სტატიის სახელწოდების წაკითხვისას ბევრმა შეიძლება გაიოცოს და ბავშვთან მიმართებაში სტრესზე საუბარი ზედმეტადაც კი ჩათვალოს, რადგანაც ზრდასრულთა საკმაოდ დიდი ნაწილი თვლის, რომ მართალია სტრესი თანამედროვე ცხოვრებაში უკვე გარდაუვალი მოვლენაა და სტრესული სიტუაციები თითქმის ყოველი ადამიანის ცხოვრებას თან სდევს, მაგრამ ბავშვები, ამ მხრივ, გამონაკლისს წარმოადგენენ. ამ ადამიანების არგუმენტები აღნიშნულ საკითხზე მსჯელობისას ის არის, რომ ბავშვობა უბედნიერესი ხანაა ადამიანის ცხოვრებაში, ბავშვებს არ უწევთ ცხოვრებისეულ პრობლემებზე ფიქრი, არა აქვთ რაიმე სერიოზული საზრუნავი, მშობლების გვერდით ისინი საკმაოდ დაცულად და უზრუნველად გრძნობენ თავს და ამდენად სტრესი მათთვის უცხო უნდა იყოს.

როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, მართალია ზრდასრულთა ცხოვრებაში სტრესი ჩვეულ მოვლენად იქცა და უკვე დიდი ხანია,  რაც ის ნებისმიერი ადამიანის ცხოვრების თანამდევს წარმოადგენს, მაგრამ, გარკვეულ სიტუაციებში, სტრესი ბავშვებშიც არანაკლები სიხშირით გვხვდება, ის მოზარდებში საკმაოდ ბუნებრივი და გავრცელებული მოვლენაა, რომელიც აღმოცენდება, როგორც დაცვითი რეაქცია მნიშვნელოვან ცვლილებებზე მათ ცხოვრებაში. სტრესი ორგანიზმის არასპეციფიკური პასუხია მის მიმართ წაყენებულ ნებისმიერ მოთხოვნაზე, ნერვული სისტემის რეაქცია მრავალფეროვან ფიზიკურ, ფსიქიკურ და ემოციურ გამღიზიანებლებზე.

თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ ნებისმიერი ადამიანი, განურჩევლად ასაკისა, ცხოვრების ამა თუ იმ   ეტაპზე შეიძლება აღმოჩნდეს სტრესულ სიტუაციაში. თუმცა, თუ უფროსებმა ვიცით როგორ შევიცნოთ და გავუმკლავდეთ სტრესს, ბავშვები, იმის გამო, რომ ჯერ კიდევ არ არიან დაუფლებული სტრესთან ბრძოლის ეფექტურ ხერხებს, ხშირად იბნევიან და ვარდებიან პანიკაში. ამდენად, ძალიან მნიშვნელოვანია დავეხმაროთ ბავშვს გამოიმუშაოს ის უნარ-ჩვევები, რომლებიც სტრესისაგან განთავისუფლებაში დაეხმარება.

როგორ შეიძლება დავეხმაროთ ბავშვს თავი გაართვას სტრესს? ამისათვის, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია პრობლემის იდენტიფიცირება და იმ ნიშნების გამოკვეთა, რომლებიც სტრესის შეცნობაში დაგვეხმარება.

    სტრესის სიმპტომები ბავშვებში:

• ცვლილებები ემოციურ სფეროში. გუნება-განწყობის სწრაფი ცვლა – არცთუ ისე დიდი ხნის წინ მხიარული და ხალისიანი ბავშვი ახლა უარყოფითი ემოციებით არის დატვირთული, უარს ამბობს თამაშებში მონაწილეობაზე, ავლენს აგრესიულობას, ხშირად უმიზეზოდ ნაწყენდება, იკეტება საკუთარ თავში, გაურბის ახალ კონტაქტებს, განიცდის უჩვეულო სევდას, ხდება შფოთიანი, უჩნდება უნდობლობა გარშემომყოფი ადამიანების მიმართ. ხანდახან უფროსებთან საუბარს ის ისტერიკამდე მიყავს, კარგავს კონტროლს საკუთარ თავზე, ნერვული სისტემა წყვეტს ემოციების გაკონტროლებას. დეპრესია, დამთრგუნველი მდგომარეობა შეიძლება რამდენიმე კვირის განმავლობაში გაგრძელდეს;
• პრობლემები ყურადღების კონცენტრაციის მიმართულებით – სწავლაში ჩამორჩენა, აკადემიური მოსწრების დაქვეითება, საშინაო დავალებების დავიწყება, სწავლის ინტერესის დაკარგვა, მუდმივი დაღლილობა გაკვეთილებზე ყოფნისას;
• სომატური ჩივილები – ხშირი თავის ტკივილები, ასევე ტკივილები მუცლის არეში და სხვა სახის ფიზიკური დისკომფორტი;
• მადის დაკარგვა, წონაში სწრაფი კლება, ძილის დარღვევა, კოშმარული სიზმრები;
• ნერვული ტიკები, ფრჩხილების კვნეტა, თითის წოვა, ენურეზი;
• დარღვევები ინტელექტუალურ და მეტყველების განვითარებაში. იწყებს ენის მოჩლექით ლაპარაკს, მაშინ, როცა უკვე საკმაოდ კარგად იყო დაუფლებული მეტყველებას და გამართულად ლაპარაკობდა.

იმისათვის, რომ ბავშვს დროულად აღმოვუჩინოთ დახმარება და გამოვიყვანოთ სტრესული მდგომარეობიდან, სიმპტომების დაფიქსირებასთან ერთად საჭიროა გამოვიკვლიოთ სტრესის გამომწვევი სავარაუდო მიზეზები.

     ბავშვებში სტრესის ძირითადი მიზეზები:  

• ცხოვრების ჩვეული წესის, ჩვეული რიტმის დარღვევა, ცვლილებები, რომლებზეც თავად უფროსები მტკივნეულად რეაგირებენ, შფოთავენ, ნერვიულობენ. გარშემომყოფი, ბავშვისთვის ახლობელი და ძვირფასი ადამიანების ასეთი რეაქციები ცხოვრებაში მომხდარ ცვლილებებზე შეუძლებელია მოზარდისთვის შეუმჩნეველი დარჩეს. და, ყოველივე ეს მასში სტრესის გამომწვევი სერიოზული მიზეზი ხდება;
• დაცილება ახლობელ ადამიანებთან, სასწავლებლად სხვა ქალაქში გამგზავრება ან ჰოსპიტალიზაცია;
• საცხოვრებელი ადგილის ან სკოლის შეცვლა;
• მშობლების დაცილება;
• უყურადღებობა მშობლების მხრიდან;
• ახლობლის დაკარგვა და დაუცველობის გრძნობა;
• მუდმივი საყვედურები და ზეწოლა მშობლების, ახლობლებისა და მასწავლებლების მხრიდან;
• პრობლემები თანატოლებთან ურთიერთობაში;
• გამოცდები და მასთან დაკავშირებული შიშები;
• აგრესიის მატარებელი კომპიუტერული თამაშებით გატაცება;
• მნიშვნელოვანი ვიტამინების და მიკროელემენტების დეფიციტი ბავშვის ორგანიზმში;
• ცენტრალური ნერვული სისტემის დაზიანება, ქალა-ტვინის ტრავმები;
• ფსიქიკური განვითარების შეფერხება;
• სომატური დაავადებები;
• არახელსაყრელი მიკროკლიმატი ოჯახში და ბავშვის აღზრდის არასასურველი გარემო;
• ერთ წლამდე ასაკი ბავშვებში სტრესის აღმოცენების მიზეზი შეიძლება გახდეს: ცვლილება კვებაში, დედის გასვლა სამსახურში, საბავშვო ბაღში შეყვანა, ძიძის გამოჩენა მის ცხოვრებაში, ხანგრძლივი ავადმყოფობა, ჩხუბი მშობლებს შორის, რაღაცის ან ვიღაცის ძლიერი შიში.

როგორ მოვიქცეთ, როცა სტრესის სიმპტომები სახეზეა და მისი გამომწვევი მიზეზებიც ჩვენთვის კარგად არის ცნობილი.

რეკომენდაციები ბავშვებში სტრესის დასაძლევად:

• ყველანაირად შევეცადოთ, რომ ცხოვრების ყველაზე მძიმე წუთებშიც კი ბავშვის თანდასწრებით შევინარჩუნოთ ემოციური წონასწორობა, არ დავკარგოთ კონტროლი საკუთარ ემოციებზე და თავად ჩვენ არ გავხდეთ სტრესის „მსხვერპლი“. თუ სტრესს განვიცდით, ბავშვზე ნუ გადმოვაფრქვევთ ჩვენს რისხვას. სტრესი გაღიზიანებადობის დონეს მაღლა წევს ადამიანში და ჩვენ ნებისმიერ მომენტში შეიძლება ავფეთქდეთ და დავატეხოთ რისხვა იმ ადამიანებს, რომლებიც ჩვენ გვერდით არიან. ამიტომ, თუ სტრესს განვიცდით, შევეცადოთ მასთან ბრძოლას ბავშვისაგან მოცილებით;
• ბავშვი უნდა ხედავდეს, რომ მისთვის საყვარელ, მის ახლობელ უფროს ადამიანებს არ აშინებთ ცხოვრებისეული სირთულეები და ადვილად უმკლავდებიან სტრესს. ასე ის ბევრად დაცულად იგრძნობს თავს;
• სერიოზულად მივუდგეთ ბავშვის განცდებს. ვაღიაროთ, რომ ისინიც განიცდიან სტრესს და შეიძლება უფრო ძლიერადაც, ვიდრე ჩვენ. თუ ჩვენთან თავის გრძნობებზე და ემოციებზე სასაუბროდ მოსულ ბავშვს თავიდან მოვიცილებთ სიტყვებით: „შენ ბავშვი ხარ! შეუძლებელია შენ რაიმე პრობლემა გქონდეს. ეს მე ვცხოვრობ სტრესებში“,  ის შეწყვეტს ჩვენთან თავის განცდებზე საუბარს, ჩაიკეტება საკუთარ თავში, მარტოსულად იგრძნობს თავს და ეს ბევრად უფრო სერიოზული სირთულეების წინაშე დაგვაყენებს მომავალში, ვიდრე მისი „წუწუნის“ მოსმენა. ამიტომ, გამოვყოთ დრო და მოვუსმინოთ ბავშვს, რათა გავიგოთ რას გრძნობს, რა აწუხებს, რა უხარია. შევუქმნათ მას პირობები იმისათვის, რომ გამოხატოს, გადმოაფრქვიოს თავისი ემოციები. ამისათვის ჩვენ დიდი ძალისხმევა ნამდვილად არ დაგვჭირდება. საკმარისი იქნება უბრალოდ მოვუსმინოთ, თუ რას ლაპარაკობს ბავშვი – ეს მნიშვნელოვანი წინაპირობაა მისთვის საკუთარი გრძნობების გამოსახატად;
• გავუძლიეროთ ბავშვს საკუთარი ძალების რწმენა და ავუმაღლოთ თვითშეფასება ყოველ შესაძლო შემთხვევაში დადებითი კომენტარების გამოყენებით და მისი წარმატებების დაფიქსირებით. ცნობილია, რომ ყველაზე ნაკლები სტრესგამძლეობით ხასიათდებიან დაქვეითებული თვითშეფასების და საკუთარ ძალებში დაურწმუნებელი ბავშვები;
• ბავშვებში სტრესისადმი მდგრადობის განვითარებისთვის საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენს რეგულარული დასვენება, სუფთა ჰაერზე სეირნობა, ვარჯიში, ჯანსაღი კვება, დროულად დაძინება, ძილის წინ მშვიდი მდგომარეობის შენარჩუნება, კომპიუტერულ თამაშებზე უარის თქმა;
• ჩვენ შეგვიძლია დავეხმაროთ ბავშვს ადვილად, უმტკივნეულოდ გადაიტანოს სტრესი და ამ სტრესით გამოწვეული დაძაბულობა, თუ მივხვდებით, გავიგებთ რა ემართება მას ამ დროს. თუ დაგვავიწყდა ჩვენი საკუთარი ბავშვური განცდები, გავითვალისწინოთ, რომ ყველაფერმა, რაც ბავშვს პირველად ემართება, შეიძლება გამოიწვიოს მასში შფოთვა. შევეცადოთ დავინახოთ სიტუაცია მისი თვალით და მაშინ უკეთესად გავიგებთ მის მიერ განცდილ სტრესს;
• მოვამზადოთ ბავშვი მოულოდნელობებისთვის, რაც უფრო ნაკლები იცის მან ახალი სიტუაციის შესახებ, მით უფრო მეტად ეშინია მისი. ამიტომ, გავაცნოთ ბავშვს ყველაფერი, რისი გადატანაც მოუწევს მას. თუ ახალ სკოლაში გადადის, ვაჩვენოთ ის. რაც უფრო მეტად გავაცნობთ ბავშვს ყველაფერ იმას, რასთან შეხვედრა და რისი გადატანაც მოუწევს, მით უფრო ნაკლები სტრესი ექნება მას;
• ავუხსნათ ბავშვს, როცა რაიმე ხდება, ამასთან ავუხსნათ მისთვის გასაგები სიტყვებთ;
• ნუ მოვითხოვთ ბავშვისგან მუდმივად სანიმუშო ქცევას და მაღალ შეფასებებს. სტრესის გამომწვევ ერთ-ერთ მთავარ ფაქტორს ბავშვებში მშობლების მაღალი მოლოდინები წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში სტრესის შესუსტების საუკეთესო საშუალება მშობლების მოლოდინების შეცვლაა;
• გავუწოდოთ ბავშვს დახმარების ხელი, განურჩევლად მისი ასაკისა. მნიშვნელობა არა აქვს რა ასაკისაა ბავშვი, პატარა, რომელმაც ეს-ესაა დაიწყო სიარული, თუ მოზარდი, რომელსაც უკვე დამოუკიდებლადაც უნდა შეეძლოს ამა თუ იმ პრობლემისთვის თავის გართმევა, მან უნდა იცოდეს, რომ ჩვენ ვართ მისთვის უსაფრთხოების გარანტი, ნავსაყუდელი, სადაც შეუძლია დაბრუნდეს, თუ რაიმე შეემთხვევა. ბავშვი, რომელიც დარწმუნებულია საკუთარ ახლობლებში და ენდობა მათ, იცის, რომ ისინი დაეხმარებიან, თუ გაუჭირდება, სხვებზე უკეთესად ახერხებს შეცვლილ გარემოსთან ადაპტირებას. რაც უფრო მეტად გრძნობს ბავშვი ახლობლების მხარდაჭერას, მით უფრო ადვილი ხდება მისთვის დამოუკიდებელ მოქმედებაზე გადასვლა და სტრესის დაძლევა.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სტრესი ბავშვის ცხოვრებაში საკმაოდ რეალური მოვლენაა   და არ იქნება გამართლებული მისი იგნორირება, უარყოფა, პირიქით უკეთესია დროულად ვიზრუნოთ მის დაძლევაზე. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ მომავალში სტრესით გამოწვეული ისეთი პრობლემების წინაშე შეიძლება დავდგეთ, რომელთაც  იოლად ნამდვილად ვერ გადავწყვეტთ.

