ხანდახან მეუხერხულება კიდეც ისეთ საკითხებზე წერა (მაგალითად, ინტერნეტის ავკარგიანობაზე), რომლებიც თითქოს ჩემი გასაშუქებელი არ არის, მაგრამ გამოცდილება მკარნახობს, რომ დროდადრო მეც ვარ  ვალდებული, ადგილი დავუთმო მათ განხილვას. ცხადია, მოსაბოდიშებელი მაქვს იმ მკითხველთან, ვისთვისაც ამ წერილში წამოჭრილი საკითხები პრობლემას არ წარმოადგენს, რადგან პასუხებს დიდი ხანია, მიაგნეს და მათთვის ნაცნობ თემებზე საუბარი არაფრისმომცემია. წერილი საინტერესო ლიტერატურის დამწყები მასწავლებლებისთვის იქნება. თუმცა გამოცდილ მასწავლებლებსაც ვურჩევ მის წაკითხვას, თუნდაც იმის გამო, რომ თავიანთ მოსაზრებებს შეუდარონ აქ გამოთქმული ჩემი ზოგიერთი მოსაზრება.

უამრავ გაკვეთილს დავსწრებივარ, რომლებზეც მოსწავლეები მსჯელობენ ინტერნეტის დადებით და უარყოფით მხარეებზე. გაკვირვებული ვრჩები, როცა მათ უჭირთ ინტერნეტისგან მიღებული სარგებლის ჩამოთვლა და უფრო მნიშვნელოვანი ჰგონიათ იმაზე შეჩერება, რომ ინტერნეტი იწვევს მხედველობის ან გულსისხლძარღვთა დაავადებებს; ასეთ დროს მიკვირს, მასწავლებლები რომ არ აჩერებენ მოსწავლეებს და არ ცდილობენ, გაუმიჯნონ ერთმანეთისგან ორი სიტყვა, ინტერნეტი და კომპიუტერი. შესაძლოა, კომპიუტერში კითხვამ მხედველობა დააზიანოს, მაგრამ მხედველობას ასევე აზიანებს ცუდი განათების ქვეშ წიგნების ხანგრძლივად კითხვა. რა ვქნათ, არ წავიკითხოთ ამ მიზეზით წიგნები? თუ მივყვეთ ოფთალმოლოგების რჩევებს და კითხვის დროს გავითვალისწინოთ, საიდან უნდა გვირტყამდეს შუქი, რა პოზაში უნდა ვიკითხოთ და ა.შ.? თუკი მაინცდამაინც ინტერნეტისგან მოყენებულ ჯანმრთელობის პრობლემებზე გვსურს საუბარი, არ დაგვავიწყდეს შემდეგი: ინტერნეტი ნამდვილად იწვევს ჯანმრთელობის პრობლემებს, როცა ადამიანი იმდენად მიეჯაჭვება ინტერნეტში განთავსებულ თამაშებს, სოციალურ ქსელებს, რომ ვეღარ შეძლებს რეალური სამყაროსა და ვირტუალურის ერთმანეთისგან განსხვავებას. ინტერნეტის უარყოფითი მხარე ისიცაა, რომ ზოგიერთ ადამიანს მისი ბოროტად გამოყენება შეუძლია სხვადასხვა პირადი თუ ფინანსური მონაცემების მისაღებად. თუმცა როცა ამგვარი საფრთხეების შესახებ ინფორმირებულები ვართ, რისკი რისკად რჩება, მაგრამ ის საგრძნობლად მცირდება. სამაგიეროდ, ინტერნეტის დადებითი მხარე იმდენად დიდია, დაწყებული სოციალური კავშირების შენარჩუნება-გაფართოებით და დამთავრებული ინფორმაციის სწრაფად მიღება-გადაცემით, რომ უხერხულიცაა, ინტერნეტის ავკარგიანობაზე ვიმსჯელოთ ისე, რომ ვერ შევნიშნოთ, როგორ გადაიხრება სასწორი „კარგი“-ის მხარეს საგრძნობი უპირატესობით.

ცუდია, რომ ინტერნეტის უარყოფით მხარეზე საუბრისას მოსწავლეებს ავიწყდებათ შეეხონ ერთ პრობლემას, რომელიც ინტერნეტის მომხმარებელთა რაოდენობის გაზრდამ მოუტანა ლიტერატურის შემსწავლელებს. ამ უარყოფით მხარეს სპოილერების არსებობა ჰქვია. “To spoil” ინგლისური სიტყვაა და ის „გაფუჭებას“ ნიშნავს. ამ ზმნიდან წარმოქმნილი სიტყვა „სპოილერის“ შესატყვისი სიტყვის გამოძებნა არც უცდიათ იმ ადამიანებს, ვინც ქართულ ენაში შემოიტანეს ის. სპოილერი არის ან ადამიანი ან მასალა, რომელიც გიფუჭებს სიამოვნებას, რომელიც უნდა მიიღო წიგნის წაკითხვის ან ფილმის ნახვის შემდეგ. რა სიამოვნებას ველით წიგნის წაკითხვის ან ფილმის ნახვის შემდეგ? როგორც წესი, ეს სიამოვნება უკავშირდება სიუჟეტურ ხაზს –  როგორ წარიმართება მოქმედება, რა თანმიმდევრობით განვითარდება მოვლენები, როგორ დაიძაბება ვითარება; განსაკუთრებით კი იმას, თუ როგორ შეიკვრება და გაიხსნება კვანძი და როგორ დასრულდება ნაწარმოები/ფილმი. ბევრისთვის მთავარი სიამოვნება, რომელიც ნაწარმოების/ფილმის ნახვას უკავშირდება, მოლოდინია. საშინელი განცდაა, როცა ვიღაც/რაღაც ამ მოლოდინს გიფუჭებს და წინასწარ გეუბნება/გიწერს, რაზეა ნაწარმოები/ფილმი.

თუმცა არსებბს მეორე მხარეც. ჩვენ ხშირად გვჭირდება იმის ცოდნა, თუ რაზეა ნაწარმოები/ფილმი, რადგან დღევანდელ დღეს, როდესაც უამრავი პროდუქტი  იქმნება, რთულია წინასწარი ცოდნის გარეშე ამოარჩიო ის, რაც შენს ინტერესებს თანხვდება. ამიტომაც, ვერ დავარქმევთ სპოილერს ვერც ანოტაციას და ვერც შეფასებას; სპოილერია ის, რაც კვანძის გახსნის და დასასრულის შესახებ გვაწვდის ინფორმაციას, რადგან ხელოვნების ნაწარმოებების მიერ მონიჭებული სიამოვნება (sc. მოლოდინის სიამოვნება) მეტწილად სწორედ ამ მომენტებშია. არ დაგავიწყდეთ, რომ აქ ვიხმარე სიტყვა „მეტწილად“. იმიტომ, რომ ხელოვნების ქმნილებების მიერ მონიჭებული სიამოვნება მხოლოდ სიუჟეტური ხაზის დაბოლოების გაგება არაა.

სპოილერების საცხოვრებელი ადგილი ინტერნეტია, განსაკუთრებით, ვიკიპედია. ინტერნეტის შექმნამდე არც სიტყვა სპოილერი არსებობდა დღევანდელი მნიშვნელობით. ნეტიკეტის (“net” არის ქსელი, „etiquiette“ კი ეტიკეტი. ამ ორი სიტყვის შეერთებით იწარმოება სიტყვა ნეტიკეტი, რომელიც ინტერნეტში ეთიკურად მოქცევის წესებს აერთიანებს. ქართულად ნეტიკეტი ალბათ ქსეტიკეტი უნდა იყოს, თუმცა ეს სიტყვა მე არსად არ შეხვედრია) მიხედვით, ინტერნეტში იკრძალება სპოილერის დადება, თუკი მას სიტყვა „Alert“-ს (განგაში, გაფრთხილება) არ მივუწერთ, თუკი არ ვაცნობებთ მკითხველს, რომ მას საქმე სპოილერთან აქვს. სამწუხაროდ, ვიკიპედია არ ამცნობს მკითხველებს სპოილერის თაობაზე და ამიტომაც, მასწავლებლები მოსწავლეებს უკრძალავენ ვიკიპედიის გამოყენებას. მიუხედავად აკრძალვისა, მოსწავლეები მაინც ხშირად იჭყიტებიან ვიკიპედიაში, რადგან, როცა მასალაა მოსაძიებელი, დაგუგლვის შედეგად ვიკიპედია პირველია, რასაც ინტერნეტი თავისი საინფორმაციო ბაზიდან გიგდებს. ასეთ დროს ძნელია გააკონტროლო მოსწავლე, არ გახსნას ვიკიპედია. ამიტომაც, საჭიროა, ვესაუბროთ მოსწავლეებს სპოილერებზე და ავუხსნათ მათ, რატომაა ცუდი, წინასწარ ვიცოდეთ, რა მოხდება ნაწარმოებში და მერე უკვე მოსწავლეებს მივანდოთ იმის გადაწყვეტა, დაშავდება თუ არა რამე, როცა ნაწარმოების წაკითხვით მიღებულ სიამოვნებას წინასწარ გაიფუჭებენ.

ახლა კი ჩემს აზრს მოგახსენებთ სპოილერებზე. სპოილერებს მე ორ ჯგუფად დავყოფდი. პირველის არსებობა არაა საფრთხის შემცველი. ვინაიდან, ჩემი ღრმა რწმენით, არანაირ პრობლემას არ წარმოადგენს, თუკი წინასწარ გვეცოდინება ნაწარმოების სიუჟეტი. როდესაც ამა თუ იმ ავტორის ტექსტს ვეცნობით, ამოსავალი კითხვა უნდა იყოს არა „რა?“ ან „რატომ?“, არამედ „როგორ?“. ამიტომაც სრულიად გულგრილი ვარ, თუკი ვინმეს წამოსცდება ან სადმე წავიკითხავ, თუ რაზეა ნაწარმოები და როგორ დასრულდა ის, რა მოვლენამ გადააწყვეტინა მწერალს ნაწარმოების შექმნა, რომელი ისტორიული ფაქტი დაედო ტექსტს საფუძვლად. მაგალითისთვის ავიღოთ დეტექტიური ჟანრი. დეტექტივების კითხვის ერთ-ერთი სიამოვნება სწორედ დამნაშავის ვინაობის დადგენაა, რომელიც, როგორც წესი, ნაწარმოების ბოლომდე გასაიდუმლოებულია. მაგრამ არის დეტექტივები, რომლებიც იმდენად გვიყვარს, რომ მას მეორეჯერაც მივბრუნებივართ. რა გამოდის? თურმე მთავარი არც დამნაშავის ვინაობის დადგენა ყოფილა ამ ნაწარმოებების წაკითხვისას და არც დამნაშავის მიგნების გზა. მე, როგორც სიყმაწვილეში დეტექტივების დიდ მოყვარულს, მიუხედავად იმისა, რომ ვიცოდი, ვინ იყვნენ აღმოსავლეთის ექსპრესში ან ენდჰაუზში ჩადენილი მკვლელობის ავტორები, მოცეკვავე კაცუნების ან ბასკერვილების ძაღლის გამომგონებელი, მაინც ისეთივე (NB და არა თითქმის ისეთივე) სიამოვნებით ვკითხულობდი ხოლმე წიგნს მეორედ, ის კი არა, ამ დეტექტივების მიხედვით გადაღებულ ფილმებსაც ერთხელ ნახვას არ ვჯერდებოდი და სიამოვნებით მივდიოდი მეორედ და მესამედაც კინოთეატრში. არა მგონია, მე ვიყო ერთადერთი გამონაკლისი. დარწმუნებული ვარ, ბევრია ჩემნაირი და, მიუხედავად იმისა, რომ წინასწარ იცის, რა მოხდება, როგორ წარიმართება სიუჟეტური ხაზი, კიდევ და კიდევ უბრუნდება წაკითხულს/ნანახს. რატომ? პასუხი მარტივია: იმიტომ, რომ ჩვენ მოგვწონს არა „რა?“, არამედ „როგორ – როგორ ახერხებს ავტორი, გადმოგვცეს სათქმელი“. თუკი ავტორმა მოახერხა და ეს „როგორ?“ წარმატებით განახორციელა, მაშინ ვერანაირი სპოილერი ვერ გააფუჭებს ესთეტიკურ ტკბობას; აი, თუკი ნაწარმოები მხოლოდ „რა“-ზეა აგებული, ანუ, თუკი ნაწარმოებში ამოსავალი მხოლოდ მისი შინაარსია, მაშინ, რაღა თქმა უნდა, ის სპოილერის მიმართ მგრძნობიარე იქნება.

როგორ ფიქრობთ, რატომ ვკითხულობთ იმას, რაც მანამდეც დაუმუშავებიათ სხვა მწერლებს? მაგალითად, რატომ ვკითხულობ ან რატომ მივდივარ თეატრში ჟან ანუის „ანტიგონეს“ სანახავად, როცა არაერთხელ მაქვს წაკითხული და ნანახი სოფოკლეს „ანტიგონე“? ან როგორ ფიქრობთ, როდესაც ბერძენმა მაყურებელმა ძვ. წ. მეხუთე საუკუნეში სოფოკლეს „ოდიპოს მეფე“ იხილა სცენაზე, განა მან არ იცოდა მითი, რომელიც ოდიპოსის ტრაგედიაზე მოუთხრობდა? რა თქმა უნდა, იცოდა. მაგრამ ჩვენთვისაც, მკითხველი ვართ თუ მაყურებელი, ისევე როგორც ბერძენი მაყურებლისთვის, საინტერესოა ვნახოთ, როგორ გადაწყვიტა ავტორმა ახლებურად, თავისებურად მთავარი და რა სიახლეს, რა ორიგინალურს გვთავაზობს ჩვენ, გამოცდილ მკითხველს/მაყურებელს. სწორედ ამ სიახლის სანახავად ვიღებთ ხელში წიგნს, მივდივართ თეატრში/კინოთეატრში და ველოდებით მრავალჯერ დამუშავებული თემის ახლებურ გადაწყვეტას, საკითხის ახლებურად დანახვის შემოთავაზებას.

იმისდა მიუხედავად, რომ გაცნობიერებული მაქვს, რომ არ უნდა მეშინოდეს სპოილერების, მაინც მაფრთხობს ისინი, ოღონდ განა პირველ, არამედ მეორე ჯგუფში გაერთიანებული სპოილერები. სანამ მათზე გავამახვილებ ჩემს ყურადღებას, ერთ აუცილებელ საკითხზე შევჩერდები, რაც ისედაც იციან ლიტერატურის მასწავლებლებმა, მაგრამ ზედმეტი არ იქნება მისი შეხსენება დამწყებ მასწავლებელთათვის: სანამ არ ვასწავლით მოსწავლეს, ეძებოს ნაწარმოებში პასუხი კითხვაზე „როგორ?“, მანამდე მას ვერ შევაყვარებთ ლიტერატურას. თუკი მოსწავლეს შევაჩვევთ, ეძიოს პასუხი მხოლოდ შეკითხვებზე „რა?“ ან „რატომ?“, ის მალე გვეტყვის უარს ლიტერატურის წაკითხვაზე. იმიტომ, რომ პასუხგასაცემი კითხვები „რა?“ ან „რატომ?“ რეალურ ცხოვრებაშიც უამრავია და ისინიც არანაკლებ საინტერესოა, ვიდრე ლიტერატურულ ნაწარმოებში დასმული „რა?“ და „რატომ?“ კითხვები. მოსწავლე, რომელსაც ინფორმაციაზე წვდომა გაადვილებული აქვს, ადვილად იპოვის სხვა, აღსაქმელად უფრო ადვილ საინტერესო ამბავს და მას აღარ დააინტერესებს წიგნში მოთხრობილი, თუნდაც საინტერესო, ამბავი. მთავარი ის კი არაა, რამდენად საინტერესოა ნაწარმოები, მთავარია, როგორ აქცია მწერალმა, როგორ გახადა მან ნაწარმოები საინტერესო. მოკლედ, კითხვაზე „რა?“ პასუხის მოძიება რეალურ ცხოვრებაშიც შეიძლება, აი, „როგორ?“ (არ ვგულისხმობ სიუჟეტის ხაზის განვითარებას, კითხვაში „როგორ?“ ვგულისხმობ მხატვრულ ენას, მხატვრულ საშუალებებს) კი მხოლოდ ლიტერატურის/ხელოვნების საკუთრებაა. ცხოვრება ისე კომპაქტურად, დალაგებულად და, რაც მთავარია, გამიზნულად არ გვთავაზობს არც ალეგორიებს და მეტაფორებს, ან იგავურ ენას და გადატანით მნიშვნელობებს, ან სიმბოლოებს და ქვეტექსტებს, ან სტრიქონებს შორის წაკითხვას და ჰიპერბოლებს, ირონიას და სარკაზმს, გადაკრულ სიტყვას და ნიუანსს, როგორც ლიტერატურა. ამიტომაც, ლიტერატურის გაკვეთილის მთავარი ამოცანა ამ ყველაფრის შესწავლა უნდა იყოს და არა შინაარსზე ორიენტირება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დავკარგავთ მკითხველს და დავუკარგავთ ლიტერატურას არსებობის უფლებას (არ ვაჭარბებ). მხოლოდ ამის შემდეგ არ შეგვაშინებს სპოილერები და ვიკიპედია. და ერთიც, თუკი ჩვენი ორიენტირი იქნება მხოლოდ „რა?“ და „რატომ?“ კითხვებზე პასუხების ძიება, მდარე გემოვნების მკითხველებს გავზრდით. სამწუხაროდ, დღეს ბევრი, ვინც იჩემებს ლიტერატურის ცოდნას, ასეთია (მომიტევონ მათ ასეთი პირდაპირობა). თანაც ეს ის კატეგორიაა, რომელთათვისაც ლიტერატურის ცოდნა წაკითხული წიგნების რაოდენობით იზომება. წაკითხული წიგნების დიდი რაოდენობა ცუდი არაა, მაგრამ ის სულაც არაა გადამწყვეტი ლიტერატურული კანონების  გასაგებად. ლიტერატურის მასწავლებლების მიზანი კი სწორედ ლიტერატურული კანონების სწვლება უნდა იყოს და არა მხოლოდ ეპოქა, ბიოგრაფია და სხვა, ნაწარმოების გასაგებად საჭირო დამხმარე მასალა.

