როცა კი ძველი ხელნაწერის ნიმუშის მოყვანა მომიწევს, ხშირად ვიმოწმებ ძენის მსახურის – ლოგენის (1200-1253) “საწყის ხატებად” წოდებულ ლექსს:
“გაზაფხულზე ყვავილთა კვირტებია,
ზაფხულში – გუგული,
შემოდგომაზე – მთვარე,
ზამთარში – სპეტაკი და ცივი თოვლი”.
და კიდევ ბრძენ მიოეს (1173-1272) შემდეგ ლექსს:
“ღრუბლებიდან გამოსულო,
ჩემო მეგზურო ზამთრის მთვარევ,
ნუთუ ქარმა არ გაგთოშა,
ნუთუ თოვლს არ დაუსუსხიხარ?..”
უტა-მონოგატარის მსგავსად, მიოეს ამ ლექსსაც გრძელი და დაწვრილებითი წინასიტყვაობა ახლავს, საიდანაც ნათელი ხდება მისი არსი: “გაინენის 1 წლის 12 დეკემბერს (დაახლოებით 1224 წ) ღამით ცა მოღრუბლულიყო და მთვარეც დაებნელებინა. სასახლეში შევედი და ძაძენის პოზა მივიღე. ფეხაკრეფით მოვიდა შუაღამე. როცა მედიტაციის მერე ზედა სამლოცველოდან ქვედაში ვბრუნდებოდი, მთვარემ ღრუბლები გაარღვია და განათებული თოვლიც აელვარდა. მთვარე მეგობრად მომევლინა და ველზე მგლების ყმუილს ძლიერ არ შევუშინებივარ. შევედი ქვემო სამლოცველოში და ცოტა ხანი დავყავი. გამოვედი… მთვარე ისევ ღრუბლებს მიჰფარვოდა. როცა შუაღამის ზარმა დარეკა და ისევ ზედა სამლოცველოს მივაშურე, მიმავალი დამინახა თუ არა მთვარემ, ღრუბლები მიატოვა და გამომყვა. მთის წვერს მივაღწიე და მედიტაციის ოთახში შევედი, მთვარე კი ღრუბლებს გამოედევნა; გეგონებოდათ, დაუოკებელი სურვილი აქვს, მოპირდაპირე მთის წვერს მოეფაროსო. ალბათ, უსულო მთვარეს სურდა დაეფარა, რომ ჩემი მეგზური იყო”.
ამას მოსდევს ზემოთ მოყვანილი ლექსი და შემდეგ გრძელდება. “როცა მთვარე მთის წვერს მიადგა, მედიტაციის ოთახში შევედი:
მე მთის წვერისაკენ წავალ, შენც იქ წამოდი, მთვარევ, და როგორც ამაღამ, ვიყოთ სამარადჟამოდ ერთად”.
ლექსი მიოემ, ალბათ, მაშინ შექმნა, როცა ღამით განმარტოვდა ძენის რიტუალის ოთახში, ანდა იქ ალიონზე შევიდა: “მედიტაციის დროს თვალები გავახილე. გამთენიის მთვარის შუქი ფანჯარას დაეცა. მე სიბნელიდან ვუყურებდი ამას და ვერ გამეგო – ჩემი ნათელი სულის შუქი იყო იგი თუ მთვარისა – გულის სიღრმემდე ჩაიჭრება ნათელი იგი და გონებას გააცისკროვნებს. ნეტავი მთვარეს ხომ არ ჰგონია, რომ ეს მისი შუქია?!”
საიგიოს მოიხსენიებენ საკურას პოეტად, ხოლო მიოე მთვარის მეხოტბედ იწოდება. ნათელო, ნათელო ო, ნათელო, ნათელო, ო, ნათელო, ნათელო, ო, ნათელო, ნათელო, ო, ნათელო, ნათელო, ნათელო, მთვარევ!
ესაა ლექსი, სადაც იგრძნობა მხოლოდ და მხოლოდ გულის, გრძნობის ზეაღმავალი ძახილი!
შუაღამიდან გათენებამდე მიოემ “ზამთრის მთვარეს” სამი ლექსი მიუძღვნა, რომელთა საერთო დევიზად გამოდგება საიგიოს სიტყვები: “როცა ლექსს ქმნი, სინამდვილეში არ იფიქრო მის შექმნაზე”.
თითოეული ეს ლექსი მთვარისადმი მიმართული გულღია და ხალასი ჰიმნია. 31-მარცვლიანი ლექსით მიოე ესაუბრებოდა მთვარეს არა მარტო როგორც მეგობარს, არამედ როგორც უახლოეს ადამიანს. “ვუყურებ მთვარეს და მთვარედ ვიქცევი. მთვარეც მიყურებს და იქცევა იმად, რაც მე ვარ. ერთმანეთის ბუნებით ვივსებით, ერთმანეთში ვითქვიფებით”.
ნიშანდობლივია, რომ გამთენიისას, ბნელ ოთახში, მედიტაციაში მყოფი პოეტის “გაცისკროვნებული გონების” ნათელი – ალიონის მთვარეს თავისი შუქი ჰგონია. ლექსში – “ჩემი მეგზური ზამთრის მთვარე”, როგორც გრძელი შესავლიდანაა ნათელი, მიოემ, ვისი გონებაც დარბაზში შესვლისას ფილოსოფიასა და რელიგიაზე ფიქრით იყო გაცისკროვნებული, გადმოგვცა მთვარესთან შეხვედრით გამოწვეული ნატიფი გრძნობები, მასთან უხილავი ურთიერთობა.