( ქართული დიალექტური კორპუსის ფერეიდნული ტექსტების მიხედვით)

ბევრი რამ არის რაც ერთმანეთის შესახებ არ ვიცით, არ გიფიქრიათ? იქნებ დროა, მეტი გავიგოთ ჩვენი საერთო ისტორიის შესახებ. არა, იმ პერიოდს არ ვგულისხმობ, სანამ ისინი მშობლიურ ქვეყანაში, საქართველოში ცხოვრობდნენ, სანამ ის საბედისწერო გადასახლება იქნებოდა. უფრო შემდეგ ამბებზე ვამბობ, სხვა გეოგრაფიულ გარემოსა და დროში რომ ხდებოდა, მაგრამ მაინც ჩვენი საერთო ისტორიაა.

საქართველოს თუ ირანის ისტორიის ცნობილი პერსონაჟები ფერეიდნელთა ნაამბობში ბევრგან გვხვდება, იქნება ეს უშუალოდ მათ გადასახლებასთან, ფერეიდანთან, მათ დიასპორასთან დაკავშირებული ისტორიული პირები, თუ უფრო შორეული ისტორიული გმირები, როგორიცაა თამარ მეფე ან შოთა რუსთაველი.

რაც შეეხება სხვა ისტორიულ გმირებს, ზეპირ ისტორიებსა და გადმოცემებში მოიხსენებიან – ალავერდიხანი, შაჰ-აბასი, იუსუფ ხანი, აღა მახმად ხანი, სეიფოლა ხანი, ქერიმ ხანი, მარტყოლი ხანი, ასლან ხანი, რეზა შაჰი, ნადირ შაჰი, ზელე სულთანი.  საინტერესოა, რამდენიმე შედარებით უცნობი ისტორიული გმირი, მაგალითად, ვინმე დარჟანი, – „ერთ ყორი ყოფილა, დარჟანი, და შაჰ-აბასსა გოოგზავნია საქართველოჩი იმ ყორის ხასთეგარობაზეგა და არ მუუციაყე და ექით ადგომილა, ყოშენი შოოყრია და წასულა საქართველოჩიგა, უშუღლიან და რაგდენ ქართველი დოოწყეტია და კახეთი გოოსწორებია და რაგდენ ქართველიცა, გომოორეკია ირანჩიგა და გოორეკია შომალსა. და რაგდენიცა, ისპანს შოონახავ, აბას-აბადს, და აბას-აბადსა, რო ქართველები ყოფილან, ისპნელებთან ჰაი უშუღლიანყე და შაჰ-აბასსა ქართველები ომოორეკია ნაჯაჶაბადს.” ეს დარჟანი ძალიან საინტერესო „პერსონაჟია“, ზეპირი ტექსტების მიხედვით ის ერთგვარი მშვენიერი ელენეა, რომლის გამოც გამოურეკავს აუოხრებია შაჰ-აბასს საქართველო.

ტექსტებში მოხსენიებულია შესანიშნავი ქართველი პოეტი ნიკოლოზ ბარათაშვილი, ქართული ეპოსის პერსონაჟი – არსენ ოძელაშვილი, უფრო თანამედროვეთაგან – ანა კალანდაძე, მუხრან მაჭავარიანი, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია.

ყველაზე ხშირად, რასაკვირველია, ის ისტორიული გმირები იხსენიება, რომელთა საქმიანობაც უშუალოდ ფერეიდნული დიასპორის აწმყოსა თუ ისტორიასთან არის დაკავშირებული, მაგალითად, შაჰ-აბასი და ქერიმ ხანი. ქერიმ ხანთან დაკავშირებულია ვინმე ფერეიდნელი ნესირა, რომელიც ქერიმ ხანს გამასპინძლებია და მისი წყალობაც დაუმსახურებია. ძალიან პოპულარული თემაა ავღანელებთან ბრძოლის ამბავი. სეიფოლა იოსელიანი,  ამბაკო და სარა ჭელიძეები, პატარა ბიჭი, ამირანი, რომელიც ამბაკო ჭელიძემ იშვილა და განათლების მისაღებად საქართველოში წამოიყვანა.

ფერეიდნელებმა იციან ქართველი მწერლებისა და ცნობილი ლიტერატურული პერსონაჟების შესახებ, ვეფხისა და მოყმის ლექსი, დიდი პოეტი, რუსთაველი, რომელმაც „ვეფხისტყაოსანი“ დაწერა, ილია ჭავჭავაძე, ბარათაშვილის „მერანი“, არსენა ყაჩაღი. ძალიან მნიშვნელოვანია ქართული ლიტერატურული კონცეპტების  ფერეიდნულ კონტექსტში გამოჩენა, რაც კიდევ უფრო აქტუალური ხდება ფერეიდნელთა პოეზიის შემთხვევაში.

ჩვენ რა ვიცით მათ შესახებ? მათი რთული ბედის, უნაყოფო მიწასა თუ ჭირვეულ მეზობლებთან ბრძოლის, მიწის მოშინაურების, ახალ ადგილზე დაფუძნების, სისხლიანი და ტრაგიკული წარსულის შესახებ? ბევრი რამ ვიცით?  უფრო მეტი ალბათ არ ვიცით. დროა, ეს ინფორმაცია საერთო გახდეს, ერთი ამბავი, ერთი სიყვარული, დაბრუნების ერთი დიდი თავგადასავალი…

ენობრივი ამნეზია, ენობრივი მეხსიერება თანდათან იღვიძებს და სულ ახალ კავშირებს ეძებს და პოულობს. ამ მნიშვნელოვან პროცესში ორივე მხარემ უნდა მიიღოს მონაწილეობა.

ჩვენ, მასწავლებლებს ჩვენი დიდი წვლილის შეტანა შეგვიძლია, დასაწყისისთვის, დიალექტური კორპუსის ფერეიდნულ ტექსტებს ჩახედეთ, დაგეგმეთ საინტერესო გაკვეთილები და მოსწავლეებიც შეახედეთ ამ წარმოუდგენლად საინტერესო სამყაროში.

აქვე, ელექტრონულ  მისამართსაც შეგახსენებთ – www.corpora.co

ახლა სოფელში ვარ. ღამის ორი საათია, მაგრამ არ მძინავს. თავს ვირთობ, რომ არ დავიძინო, რადგან მარტო ვარ და „უხილავ“ მტრებს ველოდები. ჰო,  მიხვდით ალბათ, ეს სარკაზმია, რადგან ადამიანი ყველა მტერს სახეზე ცნობს, ამიტომ  უხილავადაც ვეღარ ჩაითვლებიან, თუმცა თითოეულ ჩვენგანს ერთი „უხილავიც“ ეყოლება.

ჰოდა, იმას ვამბობ, თავს ვირთობ-მეთქი. ამიტომ, „მასწავლებელში“ ადრე გამოქვეყნებულ ჩემს სტატიებს ვათვალიერებ. 2019 წლის 21 ივლისს სტატია გამოქვეყნებულა ინტერესის აღმძვრელი  სახელით:

რა იმალება „K“-ს უკან?

სტატიაში გულწრფელად ვწერდი,რომ:

„K“-ის უკან კალიუმი იმალება. ინგლისურად: Potassium,ფრანგულად: Potassium, გერმანულად: Kalium, თურქულად: Potassium/ Kalium (ორივეს იყენებენ). 1807 წელს ჰამფრი დევიმ ელექტროლიზის მეშვეობით მიიღო. მეტალს სახელი მოგვიანებით ჰილბერტმა თავის ჟურნალში, „Annalen der Physik“ უწოდა და ეს სახელი კალიუმი გახლდათ. თუმცა, სხვა ენებზე მას პოტასიუმი დაარქვეს, რადგან მისი წარმომავლობა სიტყვა პოტაშისგან (ნაცრისგან) მოდიოდა. პოტაშს დიდ ქოთნებში ამზადებდნენ და მისგან სელიტრა მიიღებოდა, რომელიც დენთის დასამზადებლად ყოფილა კარგი. თავად ტერმინი კალიუმი არაბული სიტყვა „ალ კალისგან“ მოდის, რომელიც ნიშნავს ტუტეს. სიტყვა „კალი“ (qila) 850 წელს ერთ არაბულ თხზულებაში გვხვდება, შემდეგ  შეიცვალა სიტყვით – qali, Al-qali.

მაშინ ჯერ კიდევ არ ვიცოდი, რომ საშინელი 2020  მოდიოდა და K-ის უკან „კოვიდ-19“, იგივე „კორონა“ იმალებოდა. დიახ, მისი ლათინური ჩანაწერი ამ კ-ისგან განსხვავდება, მაგრამ კ-თი იწყება და მორჩა.

