ბოლო ხანს რამდენჯერმე მომიხდა ვულკანების თემასთან შეხება. გარკვეული რესურსიც დამიგროვდა, რომელსაც სხვადასხვა საკითხის გადაწყვეტის დროს ვიყენებ. მინდა, თქვენც მოგიყვეთ ვულკანების შესახებ.

ვულკანები ანადგურებენ და ვულკანები ქმნიან. 1980 წლის 18 მაისს წმინდა ელენეს კუნძულზე კატასტროფულმა ამოფრქვევამ ნათლად დაგვანახა ვულკანის გასაოცარი დამანგრეველი ძალა, მაგრამ ისიც უნდა ვიცოდეთ, რომ ადამიანის გაჩენამდე ვულკანებმა გადამწყვეტი როლი ითამაშეს პლანეტის ფორმირებაში. დედამიწის ზედაპირის 80 პროცენტზე მეტი – ხმელეთსა და ოკეანის ფსკერზე – ვულკანური წარმოშობისაა. ასეულობით მილიონი წლის განმავლობაში ვულკანური ხვრელებიდან აირების გამონაბოლქვმა შექმნა დედამიწის ყველაზე ადრეული ოკეანეები და ატმოსფერო, სიცოცხლის განვითარებისა და შენარჩუნებისთვის აუცილებელი პირობები. გეოლოგიური ეპოქების შემდეგ ვულკანის უამრავმა ამოფრქვევამ წარმოშვა მთები, პლატოები და დაბლობები, რომლებიც შემდგომ ეროზიულმა პროცესებმა გამოძერწა დიდებული პეიზაჟებით და ნაყოფიერი ნიადაგებით.

ბედის ირონიით, ამ ნიადაგებმა და პეიზაჟებმა მიიზიდა და კვლავაც იზიდავს ადამიანს. არაერთი ვულკანის სიახლოვეს ნახავთ დასახლებულ პუნქტებს.

79 წლის 24 აგვისტოს ვეზუვი მოულოდნელად ამოიფრქვა და გაანადგურა რომის ქალაქები პომპეი და ჰერკულანუმი. მართალია, მან ჯერ კიდევ 63 წელს მომხდარი მიწისძვრებით შეახსენა თავი მოსახლეობას, მაგრამ ასეულობით წლის სიმშვიდის შემდეგ მაინც ჩამქრალ ვულკანად ითვლებოდა. მისი ზედაპირი და კრატერი მცენარეულობით იყო დაფარული. ამიტომ ამოფრქვევა სრულიად მოულოდნელი აღმოჩნდა. რამდენიმე საათში ცხელმა ვულკანურმა ნაცარმა და მტვერმა ისე დამარხა ორი ქალაქი, რომ მათი ნანგრევები მხოლოდ 1700 წლის შემდეგ აღმოაჩინეს.

მას შემდეგაც მოხდა ვეზუვის მრავალი უმნიშვნელო და რამდენიმე მნიშვნელოვანი ამოფრქვევა, ეს უკანასკნელნი – 1631, 1794, 1872 წლებში.

1980 წლის 27 მარტს ამერიკაში, შტატ ვაშინგტონის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, კასკადოვან ქედზე, საუკუნეზე მეტხანს მძინარე ვულკანმა სენტ-ჰელენზმა გაიღვიძა. 1980 წლის 18 მაისს მისმა კატასტროფულმა ამოფრქვევამ და მასთან დაკავშირებულმა ღვარცოფმა და წყალდიდობამ გამოიწვია მნიშვნელოვანი მსხვერპლი (57 დაღუპული ან დაკარგული) და ქონებრივი ზიანი (1,2 მილიარდ დოლარზე მეტი). ის აქტიური დარჩება წლების განმავლობაში, შესაძლოა, ათწლეულების განმავლობაშიც კი.

სიტყვა „ვულკანი“ ხმელთაშუა ზღვის პატარა კუნძულ ვულკანოს სახელისგან მომდინარეობს. საუკუნეების წინათ ამ მხარეში მცხოვრებ ხალხს სჯეროდა, რომ ვულკანოზე მდებარეობდა სამჭედლო, სადაც ვულკანი – რომაული პანთეონის ერთ-ერთი ღმერთი – მთავარი ღმერთისთვის – იუპიტერისთვის და ომის ღმერთისთვის – მარსისთვის იარაღს ჭედავდა. პოლინეზიაში ხალხი ვულკანების მოქმედებას ულამაზეს, მაგრამ მრისხანე ქალღმერთ პელეს მიაწერდა.

დღეს უკვე ვიცით, რომ ვულკანის ამოფრქვევაში არაფერია ზებუნებრივი და მათი მეცნიერული შესწავლა შესაძლებელია.

ზოგი ვულკანი მხოლოდ ორთქლსა და სხვა აირებს გამოყოფს, ხოლო ზოგიერთიდან ლავა ამოდის. ყველაზე სანახაობრივი ამოფრქვევები შედგება აფეთქებებისგან, რომელთა დროსაც ატმოსფეროში იფრქვევა აირები და დიდ ღრუბლებს წარმოქმნის.

ვულკანის ამოფრქვევის ტიპს ხშირად მოიხსენებენ ცნობილი ვულკანის სახელით. გამოიყენება ისეთი ტერმინები, როგორიცაა “სტრომბოლური”, “ვულკანური”, “პელეუსის ტიპის”, “ჰავაიური” და სხვა. ზოგიერთი ვულკანისთვის დამახასიათებელია ამოფრქვევის მხოლოდ ერთი ტიპი, ზოგიერთი კი ტიპების მთელ წყებას ავლენს.

1965 წელს კოსტა-რიკაში, ვულკან ირაზუს სტრომბოლური ტიპის ამოფრქვევის დროს, მწვერვალის კრატერიდან ამოვარდა უზარმაზარი მდნარი ლავა და ცაზე მანათობელი რკალები წარმოქმნა.

პარიკუტინზე კი 1947 წელს აღირიცხა ვულკანური ტიპის ამოფრქვევა, რომლის დროსაც ნაცრით გაჯერებული გაზის მკვრივი ღრუბელი კრატერიდან ამოვარდა და მწვერვალზე მაღლა ავიდა. ორთქლი კონუსის მახლობლად მოთეთრო ღრუბელს ქმნის.

ვულკანის ამოფრქვევამ, თუ ეს დასახლებულ ადგილას მოხდა, შესაძლოა დიდი ზარალი და მსხვერპლი გამოიწვიოს. 1902 წელს ვულკან მონტ-პელეს (მცირე ანტილის კუნძულები) ამოფრქვევისას სულ რამდენიმე წუთში 40.000 ადამიანი დაიღუპა.

ჰავაიური ტიპის ამოფრქვევები შეიძლება მოხდეს ნაპრალების გასწვრივ. მათთვის დამახასიათებელია თხევადი ლავას ამოსვლა, როგორც, მაგალითად, 1950 წელს ჰავაიზე, მაუნა ლოას ამოფრქვევის დროს. მდნარი ლავა ვულკანის ზონაში არსებული ნაპრალიდან გადმოდის და ფერდობზე ჩამოედინება.

ცენტრალური ამოფრქვევების დროს ცეცხლოვანი ლავის შადრევანი რამდენიმე ასეულ მეტრ სიმაღლეზე იფრქვევა. ასეთი ლავა შესაძლოა შეგროვდეს ძველ ორმოში არსებულ კრატერებში და წარმოქმნას ლავის ტბები.

ყინულის ტიპის ამოფრქვევები მყინვარების ქვეშ მდებარე ვულკანებს ახასიათებს. ასეთი ამოფრქვევები წარმოქმნის სფერულ ლავას, ლაჰარს (ცხელი მაგმა პროდუქტებისა და ცივი წყლების ნაზავს). არსებობს წყალდიდობის, ცუნამის საშიშროება. დღემდე ამ ტიპის მხოლოდ ხუთი ამოფრქვევაა აღრიცხული.

ამოფრქვევის სხვა ტიპებიცაა ცნობილი, მაგრამ ისინი გაცილებით იშვიათად გვხვდება. ამის მაგალითია ისლანდიის მახლობლად ვულკან სურტსის წყალქვეშა ამოფრქვევა 1965 წელს, რომელმაც ახალი კუნძული შექმნა.

როდესაც ვულკანები იფრქვევა, ვითარდება მოვლენების საერთო თანმიმდევრობა. აფეთქებას მოჰყვება ლავის ნაკადების ამოფრქვევა. ცხელი კლდისა და გაზის ჩქაროსნული ზვავები (პიროკლასტური ნაკადი) შესაძლოა თან ახლდეს ორივე ამ მოვლენას – თეფრას დაშლის სვეტები ან ლავის ნაკადების ფრონტების ნგრევა, რომელთაგან ორივემ შეიძლება ვულკანის ფლანგებიდან პიროკლასტური ნაკადები გამოყოს. როდესაც ამოფრქვეული მასა ერევა მდინარის წყალს ან თოვლი და ყინული დნება, ვულკანური ღვარცოფები (ლაჰარები) ანგრევს ხეობებს და შესაძლოა, 50 მილზე მეტი დინების მიმართულებით გაანადგუროს ადგილები. მდინარეებს შეუძლია განაგრძოს ვულკანური ნალექის გადატანა ქვემო დინებაში და ტერიტორიები დატბოროს. ყველაზე მნიშვნელოვან საფრთხეს კი ვულკანური ნაცარი წარმოადგენს.

ამოფრქვევის არარსებობის შემთხვევაშიც კი ვულკანის ფლანგები შეიძლება დაიშალოს, რისი შედეგიცაა მეწყერი და ზვავი.

ვულკანური ამოფრქვევები საფრთხეს უქმნის ადამიანის სიცოცხლეს და მატერიალურ ზიანს აყენებს დასახლებებს. 1600 წლიდან მოყოლებული, ამოფრქვევებისა და მათთან დაკავშირებული ტალახისა და ცუნამის შედეგად, 168 ათასი ადამიანი გარდაიცვალა, ხოლო 95 ათასი ამოფრქვევების შემდეგ გაჩენილ დაავადებებსა და შიმშილობას ემსხვერპლა. 1902 წელს ვულკან პელეს ამოფრქვევის შედეგად 30 ათასი ადამიანი დაიღუპა. 1985 წელს კოლუმბიაში, ვულკან რუისისიდან წამოსული ტალახის ნაკადს 20 ათასი ადამიანი შეეწირა. 1883 წელს კრაკატაუს ამოფრქვევამ გამოიწვია ცუნამი, რომელმაც 36 ათასი ადამიანი იმსხვერპლა.

საშიშროების ხასიათი სხვადასხვა ფაქტორზეა დამოკიდებული. ლავის ნაკადები ანადგურებს შენობებს, ბლოკავს გზებს და სასოფლო-სამეურნეო მიწებს, რომლებიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში გამოირიცხება ეკონომიკური გამოყენებიდან, სანამ ამინდის პროცესების შედეგად ახალი ნიადაგი ჩამოყალიბდება. ამინდი დამოკიდებულია ნალექების რაოდენობაზე, ტემპერატურულ რეჟიმზე, ჩამონადენის პირობებსა და ზედაპირის ბუნებაზე. მაგალითად, იტალიაში, ეტნას უფრო ნოტიო ფერდობებზე, ლავის ნაკადებზე მიწათმოქმედება ამოფრქვევიდან მხოლოდ 300 წლის შემდეგ განახლდა. ვულკანური ამოფრქვევების შედეგად ნაცრის სქელი ფენები გროვდება შენობების სახურავებზე, რაც მათი დანგრევის საფრთხეს ქმნის. ფილტვებში ნაცრის უმცირესი ნაწილაკების შეღწევა იწვევს პირუტყვის სიკვდილს. ჰაერში ნაცრის არსებობა საავტომობილო და საჰაერო ტრანსპორტს უქმნის საფრთხეს. ამ დროს აეროპორტები ხშირად იკეტება. ეს ნაკადები ნაცრისა და ვულკანური აირების ცხელი ნარევია, რომელიც დიდი სიჩქარით მოძრაობს. შედეგად ადამიანები, ცხოველები, მცენარეები დამწვრობისა და დახრჩობისგან იღუპებიან. პომპეი და ჰერკულანუმი სწორედ ასეთი ნაკადების მოქმედების ზონაში მოხვდა.

ნებისმიერი ტიპის ვულკანების მიერ გამოყოფილი ვულკანური აირები ატმოსფეროში ხვდება და, როგორც წესი, უვნებელია, მაგრამ შესაძლოა, ნაწილობრივ დაბრუნდეს დედამიწის ზედაპირზე მჟავე წვიმის სახით. ზოგჯერ რელიეფი ხელს უწყობს ამ აირების (გოგირდის დიოქსიდი, წყალბადის ქლორიდი ან ნახშირორჟანგი) დედამიწის ზედაპირთან გავრცელებას, რის შედეგადაც ნადგურდება მცენარეულობა ან მაქსიმალურად დასაშვებ დონეზე ბინძურდება ჰაერი. ვულკანურმა აირებმა შესაძლოა გამოიწვიოს არაპირდაპირი ზიანიც. მათში შემავალი ფთორული ნაერთები ერევა ნაცრის ნაწილაკებს, ხოლო დედამიწის ზედაპირზე დაცემისას აბინძურებს საძოვრებსა და წყალსატევებს, რაც პირუტყვის მძიმე დაავადებებს იწვევს. ანალოგიურად შეიძლება დაბინძურდეს მოსახლეობის წყალმომარაგების ღია წყაროები. ტალახის ქვები და ცუნამიც უზარმაზარი ზიანის მომტანია.

ვულკანები მრავალი სახის საფრთხეს ქმნიან, მათი ამოფრქვევის დრო და ხანგრძლივობა კი შედარებით გაურკვეველია, ამიტომ აქტიური და პოტენციურად აქტიური ვულკანების სიახლოვეს მცხოვრებმა ადამიანებმა უნდა გაითვალისწინონ საფრთხეები და ვულკანებთან ჰარმონიული თანაცხოვრება ისწავლონ.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://pubs.usgs.gov/gip/volc/text.html ;

https://pro-fishman.ru/ka/tipy-vulkanov-obrazovanie-i-stroenie-vulkanov.html.

მასწავლებლებს უჩვეულო ზამთარი დაგვიდგა. აქამდე დეკემბერი საკმაოდ დატვირთული იყო: „აკადემიური მოსავლის“ აღება, სკოლის სადღესასწაულო იერზე ზრუნვა, ზამთრული განწყობების შეგროვება… წელს კი ზამთარმა დედულეთში, ძველ ერთგულ ღუმელთან მიმჯდარს მომისწრო და მივხვდი, რომ სადღესასწაულო ფუსფუსი ისევე უხდება ზამთარს, როგორც თოვლი და სიცივე – სითბოზე ოცნებას.

არაერთხელ მომიყოლია, როგორ მიყვარს განწყობების შეგროვება. ლიტერატურაში ემოციებს რა გამოლევს?! ყველა ამბავს, ყველა პერსონაჟს თავისი ფერი და შეგრძნება მოაქვს, ყველა სეზონი საკუთარ ამინდს და თავგადასავალს ყვება. აი, ამ „ტალღის“ დაჭერას ვცდილობ მოსწავლეებთან ერთად – მთავარი სათქმელის შეგრძნებათა ენაზე ამოკითხვას.

პოეზია ემოციებისა და განწყობების მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მეტიც: ის ერთგვარი ქამელეონია – პოეტურ ტექსტს ყოველი მკითხველი საკუთარი განწყობის თარგზე ჭრის და ყველასგან განსხვავებულად აღიქვამს. სამწუხაროდ, მოსწავლეთა უმრავლესობას ხელოვნების ეს დარგი დიდად არ ხიბლავს. შესაძლოა იმიტომ, რომ მას არასწორად ვასწავლით თუ ვუკითხავთ. ხშირად ხდება ასე – რომელიმე პატივსაცემი კრიტიკოსი ლექსს სახე-სიმბოლოებად და უნივერსალურ სათქმელებად დაშლის, შემდეგ მის მოსაზრებას ყველა აიტაცებს და ბავშვებსაც იმას ვასწავლით, რაც ერთმა მცოდნე, პატივსაცემმა, მაგრამ მაინც ერთმა ადამიანმა კითხვის მომენტში არსებული გამოცდილებისა და გარემო ფაქტორებზე დამოკიდებული განწყობის თარგზე მოჭრა.

თავადაც არაერთხელ წავწყდომივარ სირთულეს. დიდხანს ვიტანჯებოდი ე.წ. პროგრამული ლექსებისა თუ მათთან დაკავშირებული კრიტიკული წერილებიდან ამონარიდების ზუთხვით. არადა, სკოლისა და უნივერსიტეტისგან დამოუკიდებლად სიამოვნებით ვეცნობოდი ევროპულ თუ აღმოსავლურ პოეზიას და თანამედროვე ქართულ ლიტერატურულ პროცესში მცირე დოზით თავადაც გახლდით ჩართული. რამდენიმე წლის წინ, საგნის კომპეტენციის დასადასტურებელ გამოცდაზე, ოთარ ჭილაძის ერთ-ერთი ლექსის განწყობა უნდა გამეშიფრა. მეც ჩემებურად წავიკითხე და ვიმსჯელე, მაგრამ ეს გულიანი ფიქრ-მსჯელობა არადამაკმაყოფილებლად ჩამითვალეს – ამა  და ამ კრიტიკულ წერილს თუ ჩახედავ, სხვანაირადაა საქმეო. ქულას კი არ ვდარდობდი, ლექსის განწყობა რომ ისევ „დაპატენტებული“ აღმოჩნდა, ამან შემაშფოთა. რა თქმა უნდა, კრიტიკისა და ანალიზის წინააღმდეგი არ ვარ (პროფესიით ლიტერატორს, მხატვრულთან ერთად არაერთი პუბლიცისტური ნაწარმოებიც დამიწერია), მაგრამ იქნებ მომავალ თაობას მაინც მივცეთ საშუალება, ხელოვნება საკუთარი ემოციების სპექტრით აღიქვან?!