რაც შეეხება ჩემ მიერ ნიმუშად ამ ლექსის მოტანას, ამის მიზეზია მათი ალალი სიკეთე და გულისხმიერება. “ალბათ, ზამთრის მთვარე, რომელიც ხან ღრუბლებს ეფარებოდა, ხან კი გამოიხედავდა და, მედიტაციის ოთახისაკენ მიმავალს, გზას მინათებდა, იყო მიზეზი იმისა, რომ მგლების საშინელმა ყმუილმა ვერ შემაკრთო. ნუთუ შენ, მთვარევ, ან ქარმა არ გაგთოშა, ან თოვლს არ დაუსუსხიხარ?”
მე ეს ლექსები გაგაცანით, როგორც ბუნებისა და ადამიანებისადმი თბილი, ღრმა, ფაქიზი თანაგრძნობის გამომხატველი, რომლებშიც არეკლილია იაპონური სულის უსაზღვრო სინაზე.
ბოტიჩელის შემოქმედების მკვლევარმა, ძველი და ახალი აღმოსავლეთისა თუ დასავლეთის ხელოვნების მცოდნემ, საქვეყნოდ ცნობილმა დოქტორმა იასირო იუკიომ თქვა: “იაპონური ხელოვნების დახასიათებისათვის, უწინარეს ყოვლისა, გამოდგება შემდეგი პოეტური ფრაზა: არასოდეს ისე არ ფიქრობ მეგობრებზე, როგორც თოვლის, ყვავილებისა და მთვარის აღქმის დროს”. როცა აღიქვამ თოვლის სილამაზეს, მთვარის სილამაზეს, ერთი სიტყვით, როცა თვითონ შეგძრავს წლის ოთხივე დროის მშვენიერებასთან შეხება, როცა სილამაზის მარადიული მოძრაობა სიხარულით აღგავსებს, ახლობლებზე ფიქრი მაშინ განსაკუთრებით გეუფლება, მოგეძალება სურვილი, რომ ისინიც ამ ბედნიერების თანაზიარნი გახადო. ერთი სიტყვით, სილამაზის შეცნობაა ადამიანთა ხალასი და ფასეული გრძნობების აღმძვრელი. ამ დროს სიტყვა “ახლობელიც” ფართო გაგებას იძენს – “ადამიანს” აღნიშნავს, სიტყვები “თოვლი, მთვარე, ყვავილები”, რომლებიც ასახავენ ერთიმეორის შემცვლელი წლის ოთხივე დროის მშვენიერებას, იაპონიაში ტრადიციულად გამოხატავენ სილამაზეს საერთოდ – მთების, მდინარეების, ბალახების, ხეების – მთელი ბუნებისა და ადამიანთა გრძნობების სილამაზეს. “არასოდეს ისე არ ფიქრობ მეგობრებზე, როგორც თოვლის, მთვარის, ყვავილების აღქმისას” – ასევე ხდება ჩაის ცერემონიალის დროსაც. ჩაის სმის დროს შეხვედრა – ესაა იგივე გრძნობათა შეხვედრა სასიამოვნო საზოგადოებაში, სასიამოვნო ხალხში და სასიამოვნო დროს. ჰო, მართლა, თუ მკითხველები ჩემს მოთხრობაში – “ათასფრთიანი წერო” – დაინახავენ ჩაის ცერემონიალის მხოლოდ შინაგანი და გარეგანი ფორმების სილამაზის ჩვენებას, შეცდებიან. ეს ლიტერატურული ნამუშევარი ამ შემთხვევაში უფრო უარყოფაა, ეჭვებითა და გაფრთხილებებით სავსე მიმართვაა იმ ვულგარულობის საწინააღმდეგოდ, რითაც ხასიათდება თანამედროვე ჩაის ცერემონიალები.
გაზაფხულზე – ყვავილთა კვირტები, ზაფხულში კი – გუგული, შემოდგომაზე – მთვარე, ზამთარში – სპეტაკი და ცივი თოვლი.
თუ ფიქრობთ, რომ დოგენის ამ ლექსში წელიწადის ოთხი დროის სილამაზეზე მხოლოდ მექანიკურად ჩამოთვლილი გაზაფხულის, ზაფხულის, შემოდგომისა და ზამთრის ბანალური, გაცვეთილი და იაპონელებისთვის კარგად ცნობილი სურათებია, იფიქრეთ! თუ იმასაც იტყვით, რომ ეს ლექსი არც არის, თქვით! მაგრამ ნახეთ, რარიგ ჰგავს ეს ლექსი მეორე ძველი პოეტის, რიოკანის (1758-1881) სიკვდილის წინ დაწერილ ქმნილებას: თუკი სამახსოვროდ ჩემს მერე რაიმე დარჩება, ეს გაზაფხულის ალუბლის ყვავილები, მთებში გუგულის ხმა და შემოდგომის წითელი ფოთლები იქნება.
აქაც, დოგენის ლექსის მსგავსად, ჩვეულებრივი სახეები და უბრალო სიტყვები სავსებით ძალდაუტანებლად, ხელშესახები უბრალოებით მიჰყვებიან ერთმანეთს, ურთიერთს ავსებენ და იაპონიის სულს გადმოგვცემენ. ამასთანავე, რიოკანის ეს ლექსი უკანასკნელია.
როგორ გადიან გაზაფხულის ნისლიანი და გრძელი დღენი… თითქოს ბავშვებთან ბურთს ვთამაშობდე… გრილი ქარია და კაშკაშებს მთვარე. მომინდა მეგობრებთან ერთად ცეკვა – მოხუცს ცელქობის სურვილმა დამრია ხელი… ადამიანებთან ცხოვრებას შევეწყვე, მათთვის არც უცხო ვარ თითქოს, მაგრამ რაოდენ კარგია მარტოობის ტყვედ ყოფნა.