ახლა კი დავუბრუნდეთ მეორე ჯგუფის სპოელერებს, რომლებიც ასე ძალიან მაფრთხობს. მათ არ უწოდებენ სპოილერებს, მაგრამ ჩემთვის სპოილერებია ლიტერატორების მიერ დაწერილი კრიტიკული წერილების წაკითხვა იქამდე, სანამ თავად არ შევიქმნი აზრს ამა თუ იმ ნაწარმოებზე. არც ის მიყვარს, როცა მოსწავლეებს წინასწარ შევუქმნი აზრს ლიტერატურულ ქმნილებაზე, თვას მოვახვევ ჩემს შეხედულებას. ამიტომ, არასოდეს არ ვუსახელებ მოსწავლეებს ლიტერატორების წერილებს, სტატიებს, წიგნებს ნაწარმოების დამუშავებამდე – მხოლოდ მას შემდეგ, რაც შეიქმნიან საკუთარ აზრს. აი, უკვე მას შემდეგ, რაც წაიკითხავენ განვლილ ნაწარმოებზე დაწერილ კვლევას, თუნდაც ამ კვლევამ დაუნგრიოს მანამდე შექმნილი აზრი, აღარაა საშიში, რადგან ასე მოსწავლე შეეჩვევა კრიტიკულ აზროვნებას. კრიტიკის კითხვა აუცილებელია სხვადასხვა მიზეზის გამო: ჯერ ერთი, მოსწავლე ეჩვევა აკადემიურ ენას, მეორეც ეცნობა არგუმენტების სტრუქტურირების წესებს და, რაც მთავარია, სხვისი აზრის დაფასებას და პატივისცემას. მაგრამ კრიტიკული ნაშრომების კითხვა არამც და არამც არ უნდა უსწრებდეს წინ ნაწარმოებზე საკუთარი აზრის ჩამოყალიბების პროცესს, რადგან ხელს შეუშლის თავისუფალ აზროვნებას და შეზღუდავს მოსწავლეებს – ეს კი უარყოფითად აისახება მოსწავლეთა ცხოვრებაზე მომავალშიც.

გარდა იმისა, რომ ჩემს მოსწავლეებს ვუკრძალავ კრიტიკული წერილების  წინსწრებით წაკითხვას, მე ჩემს მოსწავლეებს იმასაც ვთხოვ ხოლმე, წინასწარ არ უამბონ ჩემს მომავალ მოსწავლეებს თავიანთი და კლასში მიღებული დასკვნების შესახებ. რა თქმა უნდა, ძველ მოსწავლეებს ძალიან უნდათ, თავიანთი მიგნებები გაუზიარონ ხოლმე სხვებსაც, მაგრამ იმავდროულად მათ გადასარევად ესმით, რომ არ უნდა გახდნენ სპოილერები – მათი მიგნება ხომ სპოილერი იქნება სხვებისთვის მაშინ, როცა ამ სხვებს ჯერ არ მიუგნიათ თავიანთი პასუხებისთვის. ჩემმა მოსწავლეებმა ისიც იციან, რომ მათი მიგნებების შესახებ აუცილებლად მოვუყვები ხოლმე ჩემს მომავალ მოსწავლეებს ზუსტად ისევე, როგორც მათ ვაცნობ ხოლმე ცნობილი მკვლევრების აღმოჩენებს. ამისთვის მაქვს ბლოკნოტი, რომელშიც ვიწერ, მოსწავლის სახელის მითითებით, საინტერესო მოსაზრებებს. მომდევნო წლებში ეს ბლოკნოტი ჩემთვისაც საუკეთესო წყაროა, გავიხსენო ხოლმე, რა ხდებოდა წლების წინ გაკვეთილებზე და შევადარო, რა დავაკელი მაშინ გაკვეთილს, რისი გაუმჯობესება შემეძლო ან რა გამომივიდა ახლა უკეთ. მოსწავლეებს კი ამ ბლოკნოტში მოხვედრილ საუკეთესო მოსაზრებებს მას შემდეგ ვაცნობ, რაც თავად შეიქმნიან საკუთარ მოსაზრებას. ხომ წარმოგიდგენიათ, როგორ უხარიათ ხოლმე, როცა მათი მოსაზრება ჩემს ბლოკნოტში ხვდება?!

ახლა კი შევაჯამოთ ის, რაზეც ამ წერილში ვისაუბრეთ: ჩემი აზრით, სპოილერი, რომელიც პასუხობს კითხვას „რა?“ ნაკლებად მოსარიდებელია (თუმცა მაინც აჯობებს მოვერიდოთ), ხოლო სპოილერი, რომელიც ჩვენს ნაცვლად გასცემს პასუხს კითხვაზე „როგორ?“, ლიტერატურის მასწავლებლების პირველი მტერია.

(ჯემალ ქარჩხაძის „სასწაულის“ მიხედვით)

წარმოიდგინეთ, დაჭმუჭნულ შარვალ-ხალათში გამოწყობილი, მელოტი, ჩია მოხუცი თეთრი, დაფანჩული წარბებით, „ლაპარაკის დროს ქვედა ტუჩის კუთხეები ქვემოთ რომ ეწევა და სიტყვებს რაღაც უცნაურად, ჭადივით აბრტყელებს;“ მოსწავლეებთან ურთიერთობაში არავითარ ზომასა და საზღვარს არ სცნობს; საკუთარი ენამახვილობით მოხიბლულს, სახეზე ბედნიერების ღიმილი ეფინება და მოსწონთ თუ არა სხვებს მისი ოხუნჯობა, ნაკლებად აწუხებს; თუ კუთხეში მარტოობით თავგაბეზრებულმა მოსწავლემ ლაზათიანად დაამთქნარა, ლოგინი ხომ არ გაგიშალოო, – გადაუშხუილებს, თავად კი ნებივრად გადაწვება ხოლმე სკამზე, ფეხს ფეხზე შემოიდებს და ფეხსაცმლის წვერს ნერვებისმომშლელად აქნევს; მისი განუყოფელი ატრიბუტი მთელ სკოლაში სახელგანთქმული „ურჩხული-უბის წიგნაკია,“ რომელსაც გამუდმებით მაგიდაზე აკაკუნებს, საჩვენებელი თითით კი ის ადგილი აქვს ჩანიშნული, უკანასკნელი ორიანი რომ ჩაწერა; „განა ორიანებით ვინმეს გააკვირვებ?!.“ მაგრამ…  მის უბის წიგნაკში ყველა ის ორიანი წერია, რაც ცხოვრებაში დაუწერია; გაცნობის დროს ისეთი ხმით აცხადებდა საკუთარ სახელს – რაჟდენ კაპანაძეო, თითქოს ეს „რაჟდენ კაპანაძე“ სულ ცოტა ნაპოლეონ ბონაპარტეს მაინც ნიშნავდეს.

ჰოდა… „თუ ბიჭი ხარ, შეიყვარე ასეთი მასწავლებელი!“

ალბათ ძნელად შესაყვარებელ მასწავლებელს ნებისმიერი მოსწავლე თავისებურად აღიქვამს და აკრიტიკებს. ზემოთ მოყვანილი დახასიათების ავტორი კი ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობის მთავარ გმირი, საფეხბურთო გუნდის კაპიტანი, ცენტრალური თავდამსხმელი და მთავარი ბომბარდირი, ცამეტი წლის გია ბარბაქაძე გახლავთ. მას გეომეტრიის მასწავლებლის „ვერშეყვარების“ საკუთარი, ურყევი არგუმენტები აქვს. უკმაყოფილების მიზეზები კლასში რაჟდენ კაპანაძის შესვლის პირველსავე წუთებიდან იღებს სათავეს და როგორც არ უნდა გაგიკვირდეთ, სასწაულით სრულდება. დიახ, სასწაულით და იმ მოთხრობასაც „სასწაული“ ჰქვია, რომლის წაკითხვასაც ამ წერილში გვთავაზობთ.

ახლა კი ბრძოლის ველის საპირისპირო ფლანგზე გადავინაცვლოთ და მეშვიდე კლასელ ბიჭსაც დავაკვირდეთ, მხრებაწურული რომ დგას და საშემოდგომო გამოცდის სუნი ცხვირში უღიტინებს. ცდილობს, მოსალოდნელ განსაცდელს მშვიდად შეხვდეს, აუღელვებელი გამომეტყველება შეინარჩუნოს, მაგრამ თაფლისფერ თვალებში შიში ჩასდგომია, „შუბლი კი დილის ბალახივით აქვს დაცვარული.“ მოწინააღმდეგეთა სახეები თვალნათლივ მოწმობს, რომ „ბრძოლა“ უთანასწორო იქნება. შექმნილ სიტუაციას მწერლის ირონიული ტონიც ამძაფრებს: „ამ მძიმე ჟამს, როდესაც ფეხბურთში პირველობის საკითხი უნდა გადაწყვეტილიყო, ცამეტი წლის ბიჭი უსახელოდ იღუპებოდა გეომეტრიის ბასრ მარწუხებში… გია ბარბაქაძე თავს მოიკლავდა, ცხოვრება მხოლოდ გეომეტრიის გაკვეთილისა და მორალისგან რომ ყოფილიყო შედგენილი. კიდევ კარგი გამოჩნდნენ ღვთისნიერი ინგლისელები და ფეხბურთი მოიგონეს!..“ ორთაბრძოლის ასპარეზად კი ჯემალ ქარჩხაძე რაჟდენ კაპანაძის ბინას ირჩევს: „კედელზე გაკრული შავი ქაღალდი მარტო ფერით არ ამძიმებდა ატმოსფეროს, არამედ იმითაც რომ დაფის მაგივრობას ასრულებდა და ამ იმპროვიზირებულ დაფაზე მალე სამკვდრო-სასიცოცხლო ომი გაიმართეოდა გია ბარბაქაძესა და გეომეტრიულ ამოცანებს შორის.“

***

მოსწავლეებსა და მასწავლებლებზე დაწირილ ნაწარმოებებში „სასწაული“ მართლაც გამორჩეული მოთხრობაა. მისი წაკითხვის შემდეგ მოზარდებთან არაერთ საჭირბოროტო თემაზე თუ გადაუჭრელ პრობლემაზე შევძლებთ საუბარს და ერთმანეთის უკეთ გასაცნობადაც საუკეთესო გარემოში აღმოვჩნდებით. გარდა ამისა, გაკვეთილებზე მხატვრულ ნაწარმოებსა და ფილმებს შორის პარალელების გავლება თუ გიყვართ, „სასწაულზე“ მსჯელობის მერე შეგიძლიათ ფრანსუა ტრიუფოს „ოთხას დარტყმასაც“ ერთად უყუროთ.

«Faire les 400 coups» ანუ „ოთხასი დარტყმა“ ერთგვარი იდიომატური გამოთქმაა, რომელსაც ფრანგები ბავშვური სიცელქის, უმსგავსო საქციელის განსაზღვრებად იყენებენ. ასეთი ორიგინალური სათაური მოუხდინა ფრანგმა რეჟისორმა თავის სადებიუტო სრულმეტრაჟიან ფილმს (1959 წლის კანის ფესტივალზე „ოთხასი დარტყმა“ საუკეთესო რეჟისორული ნამუშევრისთვის დააჯილდოვეს). ფილმის მთავარ გმირს ანტუან დუანელს ბევრი საერთო აქვს გია ბარბაქაძესთან: მასავით ცელქი და გამომგონებელია, საკლასო ოთახის ფანჯრიდან მაცქერალი მუდამ დაკარგულ თავისუფლებას მისტირის და ოინები ძვირად უჯდება. ორივე ბიჭი საკუთარი თავის გასამართლებლად, სკოლის გაცდენისა და ზარმაცობის მიზეზების ასახსნელად უკიდურეს ზომებს მიმართავს და უმკაცრეს მასწავლებლებს სანტიმენტალურ გრძნობებს უღვივებს. მასწავლებლები კი ფრანგი (მეტსახელად პატარა ფოთოლი) თუ ქართველი (თვით რაჟდენ კაპანაძე) ერთმანეთს ტოლს არ უდებენ – ტყუილს გაასმაგებული რისხვით პასუხობენ.

ფილმის დასასრულს ანტუან დუანელი რეჟისორის კამერას ჩასცქერის, გია ბარბაქაძე კი ავადსახსენებელ უბის წიგნაკს. ორივე ბიჭი სასწაულის მოლოდინშია, იმ სასწაულისა, „არც ისე ხშირად რომ ხდება, როგორც ზღაპრებში წერია… თუმცა ზოგჯერ არც ქვეყანა გადაბრუნდება ან გადმობრუნდება, არც სწავლის გაუქმებაა მოსალოდნელი, და არის მაინც სასწაულები, თავისი მასშტაბით დირექტორის გამოცვლას რომ არ ჩამოუვარდება.“

როგორც ავტორი ამტკიცებს, „ცამეტი წლის ბიჭი იქით უნდა წავიდეს, საითაც გული მიუწევს,“ ამიტომაც იღებს რაჟდენ კაპანაძის გამოცდა უცნაურ სახეს… ამიტომაც უნდა იქცეთ „სასწაულის“ თანამოზიარეებად და იმ წუთიდან დაიწყოთ, როდესაც „ოთახში ორნი იყვნენ: გია ბარბაქაძე, ცამეტი წლის ბიჭი და მისი დაუძინებელი მტერი რაჟდენ კაპანაძე…“

ბევრი დამნაშავე გვინახავს, რომელიც აღჭურვილია ცოდნითა და უნარებით, მაგრამ მორალურად გაუმართლებელი ღირებულებებით „შეიარაღებული“ იღებს არასწორ გადაწყვეტილებებს და ხდება საზოგადოებისთვის საფრთხის შემცველი. შესაბამისად, 21-ე საუკუნეში, არსებული გამოწვევების წინაშე მდგომნი ვხვდებით, რომ აქტუალურია მოსწავლეებისათვის არა მარტო ცოდნის გადაცემა, არამედ მათში ღირებულებების ჩამოყალიბება. ამ ყოველივეს ხელშესაწყობად აუცილებელია საგნობრივი ცოდნის გადაცემაზე ორიენტირებულ გაკვეთილებთან ერთად, დავგეგმოთ და ჩავატაროთ გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებაზე ორიენტირებული გაკვეთილები. როგორც ეროვნულ სასწავლო გეგმაში ვკითხულობთ, სწორედ ეთიკა აძლევს ადამიანს საშუალებას გაითავისოს და დაიცვას ზნეობის, მორალისა და ქცევის საყოველთაო წესები.

მოსწავლეებისთვის ცოდნის გადაცემასთან ერთად, მათში მორალური ღირებულებების ჩამოყალიბების ხელშეწყობის მიზნით გამოვიყენე მეთოდი “VaKE” (Values and Knowledge Education-ცოდნა და ღირებულებითი განათლება). რატომ VaKE? როგორც აღვნიშნე ცოდნის მიღებასთან ერთად აქტუალურია მოსწავლეებში ღირებულებების ჩამოყალიბების ხელშეწყობა. იმ დროისთვის ინტერნეტ სივრცეში ქართულ ენაზე ამ მეთოდის შესახებ ინფორმაცია თითქმის არ მოიპოვებოდა. პროექტ ,,VaKE”ს ოფიციალურ გვერდზე გამოქვეყნებული მეთოდის თავდაპირველი სახე კი ასეთია:

როგორც ვხედავთ იგი შედგება 16 ნაბიჯისგან, პირველ 4 ნაბიჯში მიმდინარეობს მსჯელობა ღირებულებების შესახებ. მოსწავლეები დამატებით ცოდნას იღებენ მე-5-8 საფეხურებზე, სანამ მეორეულ გადწყვეტილებას მიიღებენ მე-11,12 საფეხურებზე. თუ მოსწავლეებს სჭირდებათ მეტი ინფორმაცია არგუმენტირებისთვის შესაძლებელია გავიმეოროთ შესაბამისი ფაზა მე-13 საფეხურზე. მე-2, მე-5, მე-10, მე-14 საფეხურები ითვალისწინებს პრეზენტაციას, შეჯამებას და მიღებული ცოდნის ტრანსფერს.