არა, მართლაც რა უსამართლოდ ცუდი წელი გამოდგა? ჯერ სახლში გამოგვკეტა, მერე ნიღბები აგვაფარა. ადამიანების ერთ ნაწილს მათთვის ძვირფასი ადამიანები წაართვა. ადამიანები  ყველა წელს მიდიანო, იტყვის ახლა ვინმე. წელს განსაკუთრებულად ბევრი და თვალში საცემი იყო ყველაფერი. ოთხი თვეღა დარჩა და ეს თავზეხელაღებული  წელი დაგვანებებს თავს… წავა…

იმ სტატიაში ელემენტ კალიუმზე და ვიტამინ K-ზე ვწერდი-მეთქი. ახლაც იმავე ელემენტზე დავწერ, ოღონდ სხვა კუთხით განვიხილავ.

კალიუმის ორგანიზმში განაწილება ნატრიუმის საპირისპიროა. ერითროციტებში პლაზმასთან შედარებით, მისი კონცენტრაცია 20-ჯერ მეტია. პლაზმაში კალიუმის რაოდენობა 3,8-5,4მმოლ/ლ ფარგლებში მერყეობს. ამასთან, კალიუმის შემცველობა მცენარეულ პროდუქტებში, ცხოველურთან შედარებით, გაცილებით მეტია. ორგანიზმიდან კალიუმის გამოყოფა იმდენად აქტიურად ხდება, რომ საკვებთან ერთად მისი ჭარბი რაოდენობით მიღება ჰიპერკალიემიას ვერ გამოიწვევს.

მაინც რომელი პროდუქტები შეიცავენ კალიუმს?  პირველ რიგში ეს ჭარხალია, თანაც მობილიზებულია, როგორც თავად ნაყოფში, ისე მის ფოთლებში. ერთი საშუალო ნაყოფი  1300მგ. კალიუმს შეიცავს.

მეორე ადგილზეა ავოკადო, ერთ ნაყოფში 975მგ. კალიუმია.

კარტოფილში 1000მგ-ია, თუმცა კარტოფილი ასუქებს და კალიუმის მარაგის შესავსებად ყველაზე ეფექტური მისი ახლადგამოწურული წვენი გახლავთ, თუმცა ცუდი დასალევია. ისპანახი-839მგ-ს შეიცავს, ყაბაყი-800მგ-ს, ბრიუსელის კომბოსტოს ერთ ჭიქაზე – 504მგ კალიუმი მოდის. ამ ელემენტის გემრიელი წყარო ბანანია, ერთ ნაყოფში 1200მგ-ს იპოვნით.

ორგანიზმში კალიუმი ქლორიდების, ფოსფატებისა და სხვათა სახითაა. ის ნატრიუმის ფიზიოლოგიური ანტაგონისტია. თუ ნატრიუმის იონს წყლის შემაკავებელი თვისება აქვს, კალიუმი პირიქით შარდმდენ თვისებას იჩენს და შეშუპების დროს უნიშნავენ ავადმყოფებს.

ჰიპერკალიემია შეიმჩნევა თირკმელის მწვავე უკმარისობის დროს და თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის ჰორმონების (განსაკუთრებით ალდოსტერონის) ნაკლებობისას. ალდოსტერონის გაძლიერებული პროდუქციის დროს კი შეიმჩნევა კალიუმის გაძლიერებული გამოყოფა შარდთან ერთად და ნატრიუმის შეკავება. ასეთი ჰიპოკალიემია არღვევს გულის მუშაობის რიტმს. ზოგიერთი პათოლოგიური მდგომარების დროს (ხანგრძლივი პირღებინება, კუჭ-ნაწლავის აშლილობა  და სხვა) კალიუმი გამოდის უჯრედიდან ექსტრაცელულალურ სითხეში, საიდანაც გამოიყოფა შარდთან ერთად. ამ დროს ფიზიოლოგიური ხსნარის შეყვანა უარყოფით გავლენას ახდენს ორგანიზმზე და აუცილებელია კალიუმის მარილების დანიშვნა.

ქირურგიული ოპერაციების შემდეგ მძიმე გართულებების ასაცილებლად აუცილებელია თვალ-ყური ვადევნოთ კალიუმ-ნატრიუმის ბალანსს ორგანიზმში და მოვახდინოით მისი რეგულირება.

და მაინც რად გვინდა ამდენი კალიუმი? დღეში ორგანიზმს 4700-6000მგ სჭირდება.

ორგანიზმში არსებობს ნატრიუმ-კალიუმის ტუმბო. ის მემბრანაში შემავალ ცილაშია ჩაშენებული და წარმოქმნის ფერმენტს. ორგანიზმში ასეთი  ტუმბო უამრავიაა. ეს ტუმბოები აქტიურ მემბრანულ ტრანსპორტს უზრუნველყოვენ და დიდ ენერგიას მოიხმარენ ატფ-ის სახით.

ჩვეულებრივ, უჯრედის შიგნით Na⁺ იონების  კონცენტრაცია გაცილებით ნაკლებია (10 მმოლი/ლ), ვიდრე უჯრედგარე სითხეში (140 მმოლი/ლ).  K⁺ იონების  კონცენტრაცია კი პირიქით, უჯრედის შიგნით ყოველთვის მეტია (140 მმოლი/ლ), ვიდრე უჯრედგარე სითხეში (4 მმოლი/ლ).  Na⁺ და K⁺ იონების უჯრედგარე და უჯრედშიდა სითხეებს შორის ასეთ გადანაწილებას, ამ იონების კონცენტრაციის გრადიენტის შექმნასა და შენარჩუნებას ახორციელებს პლაზმურ მემბრანაში მოთავსებული ტრანსმემბრანული ცილა, რომელსაც Na⁺,K⁺-ATP-აზას უწოდებენ. ის ფერმენტია, რომელიც აკატალიზებს ატფ-ის ჰიდროლიზს და გამოყოფილი ენერგიის ხარჯზე ანტიპორტის მექანიზმის (აქტიური ტრანსპორტის ერთ-ერთი მექანიზმია) საშუალებით ერთდროულად ახორციელებს ნატრიუმის იონების უჯრედიდან გამოტანასა და კალიუმის იონების უჯრედში შეტანის პროცესს.

Na⁺,K⁺-ATP-აზას აქტივობისთვის აუცილებელია, როგორც ნატრიუმის, ისე კალიუმის იონები. გარდა ამისა, ფერმენტი თავისი აქტივობისთვის საჭიროებს მაგნიუმის იონებსა და ფოსფოლიპიდებს.

ატფ-ის ჰიდროლიზი მხოლოდ იმ შემთხვევაში ხდება, როდესაც Na⁺,K⁺ იონების ტრანსმემბრანულ გადატანას აქვს ადგილი. ატფ-ის ჰიდროლიზის შედეგად უჯრედიდან 3Na⁺  გამოდის, ხოლო უჯრედში 2K⁺ შედის, რის გამოც პლაზმური მემბრანის შიგნითა მხარე  უარყოფითად იმუხტება, გარეთა მხარე კი – დადებითად.

უჯრედებისთვის Na⁺,K⁺-ATP-აზას, იგივე ტუმბოს მნიშვნელობაზე ის ფაქტიც მიუთითებს, რომ აგზნებადი ქსოვილების (ნერვული, კუნთოვანი) უჯრედებში სინთეზირებული ატფ-ის 60-70%, ხოლო სხვა ქსოვილების უჯრედებში კი 35% სწორედ ნატრიუმ/კალიუმის ტუმბოს მუშაობისთვის გამოიყენება.

კუნთის უჯრედებში არსებობს კალციუმის ტუმბოც. ის ახორციელებს კალციუმის იონების ციტოპლაზმიდან სარკოპლაზმურ რეტიკულუმში გადატანასა და ციტოპლაზმაში კალციუმის იონების შემცირებას.

თუ ტუმბო არ იმუშავებს, უჯრედში კალციუმის ტრანსპორტირება შეფერხდება და კუნთის პარალიზება მოხდება. სიტუაციის გამოსასწორებლად კი ორგანიზმს კალიუმი დასჭირდება. წყლის ბალანსი და ენერგიის ზოგადი დონეც ამ ტუმბოთი რეგულურდება.

ტუმბო კუჭშიც არის, რომელსაც წყალბად-კალიუმიანი ატფ-აზა ეწოდება. ის კუჭის წვენის გამომუშავებაში მონაწილეობს. ტუმბოები ასევე განლაგებულია კუნთებსა და ნერვულ სისტემაში. ამ უკანასკნელში არსებული ტუმბოები მოიხმარენ ორგანიზმში შემავალი კალორიების 66%-ს.  ეს ტუმბოები ნივთიერებათა  ცვლისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია – გლუკოზისთვის, ამინომჟავებისთვის, მაკრო და მიკროელემენტებისთვის და მათი ტრანსპორტისთვის.

კალიუმის დეფიციტს ორგანიზმი პირველ რიგში დაღლილობით გვამცნობს. მაგ. კიბეზე ასვლისას თუ კუნთები ძლივს  გვემორჩილება, ეს კალიუმის დეფიციტი შეიძლება იყოს.  კალიუმის გარეშე უჯრედებში ელექტრული მუხტი ძალიან დაბალი იქნება. ტუმბოები ვერ იმუშავებენ. თუ ნერვული სისტემა დაითრგუნა, ელექტრული იმპულსები ვერ განვითარდება, ადგილი ექნება არითმიას, გულისცემა გაიზრდება,  ორგანიზმი სითხის დაგროვებისკენ იქნება მიდრეკილი, შესივდება  კიდურები.

რატომ ვითარდება დეფიციტი? შეიძლება  ვერ მივიღოთ საკვებით,  ან განვითარდეს დიარეა, ღებინება და ასევე დეფიციტი გამოიწვიოს. ნაკლებობას იწვევს ასევე ოპერაციები, სტრესი; ბევრი შაქარი, შარდმდენი პრეპარატები და ალკოჰოლი.

გლუკოზის, ანუ მარტივი შაქრის გადასამუშავებლად აუცილებელია ვიტამინებისა და იონების შემცველი კოფაქტორები. ამიტომ, შაქრის მოხმარებისას ვიტამინები მალე გაიხარჯება. განსაკუთრებით მოთხოვნადია თიამინი, ანუ ვიტამინი B1. თუთია, კალიუმი, მაგნიუმი, ქრომი, კალციუმი, B3, B5, B6. გამოდის, რომ,  თუ შაქარს ჭამთ და არ ამდიდრებთ ორგანიზმს ვიტამინებითა და მინერალებით, მაშინ ორგანიზმი მათ თქვენივე მარაგიდან აიღებს, რადგან შაქარს გადამუშავება სჭირდება. გლუკოზას მიირთმევთ და კალიუმის  მარაგს არ ივსებთ, ნერვიულობა დაგჩემდებათ, ვერ დაიძინებთ, პულსი აგიჩაქარდებათ, მალე დაიღლებით და ნათელი გონება არ გექნებათ. თუთია – იმუნური სისტემა დასუსტება.

ზუსტად ჩემი სახლის გალავანთან ვიღაც მთვრალი ჩერდება. ცუდად კი არ იქცევა, მღერის თავისთვის. თუმცა, იმხელა ხმა ამოსდის, გამოდის, მიძინებულ სოფელსაც უმღერის. იმედია, სახლიდან გამავალ შუქს ვერ აღიქვამს და ეზოში შემოჭყეტვა თავში აზრად არ მოუვა. ისე იმღეროს, გავერთობი.

• ჰეი, მთვარევ, რატომ ხარ ასე შორს და რატომაა კორონა ასე ახლოოოსსს??? ჩამოდი შენც ჩვენთან მთვარევ და მაშინ ვნახოთ, რა მოხდებაააა – ასეთია სიმღერის ტექსტი.

ხედავთ, 2020-ის და კალიუმის დეფიციტის (შფოთავს და უეჭველი დეფიციტი აქვს) მიერ დატრიალებულ ამბებს? ოღონდაც კი „კორონა“ წავიდეს და თავზე მთვარის დამხობისთვისაც კი მზად არის.

