ბუნება საოცარი სისტემაა, რომელიც არასდროს ვიცით, რას გვიმზადებს. ზოგჯერ ჩვენს პლანეტაზე საოცარი ბუნებრივი მოვლენები ხდება, რომელთაგან ზოგს მოეძებნა ახსნა, ზოგი კი ჯერაც ამოუხსნელია. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.
სამედიცინო გეოგრაფია
გეოგრაფიას და მის შემადგენელ დარგებს დღევანდელ დღეს კაცობრიობის პრობლემური საკითხების გადაჭრა მოეთხოვება. ერთ-ერთი მათგანი სამედიცინო გეოგრაფიაა. იგი შეისწავლის ადამიანის დაავადებათა და პათოლოგიურ მდგომარეობათა სივრცობრივ გავრცელებას, გავრცელების მიზეზებს და გეოგრაფიული გარემოს გავლენას მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე. სამედიცინო გეოგრაფია ვითარდება გეოგრაფიის, სამედიცინო და ბიოლოგიურ მეცნიერებათა მიჯნაზე, მჭიდროდ უკავშირდება ეკოლოგიას, ეპიდემიოლოგიას, ჰიგიენას, ფიზიკურ და ეკონომიკურ გეოგრაფიას. სუფთა ჰაერი და წყალი, ტყე და ზღვა ის დადებითი ფაქტორებია, რომლებიც ხელს უწყობს ადამიანის ჯანმრთელობის შენარჩუნებას.
კაცობრიობის ჯანმრთელობის პრობლემა საკმაოდ “ძველია”. შეიძლება ითქვას, რომ მისი გლობალური ხასიათი სხვა გლობალურ პრობლემებზე ადრე გამოვლინდა.
ფეოდალურ ხანასა და კაპიტალიზმის ეპოქაში, როცა ინტენსიურად მიმდინარეობდა სავაჭრო ურთიერთობების დამყარება და მოსახლეობის მიგრაციული პროცესები, საშიში ეპიდემიები ხშირად ვრცელდებოდა….
ცნება „გეოგრაფიული მედიცინა” შემოიტანა იტალიელმა სწავლულმა ბ.რამაცინიმ (1633-1714), თუმცა სამედიცინო გეოგრაფიას ჰიპოკრატემ (ძვ. წ. 460, ძვ. წ. 377 (სხვა მონაცემებით ძვ. წ. 356) ჩაუყარა საფუძველი. მან ყურადღება მიაქცია გარე ფაქტორების ზემოქმედებას, რომ გარკვეული დაავადება, მაგალითად მალარია, გავრცელებულია არა მთიან რეგიონში, არამედ დაბლობ ტერიტორიებზე, სადაც ჭაობები და პარაზიტის გამავრცელებელი მწერებია (კოღო).
სამედიცინო გეოგრაფიის კლასიკურ კვლევად შეიძლება ჩაითვალოს 1854 წელს ლონდონში გავრცელებული ქოლერის კვლევა, რომელიც ექიმმა ჯონ სნოუმ ჩაატარა. მოსახლება პანიკამ მოიცვა, რადგან ჩათვალეს, რომ დაავადება ჰაერით გადადიოდა. ექიმმა სნოუმ შეისწავლა წყლის რეზერვუარის გავრცელების რუკა და დაადგინა, რომ დაავადებული ადამიანები ერთი რეზერვუარის წყლით სარგებლობდა. სნოუმ გააუქმებინა წყლის დაინფიცირებული რეზერვუარი და დაავადებამაც საგრძნობლად იკლო.
მე-20 საუკუნეში კოლორადოს ექიმ – სტომატოლოგებმა შენიშნეს, რომ ბავშვებში კარიესის გავრცელება ფტორის ნაკლებობით იყო გამოწვეული. რაც გამოწვეული იყო მიწიშქვეშა წყლის შემადგენლობით.
სამედიცინო გეოგრაფია შეისწავლის ბუნებრივ-ტერიტორიულ კომპლექსთა ზემოქმედებას მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე (კომპონენტური სამედიცინო გეოგრაფია, სამედიცინო ლანდშაფტმცოდნეობა, სამედიცინო-გეოგრაფიული ქვეყანათმცოდნეობა), გარემოს ზემოქმედებას დაავადებათა გავრცელების საზღვრებსა და არეალების სტრუქტურაზე (ნოზოგეოგრაფია), ბუნებრივ გარემოსა და მოსახლეობის ჯანმრთელობას შორის არსებული კავშირების ტერიტორიულ არაერთგვაროვნებას (სამედიცინო გეოგრაფიული დარაიონება); ამუშავებს სამედიცინო-გეოგრაფიული რუკების შედგენის პრინციპებსა და მეთოდებს.
სამედიცინო გეოგრაფია აქტიურად მონაწილეობს პრობლემის „ადამიანი და ბიოსფერო” შესწავლაში. სამედიცინო-გეოგრაფიული კველა საშუალებას იძლევა სხვადასხვა ტერიტორიებისათვის წინასწარ გავითვალისწინოთ ადამიანის ორგანიზმზე გარემოს გარდაქმნის შედეგად წარმოქმნილი ახალი ბუნებრივ-ტერიოტრიული კომპლექსების ზემოქმედების ხასიათი და შედეგები.
სამედიცინო-გეოგრაფიული კვლევის ორგანიზაციას ეწევა საერთშორისო გეოგრაფიული კავშირის სამედიცინო-გეოგრაფიული კომისია. სამედიცინო-გეოგრაფიული კვლევა წარმოებს მოსკოვის გეოგრაფიულ ინსტიტუტში, შორეული აღმოსავლეთის გეოგრაფიულ ინსტიტუტში (ირკუტსკი) და სხვ. სამედიცინო-გეოგრაფიული გამოკვლევები ტარდებოდა ვახუშტის გეოგრაფიულ ინსტიტუტშიც.
საქართველოს სამედიცინო-გეოგრაფიული კვლევის ჩანასახი ჯერ კიდევ ადრეულ საუკუნეებში აღინიშნება (კარაბადინები). პირველი მეცნიერული სამედიცინო-გეოგრაფიული კვლევა საქართველოში ჩაატარა მ. ტოროპოვმა (1864). 1962 წელს თბილისში საქართველოს გეოგრაფიულ საზოგადოებაში, ალექსანდრე ჯავახიშვილის ინიციატივით, შეიქმნა სამედიცინო-გეოგრაფიის სექცია, რომელიც კოორდინაციას უწევდა რესპუბლიკის სამედიცინო და გეოგრაფიულ დაწესებულებებში მიმდინარე სამედიცინო-გეოგრაფიული ხასიათის სამუშაოებს.
ფართოდ გამოიყენება სამედიცინო-გეოგრაფიული რუკები – რუკები, რომლებზეც ასახულია გეოგრაფიული გარემოს გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე და დაავადებების გავრცელებაზე.
ბუნებრივი პირობების გავლენის გარდა დაავადების გავრცელებაზე დღეს ერთ-ერთი მთავარი გავლენა აქვს ქვეყნის განვითარების დონეს და ჯანმრთელობის დაცვას. გთავაზობთ მსოფლიოს ქვეყნების მიერ ჯანმრთელობის დაცვაზე დანახარჯს ერთ სულ მოსახლეზე.
ჯანდაცვაზე დანახარჯი ერთ სულ მოსახლეზე (აშშ $).
დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრის და ჯანდაცვის სამინისტროს ვებსაიტებზე, ყოველწლიურ მოხსენებებს თან საკმაოდ მრავალფეროვანი სტატისტიკური მასალა და რუკები ახლავს.
ანალიზისთვის რამდენიმე დაავადების გავრცელების რუკას გთავაზობთ.
ტუბერკულიოზის გავრცელება 10 000 კაცზე, 2008წელი.
შაქრიანი დიაბეტი, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე ვერაგი და მძიმე დაავადებაა, გავრცელების თვალსაზრისით, შემდეგ რეგიონულ თავისებურებებს აჩვენებს – ზემო იმერეთის და სამცხის მუნიციპალიტეტები მისი ახალი შემთხვევების საკმაოდ მაღალი მაჩვენებლით ხასიათდებიან. მათ რიცხვს ასევე შეიძლება მივაკუთვნოთ კახეთი, სადაც თელავისა და ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტებში რაოდენობა 15-ს აღემატება 10 ათას კაცზე.
შაქრიანი დიაბატის შემთხვევები 10 000 კაცზე
ვირუსული ჰეპატიტის გავრცელება 10 000 კაცზე.
ბრონქული ასთმის გავრცელება 10 000 კაცზე.
ვფიქრობ გეოგრაფიის ერთი გაკვეთილისთვის საინტერესო რესურსია. ჩვენს მოსწავლეებს გეოგრაფიის მეცნიერების აქტუალობასა და პრაქტიკულობას დაანახებს .
გამოყენებული ინტერნეტსაიტები: https://fmagellan.wordpress.com/tag/georgia/
https://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=18879
გრძელი, თეთრი ღრუბლების ქვეყანა
შეიძლება ითქვას, რომ ახალი ზელანდია ადგილია, სადაც ქვეყნიერება მთავრდება. დედამიწაზე ვერ ნახავთ ისეთ ქვეყანას, რომელიც ისე შორს იყოს სხვა ქვეყნებისაგან, როგორც ახალი ზელანდიაა. თუ გგონიათ, რომ ავსტრალია იქვე ახლოსაა, ძალიან ცდებით: მათ შორის დაშორება 1200 მილია. სამხრეთ ამერიკიდან ახალ ზელანდიამდე კი 22 ათასი მილის მანძილზე ოკეანის უსასრულო სივრცეა გადაშლილი.
ეს საოცარი ქვეყანა – ახალი ზელანდია (ინგლ. New Zealand; მაორი.– Aotearoa) წყნარი ოკეანის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, ორ უდიდეს კუნძულზე მდებარეობს, რომელთაც ჩრდილო და სამხრეთ კუნძული ჰქვიათ და მათ ერთმანეთისგან კუკის სრუტე ჰყოფთ. მათ გარდა ახალი ზელანდიის შემადგენლობაში კიდევ 700–მდე პატარა კუნძულია, რომელთა უმრავლესობა დაუსახლებელია. მათ შორის ყველაზე დიდებია: კუნძული სტიუარტი, ანტიპოდის, ოკლენდის, ბაუნტის, კემპბელის, ჩატემის და კერმადეკის კუნძულები. ქვეყნის საერთო ფართობი 268 680 კმ²-ია. ამ მონაცემით იგი ცოტათი პატარაა იტალიასა და იაპონიაზე, და ცოტათი დიდია დიდ ბრიტანეთზე. ახალი ზელანდიის სანაპირო ზოლის სიგრძე 15 134 კმ–ია. ახალი ზელანდია ორ სასაათო სარტყელში მდებარეობს.
წარმოიდგინეთ, როგორ გაოცდებოდნენ 370 წლის წინათ ევროპელი მოგზაურები, როდესაც აღმოაჩინეს, რომ კუნძულები დასახლებული იყო. თუ საიდან მოვიდნენ ახალი ზელანდიის მკვიდრნი, ჯერჯერობით ამაზე გარკვეული პასუხი მეცნიერებს არ გაუციათ. ზოგიერთი მკვლევარი იმასაც კი ფიქრობს, რომ ახალი ზელანდია კაცობრიობის უძველესი სამშობლოა.
ახალი ზელანდიის აბორიგენებს არ ჰქონდათ დამწერლობა, ამიტომ მათი წარმომავლობის შესახებ მხოლოდ ზეპირსიტყვიერი ლეგენდები არსებობს. გადმოცემის თანახმად, დღევანდელი მაორები ოკეანეთიდან – საზოგადოების არქიპელაგის ერთ-ერთ კუნძულ რაიატეადან მოსულან. იქ მცხოვრებთა ბელადს ვინმე კუპეს შეუმჩნევია, რომ გრძელბოლოიანი გუგული – კოხოპეროა – ყოველ წელიწადს კუნძულზე სამხრეთ-დასავლეთიდან მოფრინავდა, რამდენიმე თვის შემდეგ კი უკან ბრუნდებოდა. მან გადაწყვიტა ეპოვა ის ადგილი, სადაც კოხოპეროა ბინადრობდა. კუპე ორი კანოეთი გაემგზავრა, ერთს თვითონ მეთაურობდა, მეორეს კი – ვინმე ნგაკე. ხანგრძლივი ცურვის შემდეგ მათ მიაღწიეს მიწას, რომელსაც კუპემ აოტეაროა უწოდა, რაც „გრძელ, თეთრ ღრუბლებს” ნიშნავს. შორს, ოკეანის სივრცეში, კუნძულის გამოჩენა კუპეს ცაზე „მოცურავე” ღრუბელი ეგონა. სწორედ ეს იყო ახალი ზელანდია.
მეორე ლეგენდის თანახმად, XII საუკუნეში კუნძულ ტაიტიდან ბელადი ტოი შვილიშვილის საძებნად გაემგზავრა. მან მიაღწია ახალი ზელანდიის კუნძულებს და საცხოვრებლადაც იქ დარჩა. XIV საუკუნეში კუნძულს ტაიტის მცხოვრებთა დიდი ფლოტილია მიადგა. კუნძულის ძირითადი მოსახლეობა – მაორები – სწორედ მათი შთამომავლები არიან.
ევროპელებზე უფრო მეტად ალბათ მაორები განცვიფრდნენ, როდესაც კუნძულთან ახლოს 1642 წ. თავიანთ კანოებთან შედარებით უზარმაზარი ხომალდები დაინახეს. ესენი იყვნენ ჰოლანდიელი მეზღვაურები კაპიტან აბელ ტასმანის მეთაურობით. მან რუკაზე ახალი ზელანდიის სანაპიროები აღნიშნა, მაგრამ თავისი გეოგრაფიული აღმოჩენა არ გაუმხელია. ამიტომაც ახალი ზელანდიის ოფიციალური აღმოჩენა 1770 წ. ინგლისელ მეზღვაურს ჯეიმს კუკს ხვდა წილად. მაორები მტრულად შეხვდნენ მოსულებს და ჯ. კუკის მეზღვაურებთან შეტაკებისას რამდენიმე აბორიგენი დაიღუპა. ინგლისელები დარწმუნდნენ აბორიგენების მამაცობაში. მათ არც მუშკეტების და არც ზარბაზნების არ შეშინებიათ და წინააღმდეგობას უწევდნენ მეზღვაურებს. მიუხედავად ამისა, კუკმა კუნძულები ბრიტანეთის სამფლობელოდ გამოაცხადა. სისხლისმღვრელი ომები მაორებსა და ინგლისელებს შორის დიდხანს გრძელდებოდა. ახალი ზელანდია ოფიციალურად მხოლოდ 1840 წ. გამოცხადდა დიდი ბრიტანეთის კოლონიად. დღეისათვის ქვეყანაში მაორების რაოდენობა საკმაოდაა შემცირებული. 1901 წლამდე ავსტრალია და ახალი ზელანდია ერთი ქვეყანა იყო. კუნძულოვანმა სახელმწიფომ დამოუკიდებლობა 1907 წელს მოიპოვა. ამჟამად ახალი ზელანდია ტოკელაუსთან, ანტარქტიკულ როსის ტერიტორიასთან და თავისუფალ ასოციაციაში მყოფ სახელმწიფოებთან, ასევე კუკის კუნძულებთან და ნიუესთან ერთად ახალი ზელანდიის სამეფოს ქმნის.
