1975 წელს ზვიად გამსახურდიამ იმ თანამოაზრეებთან ერთად, ვისთან ერთადაც მანამდე დააარსა ადამიანის უფლებათა საინიციატივო ჯგუფი, გამოსცა ჟურნალ „ოქროს საწმისის“ პირველი ნომერი. ორი წლის განმავლობაში ჟურნალის ოთხი ნომერი გამოვიდა. მასში იბეჭდებოდნენ საბჭოთა ცენზურის მიერ დაწუნებული მწერლები. ამ ავტორთა უმეტესობა აღარც კი იყო ცოცხალი. ოთხი ნომერი თითქოს ბევრი არ არის, მაგრამ თუ გავიაზრებთ, როგორ პირობებში უხდებოდათ გამომცემლებს საქმიანობა, გავითვალისწინებთ იმ ფაქტორსაც, რომ ჟურნალი არალეგალური იყო და იატაკქვეშა გზებით ვრცელდებოდა, მივხვდებით, რომ ამგვარი ჟურნალისთვის ოთხი ნომრის გამოცემაც საკმარისზე მეტი იყო. რომც არ მოგვწონდეს „ოქროს საწმისის“ გაფორმება, პოლიგრაფიული ხარისხი, ხანდახან – შერჩეული მასალაც, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მისი გამოცემა თუნდაც იმიტომ არის გაუგონარი გმირობის ტოლფასი, რომ ეს იყო ერთგვარი გზავნილი საზოგადოების მიმართ, რომ ჯერ კიდევ არ ჩამკვდარა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის ჟინი, ჭეშმარიტი და არა ფსევდოეროვნული სულისკვეთება.
საინტერესოა, რომ ჟურნალის პირველივე ნომერში დაიბეჭდა ე.წ. ანტისაბჭოური ტექსტები. ერთი მათგანი იყო გაბრიელ ჯაბუშანურის „ინვექტივა-მონუმენტი“, რომელიც თუნდაც იმის გამოა საინტერესო, რომ მაშინ ამხელდა სტალინს, როცა ბელადზე ხმამაღლა არავინ იტყოდა აუგს. ვგულისხმობ ნაწარმოების არა გამოქვეყნების, არამედ დაწერის თარიღს. ზვიად გამსახურდიამ ეს იცოდა. მისთვის პოემა ერთგვარი შეუპოვრობის სიმბოლო იყო. გაბრიელ ჯაბუშანური არ გაჩუმდა სტალინის სიცოცხლეში. მან იცოდა: თუკი პოემის შესახებ შეიტყობდნენ, ის, სხვა არგაჩუმებულების მსგავსად, დაისჯებოდა. მას კი არ შეეშინდა უცილობელი სიკვდილის და უმწარესი სიმართლე სტალინის სიცოცხლეშივე გამოთქვა პოეტური ფორმით.
გულდასაწყვეტია, რომ პოემა, რომელიც ათი ნაწილისგან შედგება და ორას სტრიქონამდეა, სკოლაში არ ისწავლება. გულდასაწყვეტია ისიც, რომ გაბრიელ ჯაბუშანურზე, ამ არაჩვეულებრივ პიროვნებაზე, ბევრი არაფერი იციან ჩვენმა მოსწავლეებმა სასწავლო პროგრამის ხარვეზის გამო. არ იციან, რომ გაბრიელ ჯაბუშანური ერთი მათგანი იყო, ვინც 1944 წელს ღილღოს დაცლილ აულში, სტალინის მიერ ყაზახეთში გადასახლებული ჩეჩნებისა და ინგუშების სახლებში შესახლდა. სტალინის სიკვდილის შემდეგ, როდესაც უსასტიკეს პირობებს, მოპყრობას, ჰავას და ათას სხვა უბედურებას გადარჩენილი დევნილი ჩეჩნები და ინგუშები სამშობლოში დაბრუნდნენ, მათ კარმიდამოში დასახლებულმა ქართველებმა უსიტყვოდ დატოვეს საცხოვრებლები, დაუტოვეს შინაური ფრინველი, ცხოველი, საყოფაცხოვრებო ნივთები გადასახლებიდან დაბრუნებულებს და თვითონ საქართველოში გამობრუნდნენ. ორ ხალხს შორის არანაირი შეტაკება არ მომხდარა, არანაირი დაძაბულობა არ წარმოქმნილა. ერთ მხარესაც ესმოდა, რა დიდსულოვანი აღმოჩნდა მეორე, მეორე მხარეც გრძნობდა თავის წილ პასუხისმგებლობას პირველ მხარესთან. ასეთი ამბები ალბათ საგანგებოდ უნდა ისწავლებოდეს სკოლებში, რათა ახალგაზრდებმა მეტი იცოდნენ ამგვარი სამაგალითო შემთხვევების შესახებ.