არ მიყვარს, ვარდკაჭაჭას რომ მეძახიან. აბა, კარგად შემომხედეთ: რა  მიგავს კაჭკაჭს?! არც ფრთები მაქვს და არც ნისკარტი. ან ვინმე ჩხავილით შემიწუხებიხართ ოდესმე? ძალიან ჭკვიანი ფრინველიაო. იყოს, ბატონო, მე ჩემი ჭკუა-გონებაც მყოფნის. ეშმაკის ფეხია, იცის, მონადირეებს როგორ დაუძვრესო. არ მინდა, თქვენ შემოგევლეთ, მაგ ხრიკების ცოდნა. მე ჩემებურად ვუმკლავდები ამ სოფლის სიმძიმეს.

გინახავთ ჩემს ტანზე ეკლების აბჯარი? არც მაქვს და არც მინდა. არც ჩემი ყვავილებია ვარდივით ფერხორციანი და სურნელოვანი… უკადრისი და თავკერძა არ გეგონოთ, ვიცი, რომ ვარდი ჩვენი მოდგმის დედოფალია. მე და ჩემნაირები მასთან რას მოვალთ… მე ერთი უბრალო მინდვრის ყვავილი ვარ, ისეთი, თაიგულის შეკვრის დროსაც კი რომ არავის მოაგონდება. მაგრამ მე მე ვარ და მინდა, ეს გავაგონო სხვებსაც. ჩემს თავზე ერთი წისქვილის ქვა არ დატრიალებულაო, იტყვიან ხოლმე კაცნი. აი, ჩემს თავზე კი დატრიალებულა. რამდენჯერ წავულეკივარ ღვარცოფს თუ ქარიშხალს, რამდენჯერ გავუსრესივარ ფეხით ადამიანს თუ საქონელს. მაინც არ დამიჩოქია! ჰეი, თქვენ, დიდებო და ძლიერებო, რამდენჯერაც უნდა გამსრისოთ, რამდენჯერაც უნდა გამთელოთ, მიწაზე გართხმულს ვერ მნახავთ! რატომ? იმიტომ, რომ ულეწელა ვარ და კეთილი ინებეთ და ასეც დამიძახეთ. ნუ გშურთ, რაღაცით მეც რომ გჯობივართ.

დიახ, ულეწელა ვარ, ბევრისგან მივიწყებული, მაგრამ დიდი გულისა და უდრეკი მუხლის პატრონი. ვერ მომერევით, სანამ ფესვიანად არ ამომძირკვავთ.

ამასწინათ ჩემ შორიახლოს, მდინარის პირას, სუფრა გაშალეს წასახემსებლად. სამნი იყვნენ. ორი – ახალგაზრდა, ერთი – ხნიერი. ადგილს რომ არჩევდნენ, ხნიერმა ახალგაზრდებს უთხრა, ულეწელას გვერდით ჩამოვსხდეთო. მეამა. ამიტომაც მივუგდე ყური. რა პლასტიკური ტანი აქვს ამ ყვავილს, სხვა მცენარეებს არ ჰგავსო, თქვა ერთმა. ჰო, ძალიან ელასტიკური და დრეკადიაო, კვერი დაუკრა მეორემ. იმ დღემდე თავი მართლა პლასტიკური, ელასტიკური და დრეკადი მეგონა, მაგრამ რაც მერე მოვისმინე იმ ჭაღარა კაცისგან, მთელი ცხოვრება მემახსოვრება.

აი, რა თქვა მან: ულეწელა პლასტიკური რომ იყოს, დაწვენილი ფეხზე ვეღარ ადგებოდაო. მეტიც – ერთ თქვენგანს ძირში რომ ჩაევლო ხელი, მეორეს – ქეჩოში, არაგვის გაღმა გასულიყო და ხელი გაეშვა, ასეთივე დარჩებოდაო. პლასტიკური სხეულები ადვილად ემორჩილებიან გარეგან ზემოქმედებას და ინარჩუნებენ ახალ ფორმასო. ღმერთო დიდებულო, კიდევ კარგი, ასე იოლად არ ვერგები სხვათა სურვილებს!

ელასტიკურობა და დრეკადობა კი იმას გულისხმობს, რამდენად შეუძლია სხეულს, წინააღმდეგობა გაუწიოს მოქმედ ძალას და მისი მოქმედების შეწყვეტის შემდეგ პირვანდელი ფორმა აღიდგინოსო, განაგრძო კაცმა. ეგ არის, ყველაზე დრეკადი ვყოფილვარ-მეთქი, დავასკვენი. მაგრამ თურმე ეს რაღაც დრეკადობა ვიღაც იუნგის მოდულებში იზომება და ვისაც ყველაზე დიდი აქვს, ყველაზე დრეკადიც ისაა. ახლა არ იკითხავთ, ვინაა ის დევგმირი? – იმ გუთნის მასალა, გაზაფხულზე მიწის ბელტებს ერთმანეთზე რომ აწყობს უფრო დრეკადი ყოფილა, ვიდრე ნიკორა ხარის ტყავი თუ კაცთა მოგონილი რეზინი. ფოლადზე უფრო დრეკადებსაც უარსებიათ, მაგრამ მათი სახელები ზოგი ვერ გავიგონე და ზოგი ვერ დავიმახსოვრე…

…იუნგის მოდული და მასალათა თვისებები იქით იყოს და მე ძალიან მიყვარს ულეწელა. ჭალაში პირველს ყოველთვის მას ვარჩევ ხოლმე სხვა ყვავილებიდან. რატომ? რამ შემაყვარა? თავადაც არ ვიცი. ალბათ ამ ბედკრულ, მრავალჯერ გათელილ, მაგრამ ჯერ კიდევ ფეხზე მდგარ ქვეყანას  მაგონებს, სახელად საქართველო რომ ჰქვია.

მასწავლებელი, მოსწავლეთა კოგნიტური და აკადემიური უნარების განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ის არა მხოლოდ გადასცემს გარკვეულ ცოდნას მოსწავლეებს, არამედ სწორ მიმართილებას აძლევს.

ვიგოტსკის განვითარების სოციალურ-კულტურული თეორიის მიხედვით, სწავლების პროცესი თანამშრომლობაა მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის, მასწავლებელი ეხმარება მოსწავლეს ცოდნის კონსტრუირებაში. ის არ არის ცოდნის უბრალო გადამცემი, ხოლო მოსწავლე ცოდნის პასიური მიმღები.

მასლოუ ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ღირსშესანიშნავი წარმომადგენელი, სასწავლო პროცესში განსაკუთრებულ ადგილს მასწავლებელს უთმობს. მასლოუს მიაჩნია, რომ მასწავლებელს უნდა შეეძლოს სასწავლო პროგრამასა და მეთოდოლოგიაში მოსწავლეთა ინტერესების შესაბამისად ჩარევა.

აქედან გამომდინარე მასწავლებლობა დიდ პასუხისმგებლობას, ენერგიასა და დაუღალავ შრომას მოითხოვს.

2019/2020 წელს, როცა საკლასო ოთახში ფეხი პირველად შევდგი, აქტიურად დავიწყე საგაკვეთილო პროცესში თანამედროვე მეთოდებისა და მიდგომების გამოყენება, მოსწავლეებში სხვადასხვა უნარის განსავითარებლად. კლასთან მუშაობის პროცესში, მიღებული ინფორმაციის გაანალიზების შემდეგ გამოიკვეთა, რომ ჩემს მეორეკლასელებს ძალიან უჭირდათ წაკითხული ტექსტის გაგება-გააზრება და მიზნად დავისახე წიგნიერების დონის ამაღლება.

რა არის წიგნიერება და რატომ უნდა განვუვითაროთ ეს უნარი მოსწავლეებს?

ყველაზე მნიშვნელოვანი უნარი, რომელსაც ბავშვები სკოლაში სწავლებისას იძენენ, კითხვის უნარია, რაც უშუალო კავშირშია წიგნიერებასთან. წიგნიერების კვლევა PIRLS აფასებს მოზარდთა წაკითხულის გააზრების უნარს. ის ყოველ ხუთ წელიწადში ტარდება და მონაწილე ქვეყნებს განვითარების საშუალებას აძლევს. ბევრმა ქვეყანამ საერთაშორისო კვლევების საფუძველზე თავის საგანმანათლებლო სისტემაში სასწავლო სტრატეგიები შეცვალა.

გაერთიანებული ერების განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია ( UNESCO) წიგნიერებას განმარტავს, როგორც განსაზღვრის, გაგების, ინტერპრეტაციის, შექმნის, კომუნიკაციის, გამოთვლის, ამა თუ იმ კონტექსტთან დაკავშირებული ნაბეჭდი და წერილობითი მასალის გამოყენების უნარ-ჩვევების ერთობლიობას. წიგნიერების ცნება გულისხმობს სწავლის პროცესის უწყვეტობასა და ინდივიდის პოტენციალს, მიაღწიოს მიზნებს, გაიღრმაოს ცოდნა, აიმაღლოს შესაძლებლობები და მოახერხოს საზოგადოებაში ინტეგრირება.

წიგნიერებას, როგორც სასწავლო პროცესის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს, საგანგებო ყურადღება ეთმობა ეროვნულ სასწავლო გეგმაშიც.

„წიგნიერება, დღევანდელი გაგებით, მხოლოდ წერისა და კითხვის

უნარს არ გულისხმობს. წიგნიერ ადამიანს უნდა შეეძლოს სხვადასხვა წყაროდან,

მათ შორის ციფრული ტექნოლოგიებიდან მიღებული ინფორმაციის დამუშავება.

წიგნიერება გულისხმობს „ენის სიმბოლოების ამოცნობა-გამოყენების უნარს, ასევე

ზეპირი, ვიზუალური, ნაბეჭდი თუ ციფრული ტექსტების გააზრებასა და

ინტერპრეტაციას“ (ეროვნულის სასწავლო გეგმა).

ეროვნული სასწავლო გეგმის ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანია სააზროვნო უნარ-ჩვევების განვითარება. ახალი სტანდარტების მიხედვით, მხოლოდ მასალის დაზეპირება არ არის საკმარისი. მოსწავლეს ცოდნის დაგროვებასთან ერთად უნდა შეეძლოს ამ ცოდნის გააზრება, გამოყენება, ანალიზი, სინთეზი და შეფასება. ყველა ამ უნარის განვითარებას საფუძველი დაწყებით საფეხურზე ეყრება, რომელიც ეფექტური სწავლის წინაპირობაა საშუალო განათლების მომდევნო საფეხურზე.

როგორც ცნობილია PIRLS-ის ფარგლებში მოსწავლის მიღწევების შეფასებასთან ერთად, სპეციალურად შემუშავებული კითხვარების საშუალებით, იკვლევენ იმ კონტექსტუალურ მახასიათებლებს, რომლებშიც მოსწავლეები კითხვას სწავლობენ. კონტექსტუალურ მახასიათებლებში იგულისხმება გარემოს მახასიათებლები, რომლებიც გავლენას ახდენს მოსწავლის წიგნიერებაზე. ერთ-ერთი მახასიათებელია საკლასო გარემო და იქ განხორციელებული აქტივობები. მოსწავლეებში წიგნიერების განვითარება დავიწყე საკლასო გარემოში განხორციელებული მრავალფეროვანი მეთოდების დახმარებით:

• მეთოდი „კუბები“;
• „სიტყვის პირამიდა“;
• „პერსონაჟის რუკა“;
• „მოთხრობის რუკა“;
• „მოდი ვწეროთ“;
• „კითხვა ხალისით“.

კუბები არის მეთოდი, რომელიც ავითარებს მოსწავლეში კრიტიკულ აზროვნებას და ხელს უწყობს ინფორმაციის არა მხოლოდ მიღებას, არამედ ცოდნის კონსტრუირებასაც.

მასალა: წინასწარ მზადდება მუყაოს ყუთები.

შევქმენი ოთხი ჯგუფი, თითოეული ჯგუფი ექვსი მოსწავლისგან შედგებოდა. ჯგუფის წევრებს დავურიგე განსხვავებული შეკითხვები, ნელი ოქროპირიძის მოთხრობიდან „ძველი კალოში“:

სად იპოვა თაგუნიამ კალოში?