ახალი ზელანდია უნიტარული სახელმწიფოა, რომელიც დაფუძნებულია კონსტიტუციური მონარქიის პრინციპებსა და საპარლამენტო დემოკრატიაზე. აქ არ არსებობს კოდიფიცირებული კონსტიტუცია, მაგრამ არსებობს მთელი რიგი კონსტიტუციური ბრძანებულებები, რომელთაგან პირველი 1846 წელს, ხოლო უკანასკნელი 1986 წელსაა მიღებული. სახელმწიფო წყობის ძირითად პრინციპებს კონსტიტუციური ბრძანებულებები, კონსტიტუციური ჩვევები და სხვა საკანონმდებლო აქტები ადგენენ. ქვეყანაში ორი ჰიმნია მიჩნეული სახელმწიფო ჰიმნად — «ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია» (ინგლ. God, Defend New Zealand) და «ღმერთო, დაიცავი დედოფალი» (ინგლ. God, Save the Queen). ორივეს თანაბარი სტატუსი აქვს, თუმცა «ღმერთო, დაიცავი ახალი ზელანდია» უფრო მიღებულია.
ქვეყნის კლიმატი ჩრდილოეთი კუნძულის ჩრდილოეთში თბილი სუბტროპიკულია, ხოლო სამხრეთით – გრილი ზომიერი. თანაც, ოკეანის სიახლოვის გამო ახალ ზელანდიაში ზამთრისა და ზაფხულის ტემპერატურებს შორის სხვაობა 10 გრადუსს არ აღემატება. კუნძულებზე მრავალფეროვანი ლანდშაფტებია. აქ გვხვდება სამხრეთ ალპების მთები, რომელიც, სხვათა შორის, უფრო დიდია, ვიდრე საფრანგეთის, ავსტრიისა და შვეიცარიის ალპები ერთად, ასევე ვულკანები, ფიორდები, მყინვარები, გეიზერები, ტბები, ტყეები და ვრცელი ბალახით დაფარული დაბლობები.
ქალაქი როტორუა მუდამ ორთქლშია გახვეული იქ არსებული მრავალრიცხოვანი გეიზერების გამო
ახალი ზელანდიის მთავარი სიმბოლოა მისი მწვანე და სუფთა იმიჯი. აქ არ არის ატომური და თბოელექტროსადგურები, სამაგიეროდ მრავლადაა ჰიდროელექტროსადგურები, რომლებიც ბუნებას ზიანს არ აყენებს. ასევე არაა მეტალურგიული და ქიმიური მრეწველობის საწარმოები, ხოლო ტერიტორიის 25% ეროვნულ პარკებსა და დაცულ ტერიტორიებს უკავიათ. ქვეყანაში შექმნილია 14 ეროვნული პარკი, 4 საზღვაო პარკი, 21 საზღვაო და სანაპირო ნაკრძალი და 3000-ზე მეტი რეზერვატი.
ახალი ზელანდიის მოსახლეობა 2013 წლის მონაცემებით 4 242 048–ს შეადგენს. მათ შორის 75% ევროპელია, 15% – მაორები, დანარჩენი კი ემიგრანტები, ძირითადად, ჩინეთიდან, ფიჯისა და სამოას კუნძულებიდან. ქვეყანაში სამი სახელმწიფო ენაა: ინგლისური, ახალზელანდიური ნიშნების ენა და მაორების ენა. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში, გარდა ახალი ზელანდიისა, აბორიგენების ენა არ არის სახელმწიფო ენად აღიარებული. ასევე, საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ დემოკრატიულ ქვეყნებს შორის 1893 წელს პირველად სწორედ ახალ ზელანდიაში იქნა აღიარებული ქალთა და მამაკაცთა თანაბარუფლებიანობა და ქალებმა არჩევნებში მონაწილეობის უფლება მოიპოვეს.
ამჟამად, ”გრძელი, თეთრი ღრუბლების ქვეყანა” განვითარებული სახელმწიფოა. განსაკუთრებით განვითარებულია სოფლის მეურნეობა, კერძოდ კი მეცხოველეობა. იგი აწარმოებს დიდი რაოდენობით მატყლს (მსოფლიოში მხოლოდ ავსტრალიას ჩამორჩება) და ლიდერია რძის პროდუქტების ექსპორტით.
ტურიზმი და ტურისტული ინდუსტრია ახალი ზელანდიის ეკონომიკის მთავარი ელემენტი ხდება, რასაც ხელს უწყობს ქვეყნის ადგილმდებარეობა და მისი ბუნების სილამაზე, ასევე მაღალი დონის სერვისი, მოხერხებული სატრანსპორტო სტრუქტურა და ტურისტების ქვეყანაში მოზიდვის აქტიური პროგრამის განვითარება. დღეისათვის ტურიზმი ქვეყნის მთლიანი ეროვნული პროდუქტის არანაკლებ 10%-ს ქმნის. ტურიზმის სფეროში დაკავებულია თითქმის 18 000 საწარმო და ისინი ქვეყანაში სამუშაო ადგილების დაახლოებით 10%-ს ქმნიან. 2006 წელს ქვეყანა თავის ისტორიაში ტურისტების რეკორდულმა რაოდენობამ – 2 422 000 ადამიანმა მოინახულა.
ახალ ზელანდიაში ძალიან ბევრი ავტომობილია – თითქმის 2,5 მლნ 4.2 მლნ ადამიანზე. ქვეყნის მოსახლეობის მხოლოდ 1% სარგებლობს მატარებლით და 2% – ავტობუსით. გზებს აქ მარილს არ აყრიან, ამიტომ მანქანები ნაკლებად იჟანგება. შესაბამისად ავტომობილების 2/3–ის ასაკი 7–16 წელია. 2005 წელს ახალი ზელანდია მსოფლიოში პირველი ქვეყანა გახდა, სადაც შემოიღეს ბეგარა ნახშირორჟანგზე, ანუ ატმოსფეროში გამონაბოლქვზე.
ქვეყნის დედაქალაქია უელინგტონი, რომლის მოსახლეობა 431400–ს შეადგენს. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ამ ქალაქში ბარებისა და რესტორნების რიცხვი ერთ სულ მოსახლეზე ბევრად აჭარბებს ნიუ–იორკის ბარებისა და რესტორნების რიცხვს.
ახალ ზელანდიაში ძალიან პოპულარულია სპორტი, განსაკუთრებით კი რაგბი. ქვეყნის ეროვნულ გუნდს All Blacks–ს თამაშების 73% –ზე მეტი აქვს მოგებული.
ზელანდიელებმა მოიგონეს ბანჯი–ჯამპინგი.
დაბოლოს, სტატისტიკის თანახმად, ჩვენი პლანეტის ყოველი მესამე მცხოვრები ახალ ზელანდიას საცხოვრებლად ყველაზე კარგ ადგილად თვლის და ოცნებობს მის მონახულებაზე.
ვახუშტი – ისტორიკოსი თუ გეოგრაფი?
ვაკეთებ, რაც მიყვარს და ვწერ, რასაც ვაკეთებ… ეს სტატიაც სიყვარულმა დამაწერინა. ჩემს სიყვარულზე მინდა მოგიყვეთ. მე ვახუშტი მიყვარს… დიახ, ვახუშტი ბაგრატიონი, გეოგრაფიისა და ისტორიის ფუძემდებელი.
„…ხოლო ქვეყანა ესე იწოდების სახელითა სამითა. პირველად – საქართველო, მეორედ – ივერია, მესამედ – გეორგია. ხოლო საქართველო არს სახელი ქართლოსის გამო, რომელსა წილად ხვდა ქვეყანა ესე და, სადა აშენა, უწოდა სახელითა თვისითა ქართლი და მის გამო მორჩილთა ანუ წილხდომილთა მისთა ეწოდა საქართველო…
…ხოლო არს მთანი და ტყენი აურაცხელითა ყვავილითა, მწვანითა და სურნელითა აღსავსე, ხენი სხვადასხვა ხითა შვენიერითა ჭალათა და მთათა შინა.
…და მდებარეობს კასპიისა და პონტოს ზღვას შორის. გარნა არს ქვეყანა შვენიერი და ნაყოფიერი ყოვლითა ღვთისა მიერ, და არა ხელოვნებითა კაცთათა…
ხოლო კაცნი ამის ქვეყნისა არიან სარწმუნოებით ქრისტიანენი… ხოლო ანაგებით არიან კაცნი და ქალნი შვენიერნი, ჰაეროვანნი, შავ თვალ-წარბ-თმოსანნი, თეთრყირმიზნი, იშვიათ შავგვრემან და მოყვითან, იშვიათ თვალჭრელ და გრემანი, და მწითურ ანუ თეთრ. ქალთა თმა გარდაშვებული და დაწნული, ხოლო კაცთა ყურთა ზედა მოკვეცილნი; წერწეტნი, უმეტეს ქალნი, იშვიათ სქელნი, მხნენი მუშაკნი, ჭირთა მომთმენნი, ცხენსა ზედა და მხედრობათა შინა კადნიერნი, მკვირცხლნი, მსწრაფლნი… სალაშქროთა შინა ახოვანნი, საჭურველთ მოყვარენი, ამაყნი, ლაღნი, სახელის მაძიებელნი ესრეთ, რამეთუ თვისთა სახელთათვის არა რიდებენ ქვეყანასა და მეფესა თვისსა, სტუმართა და უცხოთ მოყვარენი…”
განა შეიძლება, ამ სიტყვების ავტორი არ გიყვარდეს?! თავადაც ხომ სიყვარულით აქვს გადმოცემული საქართველოს აღწერა – „მწვანითა და სურნელითა აღსავსე”…
მაგრამ ვინ იყო ვახუშტი?
– მასწ, ვახუშტი გეოგრაფია თუ ისტორიკოსი? – გამომცდელად მკითხეს საკლასო ოთახში შესულს ჩემმა მეცხრეკლასელებმა.
– რაო, რა გითხრათ თქვენმა ისტორიის მასწავლებელმა? – მივხვდი, ჩემს კოლეგას ესაუბრა მათთან. ვიცი, მასაც უყვარს ვახუშტი.
– ისტორიკოსიაო, – კიდევ უფრო დაძაბეს სიტუაცია.
გამეღიმა. თან იციან, რომ ვმეგობრობთ. აბა, ისე როგორ გამოვა, კათედრის წევრებმა არ ითანამშრომლონ და არ იმეგობრობონ.
– ვინ იყო ვახუშტი, მოდი, მე, თქვენ და თქვენმა ისტორიის მასწავლებელმა ერთად გავარკვიოთ, – ვუთხარი ჩემებს. ესეც კიდევ ერთი ინტეგრირებული გაკვეთილის იდეა.
მართლაცდა, ვინ იყო ვახუშტი? გეოგრაფი? ისტორიკოსი?
ადამიანი, რომელიც საქართველოს ძნელბედობის ჟამს ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა, არც პირადი განსაცდელი დაჰკლებია ბედისგან, და შექმნა ნაშრომები, რომლებიც 300 წლის შემდეგაც მნიშვნელოვანი და აქტუალურია.
„ვახუშტის თხზულება… ყოველი მკვლევარისთვის ყოველთვის აუცილებელი წყარო იქნება… იგი მუდამ უკვდავების შარავანდედით იქნება მოსილი და არასდროს მნიშვნელობა არ დაეკარგება…” – წერს ივანე ჯავახიშვილი.
ვახუშტის ნაშრომი საქართველოს კუთხეების გეოგრაფიულ აღწერას შეიცავს. ფიზიკურ-გეოგრაფიულ მონაცემებთან ერთად იგი აღნუსხავს ციხე-ქალაქებს, სოფლებს, ეკლესია-მონასტრებს, სასახლეებს, ხიდებს, არხებს; აღწერს საქართველოს ცალკეული კუთხეების ლანდშაფტს, კლიმატურ ზონებთან შეფარდებულ მეურნეობის დარგებს, მოსახლეობის სამეურნეო საქმიანობას (როგორც სასოფლო-სამეურნეოს, ასევე ხელოსნურ დარგებსაც).
„ადგილის აღწერაში” თავმოყრილია ისტორიული გეოგრაფიის, ფიზიკური გეოგრაფიისა და ეკონომიკური გეოგრაფიის მონაცემები. ვახუშტიმ დიდი წვლილი შეიტანა ეთნოგრაფიის კვლევის საქმეშიც. მან აღწერა ქართველი ხალხის „ზნეთა” – საყოფაცხოვრებო წესები, გარეგნობა, ჩაცმულობა, ადათები, გავრცელებული დღესასწაულები და რიტუალები, გამოკვეთა ისტორიულ მხარეში მცხოვრებთა ხასიათის თვისებები.
„… სვანი ადვილად საცნობია. იგი არა ჰგავს იმ მთის ხალხებს, რომლებიც სვანეთის გარშემო ბლომად ცხოვრობენ… პირისახით სვანი მაშინვე მთის ქართველებს მოგაგონებთ: თუშებს, ფშავებსა და ხევსურებს. ტანით წარმოსადეგია და საღი შეხედულება აქვს. სვანის ტანსაცმელი მხოლოდ ცოტათი განირჩევა მეგრელისა და იმერლის ტანისამოსისაგან. თავსახური სვანს ორნაირი აქვს: ზამთარში იგი იხურავს მაღალსა და წვეტიან ნაბდის ქუდსა, თეთრსა ან შავსა; ზაფხულში სვანი ხმარობს იმერულს ფაფანაკს, რომელიც ისე პატარაა, რომ საქოჩრეს ძლივსა ჰფარავს. სვანს ტანისამოსზე უფრო უყვარს იარაღი: თოფი, დამბაჩა და ხანჯალი; ხმალს კი სვანები არ ხმარობენ. როგორც თითქმის ყველა მთიულ ხალხს, სვანსაც გამჭრიახი გონება აქვს…” – ასე ახასიათებს ვახუშტი სვანებს.