მეთოდის მიზანია: მოსწავლეებმა მიიღონ  სათანადო ცოდნა, გაეცნონ ღირებულებებს და დაეუფლონ მორალური პრობლემების გადაჭრის სტრატეგიებს, განუვითარდეთ კრიტიკული აზროვნება, დამოუკიდებელი სწავლის, პრობლემის გადაჭრის, ჯგუფური მუშაობისა და არგუმენტირებული დისკუსიის უნარი.

წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ ჩატარებული გაკვეთილის თანმიმდევრობას.

გაკვეთილის თემა: საგანგებო სიტუაციები

გაკვეთილის მიზანი: ნაცნობი ლექსიკური ერთეულებისა და გრამატიკული სტრუქტურების (მოდალური ზმნები – should, can, must, have to; და წარსული განუსაზღვრელი დრო) გამოყენებას, ხელი შეეწყობა ლაპარაკის უნარ-ჩვევების და კრიტიკული აზროვნების განვითარებას. ხელი შეეწყობა ისეთი გამჭოლი უნარების და ღირებულებების განვითარებას, როგორიცაა კომუნიკაცია (პიროვნული ღირსების გააზრებისა და დაფასების უნარი), ეთიკა (საკუთარ აქტივობაზე პასუხისმგებლობის გააზრება) და პასუხისმგებლობა (საკუთარი ქცევის მართვა, საკუთარ ქცევებზე, სოციალურ აქტივობებზე პასუხისმგებლობის აღება).

მისაღწევი შედეგები: მოსწავლეებს შეუძლიათ  გამოიყენონ ნაცნობი სათანადო ლექსიკური ერთეულები და მოდალური ზმნები მორალური დილემის გადაჭრის გზებზე საუბრისას. შეუძლიათ მიღებულ ცოდნასა და ღირებულებებზე დაყრდნობით დილემურ სიტუაციებში მოქმედების სტრატეგიებზე არგუმენტირებული მსჯელობა.

ესგ სტანდარტთან შესაბამისობა: უცხ.ს.III.16. მოსწავლეს შეუძლია ინტერაქციაში მონაწილეობა.

უცხ.ს.III.18. მოსწავლეს შეუძლია დამხმარე საშუალებებზე დაყრდნობით საუბარი.

უცხ.ს.III.29. მოსწავლეს შეუძლია თანაკლასელებთან, მასწავლებლებთან, მეწყვილესთან თანამშრომლობა შედეგების გაუმჯობესების მიზნით.

პროცედურები:

მოსწავლეთა მოტივირების, თემამდე მიყვანისა და დილემის მომზადების მიზნით გაკვეთილი დავიწყე ვიდეოს ანალიზით, სადაც მოცემული იყო საგანგებო სიტუაცია ხანძრის დროს. მოსწავლეებს დავუსვი ორი კითხვა, მივეცი არჩევანი, თუ რას გააკეთებდნენ მსგავს სიტუაციაში, დარჩებოდნენ ხანძრის ადგილას, სადაც შეიძლებოდა დაზიანებულიყვნენ ან დაღუპულიყვნენ, თუ გადახტებოდნენ და დაზიანდებოდნენ ან შესაძლოა დაიღუპებოდნენ კიდეც. ამ გზით მოსწავლეები დადგნენ დილემის წინაშე, ორივე შემთხვევაში არჩევანი ცუდსა და უარესს შორის უნდა გაეკეთებიათ. იფიქრეს, მიიღეს გადაწყვეტილება, იმსჯელეს და მარტივადაც გამოიცნეს გაკვეთილის თემა და მიზანი.

მეორე აქტივობა იყო დილემის წარდგენა, სადაც მოსწავლეებმა შეძლეს პირველადი გადაწყვეტილების მიღება. გაარკვიეს, ვინ იყო მომხრე, ვინ წინააღმდეგი.

‘’ A train is coming on the track. You are standing nearby the lever. The railway has two tracks. You see the train approaching and you also observe that train will go on track, on which 5 children are playing. You are 400 metres away from children and you don’t have time to run to help them. What will you do?

Will you just wait and watch? Why?

Will you pull the lever and change the direction of the train? Why?

Will you feel guilt for your decision? (Yes/No)“

მათი შეხედულებების მიხედვით გადავანაწილე მოსწავლეები ოთხკაციან დიფერენცირებულ ჯგუფებად, სადაც შევეცადე გამეერთიანებინა სხვადასხვა შეხედულებების და შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეები.

მესამე აქტივობის ორგანიზების ფორმა იყო ჯგუფური; მეთოდი: სეგმენტური აქტივობა; მიზანი: მოსწავლეები შეძლებენ პოზიციის არგუმენტირებას, საჭირო ინფორმაციის განსაზღვრასა და მეორეული გადაწყვეტილების მიღებას. ჯგუფებს მივაწოდე ტექსტის გავრცობილი ვარიანტი:

‘’ A train is coming on the track. You are standing nearby the lever. The railway has two tracks. You see the train approaching and you also observe that train will go on track, on which 5 children are playing. You are 400 metres away from children and you don’t have time to run to help them. Because of noise, they can’t hear your voice either.  You want to pull the lever and change the direction of the train, but you see that 5 other men are walking on the railway, singing together.  What will you do?

Pull the lever, change the direction to the men and they will die.

Wait and watch. Don’t do anything and the children will die“.

ჯგუფებს მაგიდებზე ედოთ წინასწარ ფლიფჩარტზე ჩემ მიერ მომზადებული სეგმენტი და ვთხოვე დაეფიქსირებიათ მათი მოსაზრება მათთვის განკუთვნილ სეგმენტში და დაემოწმებითან ხელმოწერით.

შემდეგ მოსწავლეები გაეცნენ ერთმანეთის ნააზრევს და დაურთეს ინდივიდუალური კომენტარები. ისეც დააფიქსირეს ხელმოწერით. ამის შემდეგ მოსწავლეებმა გამართეს დისკუსია და შეჯერდნენ საერთო პოზიციაზე, რომელიც დააფიქსირეს ცენტრალურ სეგმენტში და დაადასტურეს ხელმოწერით. საბოლოოდ, მოსწავლეთა ჯგუფებმა პრეზენტაციის სახით წარადგინეს თავიანთი ნამუშევრები. იმსჯელეს, თუ როგორ მივიდნენ საერთო პოზიციამდე, რომელ ღირებულებებზე დაყრდნობით მიიღეს ესა თუ ის გადაწყვეტილება.

მეოთხე აქტივობის დროს მოსწავლეებმა გამართეს ჯგუფური დისკუსია, რომლის მიზანი იყო რეკომენდაციების შემუშავების მცდელობა საგანგებო სიტუაციების დროს. ამ შემთხვევაში 3 ჯგუფი მუშაობდა იმაზე, თუ როგორ „უნდა“ ან „არ უნდა“ მოვიქცეთ საგანგებო სიტუაციების დროს, ხოლო 3 ჯგუფი მუშაობდა საგანგებო სიტუაციების პრევენციის გზებზე. დროის გასვლის შემდეგ ჯგუფებმა კლასს გააცნეს მათ მიერ შემუშავებული რეკომენდაციები.

დამეთანხმებით, რომ მხოლოდ გაკვეთილები  მიზნის ბოლომდე მიღწევას არ შეუწყობენ ხელს, თუ მოსწავლეები უკუკავშირს გაკვეთილზევე არ გააკეთებენ.  მით უმეტეს ისეთი ტიპის გაკვეთილები, რომლებიც ხელს უწყობენ ისეთი  დამოკიდებულებების  ჩამოყალიბებას, როგორიცაა: ეთიკა,  საკუთარ გადაწყვეტილებებზე პასუხისმგებლობის აღების უნარი, არგუმენტირებულთან ერთად მორალურად გამართლებული გადაწყვეტილებების მიღება, პასუხისმგებლობების გააზრება. ასე ვიქცევი სულ და ამჯერადაც ასე გავაკეთეთ. ტრანსფერის და შეჯამების ფაზაზე მოსწავლეებმა განიხილეს მსგავსი საკითხები და პრობლემები. გაირკვა, რომ თურმე არაერთხელ მდგარან დილემის წინაშე და გადაწყვეტილება სპონტანურად, ღირებულებების გააზრების გარეშე მიუღიათ. ასევე დაამატეს, რომ ამ კონკრეტულ გაკვეთილზე მიღებულ გამოცდილებას რეალურად გამოიყენებენ, რადგან ცხოვრება წინ აქვთ და მიხვდნენ, რომ მომავალში კიდევ უფრო რთული დილემების წინაშე აღმოჩნდებიან.

ვფიქრობ, ამ გაკვეთილის ჩატარება აუცილებლად უნდა სცადოთ, იგი სასიამოვნო სამუშაოა თქვენთვის, მასწავლებლისათვის, და ბევრის მიმცემი თქვენი მოსწავლეებისათვის-რეალური ცხოვრებისეული პრობლემის კვლევის გზით მოსწავლეებმა მნიშვნელოვანი გამოცდილება შეიძინეს. მიღებული გამოცდილება შესაძლებელია გამოიყენონ მთელი ცხოვრების მანძილზე გადაწყვეტილებების სწრაფად მიღებისა და წარმატების მიღწევის მიზნით.

რეკომენდირებულია მსგავსი გაკვეთილის ჩატარებისას გავითვალისწინოთ მოსწავლეთა მზაობა და ლექსიკური მარაგი. აღნიშნული მეთოდით ასევე ხელი შეეწყობა მოსწავლეებში უცხოურ ენაზე ლაპარაკის უნარ-ჩვევების განვითარებას. ეფექტურია აღნიშნული მეთოდის გამოყენებით პროექტგაკვეთილის დაგეგმვა და განხორციელება. ამ შემთხვევაში პროექტი უნდა გაიწეროს 2-3 კვირაზე.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ლობჟანიძე ს. (2015) თანამშრომლობითი სწავლების მეთოდები. სეგმენტური მეთოდი.https://mastsavlebeli.ge/?p=1795
2. Wiseman R. (ტექსტი ადაპტირებულია ჩემ მიერ)

https://richardwiseman.wordpress.com/2009/08/13/test-your-morals/

3. https://www.youtube.com/watch?v=DwOFYzEpocQ&t=73s
4. https://blog.vake.sbg.ac.at/about-vake/
5. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042814068098

ჩემს მულტიპლიკატორ ძმაკაცს, ვასო სახვაძეს, ამ თორმეტიოდე წლის წინ ნოდარ დუმბაძის სახელობის მოზარდ მაყურებელთა თეატრის სარდაფში ჰქონდა სტუდია. გვერდით ხმის ჩამწერი სტუდია იყო, სადაც მეორე ძმაკაცი, ბექა რამიშვილი, კატო ჯავახიშვილს ეხმარებოდა ლექსების აუდიოკრებულის ჩაწერაში. ჰოდა, მეც სხვა რა საქმე მქონდა, დავდიოდი ხოლმე. ვასო მაშინ გავიცანით და მაგრად დავუძმაკაცდით. კრებულის ჩაწერა დამთავრდა, მაგრამ ჩვენ მაინც ყოველდღე დავდიოდით ვასოს სტუდიაში. შუადღისას, როცა ვასო თავის მხატვრებთან ერთად მუშაობას დაამთავრებდა, ფულს ავკრეფდით და მე, როგორც ყველაზე უმცროსი, ქუჩის გადაღმა, მარკეტში გადავიდოდი ლიტრიანი “დავითის”, ლუდის და მსუბუქი მისაყოლებლის საყიდლად. დაღამებამდე ვსვამდით. რომ ავიშლებოდით, მე და ვასო მარჯანიშვილის მეტროში კი არ ჩავდიოდით, რუსთაველამდე ავდიოდით ფეხით და ვსაუბრობდით, მერე ვაჟას მეტროდან ამოვიდოდით, ვაჟას მესამემდე ისევ ფეხით ჩამოვუყვებოდით და იქღა ვიშლებოდით. ყოფილა შემთხვევები, მარჯანიშვილიდან ვაჟამდეც წამოვსულვართ ფეხით. მოკლედ, ბოდიალი მოგვწონდა.

იმ ხმის ჩამწერ სტუდიაში ერთი ძალიან კარგი როკჯგუფი გადიოდა ხოლმე რეპეტიციას. ხანდახან იმ ჯგუფის ბიჭებიც შემოგვიერთდებოდნენ ხოლმე და ვსვამდით.

ერთ დღესაც, შუა სმის დროს, ღია კარში (კარი სულ ღია იყო) უცხოური გარეგნობის ჯეელმა შემოიხედა. მოქეიფეები რომ დაგვინახა, შეყოყმანდა, მაგრამ მივიპატიჟეთ და თამამად შემოვიდა. დრედები ჰქონდა. ზაფხული იყო, მაგრამ კრემისფერი ლაბადა, ხაკისფერი შარვალი და მაღალქუსლიანი, სტეპის საცეკვაო შავ-თეთრი ფეხსაცმელი ეცვა, აი, ისეთი, ფრედ ასტერს რომ აცვია ხოლმე ფილმებში. შამან ჯუსა მქვიაო, – გაგვეცნო, – მუსიკოსი ვარ და კლიპის გადაღება მინდა, ქუჩაში გავიკითხე და თქვენთან მომასწავლესო, ოღონდ ფული არ მაქვსო. ეგ არაფერიო, – უთხრა ვასომ და ერთჯერადი ჭიქა ნახევრამდე შეუვსო არყით, – ეს დალიე და მერე ვილაპარაკოთო. შამანმა შეფიქრიანებულმა ჩახედა ჭიქას, მაგრამ მაინც აიღო და ჩაცალა. იმ დღეს შამანი მაგრად დავათვრეთ.

გაირკვა, რომ შამანის მშობლები ჰიპები ყოფილიყვნენ, ახალგაზრდობაში ბჰუტანში გადასულიყვნენ საცხოვრებლად, სადაც ადგილობრივ შამანებს დამეგობრებოდნენ და ახალშეძენილი შვილისთვისაც უყოყმანოდ დაექრმიათ შამანი. არ ვიცი, ვინ დაღუპა – შამანისთვის ვიღაცას ერჩია, საქართველოში ჩამოსულიყო მუსიკალური კარიერის ასაწყობად. ჰოდა, სანამ კარიერას აიწყობდა, რომელიღაც სასტუმროში მუშაობდა ჭურჭლის მრეცხავად.

მეორე დღეს შამანმა თავისი მუსიკალური კომპოზიციები მოიტანა. ძალიან საინტერესო რაღაცები. ვასომ აუხსნა, რომ ამ სტუდიაში კლიპებს არ იღებდნენ, მაგრამ, რაკი ფული არ ჰქონდა, რამე საინტერესო ვიდეოს გაკეთებაში დავეხმარებოდით. აირჩა ერთ-ერთი კომპოზიცია. შამანს ზედმეტად მასშტაბური იდეები ჰქონდა: კლიპის პირველ კადრში მანქანის სახურავზე შემდგარი ავტორის ფეხები უნდა გამოჩენილიყო, რომლებიც იმ მაღალქუსლიანი ფეხსაცმელებით ცეკვას დაიწყებდა და ასე, ცეკვა-ცეკვით გადაევლებოდა ჩამწკრივებული მანქანების სახურავებს. აი, ზევით ხომ აყენია მანქანებიო, – დასძინა ბოლოს. ავუხსენით, რომ იმ მანქანებს პატრონები ჰყავდა და იმ პატრონებს მათი მანქანების სახრურავებზე მოხტუნავე უცხოელი რომ დაენახათ, საქმე ცუდად წაგვივიდოდა. შამანმაც ამ განზრახვაზე ხელი აიღო.