პოეზიის მიმართ მოსწავლეთა უარყოფითი განწყობის შეცვლა არაერთხელ მიცდია. დღეს ერთ-ერთ ყველაზე წარმატებულ ექსპერიმენტს გაგიზიარებთ.

იმ დღეს პირველი თოვლი მოვიდა. საოცრად ბარდნიდა და უჩვეულო სიჩუმე იდგა. ბევრი აღარ მიფიქრია და ერთ-ერთი ქარიზმატული ცისფერყანწელის არქივიდან სუსხიანი განწყობებით სავსე ტრიოლეტი ამოვაცოცე. პირველი გამოწვევა სათაურშივე დაგვხვდა. მოვიმარჯვეთ განმარტებითი ლექსიკონი და შევიქმენით „სანტიმენტალური“ მოლოდინი. სანამ ლექსს ემოციებად დავშლიდით, ახალ სალექსო ფორმას გავეცანით და მისი მუსიკის უკეთ აღსაქმელად ზამთრის განწყობით გაჟღენთილი ლექსი „ავაწყვეთ“ (მოსწავლეებს რამდენიმე რითმა და იდეა შევაშველე და მართლაც ლეგოსავით ავაწყვეთ – სტრიქონ-სტრიქონ, რითმებზე მისადაგებით).

სანამ გაფრინდაშვილის ტრიოლეტს წავიკითხავდით, მოსწავლეებმა პირადი გამოცდილებიდან გაიხსენეს გულის ამაჩუყებელი ისტორიები და „სენტიმენტალური ამბების სკივრიც“ შეივსო. წიგნი გადავშალეთ და ლექსი ჯერ  – ჩუმად, მერე ხმამაღლა წავიკითხეთ, ყველამ – ჩვენ-ჩვენი ემოციით და ინტონაციით. მოგვიანებით მოსწავლეებს ლექსში „შენახული“ განწყობის მსგავსი კომპოზიციის მოძიება ვთხოვე. მათ მიერ შერჩეული მუსიკალური ორეულების მოსმენისა და ბგერა-განწყობათა შედარების გაკვეთილმაც ძალიან საინტერესოდ ჩაიარა. ასე დავიწყე, შორიდან, შემოვლითი გზით… თუმცა დრო ტყუილად არ დამიკარგავს. უკვე მზად იყვნენ ლექსის „ნეგატივის“ გასამჟღავნებლად.

კადრი პირველი: სპლინი, ზამთარი, ბეღურა

მოწყენილი ადამიანი და ნაზი ბეღურა – ფაქიზი, მოსაფრთხილებელი არსებები, ნამცეცი ყურადღება რომ ჰყოფნით და ხანდახან ისიც ენატრებათ… ხომ აგიჩუყდათ გული?! გამოგიტყდებით, ჩვენც  კაი გვარიანად შეგვაცია.

კადრი მეორე: შემოდგომის ვერსალი

ფოტომოგზაურობა მოვიწყვეთ და ვერსალის შემოგარენში „გავისეირნეთ“. ცოტა რამ მსოფლიოს კულტურული მემკვიდრეობის ამ ძეგლზეც მოვუყევი, ცოტაც „ძველი დიდების ანარეკლზე“ ვთქვით… „ფრანგული განწყობაც“ დავიჭირეთ.

კადრი მესამე: „შენს სილამაზეს ჩემი ტრფობა ესაფეხურა“

ამ ულამაზეს მეტაფორაზე დიდხანს ვიმსჯელეთ. მოსწავლეებს „სიყვარულის საფეხურების“ ჩანახატების გაკეთება ვთხოვე. ერთმა თავის ჩანახატში ფეხის წვერებზე შემდგარ ადამიანს ცისფერი საფეხური ხელში დააჭერინა და თავს ზემოთ ააწევინა, მეორემ საფეხურს ფრთები შეასხა… მოკლედ, ამაღლებული გრძნობის კიბე ყველამ თავისებური ვარიაციით, მაგრამ მაინც ცისკენ გაჭრა. ავტორის დამოკიდებულება სილამაზისა და სიყვარულის მიმართ სწორედ ამ ნეოლოგიზმის (ესაფეხურა) დახმარებით ამოვიცანით. აქვე „ვარდისფერი სათვალის“ ფენომენზეც ვიმსჯელეთ და იმ დასკვნამდეც მივედით, რომ სიყვარულის კვარცხლბეკზე შეყენებული სილამაზე ცოტათი გაზვიადებულიც შეიძლება იყოს. სილამაზის ცნებაზეც დავფიქრდით – რა ან ვინ გველამაზება და რატომ?! ჯერ ზედაპირზე არსებულ, ხილულ სილამაზეს შევავლეთ თვალი, ბოლოს ისევ განწყობას მივადექით – მისი წყალობით ხომ ერთი და იგივე მოვლენა სულ სხვადასხვანაირად შეიძლება დაინახო.

კადრი მეოთხე: „მარტოობით ნაალერსალი“

თოვლი და განშორება ერთმანეთს ადვილად დაუკავშირეს. არც იმის გააზრება გასჭირვებიათ, რატომ შეიძლება ეტირებოდეს „მარტოობით ნაალერსალ“ ადამიანს. შემდეგ სითბოსა და სიცივესთან სხვადასხვა ცხოვრებისეული მოვლენის დაკავშირება ვცადეთ – მარტოობის ცივი საბნის ქვეშ უიმედობა, შიში და მსგავსი რუხი განწყობები გამოვაზამთრეთ, თბილ ბუდეში კი ოჯახმა, მეგობრებმა, ერთმანეთზე ზრუნვამ და სიყვარულით გაბრწყინებულმა თვალებმა დაიდო ბინა.

ლექსის ამგვარად „გაჩხრეკის“ შემდეგ მოსწავლეებს ლირიკული გმირის ემოციური პორტრეტის შექმნა აღარ გასჭირვებიათ. ამოწერეს სიტყვები, რომლებიც ავტორის ემოციას აღწერდა. ლექსში დაჭერილ განწყობას ხორცი შეასხეს და ფურცელზე გადმოხატეს. ასე დაიბადა ახალი ვალერიან გაფრინდაშვილი, შემოდგომის ვერსალის ფონზე გრძელ, რუხ პალტოში გახვეული, შლაპით და სადღაც გაქცეული მზერით. მხოლოდ ამის შემდეგ გავუმხილე ბავშვებს ავტორის ვინაობა, მასზე ცოტა რამ მოვუყევი, ფოტოც ვაჩვენე – ლირიკული გმირის პორტრეტს შევადარეთ… განწყობით ჰგავდა.

ლექსის სწავლებისთვის შესაძლოა უფრო მარტივი და თეორიებით გამყარებული გზები არსებობდეს. თუმცა მე მაინც ხელოვნებისადმი შემოქმედებითი მიდგომის მწამს, რადგან ამ ბილიკს მიზანთან არაერთხელ მივუყვანივარ. ყოველთვის ვცდილობ, მოსწავლეებს პოეზია მუსიკასავით ვასმენინო და პეიზაჟივით ვახატვინო. ვმართავ მხატვრული კითხვის დღეებს, ვაკეთებ მათ მიერ წაკითხული ლექსების აუდიოჩანაწერებს, გაკვეთილზე ხშირად ვიტოვებ დროს „ხუთწუთიანი პოეზიისთვის“ და ა.შ. ასე ვცდილობ ყოველ კლასში ემოციისა და განწყობის გაცვლა-გაზიარების ტრადიციის დანერგვას. რაც შეეხება „საზეპიროებს“, რა თქმა უნდა, ვერაფრით წავიკითხავ ზეპირად თუნდაც ნახევარ „ვეფხისტყაოსანს“, არც ჰაგიოგრაფიული ძეგლებიდან ამოკრეფილი მარგალიტები მახსოვს სიტყვასიტყვით. თუმცა დღემდე ვციტირებ ლექსებს, რომელთა მუსიკაც გავიგ(ონ)ე და ისე შემიყვარდა, თავისით შემომესწავლა. ამიტომაც ვცდილობ, ჩემს მოსწავლეებს გულის ყურით ვასმენინო და განწყობის თვალით ვაკითხო. ერთ დღესაც ისინი აუცილებლად ამღერდებიან პოეზიის ენაზე.

რთული დღეები გვაქვს, მშფოთვარე და დარდიანი. ყოველდღიურად ნეგატიური ინფორმაცია ზღვასავით მოედინება, შიშმა დაისადგურა ჩვენს მშვიდ ოჯახებში. უფროსებისთვის რამდენად სტრესულია ეს ყველაფერი და ახლა ბავშვები წარმოიდგინეთ, რომლების პატარა გულებში უიმედობა წვეთავს, ეჭვები ეპარებათ, ფიქრები მომავლისკენ გაურბით. როდის დაბრუნდებიან სკოლაში? როდის დაუბრუნდებიან საკუთარ ბუნებრივ მდგომარეობას? მეგობრებს, ეზოს, თამაშებს, სეირნობას…

ეს დღეებია ერთი ანიმაციური ფილმი ამეკვიატა, და რატომღაც მგონია რომ ჩვენმა სამყარომ ამ ანიმაციაში გადაინაცვლა ან ამ ფილმის რეალობამ გადმოინაცვლა ჩვენში. ფილმს: „სიზმრების მცველები“ ქვია. ანიმაცია უნდა ეფუძნებოდეს  უილიამ ჯოისის წიგნს: „სერ ნიკოლას ჩრდილოელი და ბრძოლა კოშმარების ხელმწიფესთან“, სიუჟეტი ოდნავ განსხვავდება, თუმცა იდეა ერთია: ჩვენი სამყაროს ყველაზე ძვირფას რამეს ემუქრება კოშმარების ხელმწიფე, ბავშვურ სიზმრებსა და ოცნებებს. კოშმარების ხელმწიფე მოდის შავი ხვეულებითა და ლორწოთი, რომელიც ოქროსფერ მბზინვარებას მაშინვე კლავს და აშავებს, ფერფლად აქცევს. ბავშვებში შიშმა დაისადგურა, დაძინების ეშინიათ, მათი საწოლების ქვეშ კოშმარები მოკალათებულან. ვინ დაიცავს ყველაზე სანუკვარს, ბავშვურ ოცნებებს: ვინ და ყინულის ჯეკი – მარადიული ბავშვი, აღდგომის კურდღელი, კბილის ფერია, სინათლის ადამიანი და რაღა თქმა უნდა ნიკოლას ჩრდილოელი, ახალი წლისა და იმედების სიმბოლო. ჰოდა, იქნებ მოვიდა დრო, ჩვენ მასწავლებლები ვიქცეთ გმირებად და ჩვენივე სინათლით კოშმარების ხელმწიფეს შევუტიოთ, შავ გველებს კუდით ქვა ვასროლინოთ, კოშმარები ოცნებებად ვაქციოთ, სიშავე გავაოქროსფეროთ.

ამისათვის კი, კიდევ ერთხელ დავბრუნდეთ წარსულში, ჩვენში არსებული ბავშვი გავაღვიძოთ და ვკითხოთ, რა გჭირდება პატარავ?

– ახალი წელი მოდის, პატარ-პატარა სიხარულებითა და სასწაულებით, კარგი იქნება ჩემს ოჯახში ნამდვილი ახალი წელი დადგესო, ოჯახის წევრები გავახაროო, მეც გავიხაროო, სულ პატარა ბედნიერებაც არ მაწყენდაო, კიდევ დავიწყება ამ შავბნელი დღეებისაო – გეტყვით საკუთარი თავი ბავშვი, და იმასაც მიხვდებით რომ კოშმარებსა და შიშებს ერთი რამ შევლის ყველაზე მეტად: დავიწყება. დავიწყება და ჩანაცვლება, სიხარულის მომტანი ამბებით.

ვიფიქრე, ვიფიქრე და ერთი აზრი დამებადა, ჩვენ ხომ მასწავლებლები ვართ, ჩვენ ხომ გვიჯერებენ ბავშვები, განსაკუთრებით მაშინ როდესაც დავალებებს ვაძლევთ, დავალებებს ხომ ასრულებენ, მოდი მივცეთ დავალება:  გახდნენ ბედნიერები და საკუთარ ოჯახებში სიხარულის ნაპერწკლები შეიტანონ.

რაღა თქმა უნდა ასე პირდაპირ ვერ ვეტყვით, მოდი ახალ წელს დაივიწყე შიშები, გახდი ბედნიერი და ოჯახიც გააბედნიერეო, ბავშვებს ხომ გაეცინებათ და გეტყვიან, ეე, ეგ ჩვენც კი გვინდა, მაგრამ როგორო. რადგან მასწავლებლები დავალებების შექმნის დიდოსტატები ვართ,  მათი გაბედნიერებაც დავალებად ვაქციოთ, თანაც კომპლექსურ დავალებად.

მაშ ასე, დავალება ასეთია:

საგანი: მე და საზოგადოება (შესაძლოა ქართულიც)

მიზანი: ბედნიერება.

ქვე მიზანი: ოჯახი, ზრუნვა.

პირობა:

კარგი იქნება, თუ ამ ახალ წელს შენ შენს ოჯახზე იზრუნებ და ოჯახის წევრებს გაახარებ. მოუწყობ მათ დაუვიწყარ სიურპრიზს.

იმისათვის, რომ კარგად გაიგო რა მნიშვნელოვანია ოჯახი და მასზე ზრუნვა

ნახე მოკლე ანიმაციური ფილმი:

წაიკითხე ტექსტი, „ერთი ქილა ვაშლის მურაბა“:

https://www.kargiskola.ge/teachers/cignebi/Readers_Grade5/erti%20qila%20vashli.pdf

განწყობის შესაქმნელად, ოჯახის წევრებთან ერთად ამ ძალიან კარგ, საახალწლო ფილმს ჩაუჯექი:

https://api.adjaranet.com/api/v1/movies/878412969/files/1193378?source=adjaranet

და ახლა დაიწყე:

დაამზადე ხელნაკეთი სათამაშოები, იმედნი რამდენი ოჯახის წევრიც შენს ოჯახშია, დააწერე მათი სახელები, მორთე ნაძვის ხე, და საღამოს სიურპრიზად აჩვენე  მშობლებს, და -ძმას, ბებია-ბაბუებს, კატას, ძაღლს, მოკლედ მათ ვინც შენთან ერთად ცხოვრობენ.  ერთ-ერთ იდეას მეც გაგიზიარებ:

ინტერნეტში მოიძიე ნაძვის ხის ისტორია, როგორ გახდა ის ჩვენი საახალწლო დღესასწაულის შეუცვლელი ატრიბუტი, შენი აზრით, რაც საინტერესოა დაიმახსოვრე და იმ დროს, როცა ოჯახის წევრებს ნაძვის ხის ხელნაკეთ სათამაშოებს დაათვალიერებინებ თან უამბე.

საახალწლო ვახშმისთვის კიდევ ერთი სიურპრიზი მოამზადე. მარტივი ნამცხვარი შექმენი, ოღონდ ისე რომ გამოცხობა არ დასჭირდეს. აიღე მოზრდილი ჯამი ამ შუშის ჭურჭელი, ერთ ფენად დაალაგე ფხვიერი ორცხობილა, რომელიც წინასწარ გექნება მომარაგებული, ზემოდან ე. წ. შედედებული რძე წაუსვი ან ჯემი, რომელიც სახლშიც შეიძლება მოიძიო. შემდეგ ისევ ორცხობილა და შედედებული რძე ან ჯემი, ასე გააკეთე სანამ ორცხობილა არ გამოგელევა ან ჭურჭელი არ შეივსება. ნამცხვარს სულ ზემოდან შეგიძლია წინასწარ დაფშვნილი შოკოლადის ფილა მოაყარო, ან ფერადი ტკბილეულით მორთო, როგორც შენ გსურს.

სანამ ნამცხვრის შექმნას შეუდგებოდე, პატარა ბარათებზე დახატე შენი ოჯახის წევრების პორტრეტები, მეორე მხარეს კი საახალწლო სურვილები მიუწერე, მაგალითად: „გისურვებ ჯანმრთელობას, ბედნიერ, სიხარულით სავსე დღეებს, ძალიან მიყვარხარ“, მოკლედ რაც შენ გინდა რომ უსურვო. ეს ბარათები დაახვიე გრაგნილივით და წვრილი ძაფით შეკარი. შემდეგ კი ნამცხვარში ჩაარჭე.

როდესაც საათი თორმეტს ჩამოკრავს შენი ნამცხვარი, თუ გინდ ტორტი – პორტრეტებითა და სურვილებით, უკვე შეგიძლია საახალწლო სუფრაზე შემოაბრძანო და მიართვა საყვარელ ადამიანებს.

თუ კი შესაძლებელია, გადაიღე რამდენიმე ფოტო სამომავლო პრეზენტაციისთვის, თუ არა და ილუსტრაციებით გამოსახე მთელი ეს პროცესი.

პრეზენტაციაში დაწვრილებით აღწერე შენი სამზადისი და სიურპრიზის მომზადება, ასევე ნაძვის ხეზე მოძიებული ინფორმაციაც, რომელიც ოჯახის წევრებს გაუზიარე.  შენი პრეზენტაცია გააფორმე გადაღებული ფოტოებით ან ილუსტრაციებით.