რიოკანი იყო საუკეთესო ლექსების ავტორი და კალიგრაფიული სტილის დიდოსტატი. ედოს გვიანი პერიოდის (XVIII-XIX სს. დასაწყისი) იაპონიის ვულგარული გემოვნების უარმყოფელი და სიძველეთა სინატიფის ერთგული. მისი ნაწერები და ლექსები დღეს იაპონიაში ძალიან ფასობს. მას თავისი ლექსების მსგავსი სული ჰქონდა. ცხოვრობდა განმარტოებით მდგარ დახავსებულ ქოხში, ატარებდა უბრალო სამოსს, მინდვრის ბილიკებზე დაეხეტებოდა, თამაშობდა ბავშვებთან, ესაუბრებოდა გლეხებს რელიგიასა და ლიტერატურის სიღრმეებზე რთულ მსჯელობებს გაურბოდა. ის მისდევდა ბუდისტურ ფრაზას “მომღიმარი სახე და ალერსიანი სიტყვები”, სჯეროდა ამ სიტყვების სიკეთისა. სიკვდილის წინ დაწერილი მისი ზემოთ მოყვანილი ლექსიდან ჩანს, რომ იგი, ამ სოფლიდან წასული, სამახსოვროდ არაფერს ტოვებს, არც ფიქრობს რაიმეს დატოვებას. მისი სიკვდილის მერე ბუნება უფრო მშვენიერი დარჩება და, მისი აზრით, სწორედ ეს იქნება მის მიერ ამქვეყნად დატოვებული სახსოვარი. ამ ლექსით შეიძლება შეფასდეს ძველი იაპონიის გრძნობადი სამყარო. რიოკანის ამ ლექსში ჩანს მისი სულის რწმენაც. რა დრო, რა ხანი დამჭირდა ლოდინი, სანამ ის მოვიდა… ახლა ერთად ვართ… მეტი სხვა რაღა ვინატრო ნეტავ?
რიოკანის ეს სატრფიალო ლექსი ჩემი საყვარელი ლექსია. სიბერემოძალებული და დასუსტებული რიოკანი 29 წლის მონაზონს, ტეისინს შეხვდა და თავდავიწყებით შეუყვარდა. ამ ლექსში ჩანს საყვარელ ქალთან, როგორც მარადისობასთან, შეხვედრით გამოწვეული სიხარული და საყვარელი ქალის, როგორც ნანატრი სიყვარულის, მოსვლით გამოწვეული ბედნიერება. “მეტი სხვა რაღა ვინატრო, ნეტავ?” – რა უბრალოდ ამთავრებს პოეტი თავის ლექსს!..
რიოკანი გარდაიცვალა 74 წლისა. იგი დაიბადა პროვინცია ეტიგოში (ახლა ნიიგატას პრეფექტურა), ჩრდილოეთ მხარეს, რომელსაც “უკიდურეს იაპონიას” უწოდებენ და სადაც სახეში გეცემათ ციმბირიდან დაძრული, იაპონიის ზღვაზე გადმოვლილი ჩრდილოეთის ქარი. ეს კუთხეა აღწერილი ჩემს რომანშიც – “თოვლიანი მხარე”, რიოკანმა მთელი სიცოცხლე ამ თოვლიან მხარეში გაატარა. სიბერისაგან დაუძლურებული იყო, გრძნობდა სიკვდილის მოახლოებას და, მიუხედავად ამისა, მისმა არსებამ სატორის მიაღწია. ვფიქრობ, მის “მომაკვდავის გამოხედვაში” ბუნება გამოიხატა უფრო ნატიფად, ვიდრე ამის წარმოდგენა შეიძლება. მაქვს “მომაკვდავის გამოხედვად” წოდებული ძიუხიცუ. აქ ეს სათაური აკუტაგავა რიუნოსკეს (1892-1927) ნაშრომიდან არის აღებული, რაც მან თვითმკვლელობის გამო ვერ დაასრულა.
ამ დაუმთავრებელ ნაშრომში არის სიტყვები, რომლებმაც სულის სიღრმემდე შემძრა: “სიცოცხლისუნარიანობა, სასიცოცხლო ძალა თანდათანობით დამეშრიტა, მე ავადმყოფურ ნერვთა სამყაროში ვარსებობ, რომელიც ყინულივით გამჭვირვალეა. ჩემთვის ჯერ კიდევ გაურკვეველია, ოდესმე შევძლებ – გავბედო და თავი მოვიკლა? ბუნება კი ჩემთვის ჩვეულებრივთან შედარებით უფრო გალამაზდა. თქვენ შესაძლოა ჩემს პარადოქსებზე სიცილიც დაიწყოთ: ვეტრფი ბუნების სილამაზეს და თვითმკვლელობაზე ვფიქრობ. მაგრამ ბუნება იმიტომ არის ასე ლამაზი, რომ ჩემში, როგორც მომაკვდავის გამოხედვაში, ირეკლება იგი”.