ვის მისცა თაგუნიამ კალოში?

რა სთხოვა ზღარბმა ციყვს?

როგორ მოიქცა ზღარბი, როცა გირჩი და თხილი მიიღო?

რისთვის გამოიყენა ციყვმა კალოში?

რა მოისურვეს კალოშის ყოფილმა მფლობელებმა?

ჯგუფებისა და კითხვების განაწილების შემდეგ კითხვა, რომელიც მათ შეხვდათ გადაიტანეს თაბახის ფურცელზე. უპასუხეს, გააფორმეს შესაბამისი ილუსტრაციით (ნაწარმოებიდან გამომდინარე, კერძოდ იმ მონაკვეთიდან, რომელიც მათ შეხვდათ) და კუბის სხვადასხვა გვერდზე მიაწებეს. ჯგუფური მუშაობის დასრულების შემდეგ, ჯგუფის წევრებმა შეამოწმეს ერთმანეთის ნამუშევარი და აირჩიეს პრეზენტატორი. ჯგუფებს მათ მიერ მოფიქრებული პირობითი სახელებიც ჰქონდა. მაგალითად:

1. ბეჯითები;
2. ყოჩაღები;
3. სხარტები;
4. მეგობრები.

პრეზენტაციისას ჯგუფები შევაფასე სხვადასხვა კრიტერიუმით:

• რამდენად იცავდნენ ჯგუფური მუშაობის წესებს;

იყვნენ თუ არა მეგობრული;

ითვალისწინებდნენ თუ არა მეგობრის აზრს;

რამდენად შეთანხმებულად მოქმედებდნენ;

რამდენად იცავდნენ დროის ლიმიტს….

• რამდენად ადეკვატურად ჰქონდათ გაცემული კითხვაზე პასუხი.

აქტივობის გამოყენებამ, მოსწავლეებს აუმაღლა მოტივაცია, ასწავლა ტექსტზე მუშაობა და დაკვირვებულ მკითხველებად აქცია.

წიგნიერების უნარის განვითარებაზე მუშაობა მასწავლებლისგან მოითხოვს მრავალფეროვანი აქტივობებით სწავლებას და მრავალფეროვანი მიდგომის გამოყენებას. ამიტომ წიგნიერების უნარის განვითარებისთვის, გამოვიყენე მეთოდი „სიტყვის პირამიდა“. აღნიშნული მეთოდის გამოყენება მოსწავლეს უმდიდრებს ლექსიკურ მარაგს და უმარტივებს ტექსტის გაგება-გააზრების პროცესს.

კითხვის, გაგება-გააზრებისა და წიგნიერებისთვის აუცილებელი უნარების ჩამოყალიბება ადრეული ასაკიდან იწყება. ამიტომ აუცილებელია ამ ასაკში წიგნიერების გასავითარებლად მიზანმიმართული აქტივობების დაგეგმვა. კითხვა ყველას შეუძლია, წაკითხულის გაგება კი დიდ სიძნელეს წარმოადგენს. წაკითხულის გაგება-გააზრება რომ უფრო მარტივი, სახალისო და ამასთანავე შემეცნებითი პროცესი ყოფილიყო, გამოვიყენე მეთოდები „მოთხრობის რუკა“ და „პერსონაჟის რუკა“ .

წიგნიერება მხოლოდ წაკითხული ტექსტების გაგება-გაანალიზებას არ გულისხმობს. წიგნიერ ადამიანს უნდა შეეძლოს გრამატიკული ფორმების სწორად გამოყენება და სწორი მეტყველება. მეთოდი „ბრილიანტი“ კი მოსწავლეს ხალისითა და ინტერესით ასწავლის სხვადასხვა გრამატიკულ საკითხს.

(რა თქმა უნდა, სანამ მოსწავლეებს მსგავსი დავალების შესრულებას დავავალებდი, საკითხი კლასში მოსწავლეეებთან ერთად განვიხილე; ავუხსენი სად, რას და რატომ წერდნენ).

წიგნიერება, როგორც ვიცით, არის სხვადასხვა ტექსტის გაგება-გააზრება, თუმცა, ამავე დროს ის გულისხმობს, როგორც ადამიანის საზოგადოებაში ინტეგრაციას, ასევე პრეზენტაციის, მოსმენისა და აუდიტორიის წინ მეტყველების უნარს. თითოეული ამ უნარის გასავითარებლად კლასში ვაწყობდი მოსწავლეთა მიერ მოძიებული და გაფორმებული მასალების პრეზენტაციას. ისინი უსმენდნენ, აფასებდნენ და ეცნობოდნენ ერთმანეთის ნამუშევრებს. რაც მთავარია, ეუფლებოდნენ იმ უნარებს, რომელთა ფლობა აუცილებელია თანამედროვე მოქალაქისთვის.

იმისთვის, რომ სწავლა-სწავლების პროცესი უფრო შედეგიანი იყოს, აუცილებელია მშობელთა ჩართულობაც. მათი აქტიურობა ბავშვს უფრო მოტივირებულს, ყურადღებიანსა და მონდომებულს ხდის. ამიტომ  წამოვიწყე პროექტი „წიგნი ჩვენი მეგობარია“. პროექტში ჩავრთე მშობლებიც.

პროექტის ფარგლებში მშობლები მოდიოდნენ კლასში და ქართულ ხალხურ ზღაპარს უკითხავდნენ ბავშვებს, თან სხვადასხვა აქტივობას სთავაზობდნენ:

• წაკითხულის ნახატით გადმოცემას;
• მთავარი პერსონაჟის ნახატის შექმნას;
• ზღაპრის გაგრძელების მოფიქრებას.

აქტივობა წიგნიერების ერთ-ერთი უნარის ტექსტის გაგება-გაანალიზებისა და ინტერპრეტაციის განვითარების საშუალებაა.

წიგნის კითხვის დღე განსაკუთრებული იყო, რადგან ბავშვები სტუმრის მისაღებად ემზადებოდნენ, ხოლო მშობლები მასწავლებლობისთვის.

21-ე საუკუნე ინფორმაციულად დატვირთული საუკუნეა. თანამედროვე საკომუნიკაციო საშუალებებმა მსოფლიო დაიპყრო. ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, წიგნიერება არ გულისხმობს მხოლოდ ნაბეჭდი ტექსტების გაგება-გააზრებას. თანამედროვე მოსწავლეს უნდა შეეძლოს სასწავლო პროცესში ტექნოლოგიების გამოყენება. ამიტომ გადავწყვიტე, გამომეყენებინა სასწავლო-სახალისო პლატფორმა „მოდი დავწეროთ“. თავად გავეცანი და მივხდვდი, რომ ამ პლატფორმის გამოყენებით შევძლებდი მოსწავლეში შემოქმედებითობის უნარისა და ციფრული წიგნიერების განვითარებას. „მოდი დავწეროთ“ ეს კომპიუტერული პროგრამა შექმნილია განათლების სპეციალისტების მიერ. მასში შესვლა შესაძლებელია ვებგვერდიდან

https://kargiskola.ge/dawere/?fbclid=IwAR3xOgKAbTXaAviP7f7kVzgcGTEXMoslQIjLEN_EigLo7UB4ChjrXHZo-GA.

შემოგთავაზებთ ამ საიტზე მუშაობის ინსტრუქციასა და ბავშვების ნამუშევარს.

პირველ ეტაპზე უნდა გადავიკეთ ლინკზე:

1. https://kargiskola.ge/dawere/?fbclid=IwAR3xOgKAbTXaAviP7f7kVzgcGTEXMoslQIjLEN_EigLo7UB4ChjrXHZo-GA

ვებგვერდზე შესვლისთანავე მოსწავლე იწყებს თამაშით წერას. წერის დაწყებამდე აწკაპებს ჯადოსნურ ყუთებზე. სულ სამი ყუთია:

• პერსონაჟის ყუთი;
• თვისების ყუთი;
• პრობლემის ყუთი.

2 .          3.

ყუთებიდან პერსონაჟის, თვისებისა და პრობლემის არჩევის შემდეგ ხელს აჭერთ წითელ ისარს. გაიხსნება საწერი დაფა.

კითხვის პროცესი ორგვარია: ხელმძღვანელობითი და დამოუკიდებელი. დამოუკიდებელი კითხვის გასამრავალფეროვნებლად ერთ-ერთი ეფექტური მეთოდია „დაკარგული სიტყვები“ და „კითხვის მატარებელი“. ორივე აქტივობა მოსწავლეებში წაკითხულის გაგება-გააზრებას, გამართულ კითხვასა და ლოგიკურ აზროვნებას ავითარებს.
კითხვის პროცესი აუცილებლად გულისხმობს წაკითხულის გაგება-გააზრებას, კრიტიკულ აზროვნებასა და შემოქმედებითობას. მოსწავლეებში ამ უნარების გასავითარებლად გამოვიყენე მეთოდი „კითხვა ხალისით“. მოსწავლეებს უნდა გადმოეცათ წაკითხულის შინაარსი და გაეფორმებინათ შესაბამისი ნახატებით (ილუსტრაციით). გთავაზობთ მათ ნამუშევრებს. ჩანაწერები და ჩანახატები გაკეთებულია ანტუან დე სენტ ეგზიუპერის ნაწარმოების, „პატარა პრინცის“ მიხედვით.

ზემოთ განხილული თითოეული მეთოდი და განხორციელებული აქტივობა ხელს უწყობს მოსწავლეს, გახდეს დაკვირვებული, მოაზროვნე, შემოქმედი, და, რაც მთავარია, წიგნიერი.  თანამედროვე მეთოდების გააზრებული გამოყენება, საგაკვეთილო პროცესს უფრო საინტერესოს, სახალისოს, შემეცნებითსა და მოსწავლეზე ორიენტირებულს ხდის. მოსწავლეებში ავითარებს პრიორიტეტულ გამჭოლ კომპეტენციებს. განვითარებული კომპეტენციები კი დაეხმარება მათ თანამედროვე სამყაროში თვითრეალიზებისა და სათანადო ადგილის დამკვიდრებაში.

ეს წერილი ყველაზე ბნელ და ღრმა მოგონებებზეა, იმაზე, რაზეც არ საუბარი სურთ და ფიქრიც კი უსიამოვნოა.  ამბავი, რომელზეც უნდა მოვყვე, ჩემი ამბავი არ არის. მისი გმირი შესაძლოა, შენც აღმოჩნდე და კიდევ უამრავი ადამიანი, რომლებსაც ოდესღაც ბავშვობა აქ, ჩვენთან საქართველოში გამოუვლიათ.

ამიტომ, პირველ პირში არ გიამბობთ. ყველაფერს ერთი პატარა გოგო მოგიყვებათ, რომელსაც პირობითად ხატია დავარქვათ. რატომ ხატია? იმიტომ, რომ დედამისს ძალიან უყვარდა დუმბაძის „მე ვხედავ მზეს“, იმდენად, რომ თავის პირმშოს საყვარელი პერსონაჟის სახელი უსახსოვრა. ასეც ხდებოდა ხოლმე, შესაძლოა ახლაც ხდება.

საბჭოთა, კომუნისტური, წითელი პარტია – მხოლოდ წარსულიდან შემორჩენილი სიტყვები არ გეგონოთ, ისინი შიშით იკვებებოდნენ და ასევე შიშს თესავდნენ. პოტერის დემენტორებისა არ იყოს, შიშის გარეშე  ძალა ეკარგებოდათ და ალბათ გაქრებოდნენ, რომ არა, ოდესღაც დათესილი და მუდმივად არსებული შიშის მარცვლები.

ჰოდა, იმ დროს, როდესაც კომუნისტური, წესით, თითქოს აღარაფერი უნდა ყოფილიყო, შიში მაინც წითლად ღვიოდა და არსად წასულა. განსაკუთრებით კი ამ შიშებს სკოლებში ჰქონდა ფესვები გადგმული და იქიდან წასვლას კარგა ხანს არ აპირებდა. მგონი, ჯერჯერობით არც ახლა აპირებს.