წარდგენისას ისაუბრე:

რა ემოციები გამოიწვია შენმა ამ ქმედებამ ოჯახის წევრებში.

რა ემოციები დაგრჩა შენ.

გახდი ემოციების შემგროვებელი, რომელსაც მთელი წელი გამოიზოგავ.

აი, ასე შეგვიძლია ბედნიერების დავალებად ქცევა და ჩვენი საყვარელი მოსწავლეების კი დადებითი ემოციების შემგროვებელ მაძიებლებად.

გავხდეთ ჩვენც გმირები, დავამარცხოთ კოშმარების ხელმწიფე, შორს ჩვენგან დარდები და შიშები, მგონი უკვე დროა.

„ურთიერთობები – ცოცხალი არსებები, მუდმივად ვითარდება, ფორმირდება და ტრანსფორმირდება; ვერანაირი ურთიერთობები ვერ შენარჩუნდება დიდი ხნის მანძილზე თუ ორივე მხარემ არ ეძება კომპრომისები, ცვლილებების მიმღებლობა და ერთმანეთზე ზრუნვის სურვილი“ – ამ სიტყვების ავტორი კალიფორნიელი კლინიკური ფსიქოლოგი პატრისია ზურიტა ონაა. მან მოღვაწეობა სკოლის ფსიქოლოგობით დაიწყო. პატრისია ონამ დიდი გამოცდილება შეიძინა ბავშვებთან, მოზარდებთან და უფროსებთან ურთიერთობით. კლინიკური ფსიქოლოგი დახმარებას უწევდა და უწევს ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ სხვადასხვა შფოთვითი აშლილობა და ემოციების რეგულაციის პრობლემები. დოქტორი ზურიტა არის სხვადასხვა საერთაშორისო ასოციაციისა და ფონდის წევრი. იგი ავტორია რამდენიმე წიგნისა, რომელთა შორისაა: „რთული მოზარდი“, რომლიდანაც მცირე ამონარიდს ახლა მკითხველს გავაცნობ.

„მშობლობა – ეს არის პროცესი და არა შედეგი. კარგი მშობლობა არ განისაზღვრება გმირული ქცევით, სწორი გადაწყვეტილებების მიღებით ან, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ცხარე კამათში მოზარდის „დამარცხებით“. მშობლობა – პროცესია, რომელზეც უმჯობესია ვიფიქროთ, როგორც ძალიან ხანგრძლივ მოგზაურობაზე. ამ მოგზაურობამ შესაძლოა ზოგ შემთხვევაში დამარცხებისკენ გაგაქანოთ, ხოლო სხვა შემთხვევაში თქვენი უსაყვარლესი ადამიანი და თქვენ საუკეთესო ურთიერთობების გზაზე გაგიყვანოთ. ეს მოგზაურობა მშობელსა და შვილს შორის მთელი ცხოვრება გრძელდება“.

„მოგზაურობა – განმარტავს ავტორი – მშობლებისგან მოითხოვს იყვნენ მიზანმიმართული ადამიანები, რომლებიც მტკიცედ დაიცავენ და გაატარებენ საკუთარ ღირებულებებს, მაშინაც კი, როდესაც ხელის ჩაქნევა და ყველაფრის მიტოვების სურვილი გაუჩნდებათ. აი, კიდევ ერთი გარემოება: მშობლებს არ შეუძლიათ, თავად აირჩიონ განსაცდელი და არც იმის განსაზღვრის ძალა შესწევთ, რა განცდები და ფიქრები შემოაწვებათ მათ შვილებს. მით უმეტეს, არ შეუძლიათ მოზარდის ქცევების პროგნოზი. სამაგიეროდ, მათ შეუძლიათ საკუთარ ქცევებსა და ემოციებში გარკვევა.

მოდით, მშობლებო, გაიხსენეთ შემთხვევა, როცა ერთი წუთის წინ თქვენი მშვიდი, წყნარი მოზარდი, უცებ ფეთქდება და იწყებს ყვირილს იმის გამო, რომ სახლიდან გასვლის წინ მამამ მას საღამოს ათი საათისთვის სახლში დაბრუნება მოსთხოვა? ან იქნებ ასეთი შემთხვევა გახსენდებათ: ერთ დილას, როდესაც ცდილობთ, მოასწროთ, ოჯახი ისე გააცილოთ სახლიდან, რომ ყველა ნასაუზმები იყოს, აღმოაჩენთ საკუთარ მოზარდ გოგონას, რომელიც საძინებლიდან არ გამოდის და მოთქმით ტირის იმის გამო, რომ  მის წუხანდელ „ფეისბუქპოსტს“ არავინ გამოხმაურა? ან იქნებ ასეთი შემთხვევა გქონიათ? თქვენი მოზარდი ბიჭი სახლში დაბრუნებული გიყვებათ სკოლის ამბებს და როდესაც მას დახმარებას სთავაზობთ უეცრად, პრაქტიკულად უმიზეზოდ ის ყვირილს იწყებს და გთხოვთ, რომ თავი დაანებოთ. მსგავსი მაგალითები მოზარდების ემოციური რეგულაციის დარღვევების პრობლემებზე მიუთითებს.

ემოციური რეგულაციების დარღვევა – ეს არის ერთგვარი  ძლიერი ემოციების  უწყვეტი ჯაჭვი რომელიმე კონკრეტულ სიტუაციაზე, რომელზეც მოზარდი უსწრაფესად რეაგირებს. ან უკეთ რომ აგიხსნათ, – განაგრძობს პატრიცია ზურიტა ონა – თითქოს თქვენს მოზარდს შიგნით დამონტაჟებული აქვს გადამრთველი, რომელიც ნებისმიერ წამს შესაძლოა ჩაირთოს და გამოირთოს. მოზარდები, რომლებიც ემოციურ დისრეგულაციას ებრძვიან, საკუთარ ემოციებს ძალიან მძაფრად და ინტენსიურად განიციდან. ამიტომ, როდესაც რამე სწყინთ ან რამეზე ნერვიულობენ, ეს აღიქმება მათ მიერ, როგორც ღია ჭრილობა. ამ მომენტში, მოზარდებს მომატებული აქვთ ემოციური ფონი და ამიტომ მათი ქცევები ძირითადად პრობლემურია, მათ უჭირთ ემოციების მართვა. მოზარდებს არ შეუძლიათ თუნდაც მცირე დოზით დათრგუნონ საკუთარი ვნებები და შეამცირონ მათი გამოხატვის ხარისხი. მით უფრო, რომ ამ ყველაფრის გაკეთება ხშირ შემთხვევაში ძალიან სწრაფად უნდა მოხდეს. უკიდურესი ემოციური აფეთქებისას მოზარდები თავს ესხმიან უფროსებს, უარყოფენ მათ ნებისმიერ შეთავაზებას, ყველაფერში მშობლებს ადანაშაულებენ, ზოგ შემთხვევაში მუქარებსა და შანტაჟსაც კი არ ერიდებიან. ემოციების ასეთი გამოხატვა პრობლემებს უქმნის უფროსებს და თავად მოზარდებსაც. ზრდასრულების გადმოსახედიდან ასე ჩანს, რომ მოზარდი, რომელიც სულ რამდენიმე წუთის წინ ჩვეულებრივად იყო, მშვიდად იქცეოდა, უცებ წონასწორობას კარგავს და სრულიად არაადეკვატურად იქცევა. ამის ახსნა ძალიან რთულია მშობლებისთვის/აღმზრდელებისთვის.

ეს იმას ჰგავს, უცებ სახლში ხანძარი გაჩნდეს, – გვიყვება თხუთმეტი წლის მოზარდის განცდებს ავტორი და განაგრძობს თხრობას: „ყველაფერს ძალიან მწვავედ განიცდი, შენ თავად იწვი იმ ცეცხლში და თან წარმოდგენა არ გაქვს, როგორ ჩააქრო ხანძარი. ამ დროს არ შეგიძლია რამეზე რაციონალურად ფიქრი და აზროვნება. არაფერს აღარ აქვს აზრი. მხოლოდ იმას გრძნობ, რომ ცეცხლი გიკიდია“.

მოზარდობის ასაკი თავისთავად ადამიანის განვითარების ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი და რთული პერიოდია. ემოციური რეგულაციის პრობლემები კი კიდევ უფრო ამძიმებს ამ ასაკობრივ პერიოდს. პირველ რიგში გასათვალისწინებელია მდგომარეობა, რომელშიც თქვენი მოზარდი საკუთარი ემოციური რეაქციების ტყვეობაშია. როდესაც ის აფორიაქებულია, ეს აფორიაქება სრულ მაქსიმუმზეა; როდესაც ფრუსტრირებული, იმედგაცრუებულია ეს მდგომარეობა უკიდურეს მაქსიმუმზეა; როდესაც მოზარდი ბედნიერია, ეს ბედნიერება მისთვის მაქსიმალური ბედნიერებაა. მოზარდისათვის ასეთი ემოციების გააქტიურება, მშობლის თვალში უამრავი შავ-თეთრი სააზროვნო პროცესების  გააქტიურებას მოასწავებს და თანაც სრულიად ნათლად გამოაჩენს, რომ იქ კომპრომისის ადგილი უბრალოდ არ არის. აი, მაგალითად, თუ თქვენ სთხოვთ თქვენს მოზარდ ვაჟს, დაესწროს ოჯახურ შეკრებას არ გაგიკვირდეთ, რომ პასუხად მიიღოთ: „თუ მე წამოვალ ნათესავებთან  შესახვედრად, მაშინ შენ არ დამიწყო ჭკუის სწავლება, რა ვთქვა იქ და რა არა“. მსგავს სიტუაციებში შესაძლოა საუბარში დაძაბულობამ ისე მკვეთრად იმატოს, რომ უფროსები ვეღარც კი ასწრებდნენ მოვლენებისთვის თვალის მიდევნებას. ამ დროს თითქმის შეუძლებელი ხდება  მშობელმა იმ წამის დაჭერა მოახერხოს, როდესაც რაღაც პრობლემა წარმოიშვა და აკონტროლოს, როგორი  რეაქცია ექნება მის შვილს ამ მომენტში.

ზოგჯერ ერთი დღეც კი საკმარისი შეიძლება აღმოჩნდეს თქვენი მოზარდი გოგონასთვის, რომ სულ რაღაც რამდენიმე საათის წინ გაცნობილ თანატოლს დაუმეგობრდეს და გაებუტოს დიდი ხნის მეგობარ თანაკლასელს, რომელმაც იმ დღეს მის მიერ გაგზავნილ შეტყობინებას არ უპასუხა. ასეთი რეაქციები მოზარდებისთვის ტიპურია – ეს კი იმას ნიშნავს, რომ – განმარტავს პატრიცია ონა – თქვენი მოზარდის რეაქციები ერთი უკიდურესობიდან მეორეში გადადის და ეს ხდება არა მხოლოდ სახლში, არამედ მეგობრებთანაც და სკოლაშიც.

მომატებული ემოციური მგრძნობელობა და რეაქტიულობა მოზარდებს საკუთარი ყოვლისმომცველი ემოციების მძევლად აქცევს. მათი ცხოვრება ელვის სისწრაფით ვითარდება. ამ დროს შესაძლებელია უკიდურესი მრისხანების, თვითდაზიანებისა და სუიციდის მცდელობებსაც კი ჰქონდეს ადგილი. მოზარდებს ძალიან უჭირთ და ასევე იტანჯებიან მათი მშობლებიც. ემოციური რეგულაციის პრობლემების მქონე მოზარდები ამჩნევენ, რომ შესაძლოა, რაიმე სიტუაციამ ისინი ძალიან სწრაფად და ადვილად „ააფეთქოს“. მაგრამ მოზარდები ბოლომდე ვერ აცნობიერებენ, რატომ ემართებათ ეს, რა ხდება მათ ცხოვრებაში, პიროვნებაში ასეთი, რაც უკონტროლო ემოციურ რეაქციებს იწვევს. მშობლები/აღმზრდელები ასევე რთულ მდგომარეობაში ვარდებიან და ზოგჯერ ისინიც ვერ იკავებენ თავს „აფეთქებებისგან“.

„არ მახსოვს, რა მოხდა. მე ჩემს გოგონას ვთხოვე მისივე დაყრილი ტანსაცმლის მილაგება. ამის შემდეგ, ისეთი ყვირილი ატყდა, რომ მხოლოდ ამ სიტყვებს ვარჩევდი: შენ არ გესმის ჩემი! არავის ესმის ჩემი!“. კონსულტაციაზე მოსული ერთ-ერთი მშობლის ამ გულისტკივილს იმიტომ გიყვებით, – დასძენს ავტორი, – რომ ვფიქრობ, მსგავს სიტუაციაში ერთხელ მაინც მოხვედრილა ნებისმიერი აღმზრდელი, რომელსაც მოზარდი ჰყავს. ემოციების რეგულაციის პრობლემების მქონე (და არა მხოლოდ) მოზარდთან ურთიერთობა დიდი სტრესია მშობლებისთვის/აღმზრდელებისთვის. საჭიროა, უფროსებმა ეს მდგომარეობა გააცნობიერონ, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი ისევე შეიძლება საკუთარი ემოციების ტყვეობაში აღმოჩნდნენ, როგორც მათი მოზარდი აღსაზრდელები. ძლიერი განცდები, რომლებიც ამ რთულ სიტუაციაში აქვთ მშობლებს, განსაკუთრებით, როდესაც ისინი საკუთარ თავს ადანაშაულებენ და მიიჩნევენ, რომ ცუდი მშობლები არიან, უბიძგებთ მათ საკუთარ შინაგან გამოცდილებას დაეყრდნონ და მისი კარნახით შეიმუშაონ აღზრდის სტრატეგიები. აღსანიშნავია, რომ ზოგ შემთხვევაში მსგავსი სტრატეგიები წარმატებით მუშაობს, ზოგ შემთხვევაში – არა. ყველაზე დიდი სირთულე კი მაშინ იჩენს თავს, როდესაც მშობელი/აღმზრდელი იმდენად აღმოჩნდება ჩათრეული მოზარდის „აფეთქებაში“, რომ თავადაც უკიდურესად ნეგატიური რეაქციებით პასუხობს აღსაზრდელს. ეს ყველაფერი კი საბოლოო ჯამში უფრო ძალიან ძაბავს და ართულებს მდგომარეობას.

პატრიცია ზურიტა ონა მშობლებს/აღმზრდელებს სამ რამეს სთავაზობს: მიღება, არჩევანი და მოქმედება. თავდაპირველად, თქვენ უნდა მიიღოთ შინაგანი გამოცდილება: ის ფიქრები, ემოციები, მოგონებები, შეგრძნებები, სურვილები და მისწრაფებები, რომლებიც თქვენ გიჩნდებათ თქვენს მოზარდ შვილთან ურთიერთობისას. მნიშვნელოვანია მათი გაცნობიერება, მიღება შეუცვლელად, ყოველგვარი მოდიფიცირების ან უარყოფის გარეშე. შემდეგ, მშობელმა/აღმზრდელმა უნდა აირჩიოს, რა არის მისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი, ყველაზე ღირებული. დაბოლოს, იმოქმედოს ამ ღირებულებების მიხედვით.

რა ვიცით ფერეიდნის, ამ დიალექტური კუნძულის, სხვა ენობრივ გარემოში შემონახული ქართული რეალობის, ფერეიდნელთა რთული ბედის, უნაყოფო მიწასა თუ ჭირვეულ მეზობლებთან ბრძოლის, მიწის მოშინაურების, ახალ ადგილზე დაფუძნების, სისხლიანი და ტრაგიკული წარსულის შესახებ?

რას ვასწავლით ჩვენს მოსწავლეებს, როგორია ჩვენი აღქმა, ჩვენი დამოკიდებულება? ფერეიდანი მითია და პათეტიკა თუ კონკრეტული ისტორიული ამბავი, ტკივილიანი მიგრაცია და რთული ყოფა?

ფერეიდნული საკითხების კვლევასა და შესწავლას ქართულ მეცნიერებაში დიდი ხნის ისტორია აქვს, კიდევ ერთი, სრულიად ახლებური მიდგომისა და მეთოდოლოგიის, მასშტაბური პროექტიც, რომელიც შოთა რუსთაველის სამეცნიერო ფონდის დაფინანსებით მიმდინარეობდა, ახლახანს დასრულდა და საზოგადოებას საინტერესო შედეგები წარუდგინა.

პროექტი – ქართული ენობრივი კუნძული ტრანსეთნიკურ არეალში (GLITEA) – ფერეიდნული დიალექტი ირანში- კორპუსული დოკუმენტირება და კვლევა -ითვალისწინებდა ცენტრალური ირანის ტრანსეთნიკურ არეალში – ისპაჰანის რეგიონში – ქართულენოვანი კუნძულის წარმოშობის, განვითარებისა და შენარჩუნების ლინგვისტური ასპექტების გრძელვადიან კვლევას. კვლევა წარიმართა „კუნძულური დიალექტოლოგიის“ თეორიულ წანამძღვრებსა და ქართული ენის დიალექტურ კორპუსზე (ქდკ) დაყრდნობით https://corpora.co,  რომელშიც ინტეგრირებულია ფერეიდნული ტექსტები,  ჩაწერილი 1922 წლიდან დღემდე. პროექტის ხანგრძლივობა იყო სამი წელი. ამ დროის განმავლობაში პროექტის წევრები მივლინებით ორჯერ იმყოფებოდნენ ირანის ისლამური რესპუბლიკაში, ფერეიდნის ქართულ დასახლებებში, ასევე ქალაქ ისპაჰანში, თეირანში, ნაჯაფაბადსა და ამირაბადში, სადაც ცხოვრობენ ფერეიდნიდან ჩასული ეთნიკური ქართველები. მოგროვდა დიდძალი ვიდეომასალა. ლექსიკური მასალა ასევე  მოპოვებულია სპეციალურად შექმნილი კითხვარებითა და ანკეტების საშუალებით. მასალის მოპოვებისას გამოყენებულია დიალექტომეტრიისა და დიალექტოგრაფიის თანამედროვე მეთოდოლოგიაც. არქივებსა და ბიბლიოთეკებში   მოძიებული იქნა  ყველა შესაძლო მასალა (საგაზეთო სტატიები, წერილები, სახელმწიფო დოკუმენტები), რომლებიც დაკავშირებულია ფერეიდნელი ქართველების საკითხთან.      პროექტის ფარგლებში მონოგრაფიულად შეისწავლეს ქართული ენის ფერეიდნული დიალექტის თავისებურებები.

