ფრიად იშვიათი შემთხვევაა, როცა თვალსაჩინო მოღვაწე, მწერალი თუ მეცნიერი თავისი დაბადების ასი წლის თარიღს მხნედ ეგებება და პირადად იღებს მილოცვებს კოლეგებისა და მოწაფეებისაგან. სწორედ ასეთ იშვიათ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე ამჟამად, როცა შესაძლებლობა გვეძლევა პირადად მივულოცოთ დაბადების ასი წლისთავი ჩვენს მასწავლებელს და უფროს კოლეგას, მეცნიერების დამსახურებულ მოღვაწეს, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორს, ლეო კვაჭაძეს.

ზემო სვანეთის მაღალმთიან სოფელში დაბადებულმა ახალგაზრდამ უმაღლესი განათლება ჩვენს დედა-უნივერსიტეტში მიიღო, რის შემდეგაც კარგა ხანს პედაგოგიურ ასპარეზზე მოღვაწეობდა თავის მშობლიურ მხარეში. შემდეგ პროფესორ ვარლამ თოფურიას ხელმძღვანელობით გაიარა ასპირანტურის კურსი ქართული ენის მეთოდიკის სპეციალობით, დაიცვა საკანდიდატო და სადოქტორო დისერტაციები და იმ დროიდან დღემდე, როგორც იტყვიან, მუხლჩაუხრელად ემსახურება ქართული ენის მეცნიერული კვლევისა და სწავლების საქმეს.

განსაკუთრებით დიდია ლეო კვაჭაძის დამსახურება ქართული სინტაქსის კვლევის საქმეში. მისი წიგნი „თანამედროვე ქართული ენის სინტაქსი“, რომელიც რამდენჯერმე გამოიცა, მართლაც სამაგიდო წიგნია როგორც ქართული ენის შემსწავლელთათვის, ისე მკვლევართათვის. ამ წიგნისათვის ავტორმა სავსებით დამსახურებულად მიიღო საქართველოს სახელმწიფო პრემია. მეთოდიკური ხასიათის ნაშრომებიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მონოგრაფია „ქართული წინადადების სწავლების მეთოდიკა“ (1950წ.).

აქვე აღსანიშნავია ისიც, რომ ქართული ენის გრამატიკა საშუალო სკოლის V-IX კლასებში დიდი ხნის განმავლობაში ისწავლებოდა აკაკი შანიძისა და ლეო კვაჭაძის მიერ შედგენილი სახელმძღვანელოებით.

საგანგებოდ აღსანიშნავია ლეო კვაჭაძის პიროვნული ღირსებები – მისი პატრიოტული შემართება და პრინციპულობა. თავისი პრინციპებისათვის მას არც მძიმე პოლიტიკური რეპრესიების დროს უღალატია და არც ბოლო წლებში, როცა დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლ ჩვენს ქვეყანას ზედიზედ არაერთი განსაცდელი დაატყდა თავს. მაგონდება მისი გამოსვლები ტელევიზიით ზვიად გამსახურდიას დასაცავად (რამდენიმე სხვა ენათმეცნიერთან ერთად).

ბედნიერებაა, როცა ჩვენ გვერდით ცხოვრობენ და კაცურკაცობის მაგალითს გვიჩვენებენ ისეთი ადამიანები, როგორიც ლეო კვაჭაძეა. მათ რაც შეიძლება დიდხანს უნდა იცოცხლონ!

პროფესორი ზურაბ ჭუმბურიძე

ბატონო ლეო,

თქვენ მრავალმხრივ უნიკალური მოვლენა ბრძანდებით ქართულ კულტურაში. ამის დასტურად, თუნდაც მომართვის ეს ფორმა იკმარებს, რომელიც აერთიანებს ოფიციალურ-თავაზიანი მიმართვის ბატონო-ს თქვენი სახელის ლევანის საალერსო-კნინობით ფორმასთან ლეო, რაც ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში ფუნქციური სტილისტიკის უხეშ დარღვევად აღიქმებოდა, თქვენთან მიმართებაში კი ეს გამონაკლისია, საერთო – სახალხო სიყვარულისა და პატივისცემის მანიფესტაციას წარმოადგენს.