გაკეთდა კლიპის მონახაზი. გადაწყდა, კლიპი თეატრის სარდაფის ლაბირინთისმაგვარ დერეფნებში გადაგვეღო. ვმონაწილეობდით შამანი, მე, ბექა, ჩემი მაშინდელი შეყვარებული და ყველა, ვინც შემთხვევით შემოივლიდა. ერთი სამოყვარულო კამერა გვქონდა. ნაშუადღევს ცოტას წავიმუშავებდით და ისევ სმას ვიწყებდით, ამიტომ გადაღებები საკმაოდ გაჭიანურდა. შამანი ვერაფერს გვეუბნებოდა – უფასოდ ვუკეთებდით საქმეს. იჯდა ჩვენთან და კოკა-კოლას სვამდა, არაყს – აღარ. შევთავაზე, ინგლისურში მამეცადინე-მეთქი. გაუხარდა. ნიხრზეც შევთანხმდით: კვირაში ოცი ლარი უნდა გადამეხადა. კვირაში სამჯერ, დილის ათ საათზე უნდა მივსულიყავი იქვე, მარჯანიშვილზე მდებარე ერთ ბიბლიოთეკაში. მხოლოდ ორი გაკვეთილი ჩატარდა, რადგან ვინც არყის და ლუდის ნაბახუსევი იცის, დამეთანხმება, რომ არ არის ადვილი, დილაუთენია ადგე, ჯერ მარშრუტკით მეტრომდე ჩახვიდე, მერე მეტროთი მარჯანიშვილამდე მიხვიდე, იქ კი ინგლისურის გაკვეთილებს უსმინო. შამანს გაკვეთილების გაგრძელების დიდი სურვილი ჰქონდა, მაგრამ ერთი კვირის თანხა გადავუხადე და მეცადინეობა შევწყვიტე, იმ ინგლისურს დავჯერდი, რომელიც ვიცოდი.

როგორც იქნა, გადავიღეთ კლიპი. სტუდიაში მოწყობილ პრემიერას ჩვენვე ვესწრებოდით და ისევ მაგრად დავლიეთ. შამანმა მადლობა გვითხრა და იმ დღიდან აღარ გამოჩენილა.

წლების შემდეგ ელბაქიძის აღმართზე ჩამოვდიოდით მე და ჩემი ძმაკაცი. დავინახე, იქვე, კუთხეში, რამდენიმე ლაწირაკს შამანი მიემწყვდია და სცემდა. გავქანდით, მაგრამ სანამ დავერეოდით, თავქუდმოგლეჯილები გაიქცნენ. თმის გამო, აი, უკვე მერამდენედ მცემენო, – დაიჩივლა შამანმა. შემოქმედებაში რა ხდება-მეთქი, ვკითხე. ამერიკიდან ბიჭებს ველოდები, ჯგუფი უნდა ჩამოვაყალიბოთო. წამო, ლუდი დავლიოთ-მეთქი, შევთავაზე, მაგრამ იუარა, მეჩქარებაო. ელბაქიძეზე ამავალს თვალი გავაყოლე. ისევ ის ლაბადა ეცვა, ამჯერად – საკმაოდ ჭუჭყიანი. ფეხსაცმელიც კარგა ხნის გაურეცხავი იყო და ქუსლებიც მოღრეცოდა.

რამდენიმე წლის შემდეგ კიდევ ერთხელ ვნახე – რუსთაველზე, მიწისქვეშა გადასასვლელში, საქსოფონზე უკრავდა. რომ მორჩება, გამოვეცნაურები-მეთქი, ვიფიქრე, მაგრამ, ეტყობა, გრძელი კომპოზიცია იყო და დასრულებას პირი არ უჩანდა, ამიტომ წამოვედი, მეჩქარებოდა.

შამანი სწორედ ისეთი ჩამრჩა გონებაში, როგორიც ბოლოს ვნახე: მიწაზე გაშლილ ლაბადასთან მდგარი გაცვეთილი ფეხსაცმელებით, ხაკისფერი შარვლით, შავი მაისურით, ჭუჭყიანი დრედებით, საქსოფონით და დახუჭული თვალებით.

კლიმატის ცვლილების შედეგები გარემოსა და საზოგადოებაზე
უკანასკნელ ათწლეულში კლიმატის ცვლილების ხილული შედეგები კიდევ უფრო თვალსაჩინო ხდება და ბევრად უფრო სწრაფადაც მიმდინარეობს. ეს ცვლილებები დედამიწის სფეროებზე აისახება. ეს სფეროებია:

ატმოსფერო – ჰაერი, რომელიც დედამიწას აკრავს გარსს;

ჰიდროსფერო – წყალი, რომელიც დედამიწას აკრავს გარსს;

ბიოსფერო – ცოცხალი ბუნება დედამიწაზე;

ლითოსფერო – ზედა მანტია და ქერქი, რაც დედამიწის მყარ საფარს შეადგენს.

უნდა აღინიშნოს, რომ კლიმატის გავლენა ლითოსფეროზე არ აღინიშნება. ეს 4 სფერო დროში ურთიერთქმედებს და ქმნიან პედოსფეროს, ნიადაგს, რომელიც ხმელეთს გარს აკრავს და ამავდროულად, მისი ნაყოფიერება სიცოცხლეს განაპირობებს.

განვიხილოთ თითოეულ სფეროზე კლიმატის ცვლილების შედეგები:

ატმოსფეროს ცვლილებები
ტემპერატურა ინდუსტრიული რევოლუციიდან მოყოლებული იცვლება, რამაც ჯამურად 1 გრადუსი შეადგინა, ეს ცვლილებები კიდევ უფრო დაჩქარებული ტემპით მიმდინარეობს და დამოკიდებულია სათბური ეფექტის მქონე აირების რაოდენობაზე. გარდა ტემპერატურის ცვლილების, შეიცვალა ტემპერატურული ანომალია, განსხვავება საშუალო წლიურ ტემპერატურასა და ტემპერატურის გრძელვადიან ცვლილებას შორის. ანომალიური ტემპერატურა სულ უფრო ხშირად აღინიშნება.

კლიმატის ცვლილების სამთავრობოთშორისო პანელის ვარაუდით, რომელშიც მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან 1300 მეცნიერი კლიმატის მიმართულებით კვლევებს აწარმოებს, ამ საუკუნეში ტემპერატურა 4,5 გრადუსით შეიცვლება. თუმცა ეს ცვლილებები ყველგან ერთნაირად არ მოხდება, ზოგ ადგილას ბევრად დიდი ტემპერატურული მატება აღინიშნება.

გლობალური ტემპერატურის მატებამ ინდუსტრიული რევოლუციიდან დღემდე 1 გრადუსი შეადგინა, ყველაზე სწრაფი მატება უკანასკნელი 35 წლის მანძილზე შეიმჩნევა. 2010 წლიდან მოყოლებული ყოველი წელი იყო ისტორიის მანძილზე ყველაზე თბილი. ინტერაქტიული რუკა გვიჩვენებს ტემტერატურის ცვლილებებს 1884 წლიდან დღემდე და ეს ვიზუალიზაცია ადასტურებს ცვლილებების მასშტაბურობს https://climate.nasa.gov/vital-signs/global-temperature/

გვალვა და სითბური ტალღები, ესაა განსაკუთრებით მაღალი ტემპერატურა, რომელიც დღეებიდან კვირებამდე შეიძლება გაგრძელდეს, ნავარაუდევია, რომ ზაფხულში სითბური ტალღები ინტენსიური გახდება, ხოლო ცივი დღეების რაოდენობა ზამთარში შემცირდება. ტემპერატურის ანომალია, რომელსაც საშუალოდ 20 წელიწადში ერთხელ ჰქონდა ადგილი, ახლა ყოველ 2-3 წელიწადში იჩენს თავს.

ექსტრემალური მოვლენები, შტორმული ხასიათის ტროპიკული ქარების ინტენსივობა, სიხშირე, ხანგრძლივობა და სიძლიერე იზრდება მეოცე საუკუნის 80-იანი წლებიდან. გახშირდა მეოთხე და მეხუთე კატეგორიის ციკლონები. კლიმატის ცვლილებასთან ერთად ეს ცვლილებები კიდევ უფრო შესამჩნევი გახდება.

წყალდიდობები, წყალმოვარდნები, სითბური ტალღები, გვალვები, ხანძრები სულ უფრო ხშირად იჩენს თავს მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში. კლიმატით გამოწვეული ექსტრემალური მოვლენების რაოდენობა ორმაგდება. მსოფლიო ბანკის გაანგარიშებით, ყოველწლიურად მოვლენების შედეგების აღმოფხვრაზე 500 მილიარდი აშშ დოლარი იხარჯება. ამავდროულად, დამატებითი 26 მილიონი ადმიანი ზარალდება.

მყინვარების დნობა მიმდინარეობს ანდებში, ალასკაზე, ჰიმალაებში, კავკასიაში. მაგალითად, კილიმანჯაროს მთებზე ჩრდილოეთის მყინვარმა უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე 4 მილიონი კუბური მეტრი ყინული დაკარგა, 2030 წლისთვის კი მთლიანად გაქრება.

ყინულის საფარის შემცირება არქტიკასა და ანტარქტიკაში – ნასას მკვლევრების მიერ შეგროვებული მონაცემებით, უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე გრენლანდიამ 286 მილიონი კუბური მეტრი ყინული დაკარგა, ანტარქტიკამ – 127, თუმცა სამხრეთ ნახევარსფეროში გასამმაგდა დნობის ტემპი.

თოვლის საფარის შემცირება – ცვლის მცენარეული საფარის, ასევე სოფლის მეურნეობის ციკლებს და მთლიანად ეკოსისტემას. ამ თითქოს დადებითი ცვლილებისადმი ცოცხალ ბუნებას ადაპტაცია დასჭირდება. ასევე იცვლება სითბური ბალანსი, რადგან თოვლით დაფარულ თეთრ საფარს მუქი, მისგან თავისუფალი ზედაპირი ანაცვლებს, რაც შთანთქმულ რადიაციას ზრდის და კიდევ უფრო მეტად ათბობს ატმოსფერულ ჰაერს. ჩრდილო ნახევარსფეროში ბოლო ათწლეულები თოვლი ბევრად ადრე დნება, ვიდრე ეს ადრე ხდებოდა. უთოვლო სეზონი ახლა უფრო მეტხანს გრძელდება ალასკაზე და სხვა ადგილებშიც. სათხილამურო კურორტები ამის გამო კარგავენ შემოსავლებს, სეზონი მოკლდება, ბოლივიის ერთადერთი კურორტი, ჩაკატაია, დაიხურა თოვლის საფარის არ არსებობის გამო 2009 წელს.
ჰიდროსფეროს ცვლილებები
ჰიდროსფერო წყლისგან შედგება, რომელიც 3 ფორმით გვხვდება – თხევადი, აიროვანი და მყარი.

წყლის ცირკულაციას წყლის ბრუნვა ქვია. წყალი ორთქლდება წყლის რეზერვუარებიდან და ხმელეთიდან, რის შემდეგაც ის კონდერსირდება და გარდაქმნის მას ისევ თხევად მდგომარეობაში და ისევ ნალექის სახით მოდის დედამიწაზე. წყალი მიწაში ჩაიჟონება ან ზედაპირზე გაივლის და მდინარეში, ზღვაში ან ოკეანეში ჩაედინება. ამ პროცესებს მუდმივი, განმეორებითი ხასიათი აქვს. არ არის რთული ვივარაუდოთ, ტემპერატურის მატება როგორ შეცვლის წყლის ბრუნვას.

წყლის ორთქლი თავისთავად სათბურის ეფექტის გაზია, ის შთანთქავს სითბოს და ათბობს ატმოსფეროს. წყალი იმდენად მაღალი შეკავების უნარით გამოირჩევა, რომ შესაძლებელია გააორმაგოს ნახშირორჟანგით გამოწვეული დათბობა. ასევე დათბობას მოჰყვება მეტი აორთქლება, მეტ აორთქლებას მეტი ნალექი, მეტ ნალექს მეტი სითბოს შეკავება და ა.შ. თუმცა, ნალექების მატებამ რიგ ადგილებში შეიძლება ტემპერატურა აღარ გაზარდოს.

ზღვის დონის მატებამ საუკუნის მანძილზე 8 ინჩი, ანუ 20 სანტიმეტრზე მეტი შეადგინა, რაც ნიშნავს, რომ ყოველი ინჩის მატება წყლის 50-100 ინჩზე ხმელეთში შეღწევას იწვევს. ამ საუკუნის ბოლომდე ოკეანის დონე 1,3 მეტრით გაიზრდება. ეს კი სანაპირო ზოლში ნიადაგის დამლაშებაა. რაც თავის მხრივ, სანაპირო ზოლში მცხოვრებ მოსახლეობას დააზარალებს, მათ აყრას და გადასახლებას გამოიწვევს. ინფრასტრუქტურისთვის მიყენებული ზარალიც ძალიან მაღალი იქნება, რადგან პორტები, ძვირად ღირებული კურორტები აქ არის განლაგებული.

ოკეანის ტემპერატურის და მჟავიანობს ზრდა – ოკეანეებს აქვს მნიშვნელოვანი ფუნქცია, შთანთქას ნახშირორჟანგი, რაც საერთო რაოდენობის 25%-ს შეადგენს. ოკეანეებში ზედაპირული ტემპერატურა გაიზარდა, რამაც გამოიწვია მათი მჟავიანობის ცვლილებაც. ნახშირორჟანგის რაოდენობის ზრდამ ატმოსფეროში გამოიწვია მჟავიანობის 30%-ით ზრდა. ოკეანეებში ეგზოჩონჩხის მქონე ორგანიზმები (კრაბები და ლობსტერები), ასევე მოლუსკები და სხვა ნიჟარიანები, ისევე როგორც მარჯნის რიფები და მანგროს ტყეები მჟავიანობის შედეგად გადაგვარების წინაშეა, განსაკუთრებით განვითარების ადრეულ სტადიაზე, როდესაც მეტად მოწყვლადები არიან გარემო პირობებისადმი.

აქვე აღსანიშნავია, რომ ორგანიზმების ნაწილს, როგორიცაა მაგალითად, ზღვის ბალახი და სხვა პლანქტონი ეს ცვლილებები გაუუმჯობესებს საარსებო გარემოს, თუმცა მთლიანობაში მაინც დაირღვევა კვებითი ჯაჭვი და შეიცვლება უარესობისკენ ეკოსისტემა, ის გაღარიბდება.

მარადიული მზრალობის დნობა – მზრალობა მიწის ქვეშ რამდენიმე მეტრის სიღრმეზე გვხვდება. ეს მრავალი წლის განმავლობაში ყინულით გაერთიანებული ქვების, ნიადაგის, სედიმენტების ერთობლიობაა, რომელშიც ასევე მცენარეების და ცხოველების ნაწილებია შერეული, რომლებიც გახრწნამდე გაიყინა. სწორედ ამის გამო, მზრალობა 1500 მილიარდ ტონა ნახშირორჟანგს აკავებს, რასაც შეუძლია დნობის შემთხვევაში გააორმაგოს ატმოსფეროში მისი რაოდენობა. მზრალობა ჩრდილო ნახევარსფეროში ფარავს ხმელეთის 24%-ს, გვხვდება სიმაღლეებზე და მაღალ განედებში. განსაკუთრებით ახასიათებს ციმბირს, ტიბეტს, ჩრდილო კანადას, ალასკას, სკანდინავიას და გრენლანდიას. მზრალობის დნობა ჰაერში ზრდის ნახშირორჟანგის და მეთანის როდენობას, გარდა ამისა, იწვევს მის ზედაპირზე ინფრასტრუქტურის დაზიანებას.

ბიოსფეროს ცვლილებები
ბიოსფერო, რომელიც ორგანული შემადგენელია დედამიწის, ასევე შეიძლება კლიმატის ცვლილების შედეგად დაზარალდეს. უნდა აღინიშნოს, რომ ყველაზე ნელა სწორედ ბიოსფერო იცვლება. მას მილიონობით წელი დასჭირდა ჟანგბადის რაოდენობის დაგროვებით სიცოცხლის გაჩენისთვის შეეწყო ხელი, რაც მცენარეთა რესპირაციის და ფოტოსინთეზის პროცესებს მოჰყვა. მოკლევადიან პერიოდში მოსალოდნელია, რომ მცენარეები და ცხოველები არეალს შეიცვლიან წაინაცვლებენ მათთვის ხელსაყრელი კლიმატისკენ. ადაპტაციის მაღალი უნარის მქონე მცენარეები და ცხოველები გადარჩებიან, ხოლო სახეობების ნაწილი შეიძლება გადაშენდეს.

კვერცხის დების და ყვავილობის სეზონიც იცვლება, რაც ასევე გარემოსთან ადაპტაციას საჭიროებს.

წყალქვეშა სახეობებიც კლიმატის ცვლილების შედეგად ზიანდებიან. მჟავიანობის მატება კალციფირებული სხეულის მქონე ორგანიზმების განადგურებას შეუწყობს ხელს. ეს უკვე აისახება მარჯნის რიფებზე.

პედოსფეროს ცვლილება
პედოსფეროში დიდი ოდენობით ნახშირორჟანგია დაგროვილი, რაც მცენარეების დახმარებით ხდება. ნიადაგის დეგრადაცია და ტყეების გაკაფვა, ნიადაგის სასოფლო-სამეურნეო მიზნით გამოყენების ფუნქციის შეცვლა იწვევს მის ეროზიას. ეროზია ასევე გაზრდილი შტორმული ხასიათის მეტეოროლოგიური მოვლენებით არის განპირობებული, ჭარბი ნალექები მას გადარეცხავს, გვალვები – აშრობს, ქარი კი მის გადატანას უწყობს ხელს.
კლიმატის ცვლილების შედეგები საზოგადოებაზე
კლიმატის ცვლილებებზე და მისი ურყოფითი გამოვლინებების შერბილების შესახებ ფიქრი კაცობრიობამ მას შემდეგ დაიწყო, რაც შედეგები სოციალურ და ეკონომიკურ სფეროებზე მძიმედ აისახა.