პროექტმა შეავსო ის დეფიციტი, რომელიც არსებობს მეცნიერების სხვადასხვა დარგში (ისტორიოგრაფიაში, ეთნოგრაფიაში, ენათმეცნიერებაში, კულტუროლოგიაში და სხვ.) ცივილიზაციის ისტორიის მნიშვნელოვანი ფრაგმენტის – ენობრივი კუნძულების ეკოლოგიის – მეცნიერული აღწერისა და მათი დარგთაშორისი შესწავლის საქმეში.

გამოიცა მონოგრაფიები:  1.„ქართული ენის ფერეიდნული დიალექტი“ (ავტორები: მარინა ბერიძე, ლია ბაკურაძე);

მონოგრაფიაში  აისახა ფერეიდნული დიალექტის ფონეტიკური, მორფოლოგიური, სინტაქსური, ლექსიკური თავისებურებები;  განხილულია დიალექტის შიდადიფერენციაციის  ენობრივი მახასიათებლები, აგრეთვე ისტორიულ სამშობლოსთან ენობრივი და კულტურული რეინტეგრაციის პროცესში წარმოქმნილი საინტერესო მოვლენები (ინოვაციური და ფსევდოლიტერატურული ფორმები და სხვ.).

2. ქართულენადაკარგული დასახლებები ირანში (ავტორი ნიკოლოზ ნახუცრიშვილი).

მონოგრაფიაში განხილულია ის დასახლებები ირანში, სადაც  ცხოვრობენ გადასახლებულ ქართველთა შთამომავლები, რომელთაც ქართული ენა დავიწყებული აქვთ.

3. გამოიცა სამეცნიერო-პოპულარული ნაშრომი „საკვანძო სიტყვა (ფერეიდნული ეტიუდები)” _ (ავტორი დიანა ანფიმიადი). ამ ნაშრომში გადმოცემულია ფერეიდნული ამბები და აღწერილია ენის კორპუსით დანახული სინამდვილე.

საკითხის ინტერნაციონალიზაციას ხელი შეუწყო საერთაშორისო კონფერენციებზე მოხსენებების წარდგენამ. გარედაქტირდა, შეივსო და ანოტირდა ფერეიდნული ონლაინლექსიკონი, რომელიც ინტეგრირებულია ქართულ დიალექტურ კორპუსში. დასრულდა პარალელურად მიმდინარე  ფერეიდნული ტექსტების ანოტირების პროცესი.

მიუხედავად იმისა, რომ ეს კონკრეტული პროექტი უკვე დასრულდა, ამ სამუშაო ჯგუფისგან არაერთ საინტერესო სიახლეს უნდა ველოდოთ ფერეიდნული კვლევების კუთხით, მათ შორის, კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელოვან გამოცემას.

ახლა ჯერი მკითხველზეა, სწორედ მან  უნდა შეაღოს კიდევ ერთი კარი ფერეიდნული საიდუმლოს ამოსახსნელად, ჯერი ჩვენზე, მასწავლებლებზეცაა, რომ ჩვენი მოსწავლეებისთვის უფრო გასაგები და ახლობელი გავხადოთ ფერეიდნელთა ყოფა, ფერეიდნული გასაღების დახმარებით კი საქართველოს ისტორიასა და ქართული ენის წარსულში ვიმოგზაუროთ.

თუ რომელიმე პედაგოგს ჰკითხავთ, ვისი აზრია მისთვის მნიშვნელოვანი სწავლების ამა თუ იმ საკითხზე, ის აუცილებლად დაგისახელებთ საზოგადოებისა თუ პედაგოგიკური მეცნიერებისთვის ცნობილ  და მნიშვნელოვან  სახელებს, თუმცა ამ პასუხებში უცნობებმაც შეიძლება ამოყვინთონ. ერთისთვის  ავტორიტეტულია  დიმიტრი უზნაძის, მეორისთვის ჯონ დიუის, მესამისთვის მარია მონტესორის პედაგოგიკური კონცეფციები და სხვ. საგანმანათლებლო სისტემებისა თუ ფორმების შესახებ შეხედულებები იცვლება, ტრანსფორმირდება და კონკრეტული პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური თუ კულტურული კონტექსტების სივრცეში მოიაზრება.  ავტორიტეტთა შორის იშვიათად, მაგრამ შეიძლება მოხვდნენ  კოლეგებიც. თუმცა, როგორც ნებისმიერ სხვა სფეროში, აქაც მოქმედებს ბიბლიური პრინციპი: „არ არის წინასწარმეტყველი თავის ქვეყანაში“.

რა თქმა უნდა, ყველაზე და, მათ შორის, მასწავლებელზეც გავლენას ახდენს, ერთგვარი, თანამედროვე ტერმინებს თუ გამოვიყენებთ, ტრენდული და მეინსტრიმული შეხედულებები. მაგალითად, წელს პანდემიამ მთელ მსოფლიოში გააქტიურა ონლაინსწავლების თემა.  ამ ერთგვარად იძულებითი  საყოველთაო ელექტრონული სწავლების ფორმამ მთელ მსოფლიოში მსგავსი და ყოველ კონკრეტულ ქვეყანაში სპეციფიკური პრობლემები გამოკვეთა.  დიდი ხანია, დისტანციური სწავლება ისედაც არსებობდა, რომელსაც თავისი სტრუქტურა თუ სისტემური მახასიათებლები აქვს, მაგრამ ჩვეულებრივი სასწავლო ცოცხალი პროცესის ერთი სივრციდან მეორეში უდანაკარგოდ გადატანა, რა თქმა უნდა, იოლი არ აღმოჩნდა. სოციალურ ქსელებსა  თუ ელექტრონულ გამოცემებში  უხვად იბეჭდება თვალსაზრისები, წერილები, რომლებიც სწავლების ამ ფორმის ნაკლსა თუ  უპირატესობებს გამოკვეთენ.  ნაკლოვანებათა შორის, ძირითადად, ტექნიკურ ხარვეზებს ასახელებენ, რომლის დანახვა, რა თქმა უნდა,  განსაკუთრებით საქართველოსა და მისნაირი სუსტი ეკონომიკური შეძლების  ქვეყნების მაგალითზე კარგად გამოჩნდა.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა ამ თემაზე ავტორიტეტული აზრის მოსმენა.  ციფრული სწავლების კრიტიკოსთა შორისაა ნუჩო ორდინე, რომელიც ამგვარი რადიკალიზმით ეხმიანება ამ საკითხს: „დისტანციური სწავლებისთვის აღვლენილი ქებათა ქება მაშინებსო“.  ის არის კალაბრიის უნივერსიტეტის იტალიური ლიტერატურის პროფესორი, რენესანსის მკვლევარი,  არაერთ უნივერსიტეტში (აშშ, საფრანგეთი, ბრიტანეთი) მიწვეული პროფესორი, მწერალი, ფილოსოფოსი, ავტორი მნიშვნელოვანი სამეცნიერო ნაშრომებისა, რომლებიც თარგმნილია სხვადასხვა ენაზე. მისი აზრით, ვირტუალური სწავლებისა და დისტანციური განათლების თემა უფრო მეტ პრობლემას შეიცავს, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით ჩანს. იგი ფიქრობს, რომ დისტანციური  განათლება ტროას ცხენია, რომელიც, სარგებლობს რა პანდემიით, ცდილობს  დაანგრიოს ადამიანთა პირადი ცხოვრებისა და განათლების  უკანასკნელი ბასტიონები. რა თქმა უნდა, ის არ გულისხმობს ერთგვარ ექსტრემალურსა თუ ფორსმაჟორულ ვითარებებსა და გარემოებებს.

მთელი სამყარო შეეცადა მორგებოდა ვირტუალურ სწავლებას, უპირველესად, იმისთვის, რომ სასწავლო წელი გადაერჩინა. პროფესორს აღელვებენ ის ადამიანები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ   კორონავირუსის პანდემიამ შესაძლებლებელი  გახადა,  გაკეთებულიყო დიდი ხნის ნანატრი ნახტომი წინ. ისინი ასაბუთებენ, რომ  ჩვენ უკვე ვეღარ შევძლებთ დავუბრუნდეთ ტრადიციულ განათლებას და ერთადერთი, რის იმედიც შეიძლება გვქონდეს _ ეს არის  ჰიბრიდული სწავლება: გაკვეთილთა, ლექციათა თუ ტრენინგთა გარკვეული ნაწილი იქნება ცოცხალი შეხვედრებით ორგანიზებული, ხოლო ზოგი _ დისტანციური.  პროფესორი ნუჩო ორდინე დარწმუნებულია, რომ  მოსწავლეებთან ურთიერთობა, ცოცხალი, უშუალო კონტაქტი აუდიტორიასთან _ ეს არის ერთადერთი, რომელიც  არა მხოლოდ  განათლებას სძენს ჭეშმარიტ აზრს, არამედ მასწავლებლის ცხოვრებასაც.  იგი თავის თვალსაზრისებს დამაჯერებელად, ხატოვნად და მახვილგონიერი მეტაფორულობით გამოხატავს. მისი აზრით,  საკმაოდ საეჭვოა მომავლის დიდაქტიკის მომხრეთა  ამგვარ ენთუზიაზმი, რომელიც  ტალღებივით  წინ მიისწრაფვის და ამ მდინარებაში კრიტიკულ აზრს ნთქავს. იგი  ვერ ეგუება ცხოვრებას იმგვარ სამყაროში, რომელსაც ვეღარ სცნობს, რადგან ბევრი გაურკვევლობაა მოზღვავებული. ამიტომ იგი მხოლოდ ერთ რამეშია დარწმუნებული: აუდიტორიაში მოსწავლეებთან კონტაქტი _ ეს არის ერთადერთი, რომელიც  განუმეორებელ და განსაკუთრებულ  აზრს ანიჭებს სწავლების პროცესს.

ის 30 წელზე მეტია ასწავლის და წარმოუდგენლად მიაჩნია სხვადასხვა სასწავლო აქტივობის, გამოცდისა თუ საკონტროლო, შემაჯამებელი სამუშაოების  ჩატარება ცივი ეკრანის საშუალებით. ამიტომ ძალიან აღელვებს ის ამბავი, რომ არდადეგების შემდეგ, თუ კიდევ გაგრძელდა  ამგვარი აგრესიული ვირუსული ინფექციები, სასწავლო კურსის  განახლება მოუწევს ციფრული განათლების მეშვეობით.  წლების განმავლობაში ხომ ყალიბდება გარკვეული სასწავლო რიტუალები, რომლებიც სიხალისეს სძენენ პედაგოგისა თუ მოსწავლეთა ცხოვრებას. მას აეჭვებს, როგორ შეძლებს კლასიკური ტექსტების ისე წაკითხვას, თუ არ შეხედავს მოსწავლეებს თვალებში, თუ არ დაინახავს მათ რეაქციას, თანაგრძნობასა თუ გაოცებას. მისი აზრით, მასწავლებლებლებისა და მოსწავლეების გარეშე  სკოლები, უნივერსიტეტები და სხვა სასწავლო დაწესებულებები  გადაიქცევიან სივრცეებად,  რომლებიც სასიცოცხლო სუნთქვას იქნებიან მოკლებულნი.  ვერანაირი  ციფრული პლატფორმა ვერ შეცვლის სტუდენტის, მოსწავლის ცხოვრებას. ეს მხოლოდ კარგ მასწავლებელს შეუძლია ცოცხალი და უშუალო  ურთიერთობისას.

საგულისხმო და დასაფიქრებელია მისი ის დაკვირვებაც, რომ ციფრული  სწავლებისას  იკარგება უმნიშვნელოვანესი რამ, ის, რომ განათლება აღარ არის დაკავშირებული ადამიანის შინაგანი სამყაროს სრულყოფასთან, სულიერ განვითარებასთან.  ცოდნის შეძენა თითქოს აღარ არის იმისთვის,  რომ ადამიანი გახდეს უკეთესი, განათლება აღარ არის მოწოდებული იმისთვის, რომ ცოდნა იქცეს თავისუფლების მოპოვების ინსტრუმენტად, კრიტიკული აზროვნების განსავითარებლად, მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის გასააზრებლად.

თანამედროვე ახალგაზრდობა სულ უფრო მეტად ორიენტირებულია სარგებელზე.  მისი მიზანია მიიღოს სპეციალობა და პრაგმატული, მომხმარებლური სურვილები დაიკმაყოფილოს. ნუჩო ორდინე ფიქრობს, რომ დაიკარგა სკოლისა და უნივერსიტეტის იდეა, როგორც საზოგადოებისა, რომელიც მომავალ მოქალაქეს აყალიბებს, მოქალაქეს, რომელსაც ექნება არა მხოლოდ სპეციალობა, რომ თავისი პროფესიით იმუშავოს, არამედ მყარი ეთიკური პრინციპები და ადამიანური სოლიდარობის ღრმა განცდა, იზრუნოს  საზოგადო კეთილდღეობისათვის.   მოსწავლისა და მასწავლებლის ცოცხალ ურთიერთობებს კი ვერანაირი ციფრული კონტაქტი უდანაკარგოდ ვერ ჩაანაცვლებს.

მისი აზრით, ეს უფრო ამძაფრებს ისედაც არსებულ გაუცხოების კრიზისს, მარტოსულობის განცდას. გამუდმებული ონლაინ კომუნიკაციები  მოსწავლეებს თითქოს აქცევენ  უზარმაზარ რეზერვუარებად, რომლებიც ცოდნით უნდა ამოავსო. არადა, სტუდენტებს სჭირდებათ დიალოგი, ურთიერთობა. საყოველთაო კარანტინმა აჩვენა, რომ ცოცხალი და არა ვირტუალური ურთიერთობები თითქოს ფუფუნების ნაწილად იქცა.  იგი იმოწმებს ანტუან დე სენტ-ეგზიუპერის ფრაზას: „ჩემთვის ცობილი ერთადერთი ფუფუნება_ ეს არის ადამიანებთან ურთიერთობის ფუფუნება“.  თანდათან გამოჩნდა ღრმა განსხვავება საგანგებო და ნორმალურ ვითარებას შორის. ეპიდემიის დროს გააქტიურდა სხვადასხვა ტიპის ვიდეო თუ აუდიო ზარი და  ეს ინსტრუმენტი იქცა სახლებში ჩაკეტილი ადამიანების  ურთიერთობის ერთადერთ ფორმად. არის საშიშროება, რომ ვითარების ნორმალიზებისას ეს ინსტრუმენტები დარჩებიან და მიგვიყვანენ დიდ იმედგაცრუებამდე.  სმარტფონები და სხვა ტიპის ტექნოლოგიები (რომელთა გარეშე, ცხადია წარმოუდგენელია თანამედროვე ყოფა) სასარგებლოა მანამ, სანამ მის მონებად არ გადავიქცევით.  პროფესორი კიდევ ერთ უდიდეს სოციალურ პრობლემაზე ამახვილებს ყურადღებას. მას მოჰყავს მაგალითი:  გაზეთ New York Times-ში გამოქვეყნდა წერილების სერია, რომლებშიც წარმოჩენილია ამერიკის მდიდარი ოჯახების მისწრაფება, ბავშვებმა ისწავლონ ისეთ კოლეჯებში, რომლებშიც მასწავლებლები  მოსწავლეებს  ცოცხლად ეკონტაქტებიან. საშუალო და ღარიბ ფენებში კი იზრდება ონლაინ-სწავლებაზე დამოკიდებულება. გამოდის, რომ ღარიბი მოსახლეობა განწირულია უხარისხო განათლებისთვის. პროფესორო ნუჩო ორდინე კიდევ ერთხელ შეახსენებს ყველას, რომ ადამიანს თანაბრად სჭირდება სულიერ-ხორციელი განვითარება (https://izbrannoe.com). სახარებისეული სწავლება რომ გავიხსენოთ: „არა ხოლო პურითა ცხონდების კაცი“  (მათე, 4, 4).

მთელ მსოფლიოში, უპირველეს ყოვლისა, გაიხსნა სუპერ-მარკეტები, მაგრამ არა _ ბიბლიოთეკები.  1931 წელს, ფედერიკო გარსია  ლორკამ, ფრანკისტების ხელით დახვრეტამდე ცოტა ხნით ადრე,  თავის მშობლიურ სოფელში, ფუენტო-ვაკეროში, ბიბლიოთეკა გახსნა, რადგან დარწმუნებული იყო კულტურას რა დიდი როლი ეკისრებოდა ადამიანის სულიერ აღზრდაში, მორალურ-ზნეობრივი სახის ჩამოყალიბებაში.