ძალიან მინდა, ორი სიტყვით მოუყვეთ ამ ამბავს მოსწავლეებს. უკეთესი იქნება, თუკი დაავალებთ, თვითონვე მოიძიონ ინფორმაცია. ამის შემდეგ, როცა მოსწავლეებს „ინვექტივა-მონუმენტსაც“ წააკითხებთ, მიხვდებიან, რომ ბიოგრაფიის ეს დეტალი საჭიროა, რათა უკეთ გაიაზრონ, რატომ შეიძლებოდა, ასე შესძულებოდა მწერალს დიქტატორი: მან ჭაბუკობაში თავისი თვალით ნახა უამრავი უსამართლობა, მოესწრო სისხლიან რეპრესიებს. ამ ყველაფრის მომსწრე და მოწმე არაერთი სხვა შემოქმედიც იყო, მარამ ბევრმა გაჩუმება არჩია. ჩუმად იყო საზოგადოებაც. მაგრამ არ გაჩუმებულა გაბრიელ ჯაბუშანური. მან, სხვა გაჩუმებული ქართველებისგან განსხვავებით, რომელთაც ბელადისგან კულტი შექმნეს, არ დაიჯერა სტალინის სიდიადე. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ალბათ ღილღოში ცხოვრებაც იყო. პოეტმა ისეთი კუთხით დაინახა ქვეყნის მმართველი თანამემამულე, რომლის შესახებაც სხვა ქართველებს წარმოდგენა არ ჰქონდათ. ასეა თუ ისე, ალბათ დამეთანხმებით, რომ ეს ის შემთხვევაა, როცა ბიოგრაფია შეიძლება პირველი ნაბიჯი აღმოჩნდეს ტექსტის გაგების გზაზე. თუმცა ვერ ვიტყვი, რომ ამ ნაბიჯის გარეშე პოემის გაგება შეუძლებელია.
გაბრიელ ჯაბუშანურის პოემა, როგორც ვთქვი, არ არის შეტანილი სასკოლო პროგრამაში, მაგრამ ხომ შეიძლება, მასწავლებლებმა უცხო ტექსტად მაინც შესთავაზონ თავიანთ მოსწავლეებს ამ პოემის რომელიმე ნაწილი და დააწერინონ მისი ანალიზი ან მისი შინ დამოუკიდებლად წაკითხვა მაინც ურჩიონ. მერწმუნეთ, ამ მოკლე პოემაში უამრავი მხატვრული საშუალებაა გამოყენებული და მოსწავლეებისთვის სასარგებლო აღმოჩნდება მისი ლიტერატურული ანალიზი. გასარჩევად და ლიტერატურული კომენტარის გასაკეთებლად ნაწარმოების მხოლოდ პირველი ნაწილიც რომ ავიღოთ, დავინახავთ, რა მდიდარია ის ეპითეტებით, შედარებებით, მეტაფორებით, ალუზიებითა და ალეგორიებით. აღარაფერს ვამბობ იმაზე, რომ მხოლოდ პირველი ოცი სტრიქონის ანალიზის შედეგად მოსწავლეები შეძლებენ წინარე ცოდნის გააქტიურებასაც და ეპოქის შესახებ ცოდნის გამოვლენასაც, რაც მათთვის ბევრის მომცემი იქნება ეროვნული გამოცდებისთვის მომზადების წინა პერიოდში.
განსაკუთრებით საინტერესოა პოემის სათაურის გარჩევა, მაგრამ მოსწავლეებს მასწავლებლის დაუხმარებლად შესაძლოა გაუჭირდეთ მისი დეკოდირება. არადა, როდესაც პოემის სათაურს განვმარტავთ, მოსწავლეები კიდევ ერთხელ დარწმუნდებიან, რა განუზომლად დიდია ზოგჯერ სათაურის როლი ავტორის სათქმელის ამოცნობაში. ხშირად სწორედ სათაური გვეხმარება ნაწარმოების სიღრმისეულ ანალიზში, სხვადასხვა დონეზე მის წვდომაში.