მაგალითად, მყინვარის დნობა აისახება იმ ადამიანებზე, რომლებიც მდინარის ხეობაში სახლობენ, ისინი წყალდიდობების და წყალმოვარდნების რისკის ქვეშ არიან. გაზრდილი წყლის მოცულობა ასევე ზრდის კაშხლების ნგრევის რისკს, რადგან დიდი მოცულობით წყალს შეუძლია დამბის კედელი გაარღვიოს. ამავდროულად, მყინვარის ბოლომდე დადნობამ წყლის მიწოდება წყალშემკრები აუზის ფარგლებში შეუძლია შეაფერხოს ან საერთოდ გააქროს, რაც მოსახლეობის ფართომასშტაბიან მიგრაციებს გამოიწვევს.

ზოგადად, დნობის მასშტაბი დამოკიდებულია ადამიანის მომავალ გონივრულ ქმედებებზე.

ექსტრემალური მეტეოროლოგიური მოვლენები შეიძლება იქცეს ბუნებრივ კატასტროფად, თუ დაზარალებული მოსახლეობა გარე დახმარების გარეშე ვერ მოახერხებს მის შედეგებთან გამკლავებას.

აღსანიშნავია, რომ კლიმატცვლილების შედეგად გეოფიზიკურ მოვლენებს, როგორებიცაა მიწისძვრა, მეწყერი და ვულკანის ამოფრქვევა, რაოდენობრივად მეტეოროლოგიურმა, ჰიდროლოგიურმა და კლიმატურმა მოვლენებმა გაუსწრო. საინტერესოა, რომ ახალი მიღწევების შედეგად, როცა ადრეული შეტყობინების სისტემები გაუმჯობესდა, მსხვერპლი შემცირდა, ხოლო დაზარალებულების რაოდენობა კიდევ უფრო გაიზარდა, ასევე გაიზარდა ამ მოვლენების გეოგრაფიული არეალი.

ექსტრემალური მოვლენების მიერ მიყენებული ზარალის დათვლა ეკონომიკისთვის რთულია. გაეროს მიერ ნაანგარიშებია, რომ უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე ბუნებრივი კატასტროფების შედეგების აღმოფხვრაზე დაიხარჯა 2908 მილიარდი აშშ დოლარი, საიდანაც კლიმატით გამოწვეულ კატასტროფებზე 77%-ია დახარჯული.
ვარიაციები მდებარეობის, განვითარების, ასაკის, სქესის და განათლების მიხედვით
კლიმატის ცვლილებიდან გამომდინარე რისკსა და მოწყვლადობაზე ადგილმდებარეობას, სოციალურ და ეკონომიკურ სხვაობას, ასაკს, სქესს და განათლებას, ასევე რისკისთვის მზადებას დიდი გავლენები აქვს.

განვითარების მიხედვით განსხვავებები – განსაკუთრებული მოწყვლადობით გამოირჩევიან განვითარებადი ქვეყნები, რადგან მათ არ აქვთ საკმარისი თანხები, რომ წინ აღუდგნენ ბუნებრივ კატასტროფებს, გაზარდონ საკუთარი რეზისტენტულობა, შედეგებს კი დროულად გაუმკლავდნენ აღდგენა-რეაბილიტაციით. იზრდება დაავადებებიც, ისეთები როგორებიცაა მალარია, დიარეა თუ ქოლერა. ამ დაავადებების მკურნალობას თანხები სჭირდება, რისი ნაკლებობაცაა ამ ქვეყნებში. დონორ ქვეყნებში კი ასაკობრივი სტრუქტურა იცვლება და მოსახლეობა სიცოცხლის ხანგრძლივობის მატების ფეხდაფეხ ბერდება, მათ თანხების მიმართვა საკუთარი მოსახლეობის კეთილდღეობისკენ სჭირდებათ, რის გამოც ზარალდება დახმარებების ბიუჯეტი.

ქვეყნების სიღარიბე ასევე ზრდის დაღუპულთა რაოდენობას. ექსტრემალური მოვლენები ძირითადად მოსავალს ანადგურებს, რაც თვითკმარი სოფლის მეურნეობის პირობებში კიდევ უფრო ამძაფრებს შიმშილობის პრობლემას. ორივე ფართომასშტაბიან შიმშილობას ბოლო ათწლეულის განმავლობაში აფრიკაში, სომალის ნახევარკუნძულზე, ჰქონდა ადგილი. მოიცვა კენია, ეთიოპია და სომალი, ასევე შეეხო მეზობელ ქვეყნებსაც ჯიბუტსა და ერიტრეას. ექსტრემალური მოვლენები მოსახლეობის მიგრაციას იწვევს, სადაც უკეთესი ბუნებრივი პირობებია და უკვე მოსახლეობა საუკუნეებია ტრადიციულად დასახლებულია. ამგვარი გადაადგილებები იწვევენ დაძაბულობას და კონფლიქტებს.

ნახ.2 მდიდრებსა და ღარიბებს შორის განსხვავებები ატმოსფეროს დაბინძურებაში

ღარიბი 50% პასუხისმგებელია 10% დაბინძურებაზე, მაშინ როდესაც 10% მდიდარი 50% დაბინძურების გამომწვევია.

მოწყვლადობა ეს პოტენციური ზიანია, რაც შეიძლება მიიღოს ადამიანმა, ან საკუთრებამ ბუნებრივი კატასტროფული მოვლენის დროს. ბუნებრივ მოვლენებთან გამკლავების უნარს რეზისტენტულობას უწოდებენ. ბუნებრივი კატასტროფა ეწოდება ისეთ მოვლენას, რომლის შედეგებს, ადგილობრივ დონეზე, მოსახლეობა თავს ვერ ართმევს და დახმარება სჭირდება.

ადგილმდებარეობით განსხვავებაში იგულისხმება, თუ სად ცხოვრობს ადამიანი, სანაპიროსთან ახლოს მისი მოწყვლადობა იზრდება ზღვის დონის მატების, წყალთან დაკავშირებული შტორმული მოვლენების გამო, ასევე წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების გამო. ასევე, რაც უფრო ახლოსაა ადგილი ეკვატორთან, მით უფრო მეტია სითბური ტალღების და გვალვების ალბათობა. თუმცა მდიდარ ქვეყნებს უკეთესი შეგუების უნარი აქვთ, ასევე თანხები, რომ შედეგებს გაუმკლავდნენ.

ასაკის მიხედვითაც არის სხვაობა. 5 წლამდე ბავშვები და მოხუცები განსაკუთრებით მოწყვლადები არიან კლიმატის ცვლილებისადმი, რადგან ორივე ასაკობრივი ჯგუფი უფრო რთულად იტანს ექსტრემალურ ტემპერატურებს, ასევე მალარიის გადამტანი კოღოების არეალი, მეტად ხდება დიარეის და სხვა დაავადებების გავრცელება. 160 მილიონზე მეტი ბავშვი გვალვის შესაძლო გავრცელების არეალში ცხოვრობს, ხოლო 2015 წელს დიარეისგან ნახევარი მილიონი ბავშვი დაიღუპა. ციკლონი ჰაიანის დროს ფილიპინებზე 2013 წელს დაღუპულთა 40% მოხუცები იყვნენ, აშშ-ში 2005 წელს კატრინასგან მსხვერპლის 50% ასევე მოხუცი იყო. იგივე შეიძლება ითქვას ევროპის სითბურ ტალღებზე 2003-ში, როდესაც მარტო პარიზში 4000 მოხუცი დაიღუპა, ეს მოხდა აგვისტოს თვეში, როდესაც ოჯახები არდადეგებზე იყვნენ გასულები და მოხუცები მზრუნველობის და თანადგომის გარეშე აღმოჩნდნენ.

სქესის მიხედვით სხვაობები – ქალთა წარმომადგენლობა პარლამენტში 22%-ია, რაც მათ უზღუდავს შესაძლებლობას მიიღონ გადაწყვეტილებები, ასევე ქალები ნაკლებად ახერხებენ განათლების მიღებას, ისინი მამაკაცებზე 24%-ით ნაკლებს გამოიმუშავებენ, შესაბამისად, მათი ეკონომიკური შესაძლებლობები ნაკლებია. ქალები ოჯახში მოხუცებსა და ბავშვებზე ზრუნავენ, ისინი მეტად არიან სახლს მიჯაჭვულები, რის გამოც, ევაკუაციის დროს, ნაკლებ მობილურები არიან, რაც ასევე ზრდის მსხვერპლს. სწორედ ამ სხვაობების გამო ქალები მეტად ზარალდებიან კატასტროფების დროს.

განათლების მიხედვით სხვაობა – განათლების სისტემის გაუმჯობესება მრავალი პრობლემის მოგვარების გზაა, მათ შორის კლიმატის ცვლილებისაც. რადგან განათლებულ მოსახლეობას მეტი წვდომა აქვს ინფორმაციაზე, ადრეულ შეტყობინებებზე და უსაფრთხოების წესებზე, ასევე მათი ჯანმრთელობასთან მიმართება გაუმჯობესებულია, კვლევებით დადასტურებულია, რომ განათლება იწვევს სიცოცხლის ხანგრძლივობის ზრდასაც. განათლება ასევე მეტ შემოსავალს ნიშნავს, რაც მეტი დაცულობის გარანტიას აძლევს ადამიანს.

მეტი განათლება 60%-ით შეამცირებს კლიმატის ცვლილებით გამოწვეულ მსხვერპლს, როგორც შტიესნიგმა, ლუცმა და პატმა თავიანთი ჩატარებული კვლევით (2013 წელი) დაადასტურეს.

კლიმატის ცვლილების დასაძლევად მიმართული საერთაშორისო ძალისხმევა
ელდრიჯ კლივერი ამბობდა – „თუ არა ხარ პრობლემის გადაჭრის მხარეს, მაშინ თავად პრობლემა ყოფილხარო“. ალბათ, ასე კარგად არაფერი ასახავს იმ ცნობიერების აუცილებლობას, რომლითაც თითოეული ადამიანი უნდა ხელმძღვანელობდეს, ნეიტრალური პოზიცია დღეს არ არსებობს, ან ქმნი პრობლემას საკუთარი თავისთვის, საკუთარი ოჯახის წევრებისთვის და მომავალი თაობისთვის, ან მისი მოგვარებით ხარ დაკავებული.

კლიმატის ცვლილების კონვენციაზე მსოფლიო საზოგადოება 1992 წელს შეთანხმდა, რაც ამ პრობლემისადმი გაზრდილმა წუხილმა გამოიწვია. ამაში კი განსაკუთრებული როლი კლიმატის ცვლილების სამთავრობოთშორისო პანელის მიერ გამოქვეყნებულმა ანგარიშმა შეასრულა. უკვე 1994 წელს 197-მა მხარემ კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა. მხარეები მხარეთა ყოველწლიურ კონფერენციზე (COP) იკრიბებიან და თანხმდებიან ქმედებებზე, სხვადასხვა ინსტრუმენტებზე.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი იყო კიოტოს ოქმი, რომელიც მესამე კონფერენციაზე 1997 წელს მიიღეს, თუმცა ძალაში 2005 წლამდე ვერ შევიდა. საინტერესოა, რომ კიოტოს ოქმი ითვალისწინებდა განსხვავებულ მიდგომას ქვეყნებისადმი, იმისდა მიხედვით, თუ როგორი იყო მათი ეკონომიკა. შედეგად 35 მდიდარ ქვეყანას დაეკისრა ვალდებულება 5%-ით შეემცირებინათ გამონაბოლქვი 1990 წლის მდგომარეობასთან შედარებით. სხვა განვითარებადი ქვეყნებისთვის ვალდებულებები შემცირების მიმართულებით კიოტოს ოქმს არ დაუკისრებია. გარდა ამისა, ქვეყნებს მიეცათ უფლება, თუკი მათი სათბურის ეფექტის გაზებით დაბინძურების ხარისხი კვოტაზე დაბალია, ევაჭრათ დაბინძურების კრედიტებით, ამით დაინტერესებულები იყვნენ ქვეყნები, რომლებიც დაწესებულ კრიტერიუმებს ვერ აკმაყოფილებდნენ. ამავდროულად, ამავე ქვეყნებს კრედიტების მოპოვება შეეძლოთ ერთობლივი პროექტებით სხვა ქვეყნებთან, რომლებიც კლიმატის ცვლილების შედეგების აღმოფხვრის, ან პრევენციისკენ იყო მიმართული. სწორედ აღნიშნული მიდგომების გამო, კიოტოს შედეგებს განიხილავენ შერეულად, ერთი მხრივ, ამაღლდა ინტერესი საკითხისადმი, ქვეყნებმა თავიანთ სტრატეგიებში გარკვეულწილად გაითვალისწინეს ეს თემები, მეორე მხრივ კი, აღნიშნულმა 35 ქვეყანამ ფურცელზე დატოვა მიზნები, რადგან მათგან 10-მა დაბინძურება ვერ შეამცირა და საჭირო კრედიტები სხვა შესაძლებლობებით მოიპოვა.

მიუხედავად იმისა, რომ განვითარებულმა ქვეყნებმა დაიწყეს ემისიების შემცირება, მსოფლიოს სხვა ქვეყნებმა ამ პერიოდში დაბინძურება 53%-ით გაზარდეს.

2016 წელს მსოფლიო პარიზის შეთანხმება ამოქმედდა, თუმცა კიოტოს ოქმს ის სრულად 2020 წელს ჩაანაცვლებს. პარიზის ხელშეკრულება მიზნად ისახავს გააძლიეროს გლობალური ძალისხმევა კლიმატის ცვლილებების საფრთხეებზე და შეზღუდოს გლობალური ტემპერატურის ზრდა 2 გრადუსამდე, თუმცა მეტი მცდელობაა საჭირო ტემპერატურის ზრდის 1,5 გრადუსამდე ლიმიტირებისთვის. 2 გრადუსიდან ზემოთ ტემპერატურის ცვლილება საფრთხის შემცველ შედეგებამდე მიგვიყვნს, როგორც ამას კლიმატის ცვლილების სამთავრობოთშორისო პანელი გვაფრთილებს.

ნახ.3 ცვლილებები გარემოში ტემპერატურის განსხვავებული მატების შემთხვევაში

ეროვნულ დონეზე განზრახული განსაზღვრული კონტრიბუცია არის ხელმომწერი ქვეყნების მიერ შედგენილი ეროვნული დონის ამოცანები, რაც 165 ქვეყანას უკვე მზად აქვს. ხშირ შემთხვევაში, ისინი მოიცავენ ადაპტაციის კომპონენტსაც. ასევე არსებობს შეთანხმება, რომ 5 წელიწადში ერთხელ, ხელმომწერი ქვეყნები წარადგენენ ანგარიშს გეგმის შესრულებაზე, დაწესდება მონიტორინგის სისტემა.

კიოტოს ოქმით განსაზღვრული პროცესებიდან განსხვავებით პარიზის ხელშეკრულება:

შეეხება ყველა ქვეყანას და არ მოსთხოვს სათბურის ეფექტის მქონე აირების შემცირებას მხოლოდ განვითარებულ ქვეყნებს, რადგან ამას შედეგად მოჰყვება გამონაბოლქვის 53%-ით გაზრდა.
კლიმატის ცვლილების ადაპტაციის გეგმების განხორციელება ასევე მრავალი ქვეყნისთვის გახდება მისაღწევი ამოცანა, რაც მათ უფრო მომზადებულს გახდის კლიმატის ცვლილებების შედეგებისადმი, რათა ნაკლებმა ხალხმა იზარალოს.
2010 წელს შექმნილი კლიმატის მწვანე ფონდი ითამაშებს მნიშვნელოვან როლს პარიზის ხელშეკრულების დანერგვაში. მასში ქვეყნები ნებაყოფლობით შეიტანენ თანხებს, მიუხედავად მათი ფინანსური მდგომარეობისა.
179 ქვეყანას შეთანხმება უკვე რატიფიცირებული აქვს, ნაწილს დადასტურებული და ნაწილს, მიღებული, თუმცა ყველა ეს ფორმა მომდინარეობს სახელმწიფო დონეზე საკანონმდებლო თავისებურებებიდან გამომდინარე. საბოლოოდ, ყველა მათგანს, რა ფორმითაც არ უნდა მოხდეს ხელშეკრულებაზე მიერთება, ერთი შედეგი აქვს და ქვეყნებს განსაზღვრული ვალდებულებებით ბოჭავს.