1927 წელს, 35 წლის ასაკში, აკუტაგავამ თავი მოიკლა. მე კი ჩემს “მომაკვდავის გამოხედვაში” მიწერია: “რაც არ უნდა დაგეშრიტოს ამ ქვეყნისადმი ინტერესი, თვითმკვლელობა სატორიმდე არ მიგიყვანს, რაც არ უნდა მაღალი სულისა იყო, თვითმკვლელი სრულყოფას ვერ მიაღწევ. არც აკუტაგავა, არც დაძაი ოსამუ (1909-1948), რომელმაც ომის მერე თავი მოიკლა, არც სხვანი ჩემში არც თანაგრძნობას იწვევენ, არც ხოტბის სურვილს. მყავდა მეგობარი, მხატვარი-ავანგარდისტი, რომელიც ახალგაზრდა გარდაიცვალა. სწორედ მას ვახსენებ “მომაკვდავის გამოხედვაში”. ისიც ხშირად ფიქრობდა თვითმკვლელობაზე. მას უყვარდა თქმა: “არ არსებობს სიკვდილზე უფრო მაღალი ხელოვნება”, ანდა – “სიკვდილი ნიშნავს სწორედ სიცოცხლეს” (“მომაკვდავის გამოხედვა”). მე მაინც მგონია, ბუდისტურ ტაძარში დაბადებული, ბუდისტურ სკოლაში გაზრდილი ადამიანის შეხედულება სიკვდილზე განსხვავდება ევროპელის შემდეგი შეხედულებისაგან: მოაზროვნეთა შორის განა არის ისეთი ვინმე, ვისაც თვითმკვლელობაზე არ უფიქრია? ჩემთვის ცნობილია, რომ სწორედ იმ იკიუმ (1394-1481) ორჯერ სცადა თავის მოკვლა. მე აქ ვიხმარე გამოთქმა “სწორედ” იმიტომ, რომ იგი ცნობილია ბავშვებისთვისაც კი, როგორც მახვილგონიერი მეზღაპრე. მასზე ფართოდაა გავრცელებული თავისუფალი, ექსტრავაგანტური, უცნაური ანეკდოტები. თურმე, ჩვეულებად ჰქონდა – ბავშვებს ჩაისვამდა კალთაში, ისინიც ხელით წვერს უვარცხნიდნენ, ჩიტები მისი ხელიდან საჭმელს კენკავდნენ. ეს ხომ უმაღლესი უბრალოებაა. იგი იყო კაცთმოყვარე. მშვიდობიანი და გულღია. ამასთანავე, ნამდვილად სხარტი, ღრმააზროვანი, ჭეშმარიტად ძენის პოეტის.
გადმოგვცემენ, რომ იმპერატორის შვილი, 6 წლის იკიუ, ბუდისტურ ტაძარში მივიდა. უკვე მაშინვე ჩანდა გენიალური ყმაწვილი პოეტის ბრწყინვალება. აქედან იწყება რელიგიასა და ადამიანის ცხოვრების არსში დაეჭვებით გამოწვეული მისი ტკივილებიც. ყოფილა შემთხვევა, რომ იგი ტბაში გადავარდნილა, მაგრამ გადაურჩენიათ; “თუ ღმერთი არის, ის მომეხმაროს. და, თუ ღმერთი არ არსებობს, ტბის ფსკერისაკენ დავეშვები და თევზებს გავაძღობ”. როცა იკიუს ტაძარში – დაიტოკუძიში – ერთ-ერთმა ბერმა თავი მოიკლა და რამდენიმე კაცი ციხეში ერთიმეორის მიყოლებით წაიყვანეს, იკიუ წავიდა მთებში, აღიკვეთა ჭამა და ელოდა სიკვდილს იმიტომ, რომ “როგორც მხრებზე დაწოლილ ტვირთს”, ისე გრძნობდა პასუხისმგებლობას.
მან თავისი ლექსების კრებული დაასათაურა, როგორც “შეშლილი ღრუბლები”. მისი ფსევდონიმიც “შეშლილი ღრუბელი” იყო. უნდა ითქვას, რომ “შეშლილ ღრუბლებში” და მეორე კრებულშიც შუა საუკუნეების იაპონიისათვის დამახასიათებელი კანსის, მით უმეტეს ძენის პოეზიის მაგიერ თვალში გვხვდება კანონების ჯებირებს გადაცილებული ეროტიკული ლირიკა. იმ დროისათვის უმაგალითო სიმამაცე იყო ასე დაუფარავად ელაპარაკა პოეტს სარეცლის საიდუმლოებებზე. იკიუ ჭამდა თევზს, სვამდა საკეს, უახლოვდებოდა ლამაზმანებს, არღვევდა ძენის აკრძალვებსა და ქცევის ნორმებს. თავის თავისუფლებას უპირისპირებდა მონასტრის წესებს, ფიქრობდა ქვეყანაში შინაომებისა და მორალური გახრწნის ხანაში რელიგიური საფუძვლების შეცვლას, ცდილობდა პიროვნების არსის შეცნობას, ცხოვრებაში ბუნებრიობის აღორძინებას. იკიუს ადგილსამყოფელი კიოტოში, დაიტოკუძის ტაძარი მურასაკინოში დღესაც ჩაის ცერემონიალის ცენტრია. დიდად ფასობს იკიუს ტუშით ნაწერი ჩაის ოთახების კაკემონოები. ჩემი საკუთრებაა იგიუს დაწერილი ორი კაკემონო. ერთ მათგანზე ერთ სვეტად წერია: “ბუდას სამყაროში შესვლა ადვილია, ბოროტი სულის სამყაროში შესვლაა ძნელი”. ამ სიტყვებზე მიგაქცევინეთ ყურადღება იმიტომ, რომ მეც ხშირად მომყავს ისინი. რაც შეეხება მათ აზრს, სხვადასხვანაირად შეიძლება იქნეს გაგებული. თუ ღრმად ჩავუკვირდებით, მათი აზრი უსასრულოა. როცა სიტყვებს “ბუდას სამყაროში შესვლაა ადვილი”, მოსდევს “ბოროტი სულის სამყაროშია შესვლა ძნელი” – იკიუს ასეთი გაგება ძენისა ჩემს სულში იჭრება, ფაქტია, რომ ხელოვანისათვის, რომლის მიზანია ჭეშმარიტების, სიკეთისა და მშვენიერების ძიება, სურვილი “ბოროტ სულთა სამყაროში შეღწევისა” შიშის გრძნობით თუ ლოცვებით, დაფარულად თუ აშკარად, საბედისწერო აუცილებლობაა. “ბოროტ სულთა სამყაროს” გარეშე “ბუდას სამყარო” არ არსებობს. “ბოროტ სულთა” სამყაროში შესვლა უფრო ძნელია, ამიტომაც სულმოკლენი ამას ვერასოდეს გაბედავენ.