ვახუშტი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს „დასაწყისითგანთა წესთა”, რომლებიც მას ქართველი ხალხისათვის ბუნებრივად მიაჩნია და „შეძინებულ წესებს”, რომლებსაც უცხოელთა ზეგავლენით შეთვისებულად მიიჩნევს. ვახუშტი აღნიშნავს, რომ ხალხის ცხოვრების წესი ცვალებადია და მასში ახალი ელემენტები ჩნდება.
ვახუშტის მეცნიერული თხზულება „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა” წარმოადგენს საქართველოს ისტორიას უძველესი დროიდან („დასაბამიდან”, „ქვეყნის შექმნიდან”) XVIII საუკუნის პირველ ნახევრამდე.
ვახუშტიმ პირველმა მოგვცა საქართველოს ისტორიის პერიოდიზაცია.
ისტორიის საგანზე მსჯელობისას ვახუშტი ისტორიის ცოდნას განმარტავს. „მატიანე განარჩევს კეთილსა და ბოროტსა, მატიანე აღამაღლებს კეთილის ქმნულებასა და გმობს უკეთურთ ქმნულებასა. მატიანე მეტყველებს ჭეშმარიტსა და არა სცბის, და მოწმობს სხვათა და სხვათა. მატიანე განამხნობს კაცსა და ერთგულ ჰყოფს ქვეყნისად; მატიანე აცნობებს ნათესავთ ჩამომავლობასა. და დასდებს თავსა სარწმუნოებისათვის, და მოყვარულ ჰყოფს მოყვასსა მოყუასისა მიმართ”.
ვახუშტის ნაშრომმა „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა” ახალი ეტაპი შექმნა ქართული შუა საუკუნეების ისტორიოგრაფიულ აზროვნებაში. ძველ ქართველ ისტორიკოსთაგან განსხვავებით, მან პირველმა თავისი ეპოქის მეცნიერული აზრის დონეზე გაიაზრა ისტორიოგრაფიის საგანი, მეთოდი და მისი შემადგენელი დარგები, გააფართოვა წარმოდგენა ისტორიულ წყაროებზე და დაამკვიდრა მათდამი კრიტიკული მიდგომის პრინციპი.
საქართველოს გეოგრაფიული აღწერა, რომელიც მან ისტორიოგრაფიის ნაწილად მოიაზრა, საფუძვლად დაედო საქართველოში გეოგრაფიული მეცნიერების განვითარებას. საქართველოს გეოგრაფიულ აღწერაში ვახუშტიმ შეიტანა 800 ქედი, 22 ტბა, 73 კულტურული და 53 ველური მცენარე, 550 დასახლებული პუნქტი, 33 მოქმედი საბადო, აღწერა თბილისის განაშენიანება.
ვახუშტიმ საქართველო დაყო მთისა და ბარის განსხვავების ნიშნით. ბარად იგი მიჩნევდა ტერიტორიებს, სადაც გაბატონებული იყო მევენახეობა-მეხილეობა, ხოლო ტერიტორიებს, სადაც აღნიშნული დარგები არ იყო განვითარებული, მთის ზონას მიაკუთვნებდა.
ვახუშტიმ უზარმაზარი კარტოგრაფიული სამუშაო ჩაატარა – შეადგინა ორი გეოგრაფიული ატლასი (ერთი – ხუთრუკიანი, მეორე – ცხრამეტრუკიანი). ევროპელი კარტოგრაფები კავკასიის რეგიონის აღსაწერად XVIII ს-ის მეორე ნახევრიდან XIX საუკუნის შუა ხანებამდე მხოლოდ ვახუშტის რუკებს ეყრდნობოდნენ. ქართული სკოლებისთვის ვახუშტიმ რუსულიდან თარგმნა „მოკლე პოლიტიკური გეოგრაფია” მსოფლიო ატლასთან ერთად.
ვახუშტიმ პირველმა შეისწავლა ქართული გერბები. ატლასში შეტანილია ერთიანი საქართველოს, ცალკეული სამეფოებისა და სამთავროების – კახეთის, ქართლის, ოდიშის, იმერეთის სამეფო გერბები, სვანეთის, გურიის, აფხაზეთის გერბები და სხვა.
კახეთის სამეფოს გერბიქართლის სამეფოს გერბი
აფხაზეთის გერბი სვანეთის გერბი
აი, ვინ იყო ვახუშტი. მოდი, ახლა გავარკვიოთ, ისტორიკოსია თუ გეოგრაფი.
დებატებისთვის კარგი თემაა. გაკვეთილის მიზანი ვახუშტი ბაგრატიონის ნაშრომების გაცნობასთან ერთად იქნება ისიც, რომ მოსწავლეები აზროვნებას ისწავლიან, გაიგებენ, რა არის ისტორიისა და გეოგრაფიის არსი, მეცნიერული ნაშრომის ანალიზსა და შეფასებას შეძლებენ და საკუთარი მოსაზრების არგუმენტირებულ დასაბუთებას შეეცდებიან.
კლასი იყოფა ისტორიკოსებად, გეოგრაფებად და სამეცნიერო საბჭოს წევრებად.
ისტორიკოსები და გეოგრაფები წარმოადგენენ პრეზენტაციებს, სადაც ეცდებიან დაასაბუთონ, შესაბამისად, ვახუშტის გეოგრაფობა ან ისტორიკოსობა. პრეზენტაციების შემდეგ გაიმართება დებატები.
სამეცნიერო საბჭო შეაფასებს მათ და გადაწყვეტს, ვახუშტი გეოგრაფია თუ ისტორიკოსი.
კიდევ ერთ აქტივობას შემოგთავაზებთ – გაკვეთილ-ვიქტორინას.
კლასი იყოფა ჯგუფებად. მასწავლებელი ჯგუფებში ურიგებს ბარათებს მოსწავლეებს. თითოეულ ბარათზე წერია საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარის სახელი: კახეთი, თუშეთი, აჭარა, იმერეთი, გურია, ქართლი, რაჭა, ხევი, სვანეთი… მოსწავლეებმა ვახუშტი ბაგრატიონის „აღწერა სამეფოსა საქართველოსადან” უნდა ამოიწერონ ინფორმაცია თავიანთი მხარეების შესახებ, ამ მხარეში მდებარე ქედები, ჰიდროგრაფიული ქსელი, დასახლებული პუნქტები, ფლორა და ფაუნა, მოსახლეობის საქმიანობის სფეროები და სხვ. ჯგუფებმა არ უნდა იცოდნენ ერთმანეთის დავალება. დრო შეიძლება მიეცეთ ერთი კვირა ან 10 დღე.
გაკვეთილზე გაიმართება ვიქტორინა. თითოეული ჯგუფი ირჩევს ერთ წევრს, რომელიც იქნება ექსპერტთა ჯგუფში. ჯგუფი წარადგენს დავალებას ისე, რომ მხარის დასახელება ამოღებული იქნება ტექსტიდან. დანარჩენი ჯგუფები ეცდებიან გამოიცნონ, რომელ მხარეს ახასიათებს ასე ვახუშტი. ტექსტს ანაწევრებენ, ჯერ კითხულობენ გეოგრაფიულ მდებარეობას, თუ ვერც ერთმა ჯგუფმა ვერ გამოიცნო, შემდეგ გადადიან მეორე ნაწილზე და ა. შ. ექსპერტთა ჯგუფი აკეთებს შეფასებას. ისინი აღნუსხავენ ჯგუფების სწორ პასუხებს ეტაპების მიხედვით, ანუ რომელმა ჯგუფმა რა ეტაპზე გამოიცნო ესა თუ ის მხარე.
ორივე ეს აქტივობა ზოგადი განათლების მიზნების მიღწევაშიც და გამჭოლი პრიორიტეტული კომპეტენციების განვითერებაშიც დაგვეხმარება და ვინ იყო ვახუშტი – ისტორიკოსი თუ გეოგრაფი, საზოგადოებრივი მეცნიერებებების ურთიერთკავშირში იპოვიან. ყველა ისტორიული მოვლენა და პროცესი გეოგრაფიულ გარემოში მიმდინარეობს, გეოგრაფიული პროცესები და მოვლენები კი – ისტორიულ დროში.
აი, ვინ იყო ვახუშტი.
კიოტოს ოქმი: ვინ გადაიხდის ეკონომიკის განვითარებისა და გარემოს დაბინძურებისთვის?
თანამედროვე ტიპის ეკონომიკის განვითარებას თან სდევს გარემოს დაბიძურება და კლიმატის ცვლილება (გლობალური დათბობა). კლიმატის ცვლილება დედამიწის ატმოსფეროს მიწისპირა ფენისა და მსოფლიო ოკეანის საშუალო წლიური ტემპერატურის სწრაფი ზრდის პროცესია. ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურა დედამიწის ზედაპირზე ბოლო საუკუნის განმავლობაში 0.74 ± 0.18°C-ით გაიზარდა. კლიმატის ცვლილების სამთავრობათაშორისო ჯგუფის ექსპერტთა IPCC-ის (Intergovernmental Panel on Climate Change, https://www.ipcc.ch) დასკვნით, დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის ზრდა მე-20 საუკუნის შუა წლებიდან, სავარაუდოდ, განპირობებულია ანთროპოგენური ანუ ადამიანის საქმიანობის შედეგად წარმოქმნილი სათბურის აირების კონცენტრაციის ზრდით, რის შედეგადაც ძლიერდება ატმოსფეროს სათბურის ეფექტი, რაც დედამიწის ქერქისა და ქვემო ატმოსფეროს გახურებას იწვევს. ამავე ორგანიზაციის მოსაზრებით, 21-ე საუკუნეში მოსალოდნელია დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის შემდგომი ზრდა 1,1-6,4°C-ით. სათბური აირების კონცენტრაციის ზრდის შეჩერების შემთხვევაშიც კი ეს დათბობა კიდევ ათას წელს გაგრძელდება. მხოლოდ ამის შემდეგ არის მოსალოდნელი წონასწორობის აღდგენა და საშუალო ტემპერატურის დასტაბილურება.
ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის ზრდა გამოიწვევს ზღვის დონის აწევას. გაიზრდება კატასტროფული კლიმატური მოვლენების სიხშირე და სიმძლავრე, შეიცვლება ნალექების რაოდენობა და განაწილება. შეიცვლება აგრეთვე სოფლის მეურნეობის მოსავლიანობა, შემცირდება მყინვარები, გადაშენდება ცოცხალი ორგანიზმების ზოგიერთი სახეობა, გაიზრდება დაავადებათა რიცხვი.
საერთაშორისო ორგანიზაცია Global Humanitarian Forum-მა (https://www.ghf-ge.org/) გამოაქვეყნა დასკვნა, რომელშიც გლობალური დათბობის მსხვერპლთა ზუსტი რაოდენობაა დასახელებული. ამის შესახებ „New Scientist”-ი წერს. მკვლევართა მონაცემებით, ამჟამად გლობალური დათბობის გამო მსოფლიოში ყოველწლიურად დაახლოებით 300 ათასი ადამიანი იღუპება. საქმე ის არის, რომ კლიმატის ცვლა იწვევს ისეთი ბუნებრივი სტიქიური მოვლენების გახშირებას, როგორებიცაა გვალვა და წყალდიდობა. გარდა ამისა, ცვალებადი კლიმატი გავლენას ახდენს განვითარებული ქვეყნების სოფლის მეურნეობაზეც, რასაც შიმშილობამდე მივყავართ. Global Humanitarian Forum-ის მონაცემებით, სიკვდილიანობის დიდი წილი (90%) განვითარებულ ქვეყნებზე მოდის. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისთვის დათბობის მსხვერპლთა რაოდენობა ყოველწლიურად 500 ათასამდე გაიზრდება.
ჯერჯერობით უცნობია, დედამიწის რომელი რეგიონი დაზარალდება უფრო მეტად ამ ცვლილებების შედეგად, ამიტომ 1992 წელს რიო-დე-ჟანეიროში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონფერენციაზე „გარემო და განვითარება”, მსოფლიოს 156 სახელმწიფოს მეთაურმა ხელი მოაწერა გაეროს ჩარჩო ხელშეკრულებას კლიმატის ცვლილების შესახებ, რომლის მიზანი იყო ადამიანისთვის სახიფათო კლიმატის ცვლილების, გლობალური დათბობის, საწინააღმდეგო ზომებისა და ღონისძიებების შემუშავება. მოგვიანებით ამ კონვენციას მსოფლიოს პრაქტიკულად ყველა ქვეყანა შეუერთდა.
გაეროს კონვენცია კლიმატის ცვლილების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომლის მიზანია ატმოსფეროში სათბურის აირების კონცენტრაციის ზრდისა და ამით გამოწვეული გლობალური დათბობის შეჩერება.
ხელშეკრულების საწყისი ვარიანტი, ე.წ. ჩარჩო კონვენცია, სათბური აირების გაფრქვევის კონკრეტულ ზღვრებს არ ადგენს. ასეთი ზღვრები დგინდება ქვეხელშეკრულებებით, ე.წ. ოქმებით (პროტოკოლებით). კიოტოს ოქმი მიღებულ იქნა იაპონიის ქალაქ კიოტოში 1997 წლის 11 დეკემბერს და ძალაში შევიდა 2005 წლის 16 თებერვალს. ოქმის განხორციელების დეტალური წესები დადგენილ იქნა 2001 წელს მაროკოში, კლიმატის ცვლილების მხარეთა კონფერენციის მე-7 სესიაზე და ცნობილია მარაკეშის შეთანხმების სახელით. კიოტოს ოქმს საქართველო 1999 წლის ივნისში შეუერთდა.