მოკლედ, დავუბრუნდეთ ხატიას, რომელსაც მაშინ მოუწია სკოლაში შესვლა, ქვეყნის სიყვარულმა ქუჩებიდან სუფრებზე რომ გადმოინაცვლა და მიტინგებზე წარმოთქმული „გაუმარჯოს“ თამადის ექსკლუზივად რომ იქცა. მთელ ამ პატრიოტულ აურზაურში ყველა თანაბრად ტივტივებდა და გულზე მჯიღების ცემა ყველაზე მოდურ, პოპულარულ ქმედებად  ითვლებოდა. სკოლებშიც ლენინის სიყვარული უპირობოდ სამშობლოს სიყვარულით ჩანაცვლდა, და ერთი შეხედვით თითქოს პრობლემაც მოგვარდა, თუმცა ეს ერთი შეხედვით.

მას შემდეგ უამრავი წელი გავიდა, ბელადებს ქვეყანასთან ერთად სკოლაც იცვლიდა, ხატიას კი ერთი შემთხვევა დღემდე გულში ჩარჩა. ეს ის შემთხვევაა, რომლის გამოც ამხელა შესავალი დამჭირდა.

ერთი კლასელი ჰყავდა, „ოროსნის“ იარლიყით, ძალიან ღარიბი ოჯახიდან, მუდამ დაპატარავებული ტანისამოსით, ძველი პიონერის ფორმა ეცვა, პიჯაკი იდაყვებამდე სწვდებოდა და შარვალი წვივებს ვერ უფარავდა. ამ  პატრიოტულ აღტყინებაში ძველი გახუნებული პიონერის ფორმა კარიკატურულად გამოიყურებოდა. ბიჭს პირობითად ალექსი ვუწოდოთ. მის გვერდით არავინ ჯდებოდა, არავინ ემეგობრებოდა, არავინ ესაუბრებოდა, იმიტომ რომ ღარიბი და მოუვლელი იყო. იჯდა ალექსი მუდმივად უკანა მერხზე, მარტო და მოწყენილი.

ხატია მესამე კლასში იყო, როდესაც მასწავლებელმა ვერამ აღმოაჩინა, რომ მისი კინოფირები გამქრალიყო და მაგიდის უჯრაში აღარ ეწყო. ჰოდა, მასწავლებელს ბევრი არ უფიქრია – გადაწყვიტა, რომ ვიღაცამ მოიპარა. ვიღაცამ, ვინც მის კლასში იყო. ვინ იქნებოდა ეს ვიღაც, თუ არა ალექსი. ლოგიკურია – ღარიბი, განმარტოებული, მოწყენილი, უმეგობრო, სიხარულს მოკლებული. ვერამ ალექსი დაფასთან გამოიყვანა და დაკითხვა დაიწყო. სასამართლო საკლასო ოთახში. ოცდაექვსი წყვილი, შეშინებულ თვალის წინაშე. ის ოცდამეშვიდე დაფის წინ იდგა და თავს იმართლებდა, რომ მას არ აუღია, არც უნახავს. გამუდმებით ერთსა და იმავეს იმეორებდა, რომ ის არ იყო დამნაშავე. მაგრამ ვერა მასწავლებელი შეუდრეკელი ბრალმდებელი აღმოჩნდა. არ ნებდებოდა და დაკითხვას მკაცრად აგრძელებდა. ალექსიმ ჯერ დედა დაიფიცა, მერე მამა, მერე ძმა, მაგრამ არცერთმა, რომ არ გაჭრა, ადგა და იესო ქრისტეს გეფიცებითო, პირდაპირ თქვა.

ხატიას ისე კარგად ახსოვს ეს სიტყვები, ისე გაუკვირდა მაშინ, როგორ გაბედა ალექსიმ თავის გადასარჩენად ღმერთის დაფიცება. თან ეს იმ დროს, როცა კომუნიზმიდან გამოფხიზლებულ საზოგადოებას ღმერთი ახალაღმოჩენილი ჰყავდა და  მისი სახელის ასე ხსენება მკრეხელობად, უპატივცემულობად ითვლებოდა. ალექსი კი ღმერთს ჩაეჭიდა. იმიტომ, რომ მის გარდა, ახლა არავინ ჰყავდა და შვიდი წლის ბავშვმა ახსენა ის, ვინც ბრალმდებლის ემოციებზე იმოქმედებდა და საკუთარ სიმართლეს დაამტკიცებინებდა. ამასობაში ზარიც დაირეკა და ხატიამ შვებით ამოისუნთქა.

ასეთ  სასამართლოებს საკლასო ოთახში, ხშირად დასწრებია და საბოლოოდ შეეჩვია კიდეც. ის კი არა, საკუთარ ოჯახშიც გაუსამართლებიათ, როდესაც ძვირფასი ჩინური ვაზის გატეხვა ბრალდებოდა. ხატიას უზარმაზარი უსუსურობა უგრძნია, როდესაც მისი არ სჯეროდათ, და დღემდე ახსოვს ის საშინელი განცდა, მართალი რომ ხარ და ჩაუდენელი დანაშაულის აღიარება გიწევს, იმ მიზეზით, რომ ამ დაძაბული, სულისშემხუთავი დაკითხვისაგან განთავისუფლდე. და არა მხოლოდ ხატია, მისი კლასელებიც მიეჩვივნენ ჩაუდენელი დანაშაულის აღიარებას და ტყუილის თქმაც ძალიან გამარტივდა. ბოდიშის მოხდაც ჩვეულებრივ უსიცოცხლო „გამარჯობად“ იქცა და ასე გააგრძელეს კიდეც ცხოვრება.

ამ ამბებს არ ამოვქექავდი ხატიას ღრმად შენახული მოგონებებიდან, რომ არა ერთი შემთხვევა, ჩემი მეგობრის შვილის მიერ მოყოლილი ამბავი, რომელიც ერთ-ერთ კერძო სკოლაში სწავლობს და მშობლები მის განათლებაში საკმაოდ დიდ თანხას იხდიან. მოზარდმა მომიყვა, როგორ მოუწყო სასამართლო კლასში მასწავლებელმა, იმის დასადგენად, თუ ვინ გახსნა საკლასო ოთახის ფანჯარა, რადგან ამ ფანჯრის გახსნა მათ უსაფრთხოებასთან იყო კავშირში. დაკითხვას გაკვეთილი დაეთმო და ბრალმდებელის როლში ისევ მასწავლებელი აღმოჩნდა, 30 წლის შემდეგაც. ის დირექტორის ჩარევით იმუქრებოდა, თუ არ გამოტყდებოდნენ და აღიარებდნენ „დანაშაულს“.  მივხვდი, რომ წითელი დემენტორები ისევ დაჰქრიან ჩვენს სკოლებში და ისევ იკვებებიან ბავშვების, მასწავლებლების, მშობლებისა და დირექტორების შიშებით. ამ შიშებს სხვადასხვა მიზეზი აქვთ, მაგრამ ეს მიზეზებიც ურთიერთკავშირშია: ბავშვებს ეშინიათ კლასის წინაშე მოწყობილი „სასამართლოების“ – რადგან ამას თანაკლასელების თვალში დამცირება მოსდევს, ეშინიათ მასწავლებლების, მშობლების, დირექტორების. მასწავლებლებს ეშინიათ – საყვედურების დირექტორისგან და მშობლებისგან, მშობლებს  სხვა მშობლების და იმის, რომ მათი შვილი შესაძლოა არც ისე იდეალური არ არის და ასე შემდეგ, მთელი ჯაჭვია შიშების. ამ ჯაჭვებითაა  შეკრული ჯერ სასკოლო საზოგადოება და შემდეგ უკვე საზოგადოება.

ჰო, კიდევ ერთი – ხატიას კლასელი ალექსი დღეს ერთ-ერთი, ძალიან პოპულარული პოლიტიკური პარტიის გულმხურვალე წევრი და პარტიის თავმჯდომარის დამცველია. აი, ყველაფერს რომ იკადრებს და შეასრულებს, თუკი პარტია უბრძანებს…

რატომ აღმოჩნდა ალექსი ამ პოზიციაზე, პასუხი და ამ წერილის დასკვნაც თქვენთვის მომინდვია…

„მახსოვს, სკოლაში რომ მოდიოდით ხოლმე“, – ვუთხარი კლასელის დედას, რომელიც 1990 წლის მერე არ მენახა და მიკროავტობუსში ჩემი სახელი რომ არ წამოეძახა, თვალს მხოლოდ წამით შევაჩერებდი, უცხოდ მივიჩნევდი. უკრაინელი იყო, გარეგნული იერითა თუ საუბრის მანერით დანარჩენი მშობლებისაგან განსხვავებული, და ყოველთვის მომწონდა. ხელი აიქნია – იმის მერე იმდენი დრო გავიდაო. მომეჩვენა, რომ დროზე, წლებზე, წლებთან დაკავშირებულ პირობითობაზე სხვადასხვაგვარი წარმოდგენა გვქონდა. მისთვის თითქოს რამდენიმე ცხოვრება გასულიყო და ძველ, თვალწინ ჩაბნელებულ სურათებზეც ვეღარაფერს არჩევდა. „საშინელებაა, საშინელებაა“, – ჯოზეფ კონრადის „წყვდიადის გულის“ გმირივით თქვა. ვერ მივხვდი, სოფლელი ქალის ქანცგამწყვეტ შრომას, თავის გასატანად ყოველდღიურ ბრძოლას გულისხმობდა, გორში გატარებულ, დაუბრუნებელ ახალგაზრდობას თუ რაღაც ისეთს, რაც მხოლოდ ნაწილობრივ უკავშირდებოდა ერთსა თუ მეორეს.

საგონებელში ჩამაგდო. კურცი გამახსენა და კონრადის სხვა მოთხრობის გმირიც – ფალკი, რომელზეც ყოველთვის მინდოდა დამეწერა. ჩემი წარმოდგენით, „წყვდიადის გული“ ის წიგნია, სკოლაში რომ უნდა ისწავლებოდეს (ყურადღებით წაკითხვას, სიღრმისეულ ანალიზს მთელი სემესტრიც შეიძლება დაეთმოს), „ფალკს“ კი იმ მოსწავლეებისთვის შემოვინახავდი, რომლებიც მწერლის სამყაროში უფრო ღრმად შესვლას მოინდომებდნენ. მწამს, რომ არსებობენ ასეთებიც – კარგი ლიტერატურის გამალებით მძებნელები, ენობრივი ბარიერების მარტივად გადამლახველები.

„ფალკზე“ დაწერა იმ წიგნმაც გადამაწყვეტინა, რომელიც მაგიდაზე მიდევს – რიჩარდ ფლენეგანის „ვიწრო გზა შორეული ჩრდილოეთისაკენ“. სწორედ აქ ამოვიკითხე ფრაზა: „კეით მალვეინი იმ კაცად გრძნობდა თავს, რომელმაც რაღაც მოკლა, რომ შეეჭამა“. მანამდე კეით მალვეინმა ახლობლის სიკვდილის ამბავი გამოიგონა, რომელიც, მისივე წარმოდგენით, სიყვარულის ობიექტს საბოლოოდ დაუბრუნებდა. მოიტყუა. ტყუილის თქმა მკვლელობის აქტს გაუთანაბრდა და ის პირველყოფილთა სამყაროში დააბრუნა, სადაც მოთხოვნილების ნებისმიერი საშუალებით დაკმაყოფილებაში, სასურველის მისაღებად ხელის სისხლით გასვრაში უჩვეულო არაფერია.