შეხვდები ბუდას, მოკალი ბუდა. შეხვდები წინაპარს, მოკალი წინაპარი! – ეს კარგად ცნობილი დოგმაა ძენის მოძღვრებაში. თუკი ბუდიზმი დაიყოფა სექტებად, რომელთა პრინციპები იქნება გარეშე ძალების რწმენით გადარჩენა ან საკუთარი სულის ძალებით გადარჩენა, მაშინ ძენის სექტა მხოლოდ და მხოლოდ საკუთარი ძალებით გადარჩენის პრინციპს დაემყარება. ეს ჩანს ამ ძლიერ და მკაცრ დევიზშიც.
ეს ჩანს სინის სექტის (რომელიც რწმენით გადარჩენას ქადაგებს) დამაარსებლის სინრანის (1173-1262) სიტყვებში: “სამოთხეში სიკეთეზე უწინ ბოროტება აღორძინდება”. ამ ფრაზასა და იკიუს “ბუდას სამყაროს” და “ბოროტ სულთა სამყაროს” საერთო აზრიც აქვთ და, ამავე დროს, განსხვავდებიან კიდეც ერთმანეთისაგან. სინრანმა თავის სიტყვებს ეს დაუმატა: “ჩემს ცხოვრებას არც ერთი მიმდევარი არ ეყოლება”.
“თუ წინაპარს შეხვდი, მოკალი წინაპარი” და “არც ერთი მიმდევრის დატოვება” – ეს ორი ფრაზა, ალბათ, გვიჩვენებს ხელოვნებაში არსებულ მკაცრ ბედისწერას. ძენის სექტა არ გულისხმობს კერპთაყვანისცემას, თუმცა ძენის ტაძრებში ზოგან მაინც დგას ბუდას გამოსახულება. იმ დარბაზებში კი, რომლებიც სწავლის ადგილადაა მიჩნეული და სადაც ხდება ძაძენის პოზაში გარინდება, არ არის არც ბუდას გამოსახულება, არც წმინდა ნაწერები. ესაა ადგილი, სადაც თვალდახუჭული სხედან დიდხანს, ჩუმად და გაუნძრევლად. ამ დროს ხდება სიცარიელის, არარაობის სამყაროში შესვლა. ქრება “მე” და ისადგურებს სიცარიელე. ეს “სიცარიელე” ევროპული არარაობა როდია. იგი უფრო საწინააღმდეგოს ნიშნავს. ესაა სივრცე სულისა, უკიდეგანობა, სადაც უსაზღვროებაა, სადაც ყველაფერი თავისთავადია და მაინც ძალდაუტანებლადაა შერწყმული ერთმანეთთან. ძენის მოძღვრების დასაუფლებლად აუცილებელია მასწავლებელი, რომელიც თვითშეცნობაში დახელოვნებას ხელმძღვანელობს, საუბრობს პიროვნებასთან, აცნობს კლასიკურ ლიტერატურას ძენზე. მედიტაციაში მყოფი პიროვნება თავის თავს ეკუთვნის და ეს შეგრძნება უკიდურესობამდეა მისული. მხოლოდ ასე, საკუთარ ძალებზე დაყრდნობით მიიღწევა სატორი, როცა ლოგიკას გადასძალავს ინტუიცია. სატორი შეცვლის შეძენილ ცოდნას. რაც შეეხება ჭეშმარიტებას, იგი “სიტყვებში ვერ ეტევა” და “სიტყვათა მიღმა რჩება” (ძენის ფრაზები). ეს აზრი უმაღლეს წერტილს აღწევს “ვიმალაკირტა სუტრაში” – “დუმილი ჭექა-ქუხილსა ჰგავს”.
ამბობენ, რომ ჩანის (იაპონურად ძენი) სექტის მამამთავარი ჩინეთში ბოდჰიდჰარმა 9 წელი მდუმარედ იჯდა გამოქვაბულში კედლისკენ პირშექცეული; ამიტომ უწოდეს მას “9 წელს კედლისკენ პირით მჯდომელი”. თვითშეცნობის დროს მან მიაღწია სატორს. სწორედ მისგანვე იღებს სათავეს ძაძენის პოეზია. როდესაც გეკითხები, პასუხს მაძლევ, არ გეკითხები, და დუმხარ. ნეტავ, რაიმეზე თუ ფიქრობს შენი გონება, ო, ბრძენო ჰოდჰიდჰარმა!… (იკიუ).
აი, კიდევ იკიუს ასეთივე ლექსი: ვინ იტყვის, ნეტავ, რა არის გული? ალბათ, ის სუმიეში ჩახატული ხმაა ფიჭვებში ქარის ხმაურისა.
სუმიე აღმოსავლური წერის მანერაა, რომლის სული მის დიდ სივრცეში, ფართო ფონსა და ფუნჯის ხაზების სიმცირეშია. “ხატავ ტოტს და გესმის ქარის ხმა, რომელიც მას არხევს” (ჩინ ნუნგი), ხოლო ძენის მასწავლებელს დოგენს ეს სიტყვები ეკუთვნის: “განა ბამბუკის შრიალზე არ მისულხართ სატორიმდე? განა საკურას ყვავილები სულს არ გინათებთ?”
იაპონელი მეყვავილის, იკებანას ცნობილი სპეციალისტის, იკონებო სენოს (1632-1554) ნათქვამია: “მხოლოდ წყლის ცვარმა და ხის ნაფოტმა შეიძლება წარმოგვადგენინონ მთები და მდინარეები. სულ მცირე დროში შეიძლება განიცადო მათი ათასგვარი გარდაქმნა. გეგონება, ჯადოქრის საუფლოში ხარ” (“საიდუმლო ჩანაწერები”).