კიოტოს ოქმი გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის (UNFCCC) ფარგლებში დადებული დამატებითი საერთაშორისო შეთანხმებაა. ოქმის მიზანია ატმოსფეროში სათბურის აირების კონცენტრაციის დასტაბილურება ისეთ დონეზე, რომელიც დედამიწის კლიმატისთვის საშიში არ იქნება. კონვენციისგან განსხვავებით, კიოტოს ოქმი ქვეყნებისთვის სათბურის აირების ატმოსფეროში გაფრქვევის კონკრეტულ (თითოეული ქვეყნისთვის – განსხვავებულ) ზღვრებს (ლიმიტებს, კვოტებს) ადგენს. ქვეყნებს ეძლევათ უფლება, გაფრქვევათა შემცირების ნაწილი სხვა ქვეყნის ტერიტორიაზე შეასრულონ, ანუ, ფაქტობრივად, კვოტებით ივაჭრონ. კიოტოს ოქმის მთავარი თავისებურება ის არის, რომ ოქმი ადგენს ინდუსტრიალიზებული ქვეყნებისთვის სათბურის აირების შემცირების სავალდებულო მიზნებს. ეს გამოიხატება 2008-2012 წლებისთვის ემისიების საშუალოდ 5%-ით შემცირებით 1990 წლის დონესთან შედარებით.
კიოტოს ოქმი ბუნებრივ გარემოსთან მიმართებით ერთადერთი რეალურად მოქმედი მექანიზმია, ჩარჩო დოკუმენტია იმ ღონისძიებებისთვის, რომლებიც მიმართულია ატმოსფეროში ადამიანის მოქმედების შედეგად მოხვედრილი ნახშირორჟანგის მოცულობის სტაბილიზაციისა და შემცირებისკენ. ამ ხელშეკრულების ფარგლებში ყველაზე დიდი ვალდებულება, 2008-2012 წლებისთვის განსაზღვრული პროცენტით შეამცირონ სათბურის აირთა ემისია 1990 წლის დონესთან შედარებით, იკისრეს ევროგაერთიანებამ (8%), აშშ-მ (7%) და იაპონიამ (6%). რუსეთმა, უკრაინამ და ახალმა ზელანდიამ იკისრეს ვალდებულება, მოახდინონ ემისიების სტაბილიზაცია 1990 წლის დონეზე. საბოლოო ჯამში, ამ ოქმის რეალიზაციის შედეგად ნახშირორჟანგის ემისია სულ 5%-ით უნდა შემცირდეს. ეს ვალდებულებები საერთოდ არ ეხება განვითარებად ქვეყნებს, მათ შორის – ჩინეთს, რომელიც აშშ-ის შემდეგ ნახშირორჟანგის ყველაზე დიდი მწარმოებელია დედამიწაზე და ინდოეთს, რომელიც მას დიდად არ ჩამორჩება. საბოლოო ჯამში, ეს ორი ქვეყანა, როგორც ჩანს, მრავალჯერ გადაჭარბებს ნახშირორჟანგის ემისიის იმ შემცირებას, რომელსაც განვითარებული ქვეყნები დიდი ჯაფის შედეგად მიაღწევენ.
კიოტოს ოქმის ხელისმომწერი ქვეყნები 2011 წლის დეკემბრის მდგომარეობით
– ქვეყნები, რომლებმაც ხელი მოაწერეს ოქმს და ამავე დროს მოახდინეს მისი რატიფიკაცია
– ქვეყნები, რომლებიც შევიდნენ 1-ელ და მე-2 დანართებში
– ქვეყნები, რომლებმაც ხელი მოაწერეს ოქმს, მაგრამ არ მოუხდენიათ მისი რატიფიკაცია
– ქვეყნები, რომელთაც ჯერ არ მიუღიათ ოქმზე ხელის მოწერისა და მისი რატიფიცირების გადაწყვეტილება
– ქვეყნები, რომლებიც გავიდნენ კონვენციიდან
კიოტოს ოქმი ემისიების გლობალური შემცირებისკენ გადადგმული პირველი მნიშვნელოვანი ნაბიჯია და უზრუნველყოფს არსებით სტრუქტურას კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული სამომავლო საერთაშორისო ხელშეკრულებებისთვის.
იმის აღიარებით, რომ სათბურის აირების არსებულ მაღალ დონეებზე უმთავრესად პასუხისმგებელნი არიან განვითარებული ქვეყნები 150-წლიანი აქტიური სამრეწველო საქმიანობის გამო, ოქმი მათ „საერთო, მაგრამ დიფერენცირებული პასუხისმგებლობის პრინციპიდან” გამომდინარე ვალდებულებებს აკისრებს.
ზოგიერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ კიოტოს ოქმის ზედმიწევნით შესრულების შემთხვევაშიც კი არ არსებობს გარანტია, რომ ტემპერატურის ზრდის ტემპი შესამჩნევად შენელდება, ამიტომ მრავალი კრიტიკოსი და მწვანეთა მოძრაობის ლიდერი ეჭვქვეშ აყენებს ოქმის მნიშვნელობას, თუ მას გამონაბოლქვების უფრო მნიშვნელოვანი შემდგომი შემცირება არ მოჰყვა.
ოქმის მომხრეები აღნიშნავენ, რომ ეს მხოლოდ პირველი ნაბიჯია და რომ UNFCCC-ის მოთხოვნები მომავალშიც გადაიხედება, როცა უკვე აშკარა იქნება ამ შეთანხმების პირველი შედეგები. საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს ჰიდრომეტეოროლოგიური და კლიმატის ცვლილების სამმართველოს უფროსის გიორგი ლაზრიევის აზრით, საქართველოში კლიმატის ცვლილების ყველაზე ნეგატიური ზემოქმედება გამოვლინდება შავი ზღვის სანაპირო ზოლში ხმელეთის დატბორვითა და მტკნარი წყლის დაბინძურებით.
კლიმატის ცვლილების ყველაზე უარყოფითი შედეგი აღმოსავლეთ საქართველოში ტემპერატურის ზრდა და გვალვიანობის ინტენსივობის მატება იქნება. ამას დაემატება ჰაერის ტემპერატურის მაღალ მნიშვნელობათა გახშირება (განსაკუთრებით – მარცვლოვანი კულტურების მომყვან რაიონებში), რაც საგრძნობლად დასცემს მოსავლიანობას. ასევე მოსალოდნელია ვაზის კულტურის მოსავლიანობის შემცირება კახეთის რაიონებში. გახშირდება და უფრო ინტენსიური გახდება საშიში ჰიდრომეტეოლოგიური მოვლენები – გვალვები და წაყლდიდობები.
საზოგადოებრივი მეცნიერებებისა და სახვითი ხელოვნების ინტეგრირებული გაკვეთილი
დღეს უფროსი თაობისგან ხშირად გაიგონებთ საყვედურს, იკარგება ქართული სული, ტრადიციები და ადათ-წესებიო. რა თქმა უნდა, დამნაშავე ისევ სკოლა და მასწავლებელი არიან.
არადა, ჩვენ ხომ ის თაობა ვართ, საქართველოს ისტორია ერთი სახელმძღვანელოთი რომ ისწავლა, საქართველოს გეოგრაფია კი – როგორც საბჭოთა კავშირის რიგითი რესპუბლიკის გეოგრაფია. ახლა საქართველოს ისტორიასაც და გეოგრაფიასაც მთელ სასწავლო წელს ვუთმობთ, მაგრამ „პატრიოტ” თაობას მაინც ვერ ვზრდით. ჩვენს დროს ქართული ხალხური ცეკვის საბავშვო ანსამბლი თითებზე ჩამოსათვლელი იყო, ახლა თითქმის ყველა ბავშვი ცეკვავს, თან როგორი ცეცხლის დანთება შეუძლიათ! ჩვენს დროს არც ქართული ხალხური სიმღერა იყო აქტუალური. ეს – ჩვენს დროს, მაგრამ მამები რისი მამები არიან, შვილებს რომ არ უსაყვედურონ!
სამშობლოს სიყვარულის ლიტონი სიტყვებით სწავლება წარმოუდგენელია და ხშირად უკუშედეგიც კი მოაქვს. ეს ჩვენს თაობას კარგად აქვს გაცნობიერებული. მე-20 საუკუნის პატრიოტული სიმღერებისა და „პოეზიის” ნიმუშების დასწავლამ „დიადი” და „უძლეველი” სამშობლოს (სსრკ-ს) სიყვარული ვერ შთაგვინერგა. სამშობლოს სიყვარულს საკუთარი ქვეყნის ისტორიისა და გეოგრაფიის, ხელოვნების, კულტურის შესწავლა აღვივებს და არა თავსმოხვეული იაფფასიანი „ხელოვნების” ნიმუშების ხმამაღალი აფიშირება, როგორც ამას კომუნისტური პარტია ცდილობდა. სიყვარულიც ცოდნასთან არის დაკავშირებული. თუ მოსწავლე გაიგებს და გაიაზრებს ქართული ანბანის ორიგინალურობასა და უნიკალურობას, ჩასწვდება ქართული არქიტექტურის სიდიადესა და ხალხური პოეზიის სილაღეს, მერწმუნეთ, ეს მეტ გავლენას მოახდენს მასზე, ვიდრე „პატრიოტული” ლექსების დაზეპირება და შემდეგ ხმამაღლა, გამოთქმით კითხვა. მეტად დააფასებს საკუთარ კულტურას და მთების სიდიადის ძებნას კავკასიონზე დაიწყებს და არა სხვა ქვეყნების მთაგრეხილებზე, „ხასანბეგურასაც” მეტი გრძნობით იმღერებს და ქართულ სამოსსაც უკეთ მოირგებს. ვერც სხვა ქვეყნის სიმდიდრე მოხიბლავს ისე, რომ სასწავლებლად წასულმა დარჩენა ამჯობინოს – დაბრუნდება და საკუთარ ქვეყანაზე იზრუნებს.
სიტყვა გამიგრძელდა. არადა ერთი ინტეგრირებული გაკვეთილის იდეა და რესურსები მინდა შემოგთავაზოთ. მე-9 კლასში საქართველოს ისტორიას და გეოგრაფიას ვსწავლობთ. ამ ორი საგნის ინტეგრირება ყველაზე მარტივია. ამჯერად გთავაზობთ ისტორია-გეოგრაფიის ინტეგრირებას სახვით და გამოყენებით ხელოვნებასთან.
თემა: საქართველოს მოსახლეობის ტრადიციები. ხალხური არქიტექტურა, ჩაცმულობა და ადათ-წესების განხილვა მარტო ერთი საგნის პრეროგატივა არ არის. სამივე საგნის საგნობრივ სტანდარტში ნახავთ შედეგებსა და ინდიკატორებს, რომლებიც ამ თემას შეესაბამება.
გეოგრაფიის საგნობრივი სტანდარტი:
გეო. IX. 10. მოსწავლეს შეუძლია გააანალიზოს ქართული ტრადიციები გეოგრაფიულ თავისებურებებთან მიმართებით.
შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:
● აკავშირებს ხალხური არქიტექტურის მრავალფეროვნებას საქართველოს ბუნებრივ პირობებთან; ადარებს სხვადასხვა ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინციის სამოსახლოს და მსგავსება-განსხვავებებს გამოხატავს მისთვის სასურველი ფორმით (ნახატი, ცხრილი და სხვა);
● მსჯელობს საქართველოს კუთხეებში გავრცელებული ტრადიციული ჩაცმულობის, სამზარეულოსა და სუფრის თვითმყოფადობაზე, უკავშირებს მათ გარემოს თავისებურებებს, ადარებს ერთმანეთს და მსგავსება-განსხვავებებს გამოხატავს მისთვის სასურველი ფორმით (წერს თემას, აკეთებს სტენდს, ჩანახატს და სხვა).
სახვითი და გამოყენებითი ხელოვნების საგნობრივი სტანდარტი:
ს. გ. IX. 7. მოსწავლე იკვლევს საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ხელოვნების ნიმუშებს და შეუძლია იმსჯელოს მათ შესახებ.
შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:
● მსჯელობს, რა ხერხებით არის შენარჩუნებული და დაცული ქართულ ხელოვნებაში ხალხური შემოქმედების ტრადიციები;
● იკვლევს, რა მსგავსება და განსხვავება ა საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ხელოვნების ნიმუშებს შორის (არქიტექტურა, კედლის მხატვრობა და სხვ. ).
საქრთველოს ისტორიის საგნობრივი სტანდარტი
ისტ. IX. 7. მოსწავლეს შეუძლია მსჯელობა ქართული კულტურის სხვადასხვა დარგის ჩამოყალიბებისა და განვითარების შესახებ.
შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე:
● ჩამოთვლის ქართული კულტურის ყველაზე მეტად წარმატებულ დარგებს;
● მსჯელობს ქართული ლიტერატურისა და სახვითი ხელოვნების ყველაზე მნიშვნელოვანი ძეგლების შექმნის ისტორიისა და მნიშვნელობის შესახებ.
აქტივობა: ტექსტსა და ფოტოებზე მუშაობა
მასწავლებელი ჯგუფებს ურიგებს ბარათებს.
I ბარათზე წერია ტექსტი „არქიტექტურა”;
II ბარათზე – „სამზარეულო და სუფრის ტრადიციები”;
III ბარათზე – „ქართული ხალხური სამოსელი”.
დავალება: განიხილეთ ტექსტები და დაადგინეთ:
1. რა გავლენას ახდენს გეოგრაფიული მდებარეობა და გარემო პირობები არქიტექტურაზე, ხალხურ სამოსელზე, სამზარეულოსა და სუფრის ტრადიციებზე.
2. საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ხელოვნება, ხალხური შემოქმედება დააკავშირეთ გეოგრაფიულ მდებარეობასთან.
3. დაადგინეთ, რა გავლენას ახდენს ისტორიული მოვლენები ხელოვნების ნიმუშებზე საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ხელოვნებაში.
პრეზენტაცია წარმოადგინეთ თქვენთვის სასურველი ფორმით.
არქიტექტურა
ქართული არქიტექტურა დიდი მრავალფეროვნებითა და თავისებურებით გამოირჩევა. საქართველოს ყოველ კუთხეს თავისი დამახასიათებელი არქიტექტურული სტილი ჰქონდა და საცხოვრებელი სახლებიც მხარეების მიხედვით მკვეთრად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან. ეს განსხვავება ახლა თანდათან მცირდება: საქართველოს ყველა რაიონში ფართოდ გავრცელდა ევროპული სტილი. მიუხედავად ამისა, განსხვავება მთისა და ბარის რაიონებს, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს შორის მაინც საგრძნობია.