როგორც ვხედავთ, სათაური „ინვექტივა-მონუმენტი“ კომპოზიტია და ორი დამოუკიდებელი ნაწილისგან შედგება. ეს ორი ნაწილი ერთმანეთთან დეფისითაა დაკავშირებული. დეფისით შეერთებულ სიტყვას, მიუხედავად იმისა, რომ ორი ნაწილისგან შედგება, მაინც ერთი კითხვა დაესმის. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ეს ორი სიტყვა ერთიანად უნდა გავიაზროთ. მაგრამ ამის გაკეთებამდე საჭიროა, ისინი დავაშოროთ ერთმანეთს და თითოეული სიტყვის მნიშვნელობა დავადგინოთ.
პირველი სიტყვა, „ინვექტივა“, სავარაუდოდ, არ იქნება ნაცნობი ამ ასაკის მოსწავლეებისთვის, ამიტომ მათ უნდა დაიხმარონ ინტერნეტი და მოიძიონ მისი მნიშვნელობა. გადავამოწმე და აღმოვაჩინე, რომ ლექსიკონი საკმარის ინფორმაციას არ იძლევა. ლექსიკონის მიხედვით, ინვექტივა საჯაროდ წარმოთქმული კრიტიკული, მამხილებელი სიტყვაა. თუ ამ ახსნას დავჯერდებით, პოემის სათაური ბუნდოვანი დარჩება და ის მხოლოდ ტექსტის პირველი შრის დაძლევაში დაგვეხმარება, ე.ი. ნაწარმოების მხოლოდ ზედაპირულად წაკითხვის საშუალებას მოგვცემს. რისი ცოდნაა საჭირო, რომ ტექსტი სიღრმისეულად გავიგოთ? მოსწავლეებს უნდა ავუხსნათ, რომ ინვექტივა, ენკომიასთან ერთად, ორიტორული ხელოვნების ერთ-ერთი საშუალებაა. ენკომიის სინონიმია ევლოგია, სახოტბო სიტყვა. ხანდახან მის სინონიმად იყენებენ პანეგირიკს. ისიც ქებას, ხოტბის შესხმას აღნიშნავს, მაგრამ ევლოგია თუ ძირითადად სამგლოვიარო სიტყვის ნაწილი იყო, პანეგირიკი ცოცხალ ადამიანზეც ითქმოდა. დღეს ეს უკანასკნელი ადამიანის გადაჭარბებულ, უსამართლო ქებასაც გულისხმობს.
ინვექტივა კი საბრალდებო სიტყვაა, რომელსაც რომაულ სასამართლოში დამნაშავის სამხილებლად წარმოთქვამდნენ. მას აქტიურად იყენებდა ციცერონი. მისი სიტყვა კატილინას წინააღმდეგ ინვექტივის საუკეთესო ნიმუშია. საყურადღებოა იუვენალისის და კატულუსის ინვექტივებიც.
რომიდან ინვექტივა მთელ ევროპაში გავრცელდა და მას მხოლოდ სასამართლო დარბაზებში ან მდარე ხარისხის პოეზიაში კი არა, ცნობილ პოეტურ ქმნილებებშიც შეხვდებოდით (მაგალითად, „მეფე ლირის“ მეორე მოქმედების მეორე სცენაში; „გულივერის მოგზაურობაში“). ინვექტივა არ არის დაცინვა. ის არც გამოჯავრებაა, თუმცა სულისკვეთებით ოდნავ წააგავს მათ. როგორც პოეზიის ჟანრის ქვესახეობა, ინვექტივა არ ერიდებოდა არც უცენზურო სიტყვებს, არც დამამცირებელი ხასიათის ბრალდებებს, არც გარეგნული მხარის უარყოფითად წარმოჩენას და, რაღა თქმა უნდა, არც განსაქიქებელი პირის თვისებებისა და საქციელის უკიდურესად მძიმე ფორმით აღწერას. ამიტომ, როდესაც გაბრიელ ჯაბუშანურის სათაურის პირველ ნაწილს ავხსნით, არ უნდა დაგვავიწყდეს ეს მომენტი და ხაზი უნდა გავუსვათ შემდეგს: ინვექტივა არ ერიდება ისეთი სიტყვების მოზღვავებას/დახვავებას, რომლებსაც მხატვრული ლიტერატურა სხვა შემთხვევაში ალბათ თავიდან აიცილებდა და ევფემიზმებით შეცვლიდა. ინვექტივა გამოყენებული სიტყვებით არ აჭარბებს სათქმელს, რადგან ჰიპერბოლიზებით მისი თავდასხმის ობიექტი შესაბრალისი გახდება ან კომიკური ელფერით შეიმოსება, ინვექტივის მიზანი კი ეს არ არის. ინვექტივის მიზანია, რაც შეიძლება დაუნდობლად, უმკაცრესად, მაგრამ ობიექტურობის დაცვით ამხილოს პირი, რომელიც მისი სამიზნეა.