კიდევ ბევრი დეტალია შესათანხმებელი 2020 წლამდე, ვიდრე შეთანხმება სრულფასოვნად ამოქმედდება, რაც ყოველწლიურ კონფერენციაზე დაზუსტდება.

კლიმატის ცვლილებას ეძღვნება მდგრადი განვითარების მეცამეტე გლობალური მიზანი.

ჩვენ ვხედავთ, რომ კლიმატის ცვლილება გავლენას ახდენს საზოგადოების ჯანმრთელობაზე, საკვებისა და წყლის უსაფრთხოებაზე, მიგრაციაზე, მშვიდობაზე. ინვესტირება მდგრად განვითარებაში ხელს შეუწყობს კლიმატის ცვლილების პრობლემის მოგვარებას, ემისიის შემცირების და კლიმატის ცვლილების მიმართ მდგრადობის ამაღლების გზით. კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული ქმედებები ხელს შეუწყობს მდგრად განვითარებას და პირიქით.

კლიმატის ცვლილება და მდგრადი განვითარების ხელშეწყობა მონეტის ორი მხარეა; მდგრადი განვითარება ვერ მიიღწევა კლიმატთან დაკავშირებული ქმედებების გარეშე, შესაბამისად, მდგრადი განვითარების ბევრი მიზანი არის დაკავშირებული კლიმატის ცვლილებასთან.

მდგრადი განვითარების მეცამეტე მიზანია კლიმატის ცვლილებისა და მისი ზეგავლენის წინააღმდეგ გადაუდებელი ზომების გატარება

13.1 ყველა ქვეყანაში გაძლიერდეს რეზისტენტულობა და ადაპტაციის შესაძლებლობები კლიმატით გამოწვეული საფრთხეებისგან და ბუნებრივი კატასტროფებისგან ;

13.2 ეროვნული პოლიტიკის დოკუმენტებში, სტრატეგიებსა და დაგეგმარებაში ინტეგრირებული იყოს კლიმატის ცვლილების მონაცემები და საზომები;

13.3 გაძლიერდეს როგორც ადამიანის, ისე ინსტიტუციების შესაძლებლობები, განათლებითა და ცნობიერების ამაღლებით, კლიმატის ცვლილების მიტიგაციაზე, ადაპტაციაზე, შედეგების შერბილებასა და ადრეულ შეტყობინებაზე.

ზოგადად, მდგრადი განვითარების მიზნები მოუწოდებენ ქვეყნებს, მიუხედავად თავიანთი ეკონომიკური მდგომარეობისა, განვითარებას და კეთილდღეობას მიაღწიონ გარემოს დაცვის ფონზე. სიღარიბის დაძლევისთვის ეკონომიკური ზრდა არ არის საკმარისი, ის მოიცავს სოციალურ საჭიროებებს, როგორებიცაა განათლება, ჯანმრთელობა, სოციალური დაცვა, სამუშაო პირობების გაუმჯობესება, ისე რომ კლიმატის ცვლილებების და გარემოს დაცვის საკითხები გათვალისწინებული იყოს. კლიმატის ცვლილება ქვეყნების ეკონომიკურ განვითარებას აფერხებს, იწვევს რა დიდი თანხების გადატანას მისი უარყოფითი შედეგების აღმოსაფხვრელად. თუმცა მეცნიერები მუშაობენ არაერთი მიმართულებით, რომ ინოვაციური მიდგომებით შეძლონ კლიმატის ცვლილების უარყოფითი შედეგების პრევენცია, დამზოგი და მწვანე ტექნოლოგიური მიღწევების მასობრივი დანერგვა.
გამოწვევები განათლებისადმი
ეფექტური ნაბიჯები განათლებაში კლიმატის ცვლილების მიმართულებით მრავალ გამოწვევასთანაა დაკავშირებული. იმისთვის, რომ ადამიანებმა უსაფრთხოდ იცხოვრონ მიუხედავად კლიმატის ცვლილებების უარყოფითი გამოვლინებებისა, საჭიროა, მთავარი აქცენტი გაკეთდეს პრობლემის გადაჭრის უნარის განვითარებაზე, რომლისთვისაც აუცილებელია მონაცემების იდენტიფიცირების, შეგროვების, დამუშავების, ანალიზის უნარების განვითარება. საჭიროა მსჯელობების წარმართვა შესაბამის თემატიკაზე და ინფორმირებული დასკვნების გამოტანის უნარის განვითარება. ასევე მნიშვნელოვანია ამ პროცესის ყველა ეტაპისთვის ეფექტური კომუნიკაცია.

2013 წელს ანდერსონის მიერ ჩატარებული კვლევის რეკომენდაციები მოიცავს შემდეგს:

წიგნიერება კლიმატის ცვლილებაზე, ინფორმირებულობა უნდა მოხდეს აქტიური სწავლებით, რომელიც დისციპლინათშორის ინტეგრაციას ეფუძნება.

აქტიური სწავლება ლოკალურ პრობლემებს უნდა ეფუძნებოდეს და მათი გადაჭრისკენ იყოს მიმართული.

მეცნიერული კონცეფტების სწავლების და მოსწავლეების/სტუდენტების ინფორმირების კვალდაკვალ მნიშვნელოვანია პრობლემის გადაჭრის უნარის, კრიტიკული აზროვნების განვითარება, რასაც უნდა მოჰყვეს ინდივიდის ქცევის პოზიტიური ცვლილება.

პრობლემის გადაჭრაზე დაფუძნებულმა განათლებამ უნდა გახადოს მოსწავლეების/სტუდენტების ქცევა მდგრადი, რათა შეამცირონ საკუთარი ეკოლოგიური ნაკვალევი. ამისთვის ეფექტურია, სწავლებაში გამოყენებულ იქნას ისეთი საზომები, როგორიცაა ნახშირორჟანგის ან ეკოლოგიური ნაკვალევის კალკულატორი, კლიმატის ცვლილების მიმართ ცნობიერების ამაღლებამ უნდა მოგვცეს შედეგი – თითოეული ინდივიდი გააცნობიერებს საკუთარ პასუხისმგებლობას გარემოსადმი.

ნარატივი, ვიზუალიზებული მასალა, მაგალითები და ამბები კლიმატის ცვლილების უარყოფით გამოვლინებებზე და ასევე მათი პრევენციის წარმატებულ მაგალითებზე არის სწავლების ქვაკუთხედი.

ტრანსდისციპლინარული მიდგომები კვლავაც კურიკულუმის მთავარ გამოწვევად რჩება, ასევე პრობლემაა დაწერილი კურიკულუმი, რომელიც ხშირად მოიცავს ძირითად თემებს და საჭირო კომპეტენციებს, რამდენად აღწევს საკლასო ოთახამდე, რამდენად ხდება მისი დანერგვა. ამისთვის საჭიროა სასწავლო გეგმა მეტ თავისუფლებას აძლევდეს მასწავლებლებს, რომელებსაც თავდაჯერებულებს და კომპეტენტურებს გახდის ხარისხიანი გადამზადება.

დასკვნისათვის

ქმედებები, რომლებმაც ეფექტურად უნდა შეამცირონ კლიმატის ცვლილების უარყოფითი შედეგები განსხვავებულია ქვეყნებისთვის და ადამიანებისთვის. ეს გამოწვეულია არაერთი ფაქტორით, როგორებიცაა ქვეყნის განვითარების დონე, ეკონომიკის ძირითადი მიმართულებები, ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტი, ენერგო გენერაციის მთავარი წყარო, რესურსების მოხმარების დონე, გადამუშავების, ნარჩენების მართვის და კონსერვაციის პოლიტიკა. ასევე არანაკლებ როლს თამაშობს ადამიანის პროფილი, რომლის ქცევას განაპირობებს მისი განათლება, სოცილური სტატუსი, სქესი, ასაკი და დასაქმების სფერო.

საჭიროა მეტი ინფორმირება, საფრთხეების უკეთ გაცნობიერება და პასუხისმგებლობის გათავისება. სასარგებლო ქმედებების სხვა, უნივერსალური რეცეპტი არ არსებობს.

შესაძლებელია არაერთი სტატიის ნახვა, რომლებიც კლიმატის ცვლილების პრობლემის გადაჭრის ეფექტურ გზებს გვთავაზობენ. მაგალითისათვის გამოდგება Scientific America-ს სტატია (https://www.scientificamerican.com/article/10-solutions-for-climate-change/), რომელიც 10 პრობლემის გადაჭრის გზას გვთავაზობს. შესაძლებელია ამ პრობლემებზე მოსწავლეებმა/სტუდენტებმა ჯგუფებში იმსჯელონ. დიდი ალბათობით, პრობლემების გადაჭრის ყველა შემოთავაზებულ გზას არ დაეთანხმებიან ან მეტად პრიორიტეტულად პრობლემის გადაჭრის სხვა გზებს მიიჩნევენ და გარდაქმნიან თავისთვის ქმედით გეგმად.

„შიმშილით კვდომა სამარცხვინოა ღვთისმშობლის ქვეყანაში“.

კარლო კაჭარავა

2013 წელი იყო. გასაოცარი ოთხი წლისთვის ვემზადებოდით. გაერომ კვლევა გამოაქვეყნა, რომელმაც გვითხრა, რომ საქართველოში 77000 ბავშვი სიღარიბის ზღვარს მიღმა იმყოფება და კვებისთვის დღეში საშუალოდ 2 ლარს მოიხმარს. კვლევამ გვითხრა, რომ საქართველოში, ჩვენს გარშემო 77000 ბავშვი მშიერია. ჩვენ მათ ვიცნობთ, ვხვდებით, ვესალმებით, ან ვაიგნორებთ, მაგრამ ისინი აქ არიან, ჩვენს გვერდით. მათ შიათ.

მას შემდეგ 6 წელი გავიდა. გაეროს ახალი კვლევა აღარ გამოუქვეყნებია, სტატისტიკური მონაცემები ჩემთვის უცნობია, მაგრამ შიმშილი არსად წასულა. აპოკალიფსის მესამე მხედარი, თავის შავ ცხენზე შემომჯდარა და საქართველოში დაიარება, ბოროტი დონ კიხოტივით, ბავშვებს ებრძვის და გაჭირვებულებს არა სალათა შუბით, ან სამოს შუბით, არამედ შიმშილის ბასრი და ცივი შუბით უსწორდება. ჩვენ კი, კორიდის მაყურებლები, ჯერ ვინუსხებით სანახაობით, შემდეგ რიგ მომენტებში ვშფოთდებით, კულმინაციისას ვნერვიულობთ კიდეც და როცა შიმშილის მხედარი გამარჯვებული ტორეადორივით ჩამოივლის ტრიბუნებთან – “ოლეე”-ს ვყვირივართ, ტაშს ვუკრავთ და ვესალმებით, ოღონდაც ჩვენამდე არ მოვიდეს, თავისთვის იყოს, სხვისი ჭირი სხვისადვე დარჩეს.

იცით, როდის ინგრევა ადამიანი? როცა მისი კერპები ემხობიან. როცა ხვდება, რომ წყარო, რომელსაც ეძებს, არა უკვდავების, არამედ სიკვდილისაა, ოლიმპო – ნარაიამაა, დაფნის გვირგვინი კი – ყულფი. ასე გავნადგურდი, როცა ჩემი ბავშვობის კუმირმა მეოთხედ მთხოვა ფულის სესხება უკიდურესი გაჭირვების გამო, მე კი პასუხი არ გავეცი, ვითომ არც მინახავს მისი მონაწერი. მთელი ბავშვობა და ახალგაზრდობა მე ის მიყვარდა, მთელი მისი შემოქმედებით, ის ხშირად იყო ჩემი ცხოვრების ლაიტმოტივის ავტორი. როცა გავიცანი, მახსოვს, როგორ მიცემდა გული და როგორ ვღელავდი. როცა პირველად მომწერა, მეგობრებსაც კი გავუზიარე, ნახეთ, ნახეთ-მეთქი. როცა პირველად მთხოვა ფულის სესხება, გულმა რეჩხი მიყო, მაგრამ, ცხადია, მივეცი. სამჯერ გამეორდა ასე. მეოთხედ კი, უბრალოდ ვეღარ შევძელი განზრახ ამერჩია კუმირის ხატების განადგურებასა და კუმირის რეალურ განადგურებას შორის და ჩემდაუნებურად ეს უკანასკნელი ავირჩიე. განა მის შემოქმედებას რამე აკლდება იმით, რომ უჭირს, მაგრამ მე კი დამაკლდა – რწმენა. როდესაც ისეთ ქვეყანაში ცხოვრობ, რომელშიც საუკეთესოთა ადგილი მშიერ ბინებშია, რატომ უნდა ეცადო, გახდე საუკეთესო? როცა შენი საყვარელი მწერლები, შენი აზრით რომ გენიოსები იყვნენ, შიმშილსა და გაჭირვებაში იხოცებოდნენ, რატომ უნდა ეცადო, გახდე გენიოსი? როცა შენი საყვარელი მუსიკოსები, ვის სიმღერებსაც პირველი კოცნისას გულში ღიღინებდი და ვინც შენს ყველა ემოციას აფორმებდნენ მუსიკალურად, ქუჩის კუთხეში ჭიქა არაყზე სულს ჰყიდიან, ანდა საავადმყოფოს მიგდებულ პალატაში მარტოსულად ასრულებენ სიცოცხლეს, რატომ უნდა ეცადო გახდე ვინმეს საყვარელი მუსიკოსი? ერთადერთი რაც გადაგარჩენს, დამალვაა. უნდა დაიმალო, არავინ იყო, მრავალსახა ღმერთის ქურუმი გახდე და საკუთარი ვინაობა დაივიწყო, იქნებ ასეთ შემთხვევაში ვერ მოგაგნოს შიმშილის მხედარმა, იქნებ ასეთ შემთხვევაში გქონდეს პური და არ მოკვდე, იქნებ ასეთ შემთხვევაში მაინც მიაღწიო ბოლომდე და ამ ყველაფრის შემყურემ შეძლო და თავად მოიკლა თავი..

ხანდახან არ მესმის, უბრალოდ არ მესმის ადამიანებისა, ვინც ქვეყნის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ თუ ნებისმიერიკურ პრიორიტეტებში პირველ ადგილზე რაიმე სხვას აყენებენ და არა სიღარიბეს. მასლოუს პირამიდაშიც კი მკაფიოდ ჩანს, რომ პირველი, რაზეც სახელმწიფო უნდა ზრუნავდეს, მისი მოქალაქეების სასიცოცხლო პირობებია, პირველი რაც ჩვენი არსობისა არს – პურია. პური, რომელიც 77000 ბავშვს არ აქვს. დიახ, არა ფეხბურთი, არა თეატრი, არა ნებისმიერი სხვა რამ, არც რელიგია, არც ოკუპაცია, არც წართმეული ტერიტორიები, საერთოდ არაფერია მშიერი ბავშვების ცრემლების ფასი, არაფერია ამაზე მნიშვნელოვანი. თუ ამას ვერ ვხვდებით – ე.ი. არასოდეს ჩაგვიხედავს აპოკალიფსის მესამე მხედრის თვალებში.

ის ერთი ხანობა ჩემს სახლში ცხოვრობდა, მე ვიცნობ მის მზერას, ცივს, ცარიელს, მჟავეს. რაღაც დროის შემდეგ მისი მზერა გაშეშებს და გაუსაძლისად გატკიებს თავს.

„– თოვლის ბაბუას რა უნდა სთხოვოთ?

– იმდენი პროდუქტი მოგვიტანოს, რომ ყველას გვეყოს და რომ არ გვშიოდეს“.

ეს ერთი შარშანდელი სტატიიდანაა ამონარიდი. სტატიაში ჟურნალისტი ერთი გაჭირვებული ოჯახის შესახებ გვიყვებოდა, რომელთაც არ ჰქონდათ ჭერი და პური. გაიცანით ბავშვები, რომლებიც სათამაშოების, წიგნებისა თუ ჯადოსნური ნივთების ნაცვლად ფქვილზე, მაკარონზე და მაწონზე ოცნებობენ. ეს ჩემი და თქვენი რეალობაა, მეგობრებო. არ მოგატყუოთ თბილისისა და სხვა დიდი ქალაქების ცენტრალურ ქუჩებში გამოფენილმა ბანერებმა და ტურისტულმა პუნქტებმა, არც დიდებულმა კაფე-ბარებმა და კლუბებმა, არ მოგატყუოთ შეღებილმა ფასადებმა და მათი მიღმიდან გამომავალმა მხიარულმა მუსიკამ, ჩვენ შიმშილით მომაკვდავი ბავშვების ქვეყანაში ვცხოვრობთ. სამარცხვინოა.

სიტყვა „გაზვიადებაზე“ სულ იპოლიტე ხვიჩიას გმირი მახსენდება, ცოლს და სიდედრს, ყაჩაღების მოგერიებაზე, რომ უყვებოდა. ერთი ისე მოვისროლე, ბეჩავი სად გადავარდა, თავადაც ვერ გაიგოო.  არადა, მე და თქვენ ხომ  ვიცით, შიშით თვითონვე კანკალებდა   და ყაჩაღებისგან გარბოდა.