რა თქმა უნდა, არის გარემოებები, რომელთა წინაშე ადამიანი უძლურია. ამან შეარყია ცივილიზაციის, პროგრესის ყოვლისშემძლეობის რწმენა. ვაჟასეული  მსოფლმხედველობის ჭეშმარიტება, რომ „ბუნება მბრძანებელია“, კიდევ ერთხელ დადასტურდა. „დედამიწის ავადმყოფობაც“  უფრო სერიოზული რომაა, ვიდრე  ამას კაცობრიობა გაიაზრებდა, ესეც თვალნათლივ წარმოჩნდა.  მსოფლიო პანდემიამ ყველაფერი შეცვალა, მათ შორის, განათლების ტრადიციული ფორმები. ნუჩო ორდინეს თვალსაზრისებმა მასწავლებელსაც კრიტიკული აზროვნებისკენ უნდა უბიძგოს და სამომავლოდ  იმაზე დააფიქროს,   როგორ გადაილახოს წინააღმდეგობები ისე, რომ ცოცხალი სასწავლო ურთიერთობები შენარჩუნდეს. შეიძლება მომავლის  რობოტმა-მასწავლებელმა ყველა ინფორმაცია  იდეალურად  გადასცეს მოსწავლეს, მაგრამ   სიყვარული, სულიერება ციფრულ ენაზე არ გადაითარგმნება, რადგან მატერიალური და სულიერი სამყაროს საზღვრები გადაულახავია.

1998 წელს ოფთალმოლოგთა ამერიკული ასოციაციის ინიციატივით გამოჩნდა ტერმინი „კომპიუტერის სინდრომი“, რომელიც იმ დაავადებებს აღნიშნავდა, რომლებიც უშუალოდ კომპიუტერთან მუშაობისას ჩნდებოდა. მართალია, მას შემდეგ ტექნოლოგიები იხვეწება, პერსონალური კომპიუტერები, ტელეფონები, პლანშეტები და სხვა ტიპის ელექტრონული მოწყობილობები, რომლებიც სწავლებისას გამოიყენება, დამცავი ფილტრებითაა აღჭურვილი, მაგრამ ხანგრძლივი მუშაობა კვლავ ხიფათის შემცველია. ექიმთა რჩევაა, რომ  მონიტორებთან კონტაქტის  უწყვეტი რეჟიმი 40 წთ.-ს არ სცილდებოდეს.

თანამედროვე მსოფლიო ლიტერატურის პატრიარქი, მარიო ვარგას ლიოსა, ერთ წერილში ამ თემასაც გამოეხმაურა. მან გაიხსენა ბილ გეიტსის შეხვედრა ესპანეთში, მადრიდში,  ესპანური ენის სამეფო აკადემიაში: „ბილ გეიტსმა პრესკონფერენციაზე განაცხადა, რომ სიკვდილამდე აისრულებდა თავის ყველაზე სანუკვარ სურვილს. იცით, რა სურვილს? მოესპო ქაღალდი და, მაშასადამე, წიგნებიც – ანუ ის საქონელი, რომელიც, მისი აზრით, ამჟამად მობეზრებულ ანაქრონიზმად აღიქმება. ბატონმა გეიტსმა აუხსნა შეკრებილთ, რომ კომპიუტერის ეკრანებს ძალუძთ წარმატებით ჩაენაცვლონ ქაღალდს ყველა სფეროში, სადაც ის აქამდე აუცილებელი იყო. ვირტუალური „ახალი ამბები“ და ვირტუალური ლიტერატურა არა მარტო ნაკლებ ადგილს იკავებს და არაფრით ამძიმებს თავის მკითხველებს, არამედ – ეკოლოგიური უპირატესობითაც გამოირჩევა, რადგან ხელს შეუწყობს ტყეების გაჩეხას – უბედურებას, რომელიც, როგორც ჩანს, მთლიანად ქაღალდის მრეწველობის სინდისზეა. პლანეტის მოსახლეობა კვლავაც გააგრძელებს კითხვას, განაცხადა მან, რა თქმა უნდა, გააგრძელებს, მაგრამ – კომპიუტერების ეკრანების მეშვეობით, დედამიწაზე კი ამ დროისათვის მეტი რაოდენობის ქლოროფილი იქნება“.

ლიოსა ამ პრესკონფერენციას არ დასწრებია და ყველაფერი გაზეთებიდან შეიტყო.  იგი წერს: „იქ რომ ვყოფილიყავი, ბატონ ბილ გეიტსს დავუსტვენდი, რადგან თავხედობა ეყო, საჯაროდ განეცხადებინა: სურს, უმუშევრად დაგვტოვოს მეც და ჩემი მრავალი კოლეგაც – მწერლები. შეიძლება თუ არა, რომ ეკრანი მთლიანად ჩაენაცვლოს წიგნს, როგორც მაიკროსოფტის დამფუძნებელი ამტკიცებს? დარწმუნებული არა ვარ. არა იმიტომ, რომ უარვყოფ გრანდიოზულ რევოლუციურ ნაბიჯს, რომელიც კომუნიკაციათა სფეროში გადაიდგა ახალი ტექნოლოგიების – მაგალითად, ინტერნეტის – მეშვეობით (ის ყოველდღიურად ფასდაუდებელ დახმარებას მიწევს მუშაობაში), არამედ იმის მტკიცების გამო, რომ ეკრანი ქაღალდის ტოლფასია. როდესაც საუბარია ლიტერატურის შესახებ, არსებობს ზღვარი, რომელსაც ვერ გადავაბიჯებ. უბრალოდ, ვერ შევურიგდები აზრს, რომ პრაგმატულ ღირებულებასა და ფუნქციურ სარგებლიანობას მოკლებულ ტექსტს ისეთს, რომელიც არ უკავშირდება ინფორმაციის ძიებასა და დაუყოვნებელ საუბრებს – შეიძლება თავისი ადგილი მიეჩინოს ვირტუალურ სივრცეში; რომ ამ სივრცეში შეიძლება ჩაფიქრდე, სულიერად განმარტოვდე, ისევე დატკბე და ისეთივე კმაყოფილება განიცადო, როგორც – წიგნის კითხვისას. შესაძლოა ეს ჩემი პირადი ნაკლია პრაქტიკის ნაკლებობისა და, უმეტესწილად, ქაღალდზე დაბეჭდილი ტექსტების კითხვის შედეგი, მაგრამ (თუმცა დიდი სიამოვნებით ვმოგზაურობ ინტერნეტში ახალი ამბების ძიებისას) აზრადაც არ მომსვლია ამ ქსელის გამოყენება გონგორას ლექსების, ონეტის ან კალვინოს რომანების, ან კიდევ – ოქტავიო პასის ესეების წასაკითხად. რადგან მშვენივრად ვიცი, რომ ამგვარი კითხვის ეფექტი არასოდეს იქნება ისეთი, როგორსაც მიჩვეული ვარ. იმის წარმოდგენაც კი არ ძალმიძს, რაოდენ საზარელი და, შესაძლოა, მომაკვდინებელიც კი შეიძლება იყოს ლიტერატურისთვის წიგნების გაუქმება („სამყარო რომანების გარეშე“).

პროგრესი მატერიალური ცხოვრების თანმდევია, ამიტომ საგანმანათლებლო სისტემები თუ პედაგოგები, დღეს და ხვალაც კიდევ არაერთი  გამოწვევის წინაშე დადგებიან.  მთავარია,  ყველა ხელმისაწვდომი გზისა თუ ფორმების მოსინჯვა, გაბედულება და კრიტიკული აზროვნება, რათა არცერთი ავტორიტეტული აზრი არ იქცეს დამოუკიდებელი და თავისუფალი შემოქმედებითი თვალთახედვის დამაბრკოლებლად.

იუვალ ნოე ჰარარი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და პოპულარული თანამედროვე მეცნიერი, ისტორიკოსი, სამეცნიერო ფორუმების გამორჩეული სპიკერი და ბესტსელერების ავტორია. 2004 წლიდან ის რეგულარულად გამოსცემს ნაშრომებს. თუმცა ნამდვილი პოპულარობა მისთვის 2014 წელს გამოცემულ წიგნს – „Sapiens: კაცობრიობის მოკლე ისტორიას“ მოაქვს, შემდეგ 2016 წელს გამოცემულ „Homo Deus: ხვალინდელი დღის მოკლე ისტორიასა“ და ბოლოს 2018 წელს წიგნს სახელწოდებით „21 გაკვეთილი XXI-ე საუკუნისთვის“. ამ უკანასკნელ გამოცემაში მწერალი-ფუტუროლოგი განათლების სფეროში არსებულ გამოწვევებზეც საუბრობს და გვირჩევს, რა და რატომ უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს.

გაურკვეველ სამყაროში გარკვევა 

იუვალ ნოე ჰარარი დარწმუნებულია, რომ მომავალში ადამიანები სულ უფრო მეტად მიენდობიან ხელოვნურ ინტელექტსა და ალგორითმებს. მილიარდობით მომხმარებელი ისედაც ჩართულია ამ პროცესში – ბოლომდე ენდობიან Facebook-ს, რომელიც გეგმავს მათ დღეს, სჯერათ Google-ით გავრცელებული ინფორმაციის, ფილმების არჩევაში მათ Netflix-ი, საყოფაცხოვრებო პრობლემების მოგვარებაში კი Amazon-ი ეხმარება.

ჰარარის თქმით, უახლოეს მომავალში ალგორითმები ისე „გაიწაფებიან“, რომ ადვილად შეძლებენ პროგნოზირებას, თუ რამდენად ვარგისიანია ადამიანი სამსახურში, რამდენად მოახერხებს იღბლიან ქორწინებას და სხვ. ერთი სიტყვით, მოვა დრო, როდესაც ადამიანი გადაწყვეტილებებს უბრალოდ არ მიიღებს.

როგორია ობიექტური სამყარო და რა სჭირდება შვილებს ამ სამყაროში გადასარჩენად? ჰარარი ამბობს, რომ ადამიანებმა დროთა განმავლობაში ობიექტურ, არსებულ რეალობას გამოგონილი რეალობაც დააშენეს. გამოგონილ რეალობაში ის გულისხმობს ერებს, ფინანსებს, კორპორაციებს. ადამიანს უწევს ორშრიან, სწრაფცვალებად რეალობაში ცხოვრება.

ამიტომ დღის წესრიგში დგება კითხვა: რა აქვთ აუცილებელი სასწავლი ჩვენს შვილებს პროგრამირების გარდა? რომელ უნარებს უნდა ფლობდნენ კარგად? ჰარარის თქმით, ჩვენ გაურკვეველ სამყაროში ვცხოვრობთ. ის იმდენად ბუნდოვანია, რომ გაუგებარია რისთვის უნდა ვიყოთ მზად, რაც მთავარია, როგორ მოვამზადოთ ამისათვის ჩვენი შვილები? ბოლოს და ბოლოს, რა უნდა ვასწავლოთ მათ? ჰარარის აქვს პასუხი ამ კითხვაზე, ალბათ ყველასათვაის არცთუ მისაღები. ის არ ამბობს, რომ ყოველდღიურ ცხოვრებაში მათემატიკისა ან ჩინური ენის სრულყოფილი ცოდნის გარეშე ვერ ვიარსებებთ. ის სხვა რეცეპტებს გვთავაზობს.

რა არის აუცილებელი  

აუცილებელია ისწავლო სწავლა – ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც შეგვიძლია ვასწავლოთ შვილებს სწავლის სწავლაა. მრავალტირაჟიანი, უამრავ ენაზე ნათარგმნი წიგნია „21 გაკვეთილი XXI საუკუნისთვის“ ავტორი წერს, რომ ოდითგანვე ცხოვრება ორ ნაწილად იყოფოდა: სწავლის პერიოდი და მუშაობის პერიოდი. პირველ ნაწილში ჩვენ ვაგროვებდით ცოდნასა და განვავითარებდით უნარებს, მეორეში – ვიყენებდით მათ.

დღეს ამ მიდგომამ დრო მოჭამა. „ჩვენ წარმოდგენაც არ გვაქვს, რა უნდა ვისწავლოთ 20 წლის მერე. ერთადერთი, რაც ზუსტად ვიცით ისაა, რომ რაღაც ახლის შესწავლა მოგვიწევს,“ – დარწმუნებულია ჰარარი. ამიტომ საუკეთესო გამოსავლად მიაჩნია ბავშვების შემზადება ცოდნისა და უნარების მუდმივი განახლებისთვის.

აუცილებელია შეაკავო დარტყმა – კიდევ ერთი საჭირო უნარი – საკუთარი მარცხის ატანის უნარი. „თანამედროვე საგანმანათლებლო სისტემა წარმატებას უდიდეს ყურადღებას უთმობს, მაგრამ საერთოდ არ ასწავლის დარტყმის ატანას. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან, როგორც ვთქვი, ეკონომიკაში მომხდარი ცვლილებების გათვალისწინებით, ბევრს ხელახლა სწავლა მოუწევს. ისინი იძულებულნი იქნებიან დაეთანხმონ, რომ ის რაც მათ 20 წლის წინ იცოდნენ, აღარაა ღირებული. ასე რომ, მათ მოუწევთ წარუმატებლობის წინაშე დადგომა და არდანებება, არამედ მუშაობის გაგრძელება“.

აუცილებელია სტრესთან ბრძოლა – ტექნოლოგიებისა და ხელოვნური ინტელექტის განვითარება კაცობრიობას ტოტალური მეთვალყურეობის საფრთხის ქვეშ აყენებს. ჰარარის სჯერა, რომ ღირს შვილების მომზადება იმისთვის, რომ იცოდნენ – ბევრი სირთულე შეხვდებათ, ამიტომ უნდა ისწავლონ სტრესთან გამკლავება.

„სტრესის დონე უკვე ისედაც ძალიან მაღალია და კიდევ უფრო გაიზრდება მუდმივი ცვლილებებისა და ტოტალური მეთვალყურეობის გამო. ყველაფერი, რასაც აკეთებ, სისტემაში „შედის“. და თქვენ იგრძნობთ შფოთვას, რომ ისინი გმეთვალყურეობენ, მთელ თქვენს ცხოვრებას ერთ დიდ გასაუბრებად აქცევენ“, – გვაფრთხილებს მწერალი.

„2050 წლისთვის „უსარგებლო“ ადამიანთა კლასი გაიზრდება არა მხოლოდ სამუშაო ადგილებისა ან ადეკვატური განათლების დანაკლისის გამო, არამედ ფსიქიკური გამძლეობის არარსებობის გამო… სავარაუდოდ, ჩვენ უფრო და უფრო მეტი ცვლილებების კასკადი გველის, იმის გათვალისწინებით, რომ ხელოვნურმა ინტელექტმა ჯერ ბოლომდე არ გაშალა ფრთები. სამუშაო ადგილები გაქრება, გაჩნდება ახალი, მაგრამ შემდეგ ეს სამუშაოც შეიცვლება და გაქრება. თუ ადრე ადამიანები ექსპლუატაციის წინააღმდეგ იბრძოდნენ, XXI საუკუნეში მათ უსარგებლობასთან გაბრძოლება მოუწევთ. და ბევრად უარესია იყო უსარგებლო, ვიდრე ექსპლუატირებული. ამ ბრძოლაში დამარცხებულები უსარგებლო კლასის რიგებში აღმოჩნდებიან. რა თქმა უნდა, ისინი არ იქნებიან უსარგებლონი ოჯახის წევრების და მეგობრების თვალში, არამედ უფრო ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის თალსაზრისით. უსარგებლო კლასი გამოეყოფა მზარდი უფსკრულით  უფრო ძლიერ ელიტას,“ – ასეთია ჰარარის პროგნოზი.

როგორ შეგიძლიათ გაუმკლავდეთ სტრესს? თავად ჰარარი უპირატესობას მედიტაციას ანიჭებს. „მაგრამ ეს არ არის უნივერსალური რჩევა, ის ჩემთვისაა გამოსადეგი. თქვენ თუ სპორტი გირჩევნიათ, ახლავე დადექით სარბენ ბილიკზე“.

აუცილებელია იყო მოქნილი – გაურკვევლობა XXI საუკუნის ახალი ჰიტია. „როგორ მოვიქცეთ, როცაც უჩვეულო სიტუაციაში აღმოვჩნდებით? როგორ მოვიქცეთ, თუ  უზარმაზარმა ინფორმაციამ დაგვტბორა და მისი გააზრებისა და ანალიზის საშუალება არ გაგვაჩნია? როგორ ვიცხოვროთ სამყაროში, სადაც გაურკვევლობა შეცდომა კი არა, არამედ მისი მახასიათებელია?“ – კითხულობს ავტორი.

იმისათვის, რომ ასეთ პირობებში წარმატებულები, კონკურენტუნარიანები ვიყოთ, ჩვენ და ბავშვებს კიდევ ორი ​​უნარი გვესაჭიროება: მოქნილი გონება და განვითარებული ემოციური ინტელექტი. „თქვენ მუდმივად მოგიწევთ საკუთარი თავის აღმოჩენა, მორგება შრომის ბაზრის საჭიროებებზე, რომლებიც სულ უფრო და უფრო ცვალებადი გახდება. ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია გონების მოქნილობისა და ემოციური ინტელექტის განვითარება“, -აღნიშნავს ჰარარი.

რაც შეეხება სკოლებს, კარგი იქნება, თუ ისინი შეცვლიან ტექნიკური უნარ-ჩვევების განვითარებას და აქცენტს „ცხოვრებისეული“ უნარების განვითარებაზე გადაიტანენ. ჰარარი წერს: „მრავალი განათლების ექსპერტი პედაგოგიკაში მხარს უჭერს სკოლების გადასვლას „ოთხი C“ (Critical thinking, communication, collaboration, creativity) სწავლებაზე: კრიტიკული აზროვნება, კომუნიკაცია, თანამშრომლობა და შემოქმედება“.