აღმოსავლეთ საქართველოს სოფლები უფრო კომპაქტურია და მჭიდროდაა დასახლებული. ეზოები აქ პატარაა და ამიტომ დასამუშავებელი მიწები სოფლის გარეთაა. დასავლეთ საქართველოში საკარმიდამო ნაკვეთები გაცილებით დიდია და საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობებიც ერთადაა. საცხოვრებელი სახლები სხვადასხვა ეთნოგრაფიულ პროვინციაში მეტად განსხვავებულია. სვანეთსა და აღმოსავლეთ კავკასიონის კუთხეებში (თუშეთში, ფშავ-ხევსურეთში) უმეტესად ქვისა და ფიქლის ციხე-სახლებია. ამასთან, განსხვავება საკმაოდაა სვანური და თუშურ-ხევსურული კოშკების არქიტექტურაშიც. ამავე რეგიონებში გვხვდება 2-4-სართულიანი ჩარდახიანი სახლები, აგრეთვე ერთსართულიანი ქვითკირის სახლები მიწის ბრტყელი სახურავით (ძირითადად ფშავ-ხევსურეთში). ფიქლით აშენებული სახლები, როგორც წესი, მშრალი (დუღაბის გარეშე) წყობისაა.
აღმოსავლეთ საქართველოს ბარისა და მთისწინეთის ზონაში საცხოვრებელი სახლი ძირითადად დარბაზის ტიპისა იყო. ქვითა და აგურით აშენებულ ერთსართულიან ნაგებობას საფეხურებრივ-გვირგვინისებური გუმბათის მსგავსი გადახურვა ჰქონდა, რომელიც ბოლოვდებოდა ერდოთი – კვამლისა და სინათლისთვის დატოვებული ხვრელით. დარბაზის გარდა, აღმოსავლეთ საქართველოს ბარის ზოგიერთ რაიონში, განსაკუთრებით – სამცხე-ჯავახეთში, გავრცელებული იყო მიწური სახლები – მიწის სიღრმეში გამოკვეთილი ქვისკედლებიანი და მიწისსახურავიანი ნაგებობები. დასავლეთ საქართველოში, მაღალი ტენიანობისა და ჭაობიანობის გამო, უმეტესად ერთ ან ორსართულიან ხის სახლებს აშენებდნენ, რომლებიც ხიმინჯებზე იდგა და ყავრის ორფერდა ან ოთხფერდა სახურავი ჰქონდა.
სამეგრელოსა და აფხაზეთში ფართოდ იყო გავრცელებული მოწნული, ჩალით დახურული სახლის ტიპი – ფაცხა. XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან საქართველოში ახალი არქიტექტურული სტილი დამკვიდრდა: ორსართულიანი, რამდენიმეოთახიანი, ფანჯრებიანი და ხისიატაკიანი სახლები, რომლებშიც ღია კერიის ნაცვლად ბუხრები იყო ამოშენებული.
აღმოსავლეთ საქართველოში სახლები ძირითადად ქვითა და აგურით შენდებოდა, დასავლეთ საქართველოში კი – ხით. გადასახურავად ძირითადად კრამიტი გამოიყენებოდა, გურია-სამეგრელოში კი – ყავარი.
სახლის მნიშვნელოვანი ელემენტი გახდა ხის აივანი. XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ტრადიციულმა არქიტექტურამ ადგილი თანამედროვე ევროპულ სტილს დაუთმო. ამჟამად ძირითად საშენ მასალად გამოიყენება აგური, ცემენტის ბლოკები, რკინა-ბეტონი და თუნუქი. განსხვავებაც სხვადასხვა კუთხეში აშენებულ სახლებს შორის მინიმუმამდე დავიდა.
სამზარეულო და სუფრის ტრადიციები
ქართული ტრადიციული სამზარეულო ერთ-ერთი უმდიდრესია მთელ მსოფლიოში. ეროვნული ტანსაცმლისგან განსხვავებით, ქართული სამზარეულო არა მარტო შენარჩუნებულ იქნა, არამედ ფართოდ გავრცელდა საქართველოს ფარგლებს გარეთაც. წარსულში საქართველოს ცალკეული კუთხეების სამზარეულოებს შორის საგრძნობი განსხვავება იყო. ამჟამად ეს განსხვავება თითქმის აღარ არის და ნებისმიერ კუთხეში ფართოდ გავრცელებულია ის კერძები, რომლებიც ადრე მათთვის დამახასიათებელი არ იყო.
აღმოსავლეთ საქართველოს ბარის რაიონებში ძირითადად ხორბლის პურს (შოთს, ლავაშს) აცხობდნენ, მთაში კი – ქერის ხმიადებს. დასავლეთ საქართველოში ხორბლის მაგივრობას სიმინდი ეწეოდა და ამიტომ მოსახლეობის ძირითადი საკვებიც მჭადი (იმერეთი, გურია) ან ღომი (სამეგრელო, აფხაზეთი) იყო. დასავლეთ საქართველოში ძირითადად სულგუნი და იმერული ყველია მიღებული, აღმოსავლეთ საქართველოში კი – გუდის ყველი. დასავლეთ საქართველოში ფართოდ არის გავრცელებული მრავალფეროვანი მცენარეული საკვები, რომელიც ნიგვზითა და სანელებლებითაა შეზავებული (სხვადასხვა მხალეული), აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის კვების რაციონში კი ხორცს უფრო დიდი ადგილი უკავია. როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში ფართოდ გავრცელებულია ლობიო, ხაჭაპური, ხინკალი, თევზეული, მწნილი და სხვადასხვა საწებლები. მთავარი სასმელი საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში ღვინოა. მხოლოდ მაღალმთიან პროვინციებში, სადაც ვენახები არ არის, ღვინოს არაყი და ლუდი ცვლის.
ქართული სუფრის ტრადიციები მკაცრ წესრიგს ემორჩილება. თამადა და სადღეგრძელოები სუფრის აუცილებელი ელემენტებია საქართველოს ნებისმიერი კუთხისათვის. სადღესასწაულო სუფრა ასევე წარმოუდგენელია სიმღერის, ცეკვისა თუ ხუმრობის გარეშე. სადღეგრძელოების თანმიმდევრობა თამადაზეა დამოკიდებული, თუმცა გარკვეული ტრადიციები ჩამოყალიბებულია და სხვადასხვა პროვინციას შორის განსხვავებებიც შეინიშნება. გურიაში, მაგალითად, პირველი სადღეგრძელო მშვიდობისაა, კახეთში კი ოჯახის ჭერს დალოცავენ ხოლმე. აღმოსავლეთ საქართველოში ბოლო სადღეგრძელო საყველაწმინდოა, თუშეთსა და ფშავ-ხევსურეთში კი სუფრაზე განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ წინაპრებისა და გარდაცვლილთა მოგონების სადღეგრძელოებს.
ქართული ხალხური სამოსელი
ქართული კულტურის თავისებურებანი ხალხური სამოსელის მრავალფეროვნებაშიც გამოვლინდა. გამოირჩევა თუშური, ფშაური, ხევსურული, მოხევური, რაჭული სამოსელი. მამაკაცთა შესამოსელიდან ჩოხასთან ერთად აღსანიშნავია ხევსურული სამოსელი და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული სამოსელი ჩაქურა.
ყველაზე მეტად ყურადღებას იქცევს ხევსურული ქალის სამოსელი – ტალავარი, რომელიც ორიგინალური თარგითა და ჭარბი ნაქარგობით გამოირჩევა. მას შინშალის ძაფისგან ქსოვდნენ. ტალავარი რამდენიმე ნაწილისგან შედგება. ესენია: შალის გრძელი კაბა – სადიაცო, ზემოდან – შალისავე შემოსაცმელი ფაფანაგი ან მოკლესახელოებიანი ქოქლო. ხევსური ქალის თავსაბურავია სათაურა და მანდილი, ფეხსამოსი კი – თათები ან ქალამან-წინდა და ბაჭიჭები.
სადიაცოს ორი ძირითადი ნაწილი აქვს: მხარ-ზურგი და გულისპირი. კაბას საყელოსთან სარჩულიანი საყელო აქვს მოყოლებული, მხრებზე მოკერებულია სახელოები, ხოლო კაბის კალთებს ქვემოთ ბრტყელი და ზოლიანი არშია ეკერება, რომელსაც ეწოდება ქოქომონი. ქოქომონის ფერები განსაზღვრული კანონზომიერებითაა განლაგებული: ჯერ შავი ფერია, შემდეგ – წითელი და ლურჯი. კაბა ყელთან სამკუთხადაა ამოჭრილი, სადაც შეიძლება მიეკეროს ღილებითა და მძივებით გაწყობილი პატარა შალის ნაჭერი, ე. წ. ქოქა.
თუში ქალის სამოსი სისადავით გამოირჩევა. ერთმანეთს ენაცვლება შავი, ლურჯი და თეთრი ფერები. ძირითადი ელემენტია შალის ერთიანი კაბა – ჯუბა პერანგისებური თარგით, დეკორაციული სახელოებით შედგენილი ტყავის სამოსელი სახელჩაქნეულა, თავზე დასადგომი კუჭურა და მოსახური მანდილი.
მამაკაცის ჩაცმულობაში, მიუხედავად საგრძნობი ერთგვაროვნებისა, მაინც ხერხდება ზოგიერთი თავისებური კომპლექსის გამოყოფა. ასეთია ხევსურული ტალავარი, რომელშიც შედის ზედატანი, პერანგი, და შარვალ-ნიფხავი, ჩოხა, მრგვლად შეკერილი ნაბდის ქუდი, შიბით ნაქსოვი ფეხსაცმელი, თათებიანი ქალამანი ჯღანი და სხვა. ჩაქურა გავრცელებული იყო აჭარაში, გურიასა და ნაწილობრივ სამეგრელოში. აჭარული კომპლექსის ელემენტებია შალის მოკლე ზედატანი, კვატუჯა ჩოხაჭონია, შალისავე ფართოუბიანი და ხვანჯრით შეკრული შარვალი ჩაქურა, ორჯიბიანი და საყელოიანი ახალუხი ზუბუნი, განიერი და გრძელი კუბოკრული აბრეშუმის სარტყელი თოლაბულუსი, ყაბალახი, ფეხსაცმელი ლაფჩინი და წინდა-პაჭიჭები. ქართლისა და კახეთის ტანსაცმლის ტიპების მსგავსებას აღნიშნავს ისტორიული წყაროები.
საშინაო დავალება: მოსწავლეებმა მოამზადონ პრეზენტაცია თავიანთი მხარის, ქალაქის ან სოფლის არქიტექტურაზე, სამოსელსა და სამზარეულოზე.
საინტერესო გეოგრაფიული ფაქტები
რომელ სახელმწიფოებს უწოდებდნენ თავდაპირველად „მესამე სამყაროს” ქვეყნებს?
დღეს ყველამ იცის, რომ „მესამე სამყაროს” ქვეყნებს, ძირითადად, ღარიბი განვითარებადი ქვეყნები მიეკუთვნება. თუმცა თავდაპირველად ტერმინი „მესამე სამყარო” იმ ქვეყნების აღსანიშნავად გამოიყენეს, რომლებიც არ მონაწილეობდნენ, ე.წ. „ცივ ომში” და, შესაბამისად, შეიარაღებისათვის „რბძოლაში”, ანუ მასში იმ სახელმწიფოებს მოიაზრებდნენ, რომლებიც არც „ პირველი სამყაროს” (კაპიტალისტური ქვეყნები და ნატოს ბლოკი) და არც „მეორე სამყაროს” (სოციალისტური ქვეყნები) ქვეყნებს არ მიეკუთვნებოდნენ. ცივი ომის დამთავრების შემდეგ „მესამე სამყაროს” ქვეყნებში ის ქვეყნები აღმოჩნდნენ, რომელთაც მშპ–ს დაბალი მაჩვენებელი ჰქონდათ და ტერმინის გამოყენებისას აქცენტი სწორედ ამ გარემოებაზე გამახვილდა. თუმცა შემდეგ, „მესამე სამყაროს” ბევრმა სახელმწიფომ განვითარებით „მეორე სამყაროს” ქვეყნებსაც კი გაუსწრო.
სად და როდის არსებობდა სახელმწიფო ბიზონია?
1947 წლიდან 1949 წლამდე ევროპის ტერიტორიაზე არსებობდა სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი ბიზონია, თუმცა ბიზონებთან მას არანაირი კავშირი არა ჰქონია. ასე ეწოდებოდა ბრიტანული და ამერიკული ზონების გაერთიანებას გერმანიის ოკუპაციის შემდეგ (წინსართი bi — ლათინურად „ორს” ნიშნავს). როცა მათ საფრანგეთის საოკუპაციო ზონაც შეუერთდა ბიზონია ტრიზონიად გარდაიქმნა, ხოლო შემდეგ უკვე გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკა შეიქმნა.
შეიძლება თუ არა ავტომობილით მოგზაურობა ჩრდილოეთ ამერიკიდან სამხრეთ ამერიკაში?
მართალია არსებობს, ე.წ. პანამერიკული ტრასა, რომლის დანიშნულება მთელი ამერიკის (იგულისხმება ორივე კონტინენტი) გზების ერთ სისტემაში გაერთიანებაა, მაგრამ ჩვეულებრივი ავტომობილით ჩრდილოეთ ამერიკიდან სამხრეთში მაინც ვერ მოხვდებით. დამნაშავე კი ამაში პანამისა და კოლუმბიის საზღვარზე მდებარე ხმელეთის აუთვისებელი ნაწილი, დარენის უფსკრულია. მისი ზომებია 160 X 50 კმ–ზე და აქ გზები არა, მაგრამ სელვა და ჭაობები კი შეგხვდებათ. ამ მონაკვეთის ათვისების მცდელობა იყო 1970–იან წლებში, მაგრამ ინიციატორებს დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს ადგილობრივმა ინდიელებმა და ეკოლოგებმა. გარდა ამისა, პანამელები კოლუმბიიდან გზის გაყვანის შემთხვევაში ნარკოტრეფიკინგის საშიშროებასაც ხედავდნენ. ასე რომ, ეს ადგილი დღესაც „თეთრი ლაქაა” პანამერიკულ ტრასაზე.
რომელ სახელმწიფოსთან აქვს ყველაზე გრძელი საზღვარი საფრანგეთს?
გაგიკვირდებათ, მაგრამ ფაქტია, რომ ყველაზე გრძელი საზღვარი საფრანგეთს ბრაზილიასთან აქვს. ეს იმიტომ, რომ სწორედ ბრაზილიას ესაზღვრება მისი სამხრეთამერიკული სამფლობელო – საფრანგეთის გვიანა. საზღვრის სიგრძე 673 კმ–ია. მეორე ადგილას ესპანეთ–საფრანგეთის საზღვარია, რომლის სიგრძე 50 კმ–ით ნაკლებია.
რომელ კუნძულს ფლობენ ესპანეთი და საფრანგეთი მორიგეობით?