ქართულ ენათმეცნიერებაში თქვენი საიუბილეო თარიღით იხსნება „ასიანთა კლუბი“, რომლის წევრადაც ჯერჯერობით მხოლოდ თქვენ და თქვენი მასწავლებელი და თანაავტორი დიდი აკაკი შანიძე შედიხართ ნამდვილი წევრის უფლებით (საპატიო წევრად 102 წლის წმ. გრიგოლ ხანძთელი ივარაუდება, საპატიოდ – რაკი ამ დიდი საეკლესიო და ინტელექტუალის საკუთრივ ლინგვისტური ნაშრომები ჩვენთვის უცნობია).

აი, ასეთ საზოგადოებაში მიგიჩინათ ღმერთმა ადგილი და მოგცათ საშუალება ორივეს აღემატოთ განვლილ წელთა სიმრავლით და სიცოცხლის ხანგრძლივობის ახალი ორიენტირი დაუსახოთ თქვენს კოლეგებს.

ჭეშმარიტად: ვინც აზროვნებს, ის მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ცხოვრობს!

პროფესორი მიხეილ ქურდიანი

ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცეში პრიორიტეტულ საკითხად მიიჩნევა იმ მოსწავლეთა დახმარება, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზით სათანადოდ ვერ ივითარებენ ფუნდამენტურ აკადემიურ უნარებს. რემედიაცია მიზნობრივი აქტივობების საშუალებით არსებული პრობლემის შემცირებას ან სრულად გადაჭრას ნიშნავს. იგი დაწყებით საფეხურზე განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან პრობლემის დროულად აღმოჩენა და ჩარევა სასურველი შედეგის მიღწევას მნიშვნელოვნად აადვილებს. სარემედიაციო პროგრამის სამიზნე ჯგუფში არ შედიან ის მოსწავლეები, რომლებიც სწავლობენ ინდივიდუალური სასწავლო გეგმით. აღნიშნული პროგრამა იქმნება ბავშვებისთვის, რომლებიც სწავლის პროცესში აწყდებიან იმ ტიპის სირთულეებს, როგორიცაა – არასაკმარისი სასკოლო მზაობა, დეკოდირების პრობლემა, წაკითხულის გააზრება და სხვ.

სწავლის პროცესი ინდივიდუალურია. თუმცა არსებობს საერთო სტანდარტი საფეხურის მიხედვით, რომელსაც ყველა მოზარდი სხვადასხვა გზით აღწევს. სარემედიაციო პროგრამის დახმარება მაშინ ხდება საჭირო, როცა დიფერენცირებული მიდგომებითაც ვერ ხერხდება კონკრეტულ მოსწავლეებში საბაზისო აკადემიური უნარების განვითარება. მთავარია, დროულად განისაზღვროს პრობლემის ტიპი და დაიგეგმოს სირთულის დაძლევაზე ორიენტირებული ეფექტური ინტერვენციები.

სარემედიაციო პროგრამაში ჩართულ მოსწავლეებს არ უნდა შეექმნათ საფეხურით გათვალისწინებული საკლასო გაკვეთილების გაცდენის საჭიროება (დამატებითი მეცადინეობები უნდა ჩატარდეს სასწავლო პროცესის დაწყებამდე ან შემდეგ). პროგრამის დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში, რემედიატორ მასწავლებელთან ერთად, ერთვება კლასის დამრიგებელი, მოსწავლის მშობელი და სკოლის ადმინისტრაცია. პროგრამის განხორციელების ძირითადი საფეხურებია:

• მოსწავლეთა სკრინინგი და შედეგების ანალიზი;
• სამიზნე ჯგუფის დიაგნოსტირება და შედეგების ანალიზი;
• სამიზნე ჯგუფის დაკომპლექტება;
• სარემედიაციო პროგრამის და გაკვეთილის გეგმების შედგენა;
• სარემედიაციო გაკვეთილების ჩატარება;
• პროგრესის მონიტორინტი და შუალედური შეფასება;
• შემაჯამებელი შეფასება.