რა არ არის უცილებელი  

თქვენ ნამდვილად აღარ გჭირდებათ მეხსიერების ვარჯიში – ოდესღაც, წერს ჰარარი, ინფორმაციის დამახსოვრება საჭირო იყო. 200 წლის წინ, მსოფლიოს მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი შეიძლება დაკმაყოფილებულიყო კერძო ბიბლიოთეკებში თავმოყრილი მწირი მონაცემებით. დღეს დედამიწის შორეულ ადგილებშიც კი არის სმარტფონები ინტერნეტით, ვიკიპედიის წასაკითხად კი ორი სიცოცხლეც არაკმარისი იქნება… ჩვენს გარშემო უამრავი ინფორმაციაა, რომლის გონებაში შენახვა საჭირო არ არის. ჰარარის აზრით, ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია „ინფორმაციის გაგება, მნიშვნელოვნის უმნიშვნელოსგან გარჩევა და რაც მთავარია, ინფორმაციის ფრაგმენტების გაერთიანება სამყაროს თანმიმდევრული სურათის შესაქმნელად“.

პროგრამირების სწავლა ნაკლებად აუცილებელია – ბევრს ჰგონია, რომ პროგრამირების და უცხო ენების ცოდნა ყოველთვის მოთხოვნადი იქნება. სინამდვილეში, ჰარარის სჯერა, რომ 2050 წლისთვის, როდესაც ახლახან დაბადებულები იმ დროისთვის 30 წლის ასაკს გადაცილდებიან, ასეთი უნარების საჭიროება გაქრება. ხელოვნური ინტელექტი თვითონ მოახერხებს დაპროგრამირებას და თარგმნას, ამისათვის მხოლოდ შესაფერისი აპლიკაციის გადმოწერა იკმარებს.

როგორც აღვნიშნეთ, დაფასდება ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევები, უპირველეს ყოვლისა „ცვლილებებთან ადაპტაციის, ახლის სწავლებისა და უჩვეულო სიტუაციებში სიმშვიდის შენარჩუნების უნარი“. როგორც ისტორიკოსი წერს, „2050 წლის სამყაროს მოდელთან მისაახლოებლად თქვენ არა მხოლოდ ახალი იდეებისა და პროდუქტების შეთავაზება დაგჭირდებათ, არამედ, პირველ რიგში, თქვენი საკუთარი თავის მუდმივად განახლება.

უფროსებისთვის ყველაფრის დაჯერება ცუდი რჩევაა – ჰარარი წერს, რომ ადრე უფროსების მოსმენა და მათი გამოცდილების გაზიარება შედარებით უსაფრთხო იყო,  სამყარო პროგნოზირებადი იყო: 1019 წელს ჩინეთში ყველამ არ იცოდა, რომელი დინასტია იქნებოდა მმართველი 30 წლის შემდეგ, მაგრამ ის არ იწვევდა ეჭვს, რომ 30 წლის მერე გოგონები მორჩილი ცოლები მაინც იქნებოდნენ, ბიჭები არისტოკრატული ოჯახებიდან კი მეომრები და კალიგრაფები. ახლა ასე აღარაა საქმე. უხუცესთა ცოდნა კარგავს აქტუალობას მანამდე, ვიდრე მომავალი თაობა გაიზრდება. უფროს თაობას არ სურთ უმცროსი თაობის დაზიანება, წერს ჰარარი, მაგრამ XXI საუკუნეში ის უფრო ხშირად მოძველებულ ცოდნას და გამოცდილებას გადასცემს მას.

საკუთარ თავსაც ნაკლებად უნდა უსმინო – მომდევნო თაობა არ უნდა ენდოს შინაგან ხმას. ჰარარის აზრით, მარკეტოლოგებისთვის ძალიან ადვილია ჩვენი გონებით მანიპულირება – ტექნოლოგიების დახმარებით. 2050 წლისთვის უკიდურესად პრობლემური იქნება საკუთარი დამოკიდებულების გარჩევა გარედან მოხვეული  დამოკიდებულებისაგან. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, რომ ბავშვებს ვასწავლოთ კრიტიკული აზროვნება. და რაც მალე, მით უკეთესი. „თუ გსურთ ნაწილობრივ გააკონტროლოთ თქვენი ცხოვრება და მსოფლიოს მომავალი, უნდა იყოთ უფრო სწრაფი, ვიდრე ალგორითმებია, Amazon-ზე და სახელმწიფოზე უფრო სწრაფი და მანამდე შეიმეცნოთ საკუთარი თავი, ვიდრე ისინი შეგიმეცნებენ“, – წერს ჰარარი.

მთავარია თვითმყოფადობა – ჰარარის აზრით, 30 წლის შემდეგ ორიგინალობა ახალი ნორმა იქნება, აზროვნების მოქნილობა კი უმთავრესი უნარი. ამავდროულად, ნებისმიერი გამოცდილება აღარ იქნება ღირებული და რელევანტური დაჩქარებული პროგრესის  გამო, რომელიც წარმოუდგენლად მაღალი გახდება. თქვენ სრულიად მზად უნდა იყოთ უარი თქვათ ცოდნისა და უნარების მთელ კომპლექტზე და დაუყოვნებლივ დაიწყოთ ახლის შექმნა.

მოამზადა ირმა კახურაშვილმა

წყარო:

https://forge.medium.com/yuval-noah-harari-21-lessons-21st-century-what-kids-need-to-learn-now-to-succeed-in-2050-1b72a3fb4bcf

რაც სრულიად დედამიწა ვირუსმა დაიბრიყვა, სოფელს და სუფთა ჰაერს სხვა მნიშვნელობა მიენიჭა. ქალაქებში ფაქტიურად, ჰაერს ვეღარ ვსუნთქავთ. ან სახლში ხარ გამოკეტილი და თუნდაც გარეთ გახვიდე ნიღაბი უნდა აიფარო, რაც საკუთარი ენდოგენური ნახშირორჟანგის უკან ჩასუნთქვას გაიძულებს და ასეთი გრძელვადიანი ყოფა, სულაც არ არის ორგანიზმისთვის შესაშური პერსპექტივა.

ჰოდა, იმ დღეს კვლავ სოფლად წავედი. წავედი და ახლა კიდევ ცოტა სხვანაირად დავაფასე ჩემი ეზოს კამკამა ჰაერი. ერთ-ორ დღეს დავრჩი და გადავწყვიტე სახლის ქვედა მარანი  საგულდაგულოდ  დამელაგებინა. სულ მცირე, გამეგო მაინც სად რა დევს, რადგან ადრე ამ საქმეს დედა აწესრიგებდა.

კედელთან დამაგრებულ სულ ქვედა თაროზე ძველი ფიცრის ნაჭრები ვიპოვე. ადრე ეზოს ბოლოს პატარა ფარდულივით იდგა, მერე დაშალეს და  ფიცრებიც უეჭველი იქიდან იყო შემორჩენილი. ეტყობა, დედამ ყოველ შემთხვევისთვის შეინახა, იქნებ რამეში გამოდგესო. ეს ფიცარი ერთ დროს ხე იყო. არა, ჯერ პატარა ნერგი იქნებოდა, მერე გაიზარდა, გარემოს ჟანგბადით მომარაგება დაიწო და უამრავ ჩიტუნას მისცა ბინა. არაა გამორიცხული, რომ მასზე ფოსოსმაგვარ არსებებსაც ებოდიალათ ღამღამობით. მერე მოჭრეს…ადამიამნა მაგის მეტი რა იცის… მერე ჩემს ეზოში ჯერ კიდევ პაპამ ფარდული ააგო… დრო დადგა ის ფარდული დაშალეს და აგერ ახლა მარანში თაროზე შემოლაგებული აღმოვაჩინე. ძველი ფიცრის  ცხოვრების ნაღვლიანი ციკლი. ის-ის იყო უკან უნდა დამებრუნებინა, რომ ზედ რაღაცნაირი მომწვანო კვალი შევნიშენე.

რა უნდა იყოს? მწვანედ შეღებილი ნამდვილად არ ყოფილა, თორემ, მემახსოვრებოდა. ხომ იცით, მე და მწვანე ფერს ჩვენი ურთიერთობა გვაქვს, მხოლოდ ჩვენ, რომ ვიცით, ისეთი.

მოიცა, მოიცა… დავიჯერო, ეს ფიცარი ქრომირებული სპილენძის არსენატით  As₂CrCuO₉ იყო დამუშავებული?  ნაერთი  1933 წელს ინდოელმა ქიმიკოსმა სონტი კამესამ შექმნა და 1934 წელს ინგლისში დააპატენტეს. მისი მეშვეობით ხის მასალას ჭიისგან, მღრღნელებისგან და ზოგადად გაფუჭებისგან იცავდნენ.    ნაერთი ფაქტიურად არაორგანული პესტიციდია და დღეს უკვე აღარ იყენებენ. თუმცა, ეს ფიცარიც ხომ ძველია.

დარიშხანზე ორჯერ უკვე დავწერე:

მწვანე კარები

მწვანე კაბა

ქიმია იმითაც  არის საინტერესო, რომ ერთი და იგივე თემას ვერ ამოწურავ, უზარმაზარი ინფორმაციაა.

დარიშხანი ბუნებრივად შედის ძალიან ბევრი ქვეყნის ნიადაგქვეშა წყლებში და ამ ქვეყნებს შორის საქართველოცაა. დარიშხანის ნაერთები ძალიან ტოქსიურია და თუ ასეთი წყლის ზემოქმედების ქვეშ (დალევა, სადილის მომზადება, სარწყავ წყლად გამოყენება) ადამიანი წლების განმავლობაში იქნება, შესაძლოა სიმსივნური დაავადებებიც განვითარდეს.

მწეველი ადამიანები ასევე ღებულობენ დარიშხანის თავის დოზას, რადგან თამბაქო დარიშხანს ისევე ითვისებს ნიადაგიდან, როგორც კადმიუმს. ადრეულ წლებში კი, თამბაქოს დამატებით  ტყვიის არსენატითაც  ამუშავებდნენ, რომელიც ინსექტიციდს წარმოადგენდა (დღეს უკვე აკრძალულია მისი გამოყენება).

დღეს კვლავ ქიმიურ ექსპერიმენტს გთავაზობთ, რომელიც ასევე კრიმინალისტიკურ ქიმიას ეკუთვნის. დიახ, ახლა ყველაფერი დისტანციურადაა, თუმცა მე ლაბორატორიულების ჩატარებას ჩემი სტუდენტებისთვის სწორედ ლაბორატორიიდან ვგეგმავ. უბრალოდ, თავად  გავაკეთებ ყველაფერს და თითოეულ ნაბიჯს დაწვრილებით აღვწერ. სტუდენტები კი კვლავ ზუმის პლატფორმიდან დამაკვირდებიან. ამიტომ, ახალ საინტერესო ექსპერიმენტებს ყოველთვის აქვს აზრი.

მაშ ასე, „მარშის“ ყველაზე მგრძნობიარე ტესტი დარიშხანის და სტიბიუმის თუნდაც უმცირესი რაოდენობის აღმოსაჩენად.

„მარშის ტესტი“  მაშინაც კი დადებითია, როდესაც ეს ორი ელემენტი ორგანიზმის სითხის ნიმუშში მიკროგრამ დოზით არის მოცემული.

ამ სუბსტრატების აღმოსაჩენად საიმედო ტესტის შემუშავების ძირითადი პრობლემაა ნიმუშში არსებული უმცირესი რაოდენობა. ადრე, სწორედ ეს მცირე რაოდენობა შეუძლებელს ხდიდა სტანდარტული ქიმიური ტესტების გამოყენებას, რომლებიც ეფუძნებიან ნალექის წარმოქმნას ან ფერის ცვლილებას. მარშმა თავისი ტესტი შეიმუშავა. ცნობილია, რომ  დარიშხანი და მისი ნაერთები ურთიერთქმედებენ მარილმჟავასთან არსენის გაზის წარმოქმნით. იგივე ხდება სტიბიუმის შემთხვევაში და სტიბინის გაზი წარმოიქმნება. თუმცა, ნიმუშში ეს ორი ელემენტი ძალიან მცირეა და გაზიც მცირე რაოდენობით იქნება.

მარშმა გამოიკვლია, რომ ზემოთ აღნიშნული რეაქცია შეიძლება გაძლიერდეს მეტალური თუთიის დამატებისას. თუთია მოქმედებს მარილმჟავასთან, წარმოიქმნება წყალბადი. მარშმა  თავისი შექმნილი აპარატიდან წარმოქმნილი გაზები რეაქტორიდან მიმართა ისე, რომ ანთებისას ალი ფაიფურის მოჭიქულ ფირფიტაზე დაცემულიყო. ანთებული წყალბადი ფირფიტაზე კვალს არ დატოვებდა. ანთებული არსინი და სტიბინი კი დატოვებდა დარიშხანის და სტიბიუმის მეტალურ კვალს.

ჩვენ შეგვიძლია მარშის ტესტის გამეორება და დარიშხანის და სტიბიუმის ნიმუშებს შორის განსხვავების ნახვა. ამ ორი ელემენტის ნიმუშების განსხვავებისთვის ისინი უნდა დამუშავდეს ნატრიუმის ჰიდროქლორატით (ქლორის შემცველი მათეთრებელი). დარიშხანის კვალი გაქრება, სტიბიუმის კვალი უცვლელი რჩება.

რა დაგვჭირდება:

ხელთათმანები, სათვალე, ხალათი;

გაზის მისაღები მინის კოლბა ჩახრახნილი  მილაკით;

ფაიფურის პატარა ფირფიტები;

პინცეტები (დამჭერები) ცხელი ნივთის ასაღებად;

მინის და ფაიფურის მარკერები (ფლომასტერები);

ასანთი ან სანთებელა;

დარიშხანის და სტიბიუმის ნიმუშები (სხეულის ნაწილიც შეიძლება-თმა, ფრჩხილი);

კონცენტრირებული მარილმჟავა;

მეტალური თუთია, ან მისი ფხვნილი;

სარეცხის მათეთრებელი (რამდენიმე მლ.);

რა რითი ჩავანაცვლოთ:

სტიბიუმის (III) სულფატი შედის ასანთის ღერის  თავებში. გადაფხიკეთ ასანთის თავები და ჩაყარეთ მარილმჟავაში.

დარიშხანის მარილებით დამუშავებულია თაგვის წამალი. ან, შეიძლება სოფლად ვინმეს ძველი ხის ფიცრებიც ქონდეს დარიშხანის მწვანე ნაკვალევით.

რატომ უნდა ვიფრთხილოთ:

ექსპერიმენტის მსვლელობისას იწვის წყალბადი, ამიტომ რეაქციაში მონაწილე რეაგენტები ძალიან მცირე რაოდენობით უნდა ავიღოთ. ფრთხილად იყავით ალთან და იქონიეთ ცეცხლის საქრობი ბალონი.  დარიშხანის და სტიბიუმის ნაერთები მომწამლავია. შესაბამისად, ექსპერიმენტის მსვლელობისას გამოყოფილი არსინი და სტიბინიც ტოქსიურობით ხასიათდება.  ამიტომ, ცდა ჩაატარეთ სკოლის ეზოში ან ამწოვ კარადაში.  არსინის სუნი 1ppm რაოდენობის დროსაც კი შეიგრძნობა  ნივრის დამახასიათებელი სურნელით.  სტიბინის გაზსაც უსიამოვნო სუნი გააჩნია და მცირე რაოდენობაც კი საკმარისია, რომ ადამიანი შეწუხდეს. ქლორწყალბადმჟავა ასევე სახიფათოა და მისი ორთქლის ჩასუნთქვა არ შეიძლება. მათეთრებელი სითხეც საფრთხილოა. ამიტომ, გამოიყენეთ ხალათი, სათვალე და ხელთათმანი.

წყალბადის ალზე ფაიფურის ფირფიტის გაცხელებისას, შეეცადეთ ხელით არ შეეხოთ, რადგან დაგეწვებათ. გამოიყენეთ სპეციალური დამჭერი.

სამუშაოს მსვლელობა:

ლაბორატორიული ექსპერიმენტი სამი ნაწილისგან შედგება. თავდაპირველად რეაგენტების სისუფთავე უნდა შემოწმდეს.  მეორე ეტაპზე, თავად მარშის ტესტს ჩაატარებთ, მესამე ნაწილში კი ფაიფურის ფირფიტას  სარეცხის მათეთრებლით დაამუშავებთ, რათა დააკვირდეთ მის მოქმედებას დარიშხანის და სტბიუმის კვალზე.

 ნაწილი პირველი:

აიღეთ გაზის მისაღები მინის კოლბა. ჩაასხით 10მლ მარილმჟავას კონც. ხსნარი, დაამატეთ 3გ თუთიის მარცვალი (ან ფხვნილი) და დაახურეთ საცობი. თუთიასა და მარილმჟავას შორის წარიმართება რეაქცია, რომლის შედეგად წარმოიქმნება თუთიის ქლორიდი და წყალბადი, რომელიც ბოთლის საცობში ჩამაგრებული მინის მილიდან  გარეთ გამოიყოფა. სწორედ ამ მილთან ძალიან ფრთხილად მიიტანეთ ანთებული კვარი ან ასანთი.  წყალბადი ცისფერი ალით იწვის. ამ ალთან ფრთხილად მიიტანეთ ფაიფურის ფირფიტა, გაახურეთ და დააკვირდით, რაიმე ნივთიერება ხომ არ გამოვლინდება. თუ თქვენი თუთია ან მჟავა დარიშხანით ან სტბიუმით არს დაბინძურებული ეს კვალის სახით გამოჩნდება ფაიფურის ფირფიტაზე. ცდისთვის კი მხოლოდ სუფთა რეაქტივებია აუცილებელი.