ესპანეთისა და საფრანგეთის საზღვარზე, რომელიც მდინარე ბიდასოაზე (ჩაედინება ბისკაის ყურეში) გადის, ე.წ. ხოხბების პატარა კუნძული მდებარეობს. კუნძულის ფართობი სულ რაღაც 6820 კვ.მ–ია. 1659 წელს აქ ხელი მოეწერა მშვიდობიან შეთანხმებას ამ სახელმწიფოებს შორის და ამით დასრულდა მრავალწლიანი ომი. მას შემდეგ კუნძულს კონდომინიუმის სტატუსი აქვს, ანუ ერთდროულად ორივე სახელმწიფოს მმართველობის ქვეშაა. ამასთან ფაქტიური ადმინისტრატორის ცვლილება პერიოდულად ხდება. 6 თვე კუნძულს ესპანეთის ქალაქ ირუნის მუნიცილაპიტეტი მართავს, ხოლო შემდეგ 6 თვე – საფრანგეთის ქალაქ ანდაის მუნიციპალიტეტი. თავად კუნძულზე არავინ ცხოვრობს და მნახველებიც არ დაიშვებიან.
სად მდებარეობს თანამედროვე ქალაქი, რომლის მცხოვრებთა უმეტესობა მღვიმეებში ცხოვრობს?
ავსტრალიის ქალაქი კუბერ–პედი (coober pedy), რომელიც მსოფლიოში ცნობილია, როგორც ოპალის მოპოვების უმსხვილესი ცენტრი, უდაბნოში ძალიან ცხელ ადგილას მდებარეობს. ქალაქის 2000 მცხოვრებიდან უმეტესობა მიწისქვეშა მღვიმეებში ცხოვრობს, რომლებიც რეალურად გამოყენებული და უკვე მიტოვებული მაღაროებია. მათ იქ სრულფასოვანი ბინები აქვთ მოწყობილი და გაყვანილია კომუნიკაციები. გარდა ამისა, ამ მღვიმეებში ბევრი საქალაქო ობიექტი, მათ შორის, სასაფლაო და ეკლესიაა.
სად მდებარეობს აფრიკაში მიწა, რომელიც არც ერთ სახელმწოფოს არ ეკუთვნის?
ეგვიპტისა და სუდანის საზღვარზე მდებარეობს 2060 კვ.კმ. ფართობის ტერიტორია ბირ–ტავილი, რომელიც არცერთ სახელმწიფოს არ ეკუთვნის. საქმე ის გახლავთ, რომ 1902 წელს ბრიტანეთმა ამ ქვეყნებს შორის ახალი ადმინისტარციული საზღვარი გაავლო და ეგვიპტეს ბირ–ტავილი გადასცა, ხოლო სუდანს – ჰალაიბის სამკუთხედი – შედარებით უფრო დიდი ფართობის ტერიტორია. მაგრამ ეგვიპტემ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ძველ საზღვრებში მოითხოვა დაბრუნება და უარი განაცხადა ბირ–ტავილზე. სუდანსაც არაფრის შეცვლა არ სურს და ამიტომაც არც ის მიიჩნევს მას თავისად. ასე რომ, აფრიკის კონტინენტის ეს ნაწილი ჯერაც არცერთი ქვეყნის საკუთრება არაა.
სად და როდის მდებარეობდა ევროპული სახელმწიფოს დედაქალაქი ევროპის საზღვრებს გარეთ?
1808 წელს პორტუგალიის სამეფო ოჯახი ნაპოლეონის ჯარებისგან თავდაცვის მიზნით რიო–დე–ჟანეროში გაიქცა და ეს ქალაქი თავისი ქვეყნის, ანუ პორტუგალიის დედაქალაქად გამოაცხადა. ამიტომაც რიო–დე– ჟანერო იყო და რჩება ისტორიაში ერთადერთ ქალაქად, რომელიც იყო ევროპული სახელმწიფოს დედაქალაქი, მაგრამ არ მდებარეობდა ევროპაში. ასე გაგრძელდა 1822 წლამდე, ბრაზილიის დამოუკიდებლობის მოპოვებამდე.
რისთვის იყო გამიზნული მსოფლიოში პირველი ფაზლი?
მსოფლიოში პირველი ფაზლი 1760 წელს ინგლისელმა კარტოგრაფმა ჯონ სპილსბურმა გამოიგონა. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მას გასართობი დანიშნულება კი არა, არამედ საგანმანათლებლო მიზანი ჰქონდა, რადგან ის იმდროინდელი ევროპის ქვეყნების დაჭრილ რუკას წარმოადგენდა. სწავლების ასეთი მეთოდი საკმაოდ თვალსაჩინო იყო და ბავშვებს ძალიან მოეწონათ. უკვე მრავალი წლის შემდეგ სხვა ადამიანებმა სათამაშო ფაზლების გამოშვება მოიფიქრეს.
უცნაური რუკები
|
მდგრადი განვითარება გეოგრაფიის გაკვეთილზე
მინდა, გეოგრაფიის მასწავლებლებს ერთი აქტივობა შემოგთავაზოთ, რომელიც მოსწავლეთა დაინტერესებაშიც და ეროვნული სასწავლო გეგმის გამჭოლი კომპეტენციების განვითარებაშიც დაგეხმარებათ. ეს არის მდგრადი განვითარება, რომლის განმარტების ფორმულირება პირველად 1987 წელს მოხდა გარემოსა და განვითარების საერთაშორისო კომისიის მიერ მოხსენებაში „ჩვენი საერთო მომავალი”.
ეს არის თემა, რომელიც კატის გამოცდების საკითხთა შორის არ ხვდება, ამიტომ დღეს მისი სწავლება არ არის აქტუალური. საზოგადოდაც, გლობალური გეოგრაფიის სწავლება მეორეხარისხოვნად მიიჩნევა. ეს ჩემი პირადი აზრი არ გახლავთ. არადა დღეს მთელი მსოფლიოს ყურადღება მდგრადი განვითარებისკენ არის მიპყრობილი, რადგან დედამიწის მოსახლეობის მომავალი ჩვენს დღევანდელ საქმიანობაზეა დამოკიდებული – იმაზე, როგორ მოვახერხებთ ჩვენი სახლის, დედამიწის, გაფრთხილებას და მოვლას.
მდგრადი განვითარება ნიშნავს თანამედროვე მოთხოვნებისადმი ისეთ დამოკიდებულებას, რომ მომავალი თაობების მოთხოვნათა დაკმაყოფილებას საფრთხე არ შეექმნას. ის გაცილებით ტევადი და მრავალწახნაგა ცნებაა, ვიდრე ეკოლოგიური უსაფრთხოება და საზოგადოების განვითარების მრავალ სფეროს მოიცავს.
მდგრადი განვითარება დამყარებულია დემოკრატიული საზოგადოების ისეთ ეკონომიკაზე, რომელშიც შერწყმულია ეკოლოგიური უსაფრთხოებისა და სოციალური სამართლიანობის პრინციპები. ამიტომაც არის, რომ მდგრადი ეკოლოგიური განვითარება მხოლოდ გარემოს დაცვაზე არ გახლავთ ორიენტირებული. იგი მოიცავს ადამიანის საქმიანობის სხვდასხვა სფეროს: სოციალურს, ეკონომიკურს, კულტურულს, პოლიტიკურსა და დემოგრაფიულს. აქედან გამომდინარე, მდგრადი განვითარების მოდელი შეიძლება საფუძვლად დაედოს ქვეყნების, რეგიონების, ერების, გლობალური საზოგადოების განვითარებას.
ყველა სახელმწიფოს, ყოველ რეგიონს შეიძლება მდგრადობის თავისი მოდელი ჰქონდეს. ამ კუთხით მდგრადობა გულისხმობს ისეთ ცნებებსა და კატეგორიებს, როგორებიცაა მშვიდობა, დემოკრატია, სამართლიანობა და ა.შ. მდგრადი განვითარების პირობებში ისინი თვისებრივად ახალ დატვირთვას შეიძენენ. მათი მთავარი მახასიათებელი გლობალურისა და ლოკალურის, უნივერსალურისა და ეთნიკურის ჰარმონიზაცია იქნება.
ამასთან ერთად, მდგრადი განვითარება, თავისი უნივერსალურობის გამო, შესაძლოა თავადვე გადაიქცეს ერებსა და სახელმწიფოებს შორის მარეგულირებელ მექანიზმად.
2002 წლის იოჰანესბურგის მდგრადი განვითარების საერთაშორისო კონფერენციამ საფუძველი ჩაუყარა თემის ახლებურ გააზრებას. აქცენტი დაისვა მდგრადი განვითარების მიზნების მიღწევის კონცეფციებსა და მეთოდებზე. ასევე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება სწავლების პროცესის გააქტიურების თაობაზე მდგრადი განვითარების კონცეფციის რეალიზაციის მიზნით. 2005 წლის 1 იანვრიდან ამოქმედდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ღონისძიება – ,,განათლება მდგრადი განვითარებისათვის”.
ყოველივე ამის გათვალისწინებით, მიმაჩნია, რომ მეტად აქტუალურია სკოლაში მდგრადი განვითარების სწავლება. გთავაზობთ მე-11 კლასის გლობალური გეოგრაფიის გაკვეთილის გეგმას და რესურსებს, რომლებიც ამ საკითხებს ეხება.
აქტივობა № 1. მასწავლებელი დაფაზე წერს სიტყვებს „მდგრადი განვითარება”. სთხოვს მოსწავლეებს, გამოთქვან აზრი ამ ცნებაზე, მის პრინციპებსა და მიზნებზე. ყველა იდეა იწერება დაფაზე. შემდეგ ხდება იდეების დაჯგუფება მსგავსების მიხედვით, გაერთიანება და გაცხრილვა. მოსწავლეები უნდა მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ მდგრადი განვითარება არის სამი ურთიერთდაკავშირებული სფეროს გადაკვეთის ადგილი:
აქტივობა № 2. ჯიგსოუს ტექნიკა
კლასი იყოფა ხუთკაციან ჯგუფებად. ჯგუფის თითოეულ წევრს ეძლევა მასალა, რომელიც ერთი მთლიანი ინფორმაციის, ამ შემთხვევაში – მდგრადი განვითარების, გარკვეულ ნაწილს შეადგენს და აქვს შესაბამისი რიგითი ნომერი (მაგ.: 1, 2, 3, 4, 5). მოსწავლე ინდივიდუალურად ამუშავებს ამ ტექსტს. მისი ამოცანაა, ისე შეისწავლოს იგი, რომ შეძლოს მიღებული ინფორმაციის სხვისთვის გადაცემაც.
ტექსტი „მდგრადი განვითარება” გაყავით ხუთ ნაწილად: I ნაწილი იქნება „მდგრადი განვითარება და ზოგადი განმარტებები”. II ნაწილი – „მდგრადი განვითარების პრინციპები”. III ნაწილი – „მდგრადი განვითარების მიზნები”.
IV ნაწილი – „დღის წერიგი – 21-ე საუკუნე” და V ნაწილი – „ეკოლოგიური პრობლემები და მდგრადი განვითარების ასპექტები”.
ტექსტის განაწილების შემდეგ ხდება „ექსპერტთა ჯგუფების” ჩამოყალიბება. მოსწავლეები, რომლებიც ამუშავებენ N1 ინფორმაციას, ერთიანდებიან მაგიდის ირგვლივ, რომლის ნომერია 1; ვისაც აქვს ინფორმაცია N2, იკრიბება მეორე მაგიდის გარშემო და ა. შ. აქედან გამომდინარე, თითოეული მაგიდის ირგვლივ აღმოჩნდებიან ერთი და იმავე ინფორმაციის მქონე მოსწავლეები ხუთივე ჯგუფიდან, რომლებიც შემდგომ იქცევიან ინფორმაციის „ექსპერტებად”. ისინი ერთად კითხულობენ და კიდევ ერთხელ სწავლობენ საერთო მასალას, ასრულებენ შესაბამის დავალებებს, რომლებიც მითითებულია ტექსტში და ამავე დროს ეძებენ ამ მასალის სხვისთვის გადაცემის საუკეთესო და ეფექტურ გზებს, მეთოდებს. მაგალითად, წერენ გეგმას, ხაზავენ სქემებს და სხვ. ტექსტის კიდევ ერთხელ გაანალიზებისა და დავალებების შესრულების შემდეგ ისინი ბრუნდებიან თავიანთ ძირითად ჯგუფებში და რიგითი ნომრის დაცვით (ჯერ ჰყვება პირველი ნომერი, შემდეგ – მეორე და ა. შ.) თავიანთ მასალას ერთმანეთს წარუდგენენ.
ჯგუფის მიზანია, მისმა ყველა წევრმა სრულყოფილად აითვისოს თითოეული „ექსპერტის” მიერ დამუშავებული მასალა და გამოყოს იქიდან საქართველოსთვის აქტუალური თემები, იმსჯელონ გამომწვევ მიზეზებსა და შედეგებზე. მათ უნდა დაინახონ, რომ როგორც ეკონომიკა და საზოგადოება განიცდის გარემოს ზეგავლენას, ასევე საზოგადოებაც თავისი საქმიანობით ახდენს ზეგავლენას გარემოზე.
ბარათი 1 – მდგრადი განვითარება და ზოგადი განმარტებები.
„მდგრადი განვითარება” არის ინგლისური ტერმინის „sustaynable development” თარგმანი და აღწერს ისეთ განვითარებას, რომელიც შეესაბამება დღევანდელი თაობის ინტერესებს, დაიკმაყოფილოს საკუთარი მოთხოვნები ისე, რომ საფრთხე არ შეუქმნას მომავალი თაობების შესაძლებლობებს. ტერმინი მოიცავს მდგრადი განვითარების სოციალურ, ეკონომიკურ და ეკოლოგიურ ასპექტებს და წარმოადგენს საერთაშორისო პოლიტიკური და მეცნიერული დისკუსიების ერთ-ერთ აქტუალურ თემას.
1) საზოგადოების განვითარების ისეთი სისტემა, რომელიც საზოგადოების ეკონომიკური განვითარებისა და გარემოს დაცვის ინტერესების გათვალისწინებით უზრუნველყოფს ადამიანის კეთილდღეობას, ცხოვრების დონის ხარისხის ზრდას და მომავალი თაობების უფლებას, ისარგებლონ შეუქცევადი რაოდენობრივი და ხარისხობრივი ცვლილებებისგან მაქსიმალურად დაცული ბუნებრივი რესურსებითა და გარემოთი.