„ფალკის“ მთავარ გმირს კი – დანიელსა თუ ნორვეგიელს (მთხრობელი ვერ გვეუბნება, მაინც რომელია) – მამაკაცური მომხიბვლელობა არ აკლია. გვარწმუნებენ, რომ მესაკუთრეა, მონოპოლისტია, თუმცა დასაწყისში ეს მისატევებლად გვეჩვენება. გარშემომყოფებისათვის გაუგებარი ახირებებიც აქვს – ვეგეტარიანელია, რაც მეტისმეტად ძნელი წარმოსადგენი ხდება მათთვის, ვისაც სწამთ, რომ „აუცილებელია, თეთრმა კაცმა ხორცი ჭამოს“. თავისებურად კეთილსინდისიერია – არავინ აიძულებს საშინელი საიდუმლოს გამხელას იმ ქალიშვილისათვის, რომელიც შეჰყვარებია და ასევე ქალიშვილის ახლობლებისათვის, მაგრამ მაინც გადაწყვეტს სიმართლის თქმას.

სიმართლე კი ისეთი თავზარდამცემია, ადამიანის გონება რომ ვერაფრით შეალამაზებს, მეტ-ნაკლებად მისაღებ ფორმას ვერ მოუძებნის. შეყვარებული ქალიშვილი სხვაა – იტირებს, იტირებს და ბოლოს მაინც დათანხმდება იმ კაცთან ცხოვრებას, ვინც… არც კი ვიცი, რა სიტყვებით ვთქვა. „სადღაც, კეთილი იმედის კონცხსა და ახალ ზელანდიას შორის“, სატვირთო გემზე მეზღვაურები შიმშილით იხოცებიან ან ლანდებად ქცეულები სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ამთავრებენ. ხსნას არსაიდან ელიან. ისეთი პირი უჩანს, რომ ადრე თუ გვიან ყველას ერთი ბედი ეწევა. მაგრამ არა, ფალკი გადარჩება! ფალკისთვის გადარჩენა უმთავრესი ამოცანა, სამყაროში ადამიანის არსებობის უდიდესი მიზანია – ზნეობრივ კანონთან გასათანაბრებელი.

ის კაცის ხორცს შეჭამს და ათი წლის შემდეგ იტყვის, თავს დიდი უბედურება დამატყდა,  დიდი განსაცდელი გამოვიარეო. საკუთარ თვალში მართალია – განა ნებისმიერ ფასად არ უნდა ეცადა, რომ გადარჩენილიყო? რა სიკეთე იქნებოდა, ხვედრს რომ შეგუებოდა და სხვებივით ჩასჩერებოდა თვალწინ გადაშლილი უფსკრულის სიბნელეს? ქალიშვილიც ასე უყვარს – მშიერი კაცის გახელებით: „დამშეულივით უნდოდა ეს გოგო, შიმშილისაგან თვალდაბნელებულივით – თითქოს ძალიან დიდი ხანია, არაფერი უჭამიაო“.

რთული წარმოსადგენი არ არის, რა შეკითხვები შეიძლება გაუჩნდეს მკითხველს, რომელიც მოულოდნელად აღმოჩნდება ამ გმირის, მისი შემაძრწუნებელი ისტორიის პირისპირ. იქნებ ცდუნებას აჰყვეს და სწრაფად მოძებნოს დამამშვიდებელი პასუხები; ან ფალკის შეყვარებულის ბიძასავით, კაპიტან ჰერმანივით გაიმეოროს: „საშინელი ამბავია, საშინელი!“ და ამით გაავლოს ხაზი ადამიანურსა და არაადამიანურს შორის.

მე კი ყოველთვის ის კითხვა მაწუხებდა, რატომ ვერ შეძლო მომავლისაკენ მზერამიმართულმა ფალკმა წარსულში მომხდარი საზარელი ამბის ბნელ საიდუმლოდ დატოვება, გონების რომელიღაც ქვაბულში სამუდამოდ გამოკეტვა; რატომ მოუნდა, რომ ზუსტად ისეთი მიეღოთ და ჰყვარებოდათ, როგორიც იყო?..

„მეგობრები ვიყავით მე და თინა. მიყვარდა“, – ვუთხარი კლასელის დედას, სანამ მიკროავტობუსიდან ჩავიდოდა. მახსოვსო, – მიპასუხა და იმ სამყაროში გაუჩინარდა, შემაშინებლად, სასოწარმკვეთად რომ დამსგავსებოდა ჯოზეფ კონრადისას.

ჩვენი შვილი ჯერ არ დაბადებულა და უკვე მის წარმატებაზე ვოცნებობთ, ვგეგმავთ, როგორ მიაღწევს მას, ბავშვის დაბადების შემდეგ კი გულმოდგინედ ვცდილობთ, ამოვიცნოთ მისი თანდაყოლილი ნიჭი, უნარები, შესაძლებლობები, პოტენციალი. გვინდა, ჩვენს შვილს საოცარი ცხოვრება ჰქონდეს. მონდომებით ვამზადებთ მას ბაღისთვის, სკოლისთვის, უმაღლესი სასწავლებლისთვის, პედაგოგები და ფსიქოლოგები კი რჩევა-დარიგებას არ იშურებენ, რომ აღზრდის პროცესში ყველაზე მნიშვნელოვანი დეტალები არ გამოგვრჩეს.

ყველა მშობელს აწუხებს კითხვები: აქვს თუ არა უფლება, მშვიდად იყოს შვილის მომავლის თაობაზე? ვის ენდოს – მასწავლებლებს თუ რეპეტიტორებს? როგორ განაწყოს შვილი წარმატებისთვის? მკვლევართა ნაწილს მიაჩნია, რომ ბევრი რამ მიგვანიშნებს ბავშვის მომავალ აკადემიურ წარმატებებზე, მთავარია, კარგად დავაკვირდეთ.

მაგალითად, თუ პატარა დიდხანს აკვირდება და სწავლობს ახალ სახეებს, ეს კარგი ნიშანია. 80-იან წლებში კლივლენდის უნივერსიტეტის თანამშრომელმა, ფსიქოლოგმა ჯოზეფ ფაგანმა, ტესტი შეიმუშავა: ექვსი თვის ბავშვებს ფოტოებს ათვალიერებინებდნენ; ჯერ წყვილ იდენტურ სახეს აჩვენებდნენ, შემდეგ – ერთ უკვე ნანახ სახეს, ბოლოს – უცხოს და ამოწმებდნენ, რამდენ ხანს ანდომებდა ბავშვი უცნობი სახის შესწავლას. აღმოჩნდა, რომ ამ მარტივი ტესტის შედეგი პირდაპირ უკავშირდებოდა IQ-ს. მეცნიერებმა განაცხადეს, რომ რაც უფრო ცნობისმოყვარე და ჭკვიანი იყო პატარა, მით უფრო მეტხანს ათვალიერებდა სახეებს. ასეთი ბავშვების უმეტესობა სკოლაშიც კარგად სწავლობდა.

წარმატების მომასწავებელი ნიშანია, თუ ბავშვს ადრეულ ასაკში ძალიან სწრაფად უვითარდება მოტორული უნარები. კვლევამ, რომლის ანგარიშიც 2016 წელს გამოქვეყნდა, ყურადღება გაამახვილა ნიუ-იორკის შტატში მცხოვრები 600-მდე ბავშვის ფიზიკურ განვითარებაზე. მეცნიერებმა გამოიყენეს დედების ჩანაწერები: როდის დაჯდა მათი შვილი დამოუკიდებლად, როდის დაიწყო ცოცვა, აიდგა ფეხი… აღმოჩნდა, რომ მოტორული უნარ-ჩვევების განვითარებასა და კოგნიტიურ ტესტებში მიღებულ ქულებს შორის (მათ ბავშვებს ოთხი წლის ასაკში უტარებდნენ) არსებობდა კანონზომიერება: რაც უფრო ადრე ახერხებდა პატარა თავის ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში დაჭერას, მით უკეთესად აბარებდა გამოცდას არა მხოლოდ ოთხი წლის ასაკში, არამედ სკოლის პერიოდშიც.

თუ ბავშვმა მალევე ამოიდგა ენა, ესეც შესანიშნავი ნიშანია. ერთ-ერთი კვლევის ავტორი, ფლორიდის სახელმწიფო უნივერსიტეტის თანამშრომელი, თავის სამეცნიერო ნაშრომში წერს, რომ „აქვს სანდო მტკიცებულებები მტკიცე კავშირის შესახებ მეტყველების „წარმოებასა“ და მომავალში სამეცნიერო ცოდნის განვითარებას შორის“.

9-დან 30 თვემდე ასაკის 9 ბავშვთან მუშაობის დროს მკვლევრებმა ყურადღება მიაქციეს მათ ტიტინს. აღმოჩნდა, რომ რაც უფრო რთულად ტიტინებდა ბავშვი, მით უფრო ადვილად სწავლობდა 6 წლის ასაკში ანბანს.

ვაშინგტონის უნივერსიტეტის მეცნიერთა ჯგუფის მიერ ჩატარებულმა კიდევ ერთმა კვლევამ ყურადღება გაამახვილა ბაღის ასაკის ბავშვებზე. ექსპერტებმა შეაფასეს პარამეტრების მთელი წყება: ყურადღების კონცენტრაციის უნარი, ჯანმრთელობის მდგომარეობა და სხვ. აღმოჩნდა, რომ ბავშვები, რომლებიც კარგად ფლობდნენ მშობლიურ ენას, მომავალში არა მხოლოდ სხვა ენებს სწავლობდნენ წარმატებით, არამედ დანარჩენ საგნებშიც მაღალი აკადემიური მოსწრება ჰქონდათ.

ენაზე საუბრისას არ მეცნიერები გულისხმობენ კითხვის უნარს – აქ, პირველ რიგში, მდიდარი ლექსიკა, რთული სინტაქსი და საინტერესო გრამატიკული სტრუქტურების გამოყენების უნარი იგულისხმება. ენის კარგი ფლობა ადამიანს უდავოდ ეხმარება ნებისმიერი სამეცნიერო დარგის შესწავლაში.

კიდევ ერთი რამ: წარმატებას ხშირად აღწევენ ისეთი ადამიანის გვერდით გაზრდილი ბავშვები, რომლებსაც უყვართ ლაპარაკი, აქვთ ბევრი წიგნი და საგანმანათლებლო სათამაშო.

ნიუ-იორკის შტატის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მკვლევართა ჯგუფმა 2 ათასზე მეტი ოჯახი შეისწავლა. კვლევა მათ მაშინ წამოიწყეს, როდესაც ბავშვები 14 თვისები იყვნენ და 10 წელი აგრძელებდნენ დაკვირვებას. სკოლის ასაკში ბავშვებს შეუმოწმეს კოგნიტიური უნარები, პრობლემების გადაჭრის უნარი და სიტყვათა მარაგი. აღმოჩნდა, რომ უფრო უკეთესი მაჩვენებლები ჰქონდათ ბავშვებს, რომლებსაც ხელი მიუწვდებოდათ წიგნებზე, კონსტრუქტორებზე, კრეატიულობისთვის გამომჟღავნებისთვის საჭირო მასალაზე. განვითარების მნიშვნელოვანი ელემენტი იყო ზრდასრულთან ურთიერთობაც: ბავშვზე კეთილისმყოფელ გავლენას ახდენდა, როცა ზრდასრული გამუდმებით რეაგირებდა მის თხოვნაზე, ესაუბრებოდა, რაღაცას უყვებოდა და დროდადრო მასთან ერთად თამაშობდა.

თუ თქვენს შვილს „ზედმეტ“ ცნობისმოყვარეობას შეატყობთ, ჩათვალეთ, რომ წარმატების მარცვალი მასში უკვე ჩაგდებულია. მკვლევრებს დიდხანს მიაჩნდათ, რომ აკადემიური მიღწევების გასაღები შრომისმოყვარეობა იყო, მაგრამ ტეხასში, ოსტინში მდებარე უნივერსიტეტის მეცნიერებმა ეს წარმოდგენა ქარს გააყოლეს. მათ 1000-ზე მეტი 8-დან 14 წლამდე ასაკის ტყუპი შესწავლეს და მონაცემების ანალიზით დაადგინეს, რომ მათემატიკისა და ლიტერატურის სიყვარული დაკავშირებული იყო ცნობისმოყვარეობასა და თავდაჯერებასთან, კეთილსინდისიერება კი არაფერ შუაში გახლდათ.