ნაწილი მეორე:

მოამზადეთ ნიმუში ანალიზისთვის. 2-3გ სრულიად საკმარისია. მოათავსეთ ის გაზის მისაღებ  კოლბაში, დაამატეთ 10მლ მარილმჟავა. ბოთლი შეანჯღიეთ. შემდეგ დაამატეთ 3გ თუთიის გრანულები და გაიმეორეთ პირველ ნაწილში აღწერილი მოქმედება.

ნაწილი მესამე:

ფაიფურის ფირფიტას (ექსპერიმენტის წინა ნაწილიდან) დააწვეთეთ ქლორის შემცველი მათეთრებელი. დააკვირდით შედეგებს და იმსჯელეთ.

ცდის ვიდეო ვერსია ამ მისამართიდან შეგიძლიათ ნახოთ.

სოფლის მარანში ნაპოვნ ფიცარს მწვანე კიდეს ჩამოვატეხავ  და თბილისში წავიღებ. „მარშის ტესტი“ უნდა გავაკეთო!

ვაჟა- ფშაველა და მისი ძმები, ძია ესტატე, ელიზბარი ვაჟა-ფშაველას „საშობაო მოთხრობიდან“, ტოლკინი, დელა და ჯონი, ასტრიდ ლინდგრენი, ანე ფრანკი, მადიკენი და ლისაბეტი, უგო, ჰარი პოტერი, ავრორას მამა, ვირჯინიას დედა – ნამდვილი თუ გამოგონილი პერსონაჟები  სხვადასხვა დროსა და სივრცეში შობას ზეიმობენ, ერთმანეთს ულოცავენ და საჩუქრებს ჩუქნიან.

ლიტერატურას, სხვა ბევრ სიკეთესთან ერთად, აქვს  ერთი ჯადოსნური უნარი – მოვლენებს გვაყვარებს.

შობა ჩემს მახსოვრობაში დედას ნაამბობს უკავშირდება. ინგლისური ლიტერატურის მასწავლებელი გატაცებით მიყვებოდა ო’ჰენრის „მოგვთა ძღვენს“, როგორ გაიმეტა ერთმანეთზე უზომოდ შეყვარებულმა ცოლ-ქმარმა ყველაზე ძვირფასი ნივთები შობის საჩუქრების საყიდლად. ამბავი ნამდვილად შთამბეჭდავი იყო. მე კი ახლა ვხვდები, რისკენ მიბიძგებდა დედა – ჩემს გულში სიყვარულს, უანგარობას, ადამიანის პატივისცემას აღვივებდა. თავადაც დელასავით გამეტებული გული აქვს – ყოველთვის შესწევდა ძალა გაჭირვებულ ადამიანებს დახმარებოდა.

ახლა ჩემთვის შობა იმედი, რწმენა, საყვარელი ადამიანისთვის ცხრა მთის გადალახვაა. საშობაოდ საჩუქრების ჩუქება, შობის დღესასწაულის საზეიმო აღნიშვნა ჩემს ბავშვობას ნამდვილად არ უკავშირდება. მამა სიცოცხლის ბოლო დღეებამდე ათეისტი იყო, დედა არასდროს ყოფილა ეკლესიური.

ლიტერატურამ ფიქრისა და დაკვირვების კარი გამიღო. პირველად სკანდინავიელ საბავშვო მწერლებთან აღმოვაჩინე, როგორი დიდი მოწიწებით აღნიშნავდნენ შობას. ამ ჭრილში წაკითხულმა ტექსტებმა თავი მოიყარა და სათქმელიც დაგროვდა.

ვკითხულობ  ვაჟა-ფშაველას მოთხრობებში საშობაო რიტუალის შესახებ  და მწერლის მამა მახსენდება. პავლე რაზიკაშვილი მღვდელი იყო. ვაჟა-ფშაველას ბავშვობაც სავსე იქნებოდა საღმრთო სადღესასწაულო ამბებით. სხვაგვარად ვერ აისახებოდა „სათაგურსა“ თუ „საშობაო მოთხრობაში“ სოფლის ცხოვრება შობის დღეს. ადამიანები ერთმანეთთან სტუმრობისთვის არ ერიდებიან დათოვლილ მთებს, მოყინულ გზებს, ერთად ყოფნით ხარობენ, სადღესასწაულო სადილებს ამზადებენ, დრო მარტივად ქრება, მკითხველი მე-19 საუკუნეში ინაცვლებ და  მოზარდ ელიზბართან ერთად დასდევ საშობაო კვერს, ლუდის ქვაბში ჩაგდებულ ცხელ ქვას თვალს აყოლებ, ძია ესტატეს ხურჯინიდან ამოღებულ საჩუქრებს პაწია სონასა და კოლასთან ერთად მოუთმენლად ელი. რაც მთავარია, ხვდები, რომ სადღესასწაულო განწყობა შენს გულშიც შემოდის, შენს გულსაც ათბობს და ანათებს.

რას ვყვებით მასწავლებლები შობის შესახებ? რას ვკითხულობთ? რას ვუამბობთ ჩვენს შვილებს? დაფიქრებულხართ, რას ჩუქნიან პერსონაჟები ერთმანეთს შობის დღესასწაულზე?

ესტატეს ხურჯინი

ქალაქიდან დაბრუნებულ ესტატეს შვილიშვილები, მეუღლე, რძალი დიდი სიხარულით ეგებებიან.  ბავშვებს პაპის მოტანილი საჩუქრებისთვის სული ელევათ. ესტატე არ ჩქარობს, ჯერ გაყინულ ხელებს ითბობს ღუმელთან, თან ქალაქის ამბებს ჰყვება, ჯიბიდან კანფეტებს იღებს და ბავშვების ყურადღება ცოტა ხნით სხვა საგანზე გადააქვს, მერე  ცხენს ქერს აჭმევს. ასე დინჯად მიჰყავს მწერალს პერსონაჟი ხურჯინამდე. ესტატემ ხურჯინის „ჯერ ერთი თვალის სახლართები გახსნა“ და ამოალაგა: ორი წყვილი „გელქანური“ თევზი, ძროხის ხორცი, ბრინჯი, ჩაი და შაქარი, მწვანილი „ოხრახოში და წიწმატი თავის რამე-რუმეებით“, ხმელი ხილი, ილი, მიხაკი და დარიჩინი, საკაბე და ფეხსაცმელი სონასთვის, კოლას წაღები, სოფიოს საკაბე, ეფემიასთვის ფლოსტები და „სულ ბოლოს ძია ესტატემ დიდი ამბით ამოიღო სათაგური“. 

ესტატეს  ოჯახის  წევრებზე ზრუნვა გულგრილს ვერავის დატოვებს. პარალელურად ასი წლის წინადელ ყოფაზე გეფიქრება, როგორ ცხოვრობდნენ, როგორ იჭერდნენ საშობაოდ თადარიგს, რას მიირთმევდნენ, რა უხაროდათ. მაკვირვებს იმის აღმოჩენა, რომ ერთი საუკუნის სიშორის მიუხედავად ძია ესტატეს საჩუქრები დღესაც თანამედროვედ გამოიყურება.

პაპის თვალების სინათლე

ვაჟა-ფშაველას „საშობაო მოთხრობის“ მთავარი მთხრობელი მოზარდი ელიზბარია, რომელიც პირველ პირში გვიამბობს შობის დღესასწაულისთვის გამართულ სამზადისზე. მკითხველი მწერლის ბიოგრაფიასა და მოთხრობაში ასახულ ამბებს შორის უნებურად კავშირს აბამს. ელიზბარის პროტოტიპად მწერალი გგონია.

პირველივე წინადადებიდან ვიგებთ, რომ ქრისტეშობის ოცდაოთხია. სოფლის მამაკაცები სანადიროდ მიდიან. ხელმოცარულ მოზარდებს შვლის ხორცს ჩუქნიან. ბიჭებს უხარიათ, რომ საშობაო სუფრას ნადირის ხორცს შემატებენ.  შინ დაბრუნებული ელიზბარი ხედავს ბანზე შემომდგარ ხევისბერ პაპა გიჟ-ბერიძეს, რომელსაც თავის სალოცავში მისვლას თოვლ-ზვავი ვერ დაუშლიდა. „ბერიძემ ლომივით თვალები ჩამომანათა, – იმის თვალების სინათლე არასდროს მავიწყდება“– ამბობს ელიზბარი. ოჯახს მალე ნათლიმამა არჯალა მოადგება კარს, „ცხენზე ხურჯინი ეკიდა, ხურჯინის თვალიდამ ერთს საკლავს ამოეყო თავი“.

საშობაო საჩუქრად პაპის თვალების სინათლეს ელიზბარისთვის ნივთიერ საჩუქარზე დიდი ძალა შეუძენია. ბავშვის სულიერ განვითარებაში დიდ როლს თამაშობენ უფროსი ადამიანები, ოჯახის ახლობლები, მეზობლები, მეგობრის მშობლები. ვაჟა-ფშაველას „საშობაო მოთხრობა“ იმაზე გვაფიქრებს, რას და როგორ მოყვებიან ჩვენზე ბავშვები.

 რაზიკაშვილების მიმოწერა

„ძმაო თედო!

          მოგილოცავ მომავალ დღესასწაულებს შობა-ახალწელს და ვისურვებ თქვენთვის ყოველივე კეთილს: იყვნეთ ჯანით საღადა, არავინ გაჰხდეთ ავადა, მადა გქონდესთ კარგადა და ღმერთმა ნუ გაგხადოსთ სხვისა ბარგადა.

შენი ძმა ვაჟა“

„რაზიკაშვილების მიმოწერა“ ლიტერატურის მუზეუმმა 2015 წელს ცალკე წიგნად გამოსცა.

ძმების, ბიძების, ძმისშვილების წერილები წარმოდგენას გვიქმნის რაზიკაშვილების ოჯახზე. ფშავში დაბადებული და პავლე მღვდლის ოჯახში აღზრდილი ბიჭების წერილები ფიქრების ამშლელია. განა რამდენ ოჯახს იცნობთ რაზიკაშვილების მსგავსად, ასი წლის წინ, წერილებით რომ ურთიერთობდნენ?

ერთმანეთს შესჩივიან გასაჭირს, უზიარებენ სიხარულს, ატყობინებენ მშობლების გარდაცვალებას, ამხნევებენ, ეფერებიან და დეკემბრის თვით დათარიღებულ წერილებში შობას ულოცავენ:

„თუ სიცოცხლეა, ღვთით, თქვენც კიდე მალე გნახავთ: საშობაოდ მანდ გიახლებით“. – სწერს ვაჟა თედოს.

„საშობაოდ შინ წავალ, ჩემი მისვლა საჭიროა; თუ როგორმე მაახერხებ მოსვლას, კარგს იზამ“. – ატყობინებს თედო რაზიკაშვილი სანდროს.

ან ეს ამონარიდი:

„საშობაოდ უეჭველად გელი, როცა მოიცალო, შობის უკან ამოდი. თუ ლუკა ჩამოვიდა, რასაკვირველია, სჯობია, რომ ორივენი ამოხვიდეთ“.

კახეთიდან დის ამბების გაგება სწყურიათ, ქართლიდან თედოს მზრუნველი თვალი და ხელი სწვდებათ, ქალაქში სანდროს ნიშნობა აღელვებთ, ფშავში მყოფი ვაჟა ძმებს თავისთან ეპატიჟება. წერილები მიმოდიან და  მიმოაქვთ  რაზიკაშვილების სიყვარულით სავსე მიმართვები, მილოცვები, სურვილები, სითბოთი სავსე მოკითხვები.

საშობაოდ ვაჟა თაფლს ელოდება ძმისგან, მაგრამ თაფლზე არანაკლებ ტკბილია თედოს სანდროსადმი მიწერილ წერილში ამოკითხული სიტყვები: „არა ძმაო, საშობაოთ მე კი დავწერე და საჩუქრები მოგიმზადე, მაგრამ თქვენმა მასწავლებელმა გამომასწრო“.

ასტრიდ ლინდგრენის შობა

იყო დრო, როცა ასტრიდი დიასახლისობასა და ორი შვილის აღზრდას საიდუმლო სამსახურს უთავსებდა, კერძოდ, მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში გაგზავნილ წერილებს კითხულობდა. ასე იგებდა შვედეთის მთავრობა იმაზე მეტს, ვიდრე ზედაპირზე ჩანდა. ასე გაჩნდა ასტრიდის „ომის დღიურები“, რომელიც შვედურიდან ლიკა ჩაფიძემ თარგმნა და გამომცემლობა „ინტელექტმა“ გამოსცა.

დღიურში შობის დღის მოვლენების პოვნა მარტივია. ასტრიდი 1941 წლის შობის მეორე დღეს ასე აღწერს:

„აქ, შვედეთში, ყველაზე მძაფრი წინასაშობაო შეგრძნება ისევ ის გულწრფელი შინაგანი მადლიერებაა, რომელსაც თითოეული ჩვენგანი განიცდის, რადგან შეუძლებელია არ აფასებდე იმას, რომ ამ ქვეყანაში ჩვენ ჯერ კიდევ ვახერხებთ შობის აღნიშვნას“.

1944 წელს ასტრიდი შობას კვლავ ოჯახთან ერთად ხვდება. საჩუქრების ჩამონათვალი ვრცელია:

„ ლასემ კაპიუშონიანი ქურთუკი, სათხილამურო შარვალი, ჟაკეტი, თეთრი შალის კაშნე, ორი წყვილი თბილი შიდა შარვალი (რასაც თითქმის ყოველ წელს ვჩუქნით), მანჟეტის სამაგრები, საშინაო შარვალი, საათის სამაჯური, „მსოფლიო თავგადასავლები“, „სანამ ცოცხლები ვართ“ და მარციპანის გოჭი მიიღო. ეს საჩუქრები მე ვუყიდე… ლაგერბლადებმა ღია ბარათი გამოუგზავნეს, ჩემმა მშობლებმა კი – ცოტაოდენი ფული, კარინმა პლისეებიანი, ნაცრისფერი ქვედაკაბა, მუქი ლურჯი ჟაკეტი, წინდები, „შავი ძმები და გადარჩენილთა კუნძული“, „შვედეთის მცენარეები“, „გუსტავ ვასას თავგადასავალი დალარნაში“, „უფლისწული ზღაპრიდან“ და „პრინცესა ზღაპრიდან“, „სასაცილო ოჯახი“, ფაზლი, მარციპანის გოჭი მიიღო. გარდა ამისა, მატემ „მერი პოპინსი აღებს კარს“ აჩუქა, ინგეგერდმა – ფურცლები წერილებისთვის. ლინეამ ფაზლი გამოუგზავნა, ჩემმა მშობლებმა კი – ცოტაოდენი ფული. მე სტურემ ლამაზი მაღვიძარა საათი მაჩუქა, რომელიც შობამდე რამდენიმე დღით ადრე მომიტანეს. კარინი უსაზღვროდ ბედნიერი იყო იმით, რომ ტანის გასახეხი ჯაგრისი მაჩუქა“.

ასტრიდის საჩუქრებისადმი პრაქტიკული დამოკიდებულება ჩემთვის მისაბაძი გახდა. მისი გავლენით ჩემს შვილებისთვის საჩუქრებს დიდი დაკვირვებით ვარჩევ – საჭირო ტანისამოსს, წვრილმან ნივთებსა და წიგნებს.

მადიკენი და ლისაბეტი

შობა ასტრიდის საბავშვო წიგნებში სწორედ ისეთივე დიდი სიხარულით აღინიშნება, როგორც რეალურ ცხოვრებაში განიცდიდა და ხარობდა.

რომანში „მადიკენი და იუნიბაკენელი კუდრაჭა“ გოგონების საშობაო საჩუქრად პატარა დაიკო, კაისა, მოევლინებათ.

„- რამე ნანატრი საჩუქარი თუ მიიღე? – ჰკითხა ლისაბეტმა, როცა ყველაფერი დარიგდა.

მადიკენი დაფიქრდა. წიგნები, ახალი სათხილამურო ფეხსაცმელი, ქაღალდის თოჯინები, ბანქო, საწერი ქაღალდი, ქვედატანი, მარციპანიანი ტორტი“. – მადიკენი მიხვდა, რომ ნანატრი საშობაო საჩუქარი არაფერი მიუღია, მაგრამ მალევე შობას დაბადებული პატარა დაიკო გაახსენდა.

კაისას ყოველი მოქმედება გოგონებისთვის დიდ სიხარულად იქცა.

შვედი მწერალი ამ პატარა ეპიზოდით ბავშვებს ერთმანეთით გახარებას ასწავლის. მეც ვიცნობ ერთ პატარა ბიჭს, რომელიც საშობაო საჩუქრად პატარა ძამიკოს ნატრობს.

უგო

ნილს სიმეონის ფსევდონიმის მიღმა ქართველი მწერალი – გიორგი მასხარაშვილი იმალება. მისი სადებიუტო რომანი „14 კრისტალის თეორია“ საინტერესოდ აგებული სიუჟეტით, ფანტასტიკური ელემენტებითა და ბევრი თავგადასავლით გამოირჩევა. მოქმედება ფინეთში ვითარდება.

9 წლის უგო ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟია. მეცნიერების ოჯახში დაბადებულმა ბიჭუნამ თავადაც კარგად იცის ფიზიკა, იგონებს რთულ კონსტრუქციებს და სამყაროს კეთილი ენერგიით მომარაგებაზე ოცნებობს.