იაპონური ბაღი დიდი ბუნების სიმბოლოა. დასავლეთში ბაღების უმეტესობა სიმეტრიულადაა დაკვალული, თითქმის ყველა იაპონური ბაღი ასიმეტრიულია. ეს, ალბათ, იმიტომ, რომ ასიმეტრიას სიმეტრიასთან შედარებით უფრო შეუძლია გამოხატოს ბუნების მრავალფეროვნება და სივრცე. ეს ასიმეტრიულობა, რასაკვირველია, განპირობებულია იაპონელთა დახვეწილი და სათუთი მგრძნობელობით – შენარჩუნებულ იქნეს ბუნებრივი ჰარმონიულობა. იაპონური ბაღების მრავალფეროვანი, უზუსტესი დაგეგმვის მეთოდებზე რთული, ალბათ, ამქვეყნად არაფერია. მარტო “მშრალ ლანდშაფტად” წოდებული მეთოდი რადა ღირს? იგი ემყარება კლდის ლოდებისა და ქვების განლაგებას. ეს “ქვების გროვა” გამოხატავს აქ არარსებულ მთებსა და მდინარეებს, დიდი ოკეანის ტალღების მოხეთქებასაც კი. მასალის ასეთი კონცენტრირების დაუფლების შედეგად გაჩნდა ბონსაი და ბონსეკი.
რაც შეეხება სიტყვას “ლანდშაფტი” (სანსუი), იაპონელისათვის ის აღნიშნავს მთებსა და მდინარეებს, ბუნების პეიზაჟებს, აგრეთვე ლანდშაფტურ მხატვრობას, ბაღებს და სხვა – ამ ცნებებიდან დაწყებული “მარტოობით” და “მიტოვებული და გაპარტახებული” ადგილით დამთავრებული.
თუ “ვაბი, საბი”, რომლითაც განთქმულია ჩაის ცერემონიალი და რომლის არსია: სიმშვიდე, მოკრძალება, სიფაქიზე და განმარტოება – გამოხატავენ ადამიანის სულის სიმდიდრეს, მაშინ ოსტატურად დაპატარავებული უბრალო ჩაის ოთახი უსასრულო სივრცისა და უსაზღვრო სილამაზის სიმბოლოდ გვევლინება.
ერთი ყვავილი უკეთესად გადმოგვცემს ყვავილთა სამყაროზე შთაბეჭდილებას, ვიდრე ასი ყვავილი. რიკიუ ასწავლიდა, – არასოდეს ჩაედგათ ლარნაკში მთლიანად გადაშლილი ყვავილი. დღესაც იაპონიაში ჩაის ცერემონიალის დროს ოთახის ნიშაში (ტოკონომა) უმეტესად მხოლოდ ერთი გაუშლელი ყვავილი იდგმება, თუ ზამთარია, ირჩევენ ზამთრის სეზონის ყვავილებს; მაგალითად, კამელიებს – “თეთრ მარგალიტს” ან “ვაბისუკეს”. ისინი სხვა ყვავილებისაგან სიპატარავითა და სითეთრით გამოირჩევიან. იდგმება ერთი კოკორი – თეთრი, რომელსაც სხვა ელფერი არ გადაჰკრავს, ყველაზე უმანკო ფერია და, ამასთანავე, ყველა ფერს იტევს. კოკორში აუცილებლად ნამი უნდა იყოს. ყვავილს წყლის რამდენიმე წვეთს აპკურებენ და ისე დგამენ. მაისში ჩაის ცერემონიალს ყველაზე მეტად უხდება ღია მწვანე ფერის ლარნაკში თეთრი პიონები. მათ, ზემოაღნიშნულის მსგავსად, აქვთ ერთი კოკორი და ნამით არიან დაცვარული. არა მარტო ყვავილებს ნამავენ წყლით, არამედ ხშირად ყვავილების ლარნაკსაც წყლის ცვარი ეპკურება და მერე იდგმება შიგ ყვავილები.
იაპონიაში ყვავილების კერამიკულ ლარნაკებს შორის ყველაზე გამორჩეულია ძვეილ იგა (V-VI სს.). თუ იგას წყლით დავასველებთ, თითქოს ცოცხლდება, სიხალისეს აფრქვევს. იგას გამოწვა ხდებოდა ჩალის ძლიერ ალზე. საწვავის ფერფლი და კვამლი ლარნაკებს გარს ერტყმოდა, ამას მოსდევდა ტემპერატურის დაცემა და ლარნაკიც თითქოს ჭიქურით იფარებოდა. აქ კერამიკის ოსტატის უნარი კი არ არის მთავარი, ღუმლის შიგნით თვით ბუნება იღვწოდა, მასალას გარდაქმნიდა და ყოველნაირ ფერთა შეხამებას ქმნიდა. ძველებური იგას რბილი, მასიური, მკვეთრი ნახატები სინესტის მოხვედრისას მომხიბლავ შუქს ასხივებს. ყვავილების ცვარი და ლარნაკი ერთად სუნთქავენ. ჩაის ცერემონიალის ჩვევები ითხოვს, რომ ჩაის ფიალაც ხმარების წინ წყლით დაინამოს და ამით მას ბუნებრიობის სილამაზე მიენიჭოს. იკენობო სენო “საიდუმლო ხმებში” ამბობდა: “მინდვრები, მთები, ნაპირები იქმნებიან თავიანთი ფორმებით”. მან შექმნა თავისი სკოლა და შემოიტანა სიახლე ყვავილთა აღქმაში. მანვე აღმოაჩინა, რომ დამსხვრეულ ლარნაკში და გამხმარ ტოტებშიც შეიძლება ყვავილთა ხილვა და სწორედ ამ წარმოსახვით “ყვავილებს” შეუძლიათ ადამიანი სატორიმდე მიიყვანონ. “ძველად, ყვავილების გამოყვანისას, უდიდეს სიბრძნეს აღწევდნენ”, მისმა სულმაც ძენის ზეგავლენით მიაღწია იაპონური სილამაზის შეცნობას. ის – იაპონიის სილამაზე – მძაფრად იგრძნო ქვეყანაში გამეფებული ხანგრძლივი შინაომების გარემოში მცხოვრები ადამიანის სულმა.