შეგახსენებთ იმასაც, რომ არც ერთ ბავშვს არ აწყენს სიბეჯითისთვის ქება. ეს მომავალში წარმატებას მოუტანს. ამერიკელ მეცნიერთა ჯგუფმა, რომელთა შორის იყო ცნობილი პროფესორი კეროლ დუეკიც, შეისწავლა მშობლების მიერ წარმოთქმული საქებარი სიტყვების გავლენა ბავშვის აკადემიურ მოსწრებაზე. სამი წლის ასაკში ნათქვამ „ყოჩაღს“ გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონია წლების შემდეგ. ზომიერი, მაგრამ სწორი ქება არა მხოლოდ დადებითად აისახება ბავშვის აკადემიურ მოსწრებაზე მათემატიკასა და ლიტერატურაში, არამედ ანიჭებს მას თავდაჯერებას, განაწყობს, რომ რთული დავალებება სახალისო ამოცანად მიიჩნიოს და მარტივად გადაჭრას.

2007 წელს ჩატარებული კვლევის ავტორები ჩრდილო-დასავლეთის უნივერსიტეტიდან მხარს უჭერენ სკოლისთვის მოსამზადებელი კურსების იდეას. მათ შეისწავლეს ბავშვების ცოდნისა და ქცევის დონე 5 წლის ასაკში, მერე კი დააკვირდნენ პროგრესს 7-დან 14 წლამდე. მკვლევართა ანგარიშების თანახმად, რაც უფრო ადრე სწავლობს ბავშვი წერა-კითხვას, მით უკეთესია მისი აკადემიური მოსწრება მომდევნო წლების განმავლობაში.

გჯეროდეთ ბავშვის და ესაუბრეთ, როგორც თანატოლს. მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიის ინსტიტუტის ბოლოდროინდელმა გამოკვლევამ კიდევ ერთხელ აჩვენა, რამდენად მნიშვნელოვანია არასრულწლოვანთათვის მათ მიმართ პატივისცემის გამოხატვა. შვილთან საუბრისას მშობელი პირდაპირ მოქმედებს მის თავის ტვინში არსებული მეტყველების ცენტრების განვითარებაზე. სიტყვების რაოდენობასა და სირთულეს კი არ აქვს მნიშვნელობა, არამედ იმას, რამდენად ყურადღებით უსმენს ზრდასრული ბავშვს. რაც უფრო მეტი რეპლიკა ესმის ზრდასრულისგან სკოლამდელი ასაკის პატარას, მით უფრო ძლიერია ნეირონების აქტივობა მისი თავის ტვინის ქერქში, ბროკას ზონაში – ტვინის იმ ნაწილში, რომელიც მეტყველების სიგნალების დამუშავებაზეა პასუხისმგებელი.

კარანტინი რომ დასრულდა და მთავრობამ სასაფლაოების შესასველებთან გამაგრებული დაცვა მოხსნა, მე და ვახო ბებია-ბაბუის საფლავის დასალაგებლად წავედით მუხათგვერდში. ციცაბო ადგილია. ბებიაჩემი სულ იმაზე წუხდა, რომ მოვკვდები აქ როგორ უნდა ჩამომიტანოთო. სიცოცხლე თქვი, თორემ სიკვდილის შემდეგ ყველგან ჩაგიტანენ. რუსიკოც ჩავიტანეთ. თან, თავსხმა წვიმაში.

დრო იყო ბევრნი დავდიოდით ბაბუას საფლავზე. ახლა დავცოტავდით. ეგეთია ცხოვრება. ერთ ფილმში ამბობენ, დიდი ოჯახები ძველ ცივილიზაციებს ჰგვანან, სუსტდებიან და ქრებიანო. აღარც ბებიაჩემია, აღარც დედა. ახლა სხვადასხვა სასაფლაოზე ცხოვრობენ. მოკლედ, გრძელი ამბავია.

ინფექცია რომ დაიბადა, მგონი გასული წლის ნოემბრის ბოლო იყო თუ დეკემბრის დასაწყისი, ქართველები მშვიდად ვიყავით. არ გვეხებოდა, არ ვეხებოდით. შორით ვაკვირდებოდით, როგორ იკრებდა ძალებს ჩინეთში და ერთი-ორს ვიცნობ, გულის კუნჭულებში უხაროდა კიდეც. მალავდა კია. საინფორმაციო გამოშვებებს თამამად ვუსმენდით. ზვიად რატიანის ლექსის არ იყოს, ტელევიზორებს მაღალ ხმაზე ვაგუგუნებდით. მერე ინფექციამ ზოგან ვიზით და ზოგან უვიზოდ შეაღწია, ღრიჭოები იპოვა და ჩვენთანაც შემოჟონა. გავცვივდით, სუპერმარკეტები ტუალეტის ქაღალდისგან დავაცარიელეთ, აფთიაქები სპირტისგან, ბანკომატები კი – ფულისგან. დავაცარიელეთ იმიტომ, რომ გულები  იმედებით აგვევსო. იმედებით ავსებისას კი ხან ერთ ხავსს მოვეჭიდეთ, ხან მეორეს. ჯერ „ბე ცე ჟეს“ აცრა გვიცავსო, ხან ჭაჭა ერევაო, მერე ნიკოტინი სძულს და მოწევას მივეძალოთო.  პლაქვენილი ვსვით ურეცეპტოდ, ლიმონით დავიხვრიტეთ კუჭები.

ბოლოს, როცა მედიცინამ ჩვენ მიერ შეთხზულ თეორიებს სათითაოდ გამოუსვა ცელი კისერში, თავის დამშვიდების უნივერსალურ მეთოდს მივაგენით და საყოველთაოდ შევთანხმდით, რომ სინამდვილეში სადარდებელი არც არაფერია, რადგანაც ვირუსი კი მძვინვარებს, მაგრამ ის მხოლოდ მოხუცებს კლავს.

„რისი გეშინია, შეჩემა, კორონა მარტო ბებრებს და ინვალიდებს ბრიდავს“ – მითხრა ძველმა ნაცნობმა და საკოცნელად გამოიწია. გაგანია კარანტინი იყო, ქუჩაში შემხვდა. წლებია არ მენახა. მე მაღაზიაში მივდიოდი, ის ძველებურად, სწრაფი ნაბიჯით მიდიოდა, ალბათ არსად. ჩემი ნაცნობი რომ საზომი არ არის, ცხადზე უცხადესია. ჩემი ნაცნობი ვის დაკარგვია, როცა ამბიონზე შემომდგარმა მიტროპოლიტმა იობმა უქადაგა თავის სამწყსოს, კორონავირუსის შედეგად უფრო მოხუცები იღუპებიან, როცა ისინი უკვე უნდა გავიდნენ ამ ქვეყნიდანო.

ასეთი დამამცირებელია ის წითელი ზღვარი, რომელსაც ამა ქვეყნის ძლიერები, ჯან-ღონით სავსეები, მხარბეჭიანები და ფეხმარდები აწესებენ ადამიანებისთვის, ვისაც სამ-ოთხი კაბა-შარვლით მეტი გამოუცვლია, გაღიმებისას სახე ეჭმუჭნება და ბანკომატს კრძალვითა და ცახცახით მოიხმარს. სინამდვილე კი ისაა, რომ ინფექციის აფეთქებამ, პანდემიამ, კარანტინმა, ტუალეტის ქაღალდის დეფიციტმა, თვითგადარჩენისა თუ საკუთარი უკანალის გადარჩენის ინსტიქტმა ფეხქვეშ გამოგვაცალა საყრდენი – იმის ცოდნა, რომ ადამიანს დაბადების თარიღი აქვს,  გამოშვების წელი – არა. და, თუკი მას ავტომანქანად აღიქვამ,  გარბენს, ძრავისა და აკუმულატორის რესურსს უთვლი და მის ვარგისიანობას სავალი ნაწილის ვარგისიანობითა თუ პოლირებული ზედაპირით აფასებ, შენდაუნებურად იცლები ჰუმანურობისგან. ამ საყოველთაო აურზაურმა მიგვავიწყა, (ან, იმედი მაქვს ჩვენ დროებით მიაძინა) იმის განცდა, რომ ადამიანი ცოცხალია მანამ, სანამ უყვარს, განიცდის და უხარია. ხოლო გასვლის დრო მხოლოდ მაშინ დგება, როცა გავა.

პაოლო სორენტინოს ერთი გმირი ჰყავს – ჯეპ გამბარდელა, ნიჭიერი და ზარმაცი კაცი, რომელიც თავს იტალიური ბომონდის მეფობით ირთობს, სინამდვილეში კი ამქვეყნად ყველაზე მოწყენილი ვინმეა. წლებშია ისიც და ამ წლებს ღიპზე შემოკრული კორსეტით მალავს. ჯეპ გამბარდელა ამბობს, ყმაწვილკაცობაში ჩემი მეგობრები ამ კითხვაზე ერთსა და იმავე პასუხს სცემდნენ – მუ…ლიო, მე კი ვპასუხობდი, იმ სახლის სურნელი, სადაც მოხუცები ცხოვრობენო. კითხვა კი ასეთი იყოო: რა გიყვარს ცხოვრებაში ყველაზე მეტადო. მე ყოველთვის ჯეპ გამბარდელას მხარეს ვიყავი.

თანამედროვე ამერიკული კინოს კლასიკოსს, ალექსანდრ პეინს შესანიშნავი კინოსურათი აქვს – „ნებრასკა“ ჰქვია. ამ ფილმის მთავარი გმირები გზას მიუყვებიან. ერთი მათგანი მოხუცი კაცია, რომელსაც მავანი იტყოდა, მაგისი გასვლის დროაო. მეორე კი მისი ვაჟი. მოხუცს აუკვიატებია, მილიონი მოვიგეო და პრიზის ასაღებად მიიწევს. შვილი, იმის მიუხედავად, რომ მოგების აბსურდულობაში დარწმუნებულია, მამას ხათრს არ უტეხავს და მის მიზანს თანაუგრძნობს. მერე კი იწყება ამბები და თან რა ამბები – ფათერაკები, აღსარებები, ახსნები, გულის ტკენები და გულის გადაშლები. ამ ნაძერწ ისტორიაში რეჟისორი ანაზდად გაპარებს აზრს, რომ შესაძლოა მამასთან ერთად ათწლეულები ცხოვრობდე, თუმცა არ იცნობდე და გაიცნო მაშინ, როცა ამას ყველაზე ნაკლებად ელოდები და მიხვდე, რომ ის არასდროს ყოფილა ისე ცოცხალი, როგორც იმ მომენტში, როცა, ერთი შეხედვით, „მისი გასვლის დროა“.

…მე და ვახომ საფლავი ბალახისგან გავწმინდეთ, ბებიაჩემის საყვარელი „ფანტას“ ბოთლი გავხსენით, რომელიც ზაფხულის სიცხეს გვარიანად გაეხურებინა და ქვაზე ჩამოვსხედით. ვისხედით ასე და ქალაქს გავყურებდით. თან, თბილ „ფანტას“ ვწრუპავდით.

• როგორ გგონია, რუსიკო ნაწყენია? – ვკითხე.

ვახომ პასუხზე არ იჩქარა. მივხვდი, მართლა მართლა.

• ალბათ.

არც მე ვიჩქარე საუბრის გაგრძელება. ალბათ იმიტომ, რომ ვეთანხმებოდი.

• შავი მიწა დავამატებინოთ?
• დავამატებინოთ.

ბებიაჩემი 2017 წლის 25 სექტემბერს წავიდა. მაშინ ახალი კორონავირუსული ინფექცია ჯერ არ არსებობდა, თუმცა ადამიანები მაშინაც უთვლიდნენ ერთმანეთს წლებს და უვლებდნენ საზღვრებს – ვისი გასვლის ჟამი დამდგარიყო და ვისი – არა. რუსიკო მეოთხმოცეში გადამდგარი გავიდა, თუმცა სიცოცხლის ბოლო წუთამდე უყვარდა და განიცდიდა.