წიგნი შობის დღესასწაულის აღნიშვნით სრულდება. ურსუსბერგენის სასახლე სოფელ კაილეენოს ბავშვებისთვის საშობაოდ გაუჩახჩახებიათ. მამა უგოს ეზოში იხმობს და ჩუქნის საჩუქარს, რომელიც ბაბუა თორის ლაბორატორიის გასაღები აღმოჩნდება.

ამ ერთი დეტალით – ლაბორატორიის გასაღებით – საყმაწვილო რომანი სამოგზაუროდ გიბიძგებთ.

ხელით გამოჩორკნილი ფლეიტა

რა ხდება მაშინ, როცა საშობაო საჩუქრებს არავისგან ელი? ლიტერატურა ობოლ ბავშვებს იცნობს. ჯოან როულინგის ჰარი პოტერი ჩარლზ დიკენსის ოლივერ ტვისტს მახსენებს. ფენტეზის ჟანრის სიუჟეტი ძირითადად ჯადოქრების სკოლაში, ჰოგვორტსში, ვითარდება.

შობის არდადეგები კარს მომდგარა. ყველა ოჯახში ბრუნდება. 11 წლის ობოლ ჰარის კი დეიდა პეტუნიასთან დაბრუნებას სკოლაში დარჩენა ურჩევნია. ბიჭი, რომელიც დეიდაშვილის გამონაცვალ ტანისამოსში იზრდებოდა, პირველ ნამდვილ, მისთვის გულით შერჩეულ საშობაო საჩუქრებს სწორედ ჰოგვორტსში მიიღებს.

რონის დედა, მისიზ უისლი, ტრადიციულად თავის ბიჭებს სვიტერებს უქსოვს. თუ რონისთვის ნაქსოვი სვიტერი მომაბეზრებელ რუტინად ქცეულა, ჰარის ზურმუხტისფერი, სქელი შალის ჯემპრი  უზომოდ გაახარებს.

გოლიათი ჰაგრიდი თავისი ხელით გამოჩორკნილ ფლეიტას გამოუგზავნის, ჰერმიონი – შოკოლადის ბაყაყებს.

ბოლო შეკვრაში კი ჰაერზე მსუბუქი, გამჭვირვალე, მამის ნაქონი უჩინმაჩინის მოსასხამი აღმოჩნდება.

როდესაც ჰარი პოტერის შესახებ უარყოფითი მოსაზრება გაჟღერდება ხოლმე, სულ შობის დღესასწაული და ჰარის ნათლია სირიუს ბლექი მახსენდება. ჯადოქრებზე აგებული ფაბულა  ტრადიციული, რელიგიური დღესასწაულებისადმი ასეთი დიდი მოწიწებით გამოირჩევა. გოლიათი ჰაგრიდის ხელით გამოჩორკნილი ფლეიტა და რონ უისლის დედის მზრუნველობით მოქსოვილი სვიტერი – ამაზე ძვირფასი საჩუქარი რა უნდა იყოს?!

ჰარის საშობაო საჩუქრებზე ყურადღების გამახვილება ბავშვებს თანაგრძნობას გაუღვივებს,  მოულბობს გულებს, უფროსებს ფიქრს დაგვაწყებინებს – შვილების გარდა კიდევ ვის სჭირდება ჩვენი ყურადღება?

ანე ფრანკის პირველი საშობაო საჩუქარი

1943 წლის 27 დეკემბერს ანეს თავის დღიურში ჩაუწერია:

„ძვირფასო კიტი!

ცხოვრებაში პირველად მივიღე საშობაო საჩუქარი. ჩვენმა მეგობარმა ქალებმა, კლეიმანმა და კუგლერმა, საუცხოო სიურპრიზი მოგვიმზადეს. მიპმა ღვეზელი გამოაცხო და დააწერა „მშვიდობა 1944“. ბეპმა ომამდელი, ხარისხიანი ნამცხვარი გვაჩუქა. მე, პეტერსა და მარგოს თითო ბოთლი იოგურტი მოგვცეს, სხვებს კი – თითო ბოთლი ლუდი. ყველაფერი ლამაზად იყო შეფუთული.

შობამ შეუმჩნევლად გაირბინა.

შენი ანე“

ანე ფრანკის დღიურის კითხვისას ტკივილი მეუფლება, უსუსური ვხდები და ვფიქრობ პარალელურ რეალობაზე – თუ ასტრიდი შვედეთის სიმშვიდისთვის მადლიერებას გამოთქვამს, ანე თავშესაფარში იმალება და შეუმჩნევლად გარბენილ შობაზე წერს.

ვფიქრობ, ამგვარი პარალელები ბავშვებს საკუთარი ცხოვრების დაფასებას ასწავლის. მიუხედავად ანეს აუტანელი ყოფისა, ის სწორედ წერით, საკუთარი ცხოვრების აღწერით მარადიული მოაზროვნის ხატად შემორჩა კაცობრიობის მეხსიერებას. მისი საშობაო საჩუქრების ჩამონათვალიც ციცინათელებივით ციმციმებენ და იმედს ასხივებენ, რადგან არაფერი ისე არ უხდება ადამიანს, როგორც  სხვაზე ზრუნვა.

ავრორა Z კორპუსიდან

ინგლისიდან ნორვეგიაში გადავინაცვლოთ. ანე-კატარინე ვესტლის „ავრორა Z კორპუსიდან“ შობის დღესასწაულის  აღნიშვნით სრულდება. ავრორას მამა გულისხმიერებით გამოირჩევა და ამაზე მისი საშობაო საჩუქრებიც მეტყველებს. ნუსე, ბრიტ-კარენი და კნუტი – ავრორას ახლად შეძენილი მეგობრები არიან. მამა   შვილის მეგობრებისთვის წიგნებს ყიდულობს.

თქვენ გიფიქრიათ შვილის მეგობრების საჩუქრებზე? შეიძლება, ავრორას მამის საქციელმა შთამაგონა ჩემი გოგონას მეგობრისთვის ინგლისურის ენის სახელმძღვანელოს ყიდვა.

კამუფლაჟური შარვლები და ზურგჩანთები

ამჯერად ვირჯინიას დედა უნდა გაგაცნოთ მ. ჯ. ლეონარდის „ხოჭოების დედოფლიდან“. ამ წიგნის დასასრულშიც შობაა. დარკუსი ბიძასთან ერთად ვირჯინიას ესტუმრება.

ვირჯინიას დედას ოთხი შვილი ჰყავს, თუმცა შვილის მეგობრებისთვის საჩუქრების შეძენა არ ავიწყდება. სამივეს კამუფლაჟურ შარვლებსა და ზუგრჩანთებს აჩუქებს.

ვირჯინია ჩანთას ხსნის და იქიდან გადმოცვივდება: „კომპასი, მრავალპირა დასაკეცი დანა, პაწია აფთიაქი, წყალგაუმტარ კოლოფში ჩალაგებული ასანთი, კოღოებისგან დამცავი ბადე, თოკის ხვეულა და წყლის გამფილტრავი აბები“. გოგონას დედა, ბარბარა უოლასი, თვლის, რომ თუ ბავშვებს ამაზონში წასვლა აქვთ გადაწყვეტილი, ჩანთა, ზემოთ ჩამოთვლილი აღჭურვილობით, აუცილებლად დასჭირდებათ.

ვირჯინიას დედის საქციელი ზურგს გვიმაგრებს, რომ ჩვენი შვილების ყველაზე თამამ ოცნებებს მხარი ავუბათ.

ტოლკინის წერილები

ინგლისელი მწერალი, ფენტეზის ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავი, ჯ.რ.რ. ტოლკინი ოცი წლის მანძილზე შვილებს წერილებს საშობაო პაპის სახელით სწერდა. წერილები პატარა მოთხრობებსა და ზღაპრებს ჰგავს – თავისი სიუჟეტური განვითარებით, უჩვეულო ამბებითა და პერსონაჟებით. „შობის პაპის წერილები“ გამომცემლობა „პალიტრა L-მა“  გამოსცა. თითოეული წერილი გაფორმებულია ორნამენტებით და თან ერთვის მწერლის მიერ შესრულებული ილუსტრაციები.

„კლდის სახლი, სამყაროს მწვერვალი, ჩრდილოეთ პოლუსი“ – ადრესანტის მისამართი ძირითადად ამგვარად არის აღნიშნული.

ზოგიერთ წერილში საჩუქრებსაც ახსენებს. აი, ისინიც: „ლოტს ბოქსის“ საშობაო აგურები, სათამაშო მატარებლები, ავტოკალამი, ოქსფორდის ზღაპრების მეორე ტომი, ასტრონომიის პატარა წიგნი, ნაღდი ფული სასურველი წიგნისთვის. 1939-1941 წლებში გამოგზავნილ წერილებში მეორე მსოფლიო ომის საშინელებებსაც ეხება და ანე ფრანკისა და ასტრიდ ლინდგრენის დღიურების ამბებს ეხმიანება.

„საჩუქარი ბევრი არ არის, მაგრამ მათთან ერთად გიგზავნი ჩემს დიდ სიყვარულს“. – ტოლკინი ერთ-ერთი წერილის ბოლოს სწერს შვილს, პრისცილას.

ეს სიტყვები ჩვენი ვეებერთელა სტატიის დასასრულსაც მოუხდება, მოგზაურობა დროსა და სივრცეში, ადამიანების გულების გავლით, სწორედ ამგვარად უნდა დასრულდეს – მთავარია, ფიქრი საყვარელ ადამიანებზე, დიდი სიყვარული და შობის საჩუქარიც სხვაგვარად ელვარებს, მაშინაც კი, როცა ის მხოლოდ გულთბილი მოკითხვა ან ერთი ბოთლი იოგურტია.

ერთ დღესაც ეს ყველაფერი დამთავრდება, ხანგრძლივი იზოლაციის შემდეგ ბავშვები სკოლებში დაბრუნდებიან ახალი გამოცდილებით, მნიშვნელოვანი ცოდნითა და დანაკლისით, გაზრდილები, დამფრთხალები და ალბათ ცოტა გაუცხოებულებიც, დაქვეითებული სოციალური უნარებითა და სურვილით, აინაზღაურონ ის, რაც დაკარგეს. თუკი უკან დაბრუნებულებს ისეთივე განათლების სისტემა დახვდებათ, როგორიც პანდემიამდე იყო, კიდევ უფრო რთული იქნება მოზარდების დაინტერესება არსებული პროგრამებით, სრულფასოვანი ჩართვა სასწავლო პროცესში და დარწმუნება, რომ ჩვენ მათი უკეთესი მომავლისთვის, კარგი განათლებისთვის ყველაფერს ვაკეთებთ, ძალისხმევას არ ვიშურებთ.

ამბობენ, როცა ეს ყველაფერი დამთავრდება, აღარაფერი იქნება ისე, როგორც მანამდე იყო – ეს მოლოდინი ალბათ გადაჭარბებულია. თუმცა უკვე, ცხადია, პანდემიის გამოცდილება დიდხანს იქნება ჩვენთან. თუკი შეიძლება შიშში გატარებული თვეებისა და ათასობით გარდაცვლილი ადამიანის შემდეგ რაიმე ჩაითვალოს პანდემიის სიკეთედ, შეიძლება იყო ის, რომ კარგად გამოჩნდა ცოდნის ფასი, პროფესიონალიზმის მნიშვნელობა და მეცნიერების საჭიროება. ცხადი გახდა ისიც, როგორ ინგრევა მყიფე სისტემა, ნადგურდება ავტორიტეტები და საზოგადოებებში იქმნება კრიზისი, როცა პრობლემის მოგვარების ნაცვლად მათ დამალვას ცდილობენ, სხვების გამოცდილებებს არ იზიარებენ და დიალოგის ნაცვლად სარკეში თავიანთ თავთან საუბარს არჩევენ. პანდემიამ, ერთი მხრივ, გლობალიზაციის გზაზე დამდგარი სამყარო ჩაკეტა, მეორე მხრივ კი, ყველა ერთი საერთო მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაში ჩაგვაბა – ახლა მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში მცხოვრებთან გაცილებით მეტი რამ გვაერთიანებს, ვიდრე მანამდე: შეცვლილი ცხოვრების წესი, დაკარგული სამსახურები და ადამიანები, იზოლაცია, დისტანციური სწავლება, შიში და მომავლის იმედი – მეტ-ნაკლებად ყველა ამ მოლოდინით ვცხოვრობდით მთელი წლის განმავლობაში.

ფილოსოფიური დროა. კარგი შესაძლებლობა არსებულ სისტემებსა და მათი უკეთესი მოდელებით ჩანაცვლების გზებზე ფიქრისთვის. საზოგადოებებზე, მმართველებზე, სახელმწიფო მოწყობის ფორმებზე მსჯელობისა და პრიორიტეტების გადაწყობისთვის, სისუსტეების აღმოსაჩენად და გაძლიერების გზების მოსაძებნად. ან უფრო მარტივად, დრო გაჩერებისა და დაფიქრებისთვის – ოჯახის წევრებზე, მეგობრებზე, მანამდე უხილავ და უცნობ ადამიანებზე დასაკვირვებლად და იმის დასანახად, რასაც აქამდე ვერ ან არ ვხედავდით. ჩვენი შიშების, იმედების, მოლოდინისა და შესაძლებლობების უკეთ შესასწავლად და გამოსაყენებლად.

შორენა წერდა როგორ დავინახეთ მშობლებმა უკეთ ჩვენი შვილები და მათი საჭიროებები პანდემიის დროს. მეც ხშირად ამავეს ვგრძნობ. მეტიც, გაზაფხულზე, როცა პირველად მომიწია მეყურებინა იმისთვის, როგორი იყო ჩემი შვილის გაკვეთილები, სემესტრი სკოლის შეცვლით დავამთავრეთ. ცვლილება გამართლებული აღმოჩნდა. ახლა ის მეტად ერთვება გაკვეთილში, მეტად ინტერესდება და უკეთ იგებს მას. მეც უკვე ვიცი, რომ მარტო ბავშვის დატოვება ამ ასაკში მის „საქმეებთან” სასურველი კია, მაგრამ არ გამოდის და ვცდილობ, მეტად გავამხნევო, დავეხმარო, მხარი დავუჭირო, მოვუსმინო და ველაპარაკო იმაზე, რა მოსწონს და რა არა, რას იგებს და რას ვერა. ამ პროცესს სიამოვნებასთან ერთად დიდი სევდაც ახლავს თან. რაც უფრო უახლოვდები, უფრო ცხადია, როგორი აცდენაა ჩვენს სასწავლო პროგრამებსა და თანამედროვე ბავშვების ინტერესებს შორის, როგორი მწირია ბავშვებისთვის განკუთვნილი რესურსი, როგორ ვერ ვაძლევთ მათ იმ უნარებს, რაც ახლა, თუნდაც დისტანციური სწავლის პროცესში სჭირდებათ და რა მარტო ვართ ჩვენს საფიქრალთან.

ბავშვების ერთი ნაწილი ახლა უფრო დაუახლოვდა ტექნოლოგიებს, მეორე კი – საერთოდ დაშორდა სასწავლო პროცესს. როგორ ვაგრძელებთ მათთან ურთიერთობას პოსტპანდემიურ პერიოდში?

როგორ ვიცავთ ბავშვებს – რომლებმაც ინტერნეტში სერფინგს გემო გაუგეს და ახლა ინფორმაციის ზღვაში ცურავენ – იმ ათასგვარი საფრთხის, დეზინფორმაციისა და სიძულვილის ენისგან, ან სულაც მდარე კონტენტისგან, რომელსაც გზად ხვდებიან?

როგორ ვაპირებთ ემოციურად მოშიმშილე და დაქვეითებული სოციალური უნარების მქონე ბავშვების ჩვეულ რეჟიმში დაბრუნებას?

რა ვიცით მათი სურვილების, შიშების, მოლოდინების შესახებ?

ამ და სხვა შეკითხვებზე პასუხების მოსაძებნად არაერთი ჯგუფი მუშაობს მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში, ტარდება კვლევები, ისახება გეგმები, იწერება სტრატეგიები, მსჯელობენ და ფიქრობენ. ჩვენ ამ პროცესის მიღმა ვართ, განსაცდელთან მარტო დატოვებული ბავშვებით, მასწავლებლებითა და მშობლებით, მათი სიყოჩაღისა და ადაპტაციის უნარების იმედად. სიყოჩაღე და ადაპტაციის უნარი მათ მომავალშიც დაეხმარებათ, თუმცა სხვა არანაკლებ მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტებიც დასჭირდებათ გზის გასაკვლევად: ფუნდამენტური მეცნიერებების ცოდნა, პირველადი სამედიცინო დახმარების გაწევის უნარი, მოკლე და გრძელვადიანი გეგმების დასახვა და მიყოლა, გლობალურ სივრცეში საკუთარი ადგილის პოვნა და საკუთარი მიკროსოციუმის კორექტირება, სწორი შეკითხვების დასმა და ამ კითხვებზე დამაჯერებელი პასუხების მიგნება, საკუთარ საჭიროებებზე ხმამაღლა ლაპარაკი, სხვების მოსმენა, გაგება და ამ ხმების გადაწყვეტილების მიმღებამდე მიტანა, შფოთვის მართვა და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე ზრუნვა, საქმეების განაწილება და სხვების შრომის დაფასება, მადლიერება და სიცოცხლის სიყვარული.

აი რა უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს ახლა ან მერე მაინც, როცა ეს ყველაფერი დასრულდება.