2) მდგრადი განვითარება გულისხმობს ეკონომიკური ზრდის ისეთ ფორმას, რომელიც უზრუნველყოფს საზოგადოების კეთილდღეობას მოკლე, საშუალო და, რაც მთავარია, ხანგრძლივი ვადით. იგი ეფუძნება პრინციპს, რომლის თანახმად, დღევანდელობის მოთხოვნები უნდა დაკმაყოფილდეს ისე, რომ საფრთხე არ შეექმნას მომავალ თაობებს. მდგრადი განვითარება გულისხმობს პირობების შექმნას გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარებისთვის გარემოს დაცვის საკითხების მაქსიმალური გათვალისწინებით. მდგრადი განვითარების შესახებ კოპენჰაგენის მსოფლიო სამიტმა (1995 წ.) ხაზი გაუსვა სოციალური სეგრეგაციის წინააღმდეგ ბრძოლისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის დაცვის აუცილებლობას.
3) ბიოლოგიური რესურსების ისეთი გზითა და სისწრაფით გამოყენება, რომელიც მომავალში არ გამოიწვევს ბიოლოგიური მრავალფეროვნების შემცირებას და მომავალი თაობები მას საჭიროებათა გათვალისწინებით შეინარჩუნებს.
ბარათი 2 – მდგრადი განვითარების პრინციპები
მდგრადი განვითარება ნიშნავს, რომ ერთობლივად უნდა დაბალანსდეს ეკონომიკური წინსვლა, სოციალური სამართლიანობა და ფიზიკური და ბუნებივი გარემოს დაცვა. ამისთვის კი საჭიროა:
• ეკონომიკური ზრდა ხელს უწყობდეს სოციალურ წინსვლას და ანგარიშს უწევდეს გარემოს დაცვას; ასეც შეიძლება ითქვას: ეკონომიკური წინსვლა არ უნდა იწვევდეს სოციალურ და გარემოსდაცვით უკუსვლას, სოციალური საფრთხის, დაძაბულობის, უკმაყოფილების ზრდას ან ფიზიკური გარემოს ისეთ დეგრადაციას, რომელიც ადამიანთა ჯანსაღ ცხოვრებას ხელმიუწვდომელს გახდის (ჯანმრთელობის დაზიანების, დასვენების შესაძლებლობათა მოსპობის გამო).
• ამავე დროს სოციალური პოლიტიკა არ უნდა იყოს ეკონომიკური განვითარების შემაფერხებელი და არც გარემოს დეგრადაციას უნდა იწვევდეს.
• გარემოსდაცვითი პოლიტიკა კი ხარჯეფექტური უნდა იყოს. იგი არ უნდა წარმოადგენდეს გაუმართლებელ ტვირთს არც ეკონომიკისთვის და არც საზოგადოების სოციალური კეთილდღეობისთვის. ანუ დაცული უნდა იყოს ბალანსი საზოგადოების ეკონომიკურ, სოციალურ და ეკოლოგიურ მოთხოვნათა შორის.
მდგრადი განვითარების კონცეფცია უნდა ემყარებოდეს შემდეგ პრინციპებს:
1) მაქსიმალური ეფექტურობით იქნეს გამოყენებული ბუნებრივი რესურსები ბუნებისთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენების გარეშე;
2) ცოცხალი რესურსებით საგებლობისას არ მიადგეს ზიანი ბიომრავალფეროვნებას და დასახულ იქნეს გზები მისი აღწარმოებისა და გამრავალფეროვნებისა;
3) უნდა მოიცავდეს რესურსების მართვის პრინციპების განვითარებას, რომლის დროსაც გათვალისწინებული იქნება სამომავლო რისკები;
4) არსებული რესურსების ბაზაზე თანამედროვე ტექნოლოგიების დანერგვა და განვითარება;
5) ეკონომიკური განვითარების კვალდაკვალ მთავარი პრიორიტებების გამოყოფა და სრულყოფა;
6) ტრადიციული ენერგორესურსების ენერგოგანახლებადი რესურსებით ჩანაცვლება შესაბამისი ტექნოლოგიების განვითარების გზით. მდგრადი განვითარების ძირითად მამოძრავებელ ძალად სწორედ განახლებადი ენერგეტიკა უნდა იქნეს მიჩნეული;
7) ბუნებრივი რესურსების კონსერვაციისა და გამოყენების ჰარმონიზაცია.
ბარათი 3 – მდგრადი განვითარების მიზნები
ნიმუში რესურსების გამოყენებისა, რომლის მიზანია, გარემოს დაცვისას ისე დააკმაყოფილოს ადამიანური საჭიროებები, რომ ეს საჭიროებები შესაძლოა მხოლოდ აწმყოში გვხვდებოდეს, მაგრამ ასევე შესაძლოა მომავალ თაობებსაც ჰქონდეთ. ამ ტერმინს ბრუნდტლანდის კომისია (Brundtland Commission) იყენებდა და მდგრადი განვითარების ყველაზე ხშირად ციტირებადი განსაზღვრება გახდა: „აკმაყოფილებს დღევანდელობის საჭიროებებს მომავალი თაობების უნარიანობის კომპრომისირების გარეშე, რათა დააკმაყოფილოს მათი საკუთარი საჭიროებები”. მდგრადი განვითარება აერთიანებს ბუნებრივი ეკოსისტემის პროდუქტიულობის საზრუნავს კაცობრიობის მიმართ სოციალურ გამოწვევასთან ერთად. 1970-იან წლებში ტერმინი „მდგრადობა” გამოიყენებოდა იმისთვის, რომ აღეწერათ ეკონომიკა „ძირითადი ეკოლოგიური უზრუნველყოფის სისტემების თანაფარდობაში”.
ეკოლოგები მიუთითებდნენ „The Limits To Growth” (სახელმძღვანელო) და წარმოადგენდნენ „მყარი მდგომარეობის ეკონომიკის” ალტერნატივას, რათა ყურადღება მიეპყროთ გარემოს საზრუნავისადმი. მდგრადი განვითარების სფერო კონცეპტუალურად შეიძლება დაიყოს სამ შემადგენელ ნაწილად: ეკოლოგიური მდგრადობა, ეკონომიკური მდგრადობა და სოციოპოლიტიკური მდგრადობა.
მდგრადი განვითარების მიზნები შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ შემდეგნაირად:
1) ბუნების ცოცხალი რესურსების გამოყენება, თუ ის მდგრადია, მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია ბიომრავალფეროვნების კონსერვაციისთვის, რადგან ამგვარი გამოყენებით მიღებული სოციალური და ეკონომიკური სარგებელი წარმოადგენს მნიშვნელოვან სტიმულს ხალხისთვის, დაიცვან ბუნება.
2) ცოცხალი რესურსებით სარგებლობისას ადამიანები ზრუნავენ, შეამცირონ ბიომრავალფეროვნების განადგურება.
3) მდგრადი გამოყენება მოიცავს ამ რესურსების მართვის პრინციპების განვითარებას.
4) მართვის დროს გათვალისწინებულ უნდა იქნეს რისკები.
5) დღევანდელობის მოთხოვნები უნდა დაკმაყოფილდეს ისე, რომ საფრთხე არ შეექმნას მომავალ თაობებს.
6) მდგრადი განვითარების შესახებ კოპენჰაგენის მსოფლიო სამიტმა (1995 წ.) ხაზი გაუსვა სოციალურ სეგრეგაციასთან ბრძოლისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის დაცვის აუცილებლობას.
სეგრეგაცია – დისკრიმინაციის უკიდურესი ფორმა. ნიშნავს კანონის ან წეს-ჩვეულების საფუძველზე ეთნიკური ჯგუფების განცალკევებას. ევროპაში არსებობდა სეგრეგაციის ოფიციალური ფორმები; მაგალითად, ოდესღაც ებრაელები გეტოებში იყვნენ იზოლირებულნი. ამჟამად ევროპის რამდენიმე ქვეყანაში ბევრ ბოშას მტრული მოპყრობით ან ეკონომიკური სეგრეგაციით აიძულებენ, ცალკე თემებად იცხოვრონ.
ბარათი 4 – „დღის წესრიგი – 21-ე საუკუნე”
„დღის წესრიგი 21-ე საუკუნისთვის” არის მდგრადი განვითარების მიღწევის გლობალური გეგმა 21-ე საუკუნეში. იგი მიღებულია კონსენსუსის გზით სახელმწიფოთა ლიდერების მიერ გაეროს გარემოსა და განვითარების კონფერენციაზე 1992 წელს რიო-დე-ჟანეიროში (ბრაზილია).
„დღის წესრიგი 21-ე საუკუნისთვის” არის სამოქმედო პროგრამა, როგორ გახდეს მსოფლიოს განვითარება მდგრადი სოციალური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური თვალსაზრისით. მისი მთავარი მიზანია მსოფლიოს მომზადება იმ პრობლემების გადასაჭრელად, რომლებსაც იგი შეეჯახება 21-ე საუკუნეში. „დღის წესრიგი – 21-ე” დინამიკური პროგრამაა, რომელსაც ახორციელებს სხვადასხვა სუბიექტი ქვეყნებისა და რეგიონების სიტუაციის, შესაძლებლობებისა და პრიორიტეტების გათვალისწინებით.
1993 წელს გაეროს ეკონომიკური და სოციალური განვითარების საბჭოსთან შეიქმნა მდგრადი განვითარების კომისია. ეს არის სამთავრობათაშორისო ორგანო. მისი დანიშნულებაა „დღის წესრიგი – 21-ეს” განხორციელების კოორდინაცია-ხელშეწყობა.
გაეროსთან ასევე შექმნილია მდგრადი განვითარების განყოფილება, რომელიც ფუნქციობს როგორც დამოუკიდებელი სამდივნო.
2002 წლის აგვისტო-სექტემბერში იოჰანესბურგში (სამხრეთ აფრიკა) ჩატარდა მსოფლიო სამიტი „რიო+10″, რომელზეც განხილულ იქნა „დღის წესრიგი 21-ეს” მიმდინარეობა. ამ პროგრამის ფარგლებში წინა პლანზე წამოიწია მსოფლიოში სიღარიბის დაძლევის საკითხმა.
„დღის წესრიგი – 21-ე” საფუძვლად დაედო მდგრადი განვითარების პროგრამების შემუშავებას როგორც განვითარებულ (ინგლისი, გერმანია, იაპონია, შვედეთი, ფინეთი, ნორვეგია, ნიდერლანდები, ავსტრია და სხვ.), ისე განვითარებად ქვეყნებშიც (პოლონეთი, ბულგარეთი, ყაზახეთი, რუსეთი და სხვ.).
ბარათი 5 – ეკოლოგიური პრობლემები და მდგრადი განვითარების ასპექტები
ათწლეულების განმავლობაში გარემოს დაცვა და ეკონომიკა განიხილებოდა როგორც ურთიერთსაწინააღმდეგო ფაქტორები. თანამედროვე განვითარება ცხადყოფს, რომ შეიცვალა მიდგომა ეკონომიკისა და ეკოლოგიის ურთიერმიმართებისადმი. თანდათან ჩამოყალიბდა შეხედულება, რომ ის, რაც ეკოლოგიურად გონივრულია, განგრძობადი შედეგების მომტანია ეკონომიკურადაც.
ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ამ ორ ფაქტორს – გარემოს დაცვასა და ეკონომიკურ განვითარებას – შორის არ არსებობს კონფლიქტი. დაპირისპირება არ ნიშნავს მათ შეუთავსებლობას. უფრო მეტიც – შეუძლებელია მათ შორის შეუთავსებლობის არსებობა, რამდენადაც ბუნებრივი გარემო არის ეკონომიკური საქმიანობის მნიშვნელოვანი საფუძველი. პროდუქციის შექმნა მოითხოვს წიაღისეულს, საწარმოებს სჭირდებათ ტერიტორია. წარმოების პროცესი გავლენას ახდენს გარემოზე, საწარმოო ნარჩენები იწვევს ზემოქმედებას ბუნების კომპონენტებზე – წყალზე, მიწაზე, ჰაერზე.
ეკოლოგიური ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკა შესაძლებელს ხდის ეკონომიკისა და ეკოლოგიის თავსებადობას. ამ თვალსაზრისით ეკოლოგიურ პოლიტიკას შეუძლია დიდი გავლენა მოახდინოს ეკონომიკაზე. ის შეიძლება იქცეს:
. ინოვაციურობის პოლიტიკად;
. ინვესტიციისთვის ხელსაყრელი ბიზნესგარემოს შექმნის (ინვესტიციის) პოლიტიკად;
. დასაქმების პოლიტიკად.
ეკოლოგიური ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკა, ერთი მხრივ, განსაზღვრავს, როგორ შეიძლება განვითარდეს გარემოს დაცვა როგორც ეკონომიკური ფაქტორი და იმავდროულად ადგენს, რა მინიმალური მოთხოვნები უნდა შესრულდეს ეკონომიკის მხრიდან.
დღეს ორი დიდი გამოწვევის წინაშე ვდგავართ. ეკონომიკური და ეკოლოგიური კრიზისი განსაზღვრავს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებას. ეს ორი პრობლემა ერთიან, კოორდინირებულ გადაწყვეტას მოითხოვს.
ეკოლოგიური ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკა ემყარება მოსაზრებას, რომ დიდი ეკოლოგიური გამოწვევები იმავდროულად ეკონომიკური ამოცანებია და პირიქით, ეკონომიკური განვითარება გარემოს დიდი გამოწვევების წინაშე აყენებს. მზარდი მოთხოვნილება ბუნებრივ რესურსებზე, რომელთა მოცულობაც მცირდება, ხოლო ფასი იზრდება, საფრთხეს უქმნის როგორც გარემოს, ისე ჩვენს ეკონომიკურ კეთილდღეობასაც. კლიმატური ცვლილებების მიმართ პასიური დამოკიდებულება კაცობრიობას ეკონომიკურად შეიძლება უფრო ძვირი დაუჯდეს, ვიდრე აქტიური გარემოს დაცვის პოლიტიკა.
იმისთვის, რომ ეკონომიკური განვითარება და ცხოვრების მაღალი დონე თანაბრად იყოს ხელმისაწვდომი როგორც თანამედროვე განვითარებულ, ისე მესამე სამყაროს განვითარებად სახელმწიფოებში, აუცილებელია ეკონომიკური განვითარების, ენერგიისა და ბუნებრივი რესურსების ხარჯვის შემცირების ერთობლივი მიღწევა. წარმოების პროცესის წარმართვისთვის ეს მნიშვნელოვანი გამოწვევაა. ამ თვალსაზრისით გარემოს დაცვის პოლიტიკა იმავდროულად მიმზიდველი ბიზნესგარემოს შექმნის პოლიტიკაა, რამდენადაც იაფი ენერგიისა და ბუნებრივი რესურსების ხელმისაწვდომობა გავლენას ახდენს წარმოების პროდუქტზე და კონკურენტუნარიანს ხდის საქართველოს როგორც ინვესტიციებისთვის ხელსაყრელი ბიზნესგარემოს მქონე ქვეყანას.