როგორც ვხედავთ, სარემედიაციო პროგრამაში ძალიან დიდი ყურადღება ეთმობა დიაგნოსტირების პროცესს. სკრინინგის ტესტის შედეგები გვიჩვენებს, თუ ვის უნდა ჩავუტაროთ ჩაღრმავებული დიაგნოსტიკური ანალიზი. დიაგნოსტიკის პროცესი ორ ნაწილად იყოფა – „წაკითხვის თანმდევი ჩანაწერები“ და „გასაუბრება კითხვის გარშემო“ (გაგება-გააზრების გადასამოწმებლად მასწავლებელი წინასწარ მომზადებულ რამდენიმე შეკითხვას სვამს და სწორი პასუხების რაოდენობას ინიშნავს). დიაგნოსტიკის ფაზაში ასევე შედის შედეგების ანალიზი, მშობლებთან გასაუბრება სარემედიაციო პროგრამაში ჩართვისთვის ნებართვის მისაღებად და მოსწავლეთა პორტფოლიოების შექმნა. დეტალური მონაცემების შეგროვება და სიღრმისეული ანალიზი ასევე აადვილებს რელევანტური მეთოდების/აქტივობების შერჩევას და ეფექტური გაკვეთილების დაგეგმვას.

საქართველოში სარემედიაციო პროგრამის პილოტირება 2017-2018 სასწავლო წელს დაწყებითი განათლების პროექტის (G-PriEd) ფარგლებში განხორციელდა. პროგრამის მიზანი სკოლებში სარემედიაციო პრაქტიკის დანერგვა გახლდათ. ჩემი საქმიანობიდან გამომდინარე, ქართული ენისა და ლიტერატურის სტანდარტთან დაკავშირებული საკვანძო უნარების განვითარებაზე ორიენტირებული სარემედიაციო მიმართულებით, კერძოდ, კითხვის/დეკოდირების საკითხებით დავინტერესდი.

საგანმანათლებლო კვლევების თანახმად, კითხვასთან დაკავშირებულ სირთულეებს აწყდება მოსახლეობის დაახლოებით 20%, მაგრამ მოსწავლეობის ასაკში სათანადო დახმარებას მხოლოდ 4% იღებს. არადა, ბავშვებს შეუძლიათ კითხვასთან დაკავშირებული სირთულეების დაძლევა, თუ მასზე ადრეულ ასაკში ვიმუშავებთ. შეიძლება გაწაფული კითხვის პრობლემა  სულაც არ უკავშირდებოდეს მოზარდის გონებრივ შესაძლებლობებს. პრობლემის გამომწვევ მიზეზებად მოიაზრება წიგნთან ურთიერთობის ნაკლებობა, მწირი ფონეტიკური და/ან ენობრივ-გრამატიკული გამოცდილება, მეტყველების, სმენის ან ფონოლოგიური აღქმის პრობლემა და ა.შ.

დეკოდირება/გაშიფვრა არის სიტყვის გრაფიკული ხატის აკუსტიკურ ხატად გარდაქმნა, ანუ ასოების შესაბამის ბგერებთან დაკავშირება, ბგერების სიტყვად გამთლიანება და აკუსტიკური ხატის სიტყვის მნიშვნელობასთან დაკავშირება. სიტყვის დეკოდირება რამდენიმე მოქმედებას აერთიანებს: ცალკეული გრაფემების/ასოების იდენტიფიცირებას, სიტყვის გონებაში გახმოვანებას და სიტყვის კონტექსტით გათვალისწინებულ მნიშვნელობასთან დაკავშირებას. დეკოდირებას სიტყვის ცნობასაც უწოდებენ. გაწაფული კითხვის ერთ-ერთ მახასიათებლად მთლიანი სიტყვების სწრაფად ამოკითხვა მოიაზრება. აქედან გამომდინარე,  „სიტყვის ცნობა“ კითხვის უნარის დაუფლების გზაზე მნიშვნელოვან მიღწევად მიიჩნევა.