ლირიკულ ამბავთა უძველეს იაპონურ კრებულში – “ისე მონოგატარი”, რომელიც მრავალ პატარა ნოველად ჩაწერილ ამბავს შეიცავს (ეს კრებული X ს. უნდა ეკუთვნოდეს), მოთხრობილია, თუ როგორი ყვავილები ჩადგა ლარნაკში არივარა ნარიხირამ მოწვეული სტუმრებისათვის: “ის ნატიფი გემოვნების ადამიანი იყო. ლარნაკებში ყვავილები ჩააწყო. მათ შორის იყო საოცარი გლიცინიები. მათი ყვავილოვანი მტევნები 3 სიაკუსა და 6 სუნის სიგრძისა იყო”.
გლიცინიის მტევნები 3 სიაკუ და 6 სუნის სიგრძისა იმდენად საოცარია, რომ მის სინამდვილეში ეჭვი მეპარება. მაგრამ ამ ყვავილებში ხეიანის კულტურის გამოვლინებას ვგრძნობ. გლიცინია იაპონური სტილის ყვავილია. ქალური სინატიფით სავსე, თავმოდრეკილი ყვავილოვანი მტევნები სუსტ ნიავზეც კი ირხევიან. ლამაზნი, კდემამოსილი და ნაზი არიან, ზაფხულის დამდეგს სიმწვანეში ხან ჩაიმალებიან, ხან გამოანათებენ. თითქოს თვითონ არიან “მონო ავარე” (გასაგნებული სილამაზე). ალბათ, აქედან იღებს სათავეს ის ბრწყინვალე საოცრება, რომ ამ ყვავილების მტევნები 3 სიაკუ და 6 სუნი აღმოჩნდა.
დაახლოებით 1000 წლის წინათ რომ ეზიარა რატანის კულტურას, იაპონიამ შექმნა თავისთავადი, ბრწყინვალე ხეიანის კულტურა და ვფიქრობ, რომ იაპონელებში სილამაზის შეგრძნების ჩამოყალიბება ისეთივე შესანიშნავი საოცრებაა, როგორც თვით “საოცარი გლიცინიების” ყვავილობა.
იაპონური კლასიკური კულტურის უმაღლეს შედევრებად გვევლინებიან: პოეზიაში – იმპერატორის მიერ შეკრებილი ლირიკული პოეზიის პირველი ანთოლოგია “კოკინსიუ” (905 წ.), პროზაში – “ისე-მონოგატარი”, მურასაკი სიკიბუს (დაახლ. 970-1002) “გენძი-მონოგატარი”, სეი სენაგონის (996-1017, სიცოცხლის ბოლო თარიღი) “ჩანაწერები სასთუმალთან” და სხვა. მათ მიერ შექმნილი იაპონური სილამაზის ტრადიციები თითქმის 800 წლის განმავლობაში არა მარტო გავლენას ახდენდა მომდევნო ხანების ლიტერატურაზე, არამედ მთლიანად განსაზღვრავდა კიდევაც მის ხასიათს.
განსაკუთრებით “გენძი-მონოგატარი” არის ყველა დროის იაპონური პროზის უმაღლესი ნაწარმოები. ჩვენს დრომდე მისი ტოლფასი თხზულება არ შექმნილა. ახლა საზღვარგარეთაც ბევრმა აღიარა მსოფლიო საოცრებად ის ფაქტი, რომ X საუკუნეში დაწერილი “გენძიმონოგატარი” თანამედროვე ჟღერადობისაა. ყმაწვილობაში ძველებურ ნაწერებს (რომელთა შორის ხეიანის კლასიკაც ბევრი იყო) ვკითხულობდი, თუმცა კარგად ვერც ვიგებდი. “გენძი-მონაგატარი”, მგონი, თავისთავად შეესისხლხორცა ჩემს სულს. მისი შექმნის დღიდან იაპონური პროზის ამ მწვერვალისაკენ მიისწრაფიან, ხშირად ბაძავენ მას და სახის შეცვლაც კი დაუპირეს, მაგრამ “გენძი-მონოგატარი” დღემდე რჩება უსაზღვრო, უკიდეგანო მშვენიერების შთაგონების წყაროდ ხელოვნების ყველა დარგში – გამოყენებითი ხელოვნებიდან დაწყებული ბაღების დაგეგმვით გათავებული, პოეზიაზე ხომ ლაპარაკიც ზედმეტია.
მურასაკი სიკიბუ, სეი სენაგონი და ცნობილი პოეტები: იძუმი სიკიბუ (გარდ. 979) და აკაძომე ემონი (დაახლ. 975-1041) – იმპერატორის კარის სეფექალები იყვნენ. ხეიანის კულტურა ხომ ძირითადად სასახლის კარზე ვითარდებოდა. თავისი ხასიათით ის ნაზი, ქალური ბუნების კულტურა იყო. “გენძი-მონოგატარისა” და “სასთუმალთან ჩანაწერებში” იაპონიის საიმპერატორო კარის კულტურის გაფურჩქვნის ხანაა ნაჩვენები. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ამ დროს კულტურის სრული სიმწიფე აპოგეას აღწევს და იწყება დაცემა. ატმოსფეროს ნაღველი ჟღენთავს, რაც გარდუვლად მოჰყვება ხოლმე საზოგადოების განვითარების უმაღლეს წერტილს.