პოემის სათაურის მეორე სიტყვაა „მონუმენტი“. მკითხველი საგონებელში ვარდება, რატომ არ იყენებს გაბრიელ ჯაბუშანური ქართულ სიტყვა „ძეგლს“ ან „ქანდაკებას“ და რატომ ამჯობინებს მას ლათინურ ვარიანტს. ნუთუ იმიტომ, რომ „ინვექტივას“ ლათინური „მონუმენტი“ უფრო მოუხდებოდა, ვიდრე ქართული „ძეგლი“? არამც და არამც. უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელია, რომ სიტყვა „მონუმენტი“ წარმოდგება ლათინური სიტყვისგან „მოგონება“, „გახსენება“, ამიტომაც მონუმენტების აღმართვა ისტორიული მოვლენებისა და გამოჩენილი პირების გასახსენებლადაა გამოგონილი.,სიტყვებში „ძეგლი“ და „ქანდაკება“ კი ეს თავდაპირველი მნიშვნელობა დაკარგულია.
თუ არ ვცდები, სიტყვა „მონუმენტი“ პოეზიასთან როგორც საუკეთესო მოსაგონართან მიმართებით პირველად ჰორაციუსმა გამოიყენა: „ძეგლი აღვმართე ბრინჯაოზე გამძლე, მეფურ პირამიდებზე უფრო მაღალი, მას ვერც წვიმა და ვერც ჩრდილოეთის ქარი ვერ გაანადგურებს, ვერც უთვალავ წელთა რბენა, ვერც დროის დინება“ (მომიტევეთ ცუდი თარგმანი). ლათინურად ეს ლექსი ასე ჟღერს: „ექსეგი მონუმენტ/ ერე პერენიუს/ რეგალიკვე სიტუს/პირამიდ ალციუს/ კვოდ ნონ იმბერ ედაქს/ ნონ აკვილ იმპოტენს/ პოსიტ დირუერ აუტ/ ინუმერაბილის/ ანორუმ სერიეს/ ეტ ფუგა ტემპორუმ (გამუქებულ ხმოვნებზე მახვილი უნდა დასვათ და ხმას აუწიოთ).
ამრიგად, ჰორაციუსი მიუთითებს, რომ პოეზიას ვერაფერი გაანადგურებს, რადგან ის ყოველგვარ მონუმენტზე გამძლეა. ამ წინადადებაში გამიზნულად არ ვიხმარე სიტყვა „ძეგლი“, რათა უფრო ადვილი გახდეს არა მარტო ჰორაციუსის, არამედ გაბრიელ ჯაბუშანურის ჩანაფიქრის გაგებაც. ჰორაციუსის ლექსის ეს სტროფი, რომელიც აქ წარმოვადგინე, ალექსანდრ პუშკინმა ეპიგრაფად წაუმძღვარა თავის ლექსს „Памятник“ („ძეგლი“). ლექსის დასაწყისიც ჰორაციუსის სტრქიქონებს იმეორებს – არა პირდაპირ, არამედ შინაარსით და სათქმელითაც: „ძეგლი აღვმართე ხელთუქმნელი, მარადიული…“
გაბრიელ ჯაბუშანურიც, ჰორაციუსისა და პუშკინის მსგავსად, იზიარებს იმ მოსაზრებას, რომ პოეზია საუკეთესო მონუმენტია (არ დაგვავიწყდეს, რომ ეს სიტყვა „მოსაგონარს“ ნიშნავს), რომელსაც ვერაფერი გაანადგურებს. ამიტომაც გადაწყვიტა პოეტმა, არა ბრინჯაოს ძეგლით უკვდავეყო სტალინის სახელი, არამედ მისთვის სამართლიანი ინვექტივა-მონუმენტი აღემართა, რომელსაც ვერც წვიმა და ქარი, ვერც დრო და ჟამი ვერ გაანადგურებდა და ასე შემოენახა მისი ხსოვნა მომავალი თაობებისთვის.