დეკოდირების პრობლემა აფერხებს გაგება-გააზრების პროცესსაც, რადგან მოსწავლე მთელ ენერგიას ამოკითხვაზე ხარჯავს და შინაარსზე დაკვირვებას ვეღარ ახერხებს. რაც უფრო რთულდება ტექსტი და იზრდება მისი ზომა, პრობლემაც მძიმდება. ამიტომაცაა საჭირო სიტყვების დეკოდირების ავტომატურ რეჟიმზე (მთლიანი სიტყვების ამოკითხვა) დროულად გადასვლა.

არსებობს რამდენიმე ეფექტური მეთოდი დეკოდირების პრობლემის დასაძლევად. როგორც წესი, გაწაფული მკითხველი კითხვისას რამდენიმე გასაღებს იყენებს: გრაფო-ფონემურს (ასოებსა და ბგერებს შორის შესაბამისობა), სინტაქსურს (წინადადების გრამატიკული წყობა) და კონტექსტურს (ტექსტის შინაარსობრივი მხარე). ამ ჩამონათვალიდან  მოსწავლეს რომელი ,,გასაღების“ გამოყენებაც უჭირს, სწორედ იმას უნდა მოვარგოთ სარემედიაციო სტრატეგიები.

ზემოაღნიშნულ პრობლემის დასაძლევად ყველაზე ხშირად გამოიყენება შემდეგი მეთოდები/აქტივობები:

• ფონოლოგიური სავარჯიშოები – აქტივობები სიტყვების დამარცვლაზე, პირველი ბგერის ამოცნობაზე, ბგერების გადაბმასა და სიტყვის ბგერებად დაშლაზე;
• „სიტყვაზე შეტევა“ – თითის გაყოლება, თავასოზე დაკვირვება, სიტყვის ნაცნობი ნაწილის ამოკითხვა, ილუსტრაციაზე დაკვირვება, კონტექსტის მიხედვით სიტყვის ამოცნობა;
• მართული კითხვის აქტივობა – მოსწავლის კითხვის დონის შესაბამისი გაბმული ტექსტების წაკითხვა;
• ნაცნობი ტექსტის განმეორებით კითხვა და/ან ტექსტის რამდენჯერმე წაკითხვა და შედეგის გაანალიზება;
• მკითხველთა თეატრი – შერეული ტექსტების როლებში წაკითხვა;
• გაწაფული კითხვის მოდელირება.

მოსწავლისთვის ხმამაღლა კითხვას საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. ალბათ ყველას გინახავთ, თუ როგორ ,,კითხულობენ“ ანბანის ცოდნის გარეშე პატარები კარგად ნაცნობ/ ძილის წინ მოსმენილ ზღაპრებს. ასეთივე ეფექტური გახლავთ დეკოდირების პრობლემის მქონე მოსწავლეებისთვის გაწაფული კითხვის „ჩვენება“. აღნიშნული მეთოდი მოსწავლეებს დეკოდირების პროცესის ისეთ დეტალებზე დაკვირვების საშუალებას აძლევს, როგორიცაა – სიტყვათა ერთიანობის შედეგი (შინაარსი), ინტონაციური აქცენტები, პაუზა სიტყვებს/წინადადებებს შორის და სხვ. შინაარსის აღქმის გარეშე რთულდება ტექსტის ვიზუალიზება/გონებაში გაცოცხლება. არასწორი ინტონაციით ან პაუზის გარეშე კითხვა კი ნაცნობი სიტყვების მიმართაც იწვევს გაუცხოებას. აქედან გამომდინარე, კარგი იქნება, თუ მასწავლებლები წაკითხულის წარმოსახვას და წარმოდგენილის აღწერას/ვიზუალიზებას სთხოვენ მოსწავლეებს, მხატვრული კითხვის ელემენტებს შეიტანენ ტექსტის დამუშავების პროცესში და ა.შ.