„გაზვიადებას“ ცხოვრებაში ყოველ ფეხის ნაბიჯზე ვაწყდებით. უყვართ ადამიანებს არა რეალული ამბების შეთხზვა და მოყოლა. ასეთი ამბების გამო წაკინკლავებულან და სერიოზულად უჩხუბიათ კიდეც. დედა თავის ნათლია-ნინა იარაჯულს იგონებს ხოლმე. სიმართლის პირდაპირ  მთქმელი წითელ თმიანი ხევსური ყოფილა, რომელსაც ზედმიწევნით კარგად სცოდნია ბუნებრივი საღებრების მომზადება და გამოყენება. ჰოდა, ნინა ნათლია, თურმე ხშირად ყვებოდა სისხლადუღებულ ხევსურებზე, რომლებიც რაღაც გაზვიადებული ამბების გამო ხმლებით კენწლაობასაც არ ერიდებოდნენ.

-გავყარე ის ბალღებიო, ამბობდა თურმე. ანუ, დავაშოშმინე, დავაწყნარეო.

სხვების მოსმენისას, რას არ გაიგებ…„ომის დროს მხოლოდ ცხენებით კი არა, ქვემეხის ჭურვზე  ამხედრებულმაც ვიმგზავრე! ერთ-ერთ ქალაქს ალყა შემოვარტყით და გასარკვევი გახდა, ქვემეხების   რა მარაგი ქონდათ. მთელ ჩვენს რაზმში ერთი გულადიც კი არ მოიძებნა, ვინც მტრის ბანაკში შეუმჩნევლად შეიპარებოდა და ინფორმაციას გამოიტანდა. თუმცა…მე იქ არ ვიყავი? დავდექი ქვემეხის  პირას, როგორც კი ჭურვი გამოტყორცნა,  ზედ მოვახტი და ასე გადავფრინდი მტრის ქალაქში. ჩვენები ყვიროდნენ: ბრავოოო, ყოჩაღ! თავიდან სიამოვნებით მივფრინავდი, მერე კი ცოტა შფოთვამ შემიპყრო. ჰო, ვთქვათ და ჩავფრინდი, მაგრამ მტრები იქიდან ცოცხალს  გამომიშვებდნენ? ამ დროს ქალაქიც გამოჩნდა და იქ განლაგებული ქვემეხებიც. ყველა დავთვალე, თოთხმეტი იყო. ბიჭოს?.. მტრებსაც უსვრიათ ჩვენი მიმართულებით ჭურვი. ბევრი აღარ მიფიქრია, შემხვედრ ჭურვზე გადავჯექი და ასე მშვიდობიანად დავბრუნდი ჩვენებთან. ჰო, ქვემეხების  რაოდენობა მეთაურს მოვახსენე“.

ეს ცნობილი ცრუპენტელა იცანით?

დიახ, ბარონი მიუნჰაუზენია, ამბების გამზვიადებელი და მითების შემქმნელი. ცოტას კიდევ მოუსმენთ და იმასაც მოგიყვებათ ჭაობიდან ცხენი და თავისი თავი როგორ ამოათრია. ჰო, რა გასაკვირია, საკუთარ   ნაწნავს  მოეჭიდა და ჰაერში აწია.

მითები და გაზვიადებული ამბები ქიმიაშიც მოიძებნება. სხვათა შორის, ქიმიის კლუბისთვის  მშვენიერი გასართობ-შემეცნებითი აქტივობაც არის.

მაშ ასე, მოიფიქრეთ  მითები ქიმიაში და შემდეგ კლუბური მეცადინეობის დროს გაარჩიეთ.

მითების ძიება ქიმიის ისტორიიდან შეგიძლიათ დაიწყოთ.

დიახ, ქემეიას მიმდევარი ეგვიპტელი ქურუმები ამტკიცებდნენ, რომ წყალი ორ სხვა ახალ ნივთიერებას წარმოქმნიდა-ყინულს და ორთქლს. შემდეგ გაირკვა, რომ ეს ახალი ნივთიერება კი არა,  წყლის აგრეგატული მდგომარეობა გახლდათ.

მოგვიანებით დადგინდა და დაფიქსირდა, რომ მხოლოდ სამი აგრეგატული მდგომარეობა არსებობს: აირადი, თხევადი და მყარი. მეცნიერებმა კი დიდი ხანია, რაც პლაზმა მეოთხე აგრეგატულ მდგომარეობად აღიარეს. პლაზმა პირველად ირვინგ ლანგმურმა აღწერა 1920 წელს.  ზოგიერთ წყაროში კი კოლოიდებსაც აგრეგატული მდგომარეობის ერთ-ერთ ნაირსახეობად შეხვდებით (Chemistry in Action, #113), რომელიც განსხვავდება გაზისგან, მყარი და თხევადი მდგომარეობისგან.

ან, მაგალითად…

თითქოს ნახშირბადს, მხოლოდ ორი ალოტროპული სახესხვაობა ჰქონდეს და ეს, რა თქმა უნდა, ბრილიანტი და გრაფიტია. აბა, 1985 წელს აღმოჩენილი ფულერენი რაღაა? დღეისათვის სრულად არის შესწავლილი C₆₀ ფულერენი, რომელიც 20 ექვსკუთხედისა და 12 ხუთკუთხედისგან შედგება. მასში ყველა ატომი ექვსვალენტიანია. ფულერენის კრისტალები ნახევარგამტარია. C₆₀ ფულერენი ფეხბურთის ბურთს მოგვაგონებს, C₇₀ ფულერენი კი რაგბის ბურთს. სინთეზირებულია ფულერენი 600-მდე ნახშირბადის ატომით.

ზოგადად კი დღეისათვის ნახშირბადის 8 ალოტროპული სახესხვაობაა ცნობილი: 1) ბრილიანტი; 2) გრაფიტი; 3)ლონსდელეიტი ; 4) C₆₀ ფულერენი; 5) C₅₄₀ ფულერიტი; 6)  C₇₀; 7)ამორფული ნახშირბადი; 8) ნახშირბადის ნანო-მილაკი.

დაბნეულობას იწვევს კიდევ ერთი  ამბავი.

განზავებული მჟავა სუსტია, კონცენტრირებული კი ძლიერი.

მოსწავლეებში (მხოლოდ?) მართლაც გაურკვევლობას  იწვევს კონცენტრაციასა (კონცენტრირებული და განზავებული, მოლ/ლ) და მჟავას (ან ფუძის) სიძლიერეს  შორის გარკვევა. არადა საქმე  ეხება მჟავას ან ფუძის დისოციაციის ხარისხს ხსნარში.

1М მარილმჟავა და ძმარმჟავას აქვთ ერთნაირი კონცენტრაცია მოლ/ლ მაგრამ,   HCl-ს უფრო დაბალი pH აქვს, ანუ, უფრო ძლიერი  მჟავაა, რადგან ხსნარში, ძმარმჟავასთან შედარებით, ~ 100% დისოცირდება. ძმარმჟავას, თავის მხრივ,  ნაკლები დისოციაციის ხარისხი აქვს. თუმცა, თუ მათი მეშვეობით გავტიტრავთ 1 М NaOH-ს, ორივე ერთნაირ ექვივალენტურ წერტილს მოგვცემს.

ახლა, კვლავ ქიმიის ისტორიაში დავბრუნდეთ…ვიტალიზმის ეპოქაში.

ვიტალისტები, ანუ ვიტალისტური თეორიის მიმდევრები  მეცხრამეტე საუკუნის ქიმიკოსები იყვნენ, რომლებსაც სწამდათ, რომ ცოცხალ ორგანიზმში არსებული ქიმიური ნივთიერებების მიღება სინთეზური გზით შეუძლებელი იყო.

1807 წელს ბერცელიუსმა ცოცხალი ბუნებისთვის დამახასიათებელ ნივთიერებებს ორგანული უწოდა.  არაცოცხალი ბუნებისთვის დამახასიათებელ ნივთიერებებს კი არაორგანული. ყურადღება მიაქცია, რომ ორგანული ნივთიერებები გახურებით არაორგანულ ნივთიერებებს წარმოქმნიდნენ, თუმცა პირიქით ვერ ხერხდებოდა.

1828 წელს ბერცელიუსის მოსწავლემ, ფრიდრიხ ველერმა  გამოაქვეყნა თავისი აღმოჩენა. ის აცხელებდა ამონიუმის ციანატს და იღებდა შარდოვანას.  ანუ, არაორგანული მარილიდან  ლაბორატორიაში  მიიღო ორგანული ნაერთი. ბერცელიუსი კი ჯიუტად იმეორებდა, არაო. შარდოვანა ამონიუმის ციანატში ატომური გადაჯგუფებით წარმოიქმნა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის (შარდოვანა), არაორგანული პროდუქტებისგან არ წარმოქმნილაო. ეს კამათი  1845 წელს დასრულდა. ამ დროისთვის  ადოლფ კოლბემ   ნახშირბადისგან, წყალბადისგან და ჟანგბადისგან ძმარმჟავა მიიღო.

თუმცა, იმ დროინდელი მითი, ოდნავ სახეცვლილი, არსებობას აგრძელებს და ამბობს, რომ ცოცხალი ორგანიზმებიდან გამოყოფილი ნივთიერებები აბსოლუტურად განსხვავდებიან იმავე, ოღონდ სინთეზურად მიღებული ნივთიერებებისგან.

არადა, ბუნებრივი წყაროდან გამოყოფილი ქიმიური ნივთიერება იმავე შედგენილობის არის, როგორიც იგივე ნივთიერება მიღებული ლაბორატორიაში. აქ ალბათ ხაზი უნდა გაესვას სიტყვას „სუფთა“-ს, რადგან ბუნებრივი წყაროსგან გამოყოფილ პროდუქტს ზოგჯერ მინარევები ახლავს  თან და სწორედ ეს მინარევებია უფრო  სასარგებლო. მაგ.   ყავისფერი შაქარი განსხვავდება თეთრი რაფინირებულისგან, რადგან მასში დამატებითი კომპონენტებია. თუმცა, ორივე შაქარია და ზედმეტი რაოდენობა ორგანიზმისთვის მავნეა.

ან, ვარდისფერი მარილი… მის ფერს სხვადასხვა მინერალების თანაარსებობა განაპირობებს. შეიცავს კალიუმს, ფთორს, იოდს, მაგნიუმს, სპილენძს და ა.შ. მათი საერთო რაოდენობა მხოლოდ 3%, თუმცა შეფერილობისთვის სრულიად საკმარისია. დანარჩენი 97% ნატრიუმის ქლორიდია, რომელიც კარგია თუ ცუდი თქვენთვის მომინდვია https://mastsavlebeli.ge/?p=18691

მოკლედ, ვიტალიზმის იდეა კვლავ ცოცხალია  ე.წ. „ორგანული საკვების“ იდეით, რომ ბუნებრივი კარგია და სინთეზური ცუდი https://mastsavlebeli.ge/?p=20116

ან, ასეთი ამბავი…გარკვეული  პროდუქტი ქიმიკატებს არ შეიცავს.

ჰო, მაგრამ  ყველაფერი ქიმიური ნივთიერებისგან შედგება. თითოეული პროდუქტის ფერს, სუნს, გემოს სწორედ მასში არსებული ქიმიური ნივთიერებების ნაკრები განაპირობებს. პროდუქტი ქიმიურად სუფთაა, ნიშნავს, რომ ის არ შეიცავს ქიმიურ დანამატებს, როგორიცაა ფერის მიმცემი, გემოს გამაძლიერებელი და ა.შ. პროდუქტში მათი არ არსებობა   მნიშვნელოვანია, რადგან  უმრავლესობა ტოქსიკურია და კანცეროგენური თვისებები ახასიათებს.

კიდევ ერთი მითი: ქიმიური ზემოქმედება, შენელებული მოქმედების ნაღმი გახლავთ.

სულ უფრო ხშირად გვესმის ტერმინები: „ქიმიური ნივთიერებების კოქტეილი“ და „შენელებული მოქმედების ნაღმი“. გვაფორიაქებს და გვაფიქრებს. თუმცა, ადამიანები მუდამ „ქიმიურ კოქტეილში“ ცხოვრობდნენ. მე თუ მკითხავთ, ეს მითი რეალობასთან ახლოს არის. უფრო, რომ განვმარტოთ, დიახ, ადამიანები მუდმივად ქიმიურ ნივთიერებებთან ერთად ცხოვრობდნენ, მაგრამ ახლა, 21-ე საუკუნეში „კოქტეილს“ საშიში ნივთიერებები დაემატა და გამოდის, რომ მართლაც „შენელებული მოქმედების ნაღმი“ გვაქვს.

სანამ თქვენთვის გაზვიადებულ ამბებს ვწერდი, ბარონი  მთვარეზე გაფრენას ლამობდა. უფრო სწორედ,  წარმატებით აცოცდა და ჩამოცოცდა კიდეც.

„ნიადაგში თურქული ბარდა ჩავთესე. მაშინვე ზრდა დაიწყო. ხუთ წუთში თვალი ვეღარ ავაწვდინე, იმხელაზე აიჭრა ცაში. ბევრი არ მიფიქრია, ზედ ავცოცდი. ასე აღმოვჩნდი ერთ საათში მთვარეზე. იქ ვერცხლის ტარიანი ცული ამივარდა, ხომ გახსოვთ. მთვარეც ვერცხლისფერია, ცულის ტარიც ვერცხლის იყო, ამიტომ პოვნა გამიჭირდა, მაგრამ მოვძებნე. დაბრუნება დავაპირე, მაგრამ…მზეს ჩემს მიერ დარგული ბარდა გაეხმო. სხვა რა დამრჩენოდა? გამხმარი ბარდისგან თოკის წვნა დავიწყე. ოდნავ მოკლე გამოვიდა, თუმცა მაინც ჩამოვცურდი. გარკვეული დროის შემდეგ თოკი დამთავრდა და ცასა და მიწას შორის გამოკიდებული დავრჩი. ცულით ზედა ნაწილი მოვჭერი და ქვედას მოვაბი. ასე აღმოვჩნდი მიწაზე.

ჰმ, თქვენც ხომ იცით, მიუნჰაუზენი არსად დაიკარგება.“

კი, ასეთი ფანტაზიორი არსად დაიკარგება.

ჩვენ კი მსგავსი გაზვიადებული ამბები ქიმიის კლუბში საკამათოდ და სადისკუსიოთ გადავიტანოთ…ისევ და ისევ, ცოდნის გაღრმავების მიზნით.

შეუქმენით თქვენს შვილს კარგი მოგონებები ბედნიერ ბავშვობაზე, რასაც მას ვერავინ და ვერასდროს წაართმევს, რაც მთელი ცხოვრება გაათბობს, შექმნის მომავალი პიროვნების ემოციურ ფუნდამენტს, გაანაყოფიერებს ნიადაგს, რომელზეც შემდგომში მის კარგ პიროვნებად ჩამოყალიბებას შეუწყობს ხელს.

1. უპირობო მიმღებლობა

ეს ნიშნავს – თქვენი შვილი რაღაცის გამო კი არ გიყვართ, არამედ ისე, უბრალოდ გიყვართ. მან შეიძლება გაგაბრაზოთ, ხანდახან გაგამწაროთ, მაგრამ სიყვარულის ძირეულ გრძნობას ეს ვერ შეცვლის. მით უმეტეს, არ უნდა შეახსენოთ ბავშვს, რომ გეყვარებათ, “თუ…“. ბავშვი დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ ის ყოველთვის გიყვართ, სიტუაციის მიუხედავად.

2. ბავშვთან ერთად გატარებული დრო არასდროს ჩათვალოთ ფუჭად დახარჯულად

სიმართლეს თვალებში ჩავხედოთ – პატარა ბავშვთან ერთად ყოფნა ხშირად მოსაწყენად გვეჩვენება. ნახევარი საათი მივეფერებით, გავერთობით და შემდეგ რაღაც უფრო გააზრებულის კეთება გვინდება. პატარა ბავშვთან ჯდომა ჩვენი დროის კარგვად გვეჩვენება. ეს ასე არაა. ბავშვთან გატარებული ყოველი ადამიანური საათი გროვდება ბედნიერი ბავშვობის ყულაბაში. უბრალოდ, იყავით მასთან, გაატარეთ დრო, აკეთეთ რაღაც ერთად.