ეკოლოგიური და ეკონომიკური ამოცანების დაახლოება ხსნის გზას ახალი შესაძლებლობებისკენ: რესურსების ეკონომიკურ ხარჯვაზე ორიენტირებულ პროდუქციასა და პროცესებზე მზარდი მოთხოვნა ზრდის მწვანე მომავლის ბაზარს. ვისაც შეუძლია ამ ბაზარზე ადგილის დამკვიდრება, ის ქმნის გარანტირებულ სამუშაო ადგილებს. ამდენად, გარემოს დაცვის პოლიტიკა დასაქმების პოლიტიკაა.
პრეზენტაციის შემდეგ განხილვა და დისკუსია ვერ მოესწრება, ამიტომ კარგი იქნება, თუ მეორე გაკვეთილისთვის დაიგეგმება ინფორმაციის მოძიება, პრეზენტაციების გამართვა და მდგრადი განვითარების სხვადასხვა ასპექტის განხილვა.
გამოყენებული ინტერნეტსაიტების სია მოსწავლეებს საშინაო დავალების შესრულებაში დაეხმარება.
გამოყენებული ინტერნეტსაიტები:
https://www.gruni.edu.ge/lang/;https://www.ifsdeurope.com/home.html; https://w3.cenn.org/wssl/uploads/files/Sustainable_Development_and_Reforms_in_Georgia_GEO.pdf; https://www.government.gov.ge/files/288_44590_370351_UN-A4-Geo-Full(PM).pdf.
პ.ს. სტატიაზე მუშაობა დასრულებული მქონდა, რომ მე და ჩემს მოსწავლეებს ერთი საინტერესო გაკვეთილი გამოგვივიდა. მე-11 კლასში გლობალურ პრობლემებს განვიხილავდით. მშვიდობისა და განიარაღების პრობლემის პირველობას დავეთანხმეთ, მაგრამ ჩვენ მაინც განათლება მივიჩნიეთ უპირველეს პრობლემად!!!
ჩვენი ეზო ანუ იყავი ტოლერანტი
მიყვარს ჩვენი ეზო!
თბილისის ძველი უბნის ეზოში გავიზარდე. დიდი ეზოა. ახლა ხშირად კამათობენ, იტალიურია თუ თბილისური. ჩემთვის თბილისურია, რადგან არა მგონია, სხვაგანაც ყოფილიყოს ასეთი სითბო და სიყვარული, როგორიც ჩვენს ეზოებში იყო. სადარბაზოდან არ დავდიოდი, ეზოდან სიარული მიყვარდა. სანამ ეზოს გავივლიდი, რამდენი ადამიანი მომიკითხავდა, კეთილ სიტყვას მეტყოდა: – რა ლამაზი ხარ, შვილო, როგორ გაიზარდე და დამშვენდი, – და სიყვარულით სავსე თვალებით შემომხედავდა, თავისებურად დამლოცავდა.
საოცარი ეზო გვქონდა.
ვერასოდეს წარმოვიდგენდი, რომ ოდესმე წარსულის ნოსტალგია მომაწვებოდა. ის თბილისი აღარ არისო, უფროსები რომ ამბობდნენ, მეგონა, მე ასე არასოდეს ვიტყოდი, რადგან პროგრესი ჩემთვის მუდამ მისაღები იყო, მაგრამ, აი, გავიდა ხანი და მეც მათსავით წარსულზე წუწუნი დავიწყე. ის დრო მენატრება, 70-80-იანების თბილისი თავისი სითბოთი და სიყვარულით.
ჩემი ებრაელი მეგობარი, რომელიც ისრაელში ცხოვრობს, მუდამ ჩვენი ეზოს მონატრებაზე საუბრობს. რა იცის, რომ ჩვენც, აქ მყოფებსაც გვენატრება.
ყველა ერთად ვცხოვრობდით, საერთო სიხარულითა და ტკივილით. მახსოვს, ახალგაზრდა ბიჭი რომ გარდაიცვალა, ეზომ როგორ დაიტირა…
მერე იყო 90-იანი წლები და აირია საქართველო. ომი, გაჭირვება… ნახევარი თბილისი გადაიწვა, ნახევარმა იერსახე ისე იცვალა, ჩემი ებრაელი მეგობარი კი არა, მეც ვეღარ ვცნობ. ვეღარც მეზობლებს ვცნობ. ზოგი საქართველოდან წავიდა, ზოგი გარდაიცვალა… აღარ არიან ის ძველები, რომლებიც საკუთარი ყოფით ერთმანეთს ცხოვრებას ულამაზებდნენ. აღარ არიან ქართველი ბანოვანი – ქალბატონი ქეთო, სომეხი ვერა, რუსი ზინა, ებრაელი სიმა თუ ევა. აღარც ის ურთიერთობაა…
ერთი ახალგაზრდა, ლამაზი ქალბატონი დადიოდა ჩვენს ეზოში, ორი უმშვენიერესი შვილი ახლდა მუდამ. ჩემთვის, სულ პატარა გოგოსთვის, ის ქალის იდეალი იყო. ამაყად თავაწეული, მოხდენილი სიარული იცოდა. გამარჯობა და მოკითხვა ხომ – გულში ჩამწვდომი. მაშინ რა ვიცოდი, რომ ჩემი იდეალური ქალბატონით მარტო მე არ ვიყავი აღფრთოვანებული – მთელი თბილისი მოუხიბლავს და 60-იან წლებში პირველ სილამაზის დედოფლად აურჩევიათ. სამი წლის წინ, როდესაც ტოლერანტობის თემაზე პროექტს ვამზადებდი და ვესტუმრე, მაშინღა გავიგე. ეს ქალბატონი ევა ბაბალაშვილია, დღეს – ქართველ ებრაელ ქალთა საზოგადოების პრეზიდენტი. ისიც ჩემს ეზოში გაიზარდა.
ქალბატონ ევასთან
ამ ნოსტალგიამ და კიდევ იმან, რომ მინდოდა, ჩემს მოსწავლეებსაც სცოდნოდათ და განეცადათ ის, რაც მათ ქალაქში ხდებოდა, გადამაწყვეტინა პროექტზე მუშაობა. ამ პროექტით მონაწილეობა მივიღეთ საერთაშორისო კონკურსში „კარი დიპლომატიისკენ”, რომელიც აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტის მიერ დაფინანსებული საგანმანათლებლო ინიციატივაა.
ჩვენი პროექტის „Be Tolerant” („იყავი ტოლერანტი”) მიზანი იყო საქართველოს მრავალეროვანი მოსახლეობის უცხოელებისთვის წარდგენა, ეროვნულ უმცირესობათა ცხოვრებისა და მოღვაწეობის პოპულარიზაცია.
გვინდოდა, ამ პროექტით მსოფლიოსთვის გვეჩვენებინა ჩვენი წარსული და აწმყო – რომ ჩვენ არ გვჭირდებოდა არც მულტიკულტურული და არც ინტერკულტურული განათლება, რომ ტოლერანტობა ჩვენი ცხოვრების წესი იყო.
საინტერესო პროექტი გამოგვივიდა.
ჩვენი ქვეყნის ნებისმიერ კუთხეში საუკუნეების განმავლობაში მრავალი სხვადასხვა ერის წარმომადგენელი ცხოვრობდა. მარტო ებრაელები 26 საუკუნეა მშვიდობიანად ცხოვრობენ საქართველოში და მათი დარბევის ან შევიწროების არც ერთი შემთხვევა არ ყოფილა. 1998წელს, საქართველოს მთავრობის ინიციატივით, გაიმართა ჩვენი 26-საუკუნოვანი თანაცხოვრების იუბილე, რაც არც ერთ ქვეყანაში არ აღნიშნულა.
ჩვენი პროექტის მიზანია, ჩვენი წარსული მაგალითად იქცეს როგორც სხვა ერებისთვის, ასევე ჩვენი მომავალი თაობებისთვისაც.
პროექტზე მუშაობისას გადავწყვიტეთ, არჩევანი საქართველოში მცხოვრებ უმცირესობათა შორის უმცირესობებზე შეგვეჩერებინა, მათზე, ვინც ყველაზე ადრე დასახლდა საქართველოში, ვინც ქართველებთან ერთად მრავალ ჭირ-ვარამს გაუძლო და დღემდე ვერ ტოვებს „სამშობლოს”, ვინც შეისისხლხორცა ქართული კულტურა და ადათ-წესები, მაგრამ არ დაუკარგავს თვითმყოფადობა და თავადაც მოახდინა გავლენა ქართულ კულტურაზე.
არჩევანი გერმანელებზე, ებრაელებზე, ბერძნებზე, პოლონელებსა და უკრაინელებზე შევაჩერეთ.
პროექტის მონაწილეები დაუკავშირდნენ საქართველოში მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობათა სათვისტომოებს.
მართალია, პროექტზე მუშაობის პერიოდში უამრავ ხალხს შევხვდით, მაგრამ ჩვენზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ებრაელ ზაირა დავარაშვილთან შეხვედრამ. ქალბატონი ზაირა არის თბილისის ებრაული სახლის რელიგიური პროგრამების ხელმძღვანელი, „26 საუკუნის” ხელმძღვანელი, ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორი… ყველა რეგალიის ჩამოთვლა არ არის საჭიროო, გვითხრა. მართლა უამრავ საქმეშია ჩართული ეს საოცარი ქალბატონი. ჩვენს გაოცებას საზღვარი არ ჰქონდა, როდესაც გვითხრა, რომ ქართული „იავნანა” უთარგმნია ებრაულად: „ოდესმე ჩემი შვილიშვილები იამაყებენ…” მიუხედავად იმისა, რომ კითხვები მომზადებული გვქონდა, ქალბატონ ზაირასთან საუბრისას იმდენი ახალი კითხვა გაგვიჩნდა, წინასწარ დაგეგმილი ინტერვიუ სულ სხვაგვარად წარიმართა. „ზაირა ბებოსგან” შთაბეჭდილებებით დატვირთულები და აღფრთოვანებულები წამოვედით.
ქალბატონი ზაირა
ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი იყოვიზიტი რადიო „ჯა-კოში”, რომლის დამფუძნებელი დაგენერალური დირექტორია ქართველი ებრაელი, სპორტული კომენტატორი ჯამლეტხუხაშვილი – მეტად საინტერესო და კოლორიტული პიროვნება, რომელსაც დიდი წვლილიმიუძღვის ქართული კალათბურთის განვითარებაში. ბატონი ჯამლეტი არის „მაქაბის” პრეზიდენტი და მთავარი მწვრთნელი.
ბატონ ჯამლეტთან
დიდი გულისხმიერება გამოიჩინეს გერმანული სათვისტომო„აინუნგის” პრეზიდენტმა, ბატონმა გარი აუქსტმა დაპოლონური საზოგადოების თავჯდომარემ, ბატონმა საშა რუსეცსკიმ.
ბატონ გარი აუქსტთან
შევხვდით აგრეთვე ბერძნული საზოგადოების თავჯდომარეს, ბატონ ფოტიჩიტლოვს. თითოეული შეხვედრა ძალზე საინტერესო და ემოციებით აღსავსე გამოვიდა. ამ ადამიანებმა ბავშვებს დაანახვეს, როგორ შეიძლება აკეთო ქართული საქმე და ამავე დროს საკუთარი წარმომავლობა არ დაივიწყო, საკუთარი ერის შვილადდარჩე. განასაკუთრებით ამაღელვებელი იყო ქალბატონი ზაირას სიტყვები: ჩვენ ორი სამშობლო გვაქვსო.
„ქარვასლის” შენობაში გაიმართა თანამედროვე პოლონელი მხატვრებისა და არქიტექტორების გამოფენა, სადაცშევხვდით პოლონეთის ელჩს, ქალბატონ ურშულა დოროშევსკას.
ქალბატონი ურშულა და პროექტის მონაწილეები
სკოლაში ჩვენც მოვაწყვეთ გამოფენა, რომელიც ტოლერანტობას მიეძღვნა.მასში უმცროსკლასელებმაც მიიღეს მონაწილეობა.
გავწევრიანდით საქართველოში დაფუძნებულ ქალთა საბჭოში და დავესწარით მის მიერ ორგანიზებულ საღამოებსათუ შეკრებებს.
პროექტმა ხალისითა და სიყვარულით ჩაიარა. განსაკუთრებით სახალისო იყო ფინალური საქველმოქმედო კონცერტი, რომელშიც ქართულ-გერმანულ სკოლა „ა-Z-ის” მოსწავლეებთან ერთად მონაწილეობა მიიღეს ებრაულისკოლა „თიფერათ-ცვისა” და გრუშევსკის სახელობის 41-ე საჯარო უკრაინული სკოლის მოსწავლეებმაც.საქართველოს ებრაელთა საზოგადოებრივმა გაზეთმა „ჟამი ერთობისამ” გააშუქა ჩვენი პროექტი და კონცერტი.
ებრაული სკოლა „თიფერათ-ცვი”
ქართულ-გერმანული სკოლა „ა-Z“
გრუშევსკის სახელობის უკრაინული სკოლა
საერთაშორისო კონკურსში ჩვენმა პროექტმა და საიტმა „საპატიო ჯილდო” დაიმსახურა.
https://www.globalschoolnet.org/gsndoors/winners/index.cfm?year=2011;
(https://betolerante.blogspot.com/)
ამ პროექტისგან უფროსებმა დიდი სიამოვნება მივიღეთ, მოსწავლეებმა კი – მულტიკულტურული განათლება.
პროექტზე მუშაობისას თითქოს წარსულში ვიმოგზაურეთ: მე, ქალბატონმა ევამ, ბატონმა ჯამლეტმა, ბატონმა საშამ, ბატონმა გარიმ… იყო ბევრი სითბო და სიყვარული – „ჩვენი ეზო” გავაცოცხლეთ.
ჩამოდი, მეგობარო, ისრაელიდან, ერთად ვიმოგზაუროთ წარსულში. გელოდებით…
ვიდეობლოგი
მასწავლებლის ბიბლიოთეკას ახალი წიგნი შეემატა- სტატიები განათლების საკითხებზე
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