აქვე შემოგთავაზებთ გაწაფული კითხვის ერთ-ერთ სახალისო მეთოდს/აქტივობას, რომელსაც ხშირად ვიყენებ საგაკვეთილო პროცესში:

უცნაური ხმებით კითხვა

მეთოდი გულისხმობს ნაცნობი ტექსტის არაერთხელ წაკითხვას სხვადასხვა ხმით. მისი ხშირად გამოყენება ზრდის კითხვის მოტივაციას და აუმჯობესებს კითხვის ტექნიკას. მისი გამოყენებით მოსწავლეებს უვითარდებათ:

• გაწაფული კითხვის უნარი;
• ყურადღების კონცენტრირების უნარი;
• მოსმენისა და მეტყველების უნარები.

მუშაობის ფორმა: წყვილები, ჯგუფები, ინდივიდუალური.

რესურსი: ტექსტი, ემოციის ბარათები და ბარათების ყუთი/ქილა/ტომსიკა ან ემოციების დაფა.

მასწავლებლის მიერ დამზადებულ ემოციის ბარათებზე/დაფაზე მოცემულია სხვადასხვა ემოციის გამომსახველი ნახატები შესაბამისი სიტყვებით. ბარათების სათავსოდან ამოღების ან ემოციების დაფაზე ისრის დატრიალების შემდეგ, მოსწავლეებს ევალებათ შემხვედრი ემოციით მთლიანი ტექსტის ან მისი ერთ-ერთი მონაკვეთის წაკითხვა.

იხ. ემოციების დაფის ნიმუში

მიზნობრივი და მრავალფეროვანი აქტივობების გამოყენების გარდა, აუცილებელია სარემედიაციო ჯგუფისთვის კომფორტული, საჭირო რესურსებით (მცირე ბიბლიოთეკა, სასწავლო და ტექნიკური რესურსი) აღჭურვილი სივრცის გამოყოფა. აქვე ორიოდე სიტყვით შევეხები ეთიკურ პრობლემებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სამიზნე ჯგუფის წევრებს შეიძლება შეექმნათ, ე.წ. იარლიყის (ჩამორჩენილი, სუსტი და სხვ.) მიკერების საფრთხე. მათ თანაკლასელებს აუცილებლად გაუჩნდებათ კითხვა, თუ რატომ სჭირდება ზოგიერთ მათგანს დამატებით მეცადინეობებზე დასწრება. ამავე მიზეზით სარემედიაციო პროგრამაში ჩართულ მოსწავლეებსაც შეიძლება გაუჩნდეთ პროტესტის გრძნობა. მასწავლებლებს დიდი სიფრთხილე გვმართებს მსგავსი სიტუაციების რეგულირებისას. სასურველია, ისე ავუხსნათ მოსწავლეებს სარემედაციო ჯგუფის ფარგლებში გაწეული დახმარების რეალური მნიშვნელობა, რომ ფრუსტრაციის (ჯგუფის წევრების მხრიდან) და დაცინვის (ჯგუფის წევრთა თანაკლასელების მხრიდან) საფრთხე თავიდან ავირიდოთ. სავარაუდოდ, ზემოაღნიშნული პრობლემა არც წარმოიქმნება, თუ ინდივიდუალური საჭიროებების ხმამაღლა დაფიქსირებისა და ურთიერთდახმარების ტენდენციას სასწავლო პროცესის  შემადგენელ ნაწილად ვაქცევთ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. კითხვის სარემედიაციო პროგრამის განხორციელება სკოლაში. 2017. საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი (G-PriEd).

კითხვისა და წერის სწავლება დაწყებით საფეხურზე. 2015. საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი (G-PriEd). მოძიებულია შემდეგ ლინკზე: https://kargiskola.ge/teachers/resource_books/kitxva/resursi_kitxva.pdf