3. დაშვებულია ყველაფერი, რაც აკრძალული არ არის

გასაგებია, რომ აკრძალვების გარეშე ვერ ვიცხოვრებთ, მაგრამ ამ დროს ვდგებით ცდუნების წინაშე – ავუკრძალოთ თითქმის ყველაფერი, საკმაოდ მწირი ჩამონათვალის გარდა. ასე უფრო ადვილია.  შემდეგ შეიძლება ყველაფერზე პრეტენზია წავუყენოთ ბავშვს: „ასე რატომ გააკეთე? ვინ გითხრა, რომ ეს შეიძლება?“ შედეგი – ცუდი მოგონებები „მძიმე ბავშვობაზე“. უფრო სწორი, თუმცა უფრო საწვალებელი გზაა – მისცეთ ბავშვს სრული თავისუფლება, იმ გამონაკლისებს გარდა, რაც ფიზიკურ და მატერიალურ დაზიანებებთანაა დაკავშირებული.  და თუ ბავშვმა განიზრახა გაზეთის დახევა ან კუბიკების კარადაზე სროლა, ჯერ დაფიქრდით, ღირს თუ არა ‘’არას“ ყვირილი მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ქცევა თქვენთვის მიუღებელი და უცნაურია.  არსებითად, ამ ქცევისგან არაფერი შავდება, ზედმეტი აკრძალვა კი, რა მხრიდანაც არ უნდა შეხედო, პიროვნების შეზღუდვაა.

4. ბავშვები აკეთებენ არა იმას, რასაც ეუბნებიან, არამედ რასაც მშობლები აკეთებენ

ეს პრინციპი ბევრ ახსნა-განმარტებას არ მოითხოვს. თუ გინდათ, რომ თქვენმა შვილმა ტანსაცმელი უწესრიგოდ არ მიმოყაროს ოთახში, მაშინ თქვენი ტანსაცმელიც მოწესრიგებული უნდა ეკიდოს სკამის საზურგეზე. ბავშვები ყველაფერში მშობლებს ბაძავენ, მათ ნაკლოვანებებს თუ დადებით თვისებებს. თქვენი ქცევა ბევრად ეფექტური აღმზრდელობითი საშუალებაა, ვიდრე სიტყვები.

5. შეიტანეთ შესწორებები ბავშვის შეფასების სისტემაში

მოზრდილების საზომით ყველა ბავშვი ნორმალურიდან გადახრაა. ისინი საკუთარ თავს ელაპარაკებიან, შეუძლიათ გიკბინონ, მთელი საათი იწვალონ რაღაც სიმაღლეზე ასაბობღებლად, როცა მეორე მხარეს კიბეა. უბრალოდ, მათ სხვა სამყარო აქვთ და ის ყველაფერი, რაც ჩვენ უაზრობად გვეჩვენება, მათთვის ძალიან მნიშვნელოვანია. რა სასაცილოდაც არ უნდა გვეჩვენებოდეს ბავშვის სურვილი, იჯდეს სარკმელთან და ჭუჭრუტანიდან შემოსული სინათლის ყურებაში მიეძინოს, ან თეფზე კარტოფილის პიურეს კოშკი ააშენოს, შეეცადეთ, ამ ყველაფერს სერიოზული თვალით შეხედოთ. რადგანაც ამ „უაზრობაზე“ უარის თქმამ შეიძლება „პატარა შეშლილში’’ მთელი ტრაგედია დაატრიალოს. და პირიქით, თუ ბავშვი ხედავს, რომ თქვენ გეგმები შეცვალეთ, რათა კედლის გაზეთის გაფორმებაში მიეხმაროთ, საკუთარი თავის რწმენას აუმაღლებთ. ის გაიგებს, რომ თქვენ არ ხართ დიდების სულელური სამყაროს წარმომადგენელი, რომელთაც არაფერი ესმით, არამედ მისი ნამდვილი იმედი და მხარდაჭმჭერი ხართ.

6. პატივი ეცით მის პიროვნებას

სერიოზულად მიუდექით თქვენი შვილის პიროვნებას. იშვიათად დააყენეთ ფაქტის წინაშე, ხშირად ელაპარაკეთ, გაიგეთ მისი აზრი, სად უნდა წახვიდეთ დასასვენებლად? როგორი სავარძელი უნდა იყიდოთ? ჰკითხეთ აზრი, როგორც დისკუსიის სრულუფლებიან წევრს. საეჭვოა, რომ ჭკვიანური რჩევა მოგცეთ, მაგრამ იმის ილუზია, რომ მას ეკითხებიან და არჩევანში მონაწილეობს, აამაღლებს მის თვითშეფასებას, ამასთან თქვენდამი მის პატივისცემას.

7. აუხსენით

ყველაზე უარესი პასუხი, რაც მის შეკითხვას შეგიძლიათ გასცეთ არის – ‘შენ ჯერ პატარა ხარ, ვერ გაიგებ“. უფრო ადვილია უთხრათ – „სულელი ხარ“. სინამდვილეში კი არცთუ ისე ბევრი რამეა, რისი ახსნაც მართლაც არ შეგიძლიათ ბავშვისთვის მისთვის გასაგებ ენაზე.  და თუ ასეთი საკითხები მაინც არის, ბევრ მოზრდილსაც არ შეუძლია მისი გაგება.

8. ნუ შეგეშინდებათ, იყოთ ალერსიანი

არსებობს ასეთი ტერმინი – „თერაპიული ჩახუტება“ . ეს ნიშნავს, რომ ყველა ადამიანი საჭიროებს ტაქტილურ კონტაქტს სხვა ადამიანებთან. იდეალურ შემთხვევაში ადამიანს დღეში სულ ცოტა 4 ჩახუტება სჭირდება. ეს მოზრდილს. აი,  ბავშვების მოთხოვნილება კი მეტად ბევრია. ამიტომ ნუ შეგეშინდებათ,  ხშირად ჩაეხუტოთ თქვენს პირმშოს. საბაბით და საბაბის გარეშეც. ყოველ მოხერხებულ შემთხვევაში ხშირად მიეფერეთ და ალერსიანი სიტყვები უთხარით.

9. არ გააკრიტიკოთ ბავშვი მისი თანდასწრებით

ალბათ თავადაც მშვენივრად გახსოვთ, რა ადვილად შეეძლოთ თქვენს მშობლებს თქვენი შეცბუნება სრულიად მოულოდნელად.  წესი უბრალოა: აკრძალულია ნებისმიერი ინტიმური ფიზიოლოგიური ან ემოციური საკითხების განხილვა უცხოების დასწრებით,  თუნდაც ისინი ნათესავები ან მეგობრები იყვნენ ან თუნდაც მეორე მშობელი. “ქეთუნამ დღეს ბლომად მოისაქმა. ხო, მართლა, მას კლასში ახალი შეყვარებული ჰყავს, ხომ მართალია, ქეთო?“ და ქეთო მზადაა მიწაში ჩაძვრეს და შურს ობლების, ვისაც ასეთი „მზრუნველი“ ახლობლები არ ჰყავთ.

10. ეცადეთ ბავშვს მიუძღვნათ არა ყველაზე საუკეთესო მსოფლიოში, არამედ ყველაზე საუკეთესო საკუთარ თავში

ბოლო წესი: ყოველთვის ვერ შეძლებთ მატერიალურად ბავშვის ყველაფრით უზრუნველყოფას.  ყოველთვის გამოჩნდება ვიღაც, ვისაც უკეთესი სათამაშო ექნება, უკეთესად დაისვენებს და უკეთესი მშობლები ეყოლება. არც ეცადოთ.  მიეცით ბავშვს არა მსოფლიოში საუკეთესო, არამედ საუკეთესო საკუთარ თავში, თქვენში.  დაე, მეზობლის ბავშვს უფრო გაუმართლოს იმაში, რომ მშობლებმა დისნეილენდი აჩვენეს, სამაგიეროდ, თქვენ ერთად ააწყვეთ თვითმფრინავი, რომელიც ვერც ფრინავს. ეს არაა მნიშვნელოვანი. მთავარია, თქვენ ხომ ეცადეთ! ბავშვი ამას ხედავს და აფასებს. და ყოველთვის ყველაზე საუკეთესო მამად მიგიჩნევთ.

სასკოლო საქმიანობა მოსწავლეთა დამოუკიდებელი ცხოვრებისთვის მომზადების მნიშვნელოვანი პერიოდია, როდესაც გადამწყვეტი ხდება მოსწავლესა და შედეგზე ორიენტირებული სწავლება, მოსწავლის ასაკთან შესაბამისი ინტერესების, ფიზიკური და ფსიქიკური შესაძლებლობების გამოვლენა, შესაბამისი უნარ-ჩვევებისა და დამოკიდებულებების განვითარება, აზროვნება, მასწავლებლისა და მოსწავლის ერთობლივი მოღვაწეობა, ცოდნის პრაქტიკული გამოყენება. პედაგოგიკის ფსიქოლოგიაში (ლ. ვიგოტსკი) მოცემული საგანმანათლებლო საქმიანობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ვარიანტად ითვლება  განმავითარებელი დავალებების აქტიური გამოყენება სწავლებაში.  

განმავითარებელი დავალებების მიზანი და ამოცანაა: მოსწავლეთა შემეცნებითი ინტერესის განვითარება, ისტორიული პროცესის მიმართ მოსწავლის დამოკიდებულებების ჩამოყალიბება/გამოვლენა, შესასწავლი თემის მიახლოება მთავარ მიზანთან, სწავლისას სიხარულისა და კმაყოფილების გამოწვევა და თვითრეალიზაციისკენ სწრაფვა.

განმავითარებელი ხასიათის დავალებებს გააჩნიათ  გარკვეული თავისებურებები:

• ისინი სწრფად აღვივებს მოსწავლის ინტერესს, ააქტიურებს ფსიქიკურ პროცესებს: ყურადღებას, მახსოვრობას, აღქმას (როგორც ვერბალურ, ისე არავერბალურ, სიმბოლურ, სახეებით აზროვნებას, ასოციაციურ კავშირებს);
• ხასიათდება დავალების პირობის ლაკონურობით, გასაგები და მარტივი ენით, შეიცავს „ღერძს“ – ძირითად სიტყვას, ცნებას, ორიენტირს;
• ამტკიცებს მოსწავლე-მასწავლებელს შორის დადებით ემოციურ კავშირებს;
• ავითარებს მოსწავლის პიროვნულ თვისებებს.

განმავითარებელი სწავლება ერთგვარად ცვლის ჯგუფურ, ახსნა/განმარტებაზე ორიენტირებულ სწავლებას და უფრო მეტად აქცენტირებულია სწავლების ინდივიდუალიზაციაზე, ეფუძნება მოსწავლის უახლოესი განვითარების ზონას და მოსწავლის შინაგანი ფსიქიკური პროცესების ახლებურად წარმართვით თვითონაც ხელს უწყობს ასეთი ზონის გამოკვეთა/ჩამოყალიბებას.

მაგრამ განმავითარებელ სწავლებას არ ექნება შედეგი, თუ არ გავითვალისწინებთ საგნობრივი განათლების შინაარსს, მისი ათვისების ხარისხს და არ ვაღიარებთ, რომ მოსწავლის უნარების ფორმირება კონკრეტულ საგნობრივ მასალაზეა „მიბმული“. შესაბამისად, სასწავლო გარემოს ოპტიმალიზაციისთვის მასწავლებელმა:

•  უნდა გაითვალისწინოს მოსწავლის უახლოესი განვითარების ზონა, შექმნას პრობლემური სიტუაცია, გამოიყენოს მრავალფეროვანი დავალებები და მიაღწიოს აზროვნების სტიმულაციას;
• შექმნას შეფასების ისეთი სისტემა, რომლითაც შეფასდება სწავლის არამარტო საბოლოო შედეგი, არამედ მოსწავლის საქმიანობის პროცესიც.

ისტორიის სწავლება კვლევა-ძიებასა და ინფორმაციის გადამუშავებაზე კონცეტრირებული სწავლებაა, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც სასწავლო პროცესის ძირითადი ელემენტი გაკვეთილია. მასწავლებელს შეუძლია საგაკვეთილო პროცესის საჭიროების მიხედვით ვარირება და დასახული მიზნის მიღწევა შესაფერისი, განმავითარებელი ხასიათის დავალებით.

განმავითარებელი ხასიათის დავალებებისა და აქტივობების მაგალითი:

კლასი – XI, გაკვეთილის თემა: „რეფორმაცია (XVI ს.)“:

მასწავლებელი, ეყრდნობა რა მოსწავლის წინარე ცოდნას კათოლიკური ეკლესიის როლის შესახებ შუა საუკუნეების ევროპაში:

1. ხსნის რეფორმაციის არსს (ცნება „რეფორმაცია“ დაკავშირებულია რეფორმასთან, გარდაქნასთან, ცვლილებებთან, რაიმეს რეფორმირებასთან. გაკვეთილის მიმდინარეობისას მოსწავლეები აღმოაჩენენ, რისთვის და რატომ განიცადა კათოლიკურმა ეკლესიამ რეფორმა, რა და რატომ იყო „სარეფორმო“);
2. მოსწავლეები ცდილობენ, დამოუკიდებლად შეასრულონ დავალებები: უპასუხონ კითხვაზე, „რა არის რეფორმაცია?“ გამოთქვან თავიანთი მოსაზრება და გააკეთონ დასკვნა (პასუხის გაცემისას ისინი ძირითადად ეყრდნობიან სახელმძღვანელოს ტექსტს, გაიაზრებენ, როდის და როგორ დაიწყო რეფორმა, რა როლი ჰქონდა ამ პროცესში მარტინ ლუთერს, რამ მიიყვანა ეკლესია ამ ნაბიჯამდე, ცდილობენ, ახსნან პაპ ლეო X -ის დამოკიდებულება რეფორმაციის მიმართ);
3. მასწავლებელი ავსებს მოსწავლეთა საუბარს დამატებითი ინფორმაციით, მიუთითებს პაპის როლზე მიმდინარე მოვლენებზე, შემდეგ კი მოსწავლეები და მასწავლებლები ერთად აგებენ მოვლენათა ჯაჭვს;
4. გაკვეთილის დასასრულს მასწავლებელი სთხოვს მოსწავლეებს, უპასუხონ შეკითხვებზე: ა) დაასახელეთ წყარო, რომელიც წარმოადგენს ქრისტიანული სწავლების საფუძველს; ბ) რა განსაკუთრებული როლი შეასრულა მარტინ ლუთერმა ევროპის ისტორიაში?
5. მასწავლებელი თავისი კომენტარებით ამდიდრებს მოსწავლეთა პასუხებს;
6. მოსწავლეები ადარებენ და აჯგუფებენ ინფორმაციას, აკეთებენ დასკვნებს.

ამგვარად, მასწავლებელი მოსწავლის სწავლას მიმართავს მისი პოტენციური შესაძლებლობების გამოვლენისკენ და განვითარების უახლოესი ზონიდან „უბიძგებს“ აზროვნების სფეროს „გაფართოებისა“ და განვითარებისკენ.

განმავითარებელი დავალებებისას აქტიურად გამოიყენება ტექსტთან დამოუკიდებელი მუშაობის სხვადასხვა სტრატეგია, როგორიცაა:

• კითხვა-პასუხის რეჟიმი (პასუხი კითხვებზე: რატომ?.. როგორი?.. რანაირი?.. დაასახელე… საერთო და განმასხვავებელი ნიშნების გამოყოფა… არგუმენტირება… სხვადასხვა ხასიათის შემოქმედებითი პროექტების მომზადება, კროსვორდების, რებუსების, ისტორიული შეცდომების შემცველი ტექსტების, შედარების ცხრილების შედგენა და სხვ.

მაგალითად, VII კლასში „ძველი საბერძნეთის“, „ძველი რომის“ (სქემა 1) ან XI კლასში თემა „გერმანიის გაერთიანება“. (სქემა 2) შესწავლის დროს მოსწავლეებს შეუძლიათ გამოიყენონ წინარე ცოდნა და შეავსონ ცხრილი, გამოყონ მასში ის ნიშან-თვისებების, რომლებსაც თვითონ მიიჩნევენ მნიშვნელოვნად (აღსანიშნავია, რომ მსგავსი ცხრილები მოსწავლეს მასალის განმეორება-განზოგადების საშუალებასაც აძლევს):

სქემა 1  

სქემა 2  

განმავითარებელი სწავლების ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვან დავალებას წარმოადგენს ლოგიკური ხასიათის ამოცანების გამოყენება გაკვეთილზე.

ლოგიკური და შემეცნებითი უნარების განმავითარებელი დავალებების ნიმუში (სქემა 3):

განმავითარებელი მუშაობისას აუცილებელი წესის დაცვა – სახელმძღვანელოს ტექსტზე დაყრდნობა და მოსწავლის წინარე ცოდნისა და გამოცდილების გათვალისწინება, დავალებების შესრულება დროის შეზღუდვის გარეშე და მასწავლებლის აქტიური მხარდაჭერა, რეალურად დასაძლევს ხდის განმავითარებელი დავალებების გამოყენების მიზანს. საკუთარ პედაგოგიურ გამოცდილებაზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მსგავსი ტიპის დავალებების გამოყენება სწავლებაში მოსწავლეთა ცოდნის ხარისხისა და შედეგების ამაღლების, მათი დამოუკიდებელი უნარ-ჩვევებისა და პიროვნული სრულყოფის მნიშვნელოვანი პირობაა.