მალე საიმპერატორო კარი დასუსტდა და პოლიტიკური ძალაუფლებაც უმაღლესი არისტოკრატიიდან სამურაების ხელში გადავიდა. დადგა კამაკურას ერა (1192-1333 წწ.). სამურაების პოლიტიკა გრძელდებოდა მეიძის I წლამდე (დაახლ. 700 წელი). თუმც ისე არ უნდა ვიფიქროთ, რომ მონარქიული სისტემა და საიმპერატორო კულტურა საერთოდ გაქრა. კამაკურას პერიოდის დასაწყისის ლირიკული ანთოლოგია “სინკოკინსიუ” (1205 წ.) კვლავ აგრძელებს ხეიანის “კოკინსიუს” ოსტატურ სალექსო კანონებს, თუმცა უკვე თავს იჩენს სიტყვათქმნადობის მდარე მანერა, მნიშვნელობა ენიჭება იონს, იუგენს, იოძიოს, ამას ემატება გრძნობადი ფანტაზია და გამოდის თანამედროვე სიმბოლური პოეზიის მსგავსი რაღაც.
საიგიო ხოსი (1118-1190) იყო ტიპური წარმომადგენელი იმ პოეტებისა, რომლებმაც შეაერთეს ეს ორი პერიოდი: ხეიანი და კამაკურა. გაუთავებლად მასზე ვფიქრობდი, ჩაძინებულსაც იგი მესიზმრა. მე რომ მცოდნოდა, სიზმრად იყო, გავიღვიძებდი განა ოდესმე?… მე ჩემს სიზმრებში ყოველღამე მისკენ მივილტვი და არ ვიცი, რა არის დაღლა. ცხადში კი იგი არასოდეს არ შემხვედრია.
ეს ლექსები “კოკინსიუს” პოეტ ქალ ონო ნო კომატის ეკუთვნის. მან ოცნებაზე ლექსებითაც კი შეძლო ეჩვენებინა ხალასი რეალიზმი. “სინკოკინსიუს” შექმნის შემდეგ კამაკურას ბოლო პერიოდის იმპერატორის ტიფუკუს (1271-1342) ლექსებში მკვიდრდება უნაზესი რეალიზმი. ეს ლექსები წარმოადგენს იაპონური ნატიფი მელანქოლიის სიმბოლოს და, ჩემი აზრით, ბევრი რამით ეხმაურება თანამედროვეობას. ბამბუკებში ბეღურების გუნდი ხმიანობს, თვით ბამბუკებზე მზე ირეკლება, ალბათ, ამიტომ მზის სხივთა ათინათი შემოდგომის ფერად გადაიქცა… ქარი ბაღისა, სადაც შემოდგომაზე ხაგის ფოთლები ცვივა, ჩემს სულში იჭრება. ჩამავალი მზის ჩრდილი კედელს ადნება.
ლექსის – “სუფთა და ცივი თოვლი ზამთარში” – ავტორი, ძენის მსახური დოგენი და “ჩემი მეგზური ზამთრის მთვარის” ავტორი ბუდისტი მიოე უფრო “სინკოკინსიუს” ეპოქის წარმომადგენლები არიან. მიოე და საიგიო ლექსებით ესაუბრებოდნენ ერთმანეთს პოეზიაზე.
როცა კი საიგიო მოვიდოდა, ლიტერატურაზე იწყებდა ლაპარაკს. ამბობდა, რომ პოეზიაზე მას თავისი, განსხვავებული შეხედულება ჰქონდა: “თუმცა მე ლექსებში ვუმღერ ყვავილებს, გუგულს, მთვარეს, თოვლს, ათას რაიმეს, მაგრამ ეს ყველაფერი ხილვაა მხოლოდ. ისინი თვალებს მივსებენ და სმენას მიხშობენ. ანდა შექმნილ ლექსებში არის კი სინამდვილის ორეული სიტყვები? როცა ლექსს ყვავილებზე ქმნი, სინამდვილეში ხომ არც ფიქრობ ყვავილებზე? ვწერ ლექსს მთვარეზე და არც კი მახსენდება ნამდვილი მთვარე. მხოლოდ იმის მსგავსს ვქმნით, რაც გვინდა და რაც გვიტაცებს. მეწამული ცისარტყელა გადაიხრება და თითქოს ცა წითლად იღებება, თეთრი მზე გამოანათებს და სუფთა ცა გაცისკროვნდება. მაგრამ ცა ხომ თავისთავად არც ნათდება, არც იღებება. ჩვენც ასევე ჩვენს სულში შეუმჩნევლად ვღებავთ სხვადასხვა საგანს სხვადასხვა ფერად ამ სუფთა ცის მსგავსად. სწორედ ასეთ ლექსებს შეუძლიათ გამოხატონ ბუდას ჭეშმარიტება” (მიოეს შეგირდის კიკაის ნაშრომი “მიოეს ბიოგრაფია”).
იაპონურ, საერთოდ აღმოსავლურ, “სუფთა ცაში” გულისხმობენ სიცარიელეს, არარაობას. ჩემს მოთხრობებშიც პოულობენ ამ არარაობას, მაგრამ ეს ის არ არის, რაც დასავლეთში ნიჰილიზმად იწოდება. რადგან მგონია, რომ ჩვენი თვით სულიერი საწყისები განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ამის გასაგებად საკმარისია დოგენის ლექსები, რომელთა სათაურია “საწყისი ხატება” და რომლებიც უმღერიან წლის ოთხივე დროის სილამაზეს, აი, ჭეშმარიტი ძენი!
