თანამედროვე სასკოლო სწავლებამ უნდა განსაზღვროს მოსწავლეთა შემეცნებითი ინტერესები, განავითაროს მათი შესაძლებლობები და ხელი შეუწყოს მათი შემოქმედებითი უნარის განვითარებას. დღევანდელ დღეს თანამედროვე ფსიქოლოგიურ და პედაგოგიურ მეცნიერებაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა განათლების სისტემაში ახალი მიდგომების ძიებას, ეფექტურ საგანმანათლებლო ტექნოლოგიებს და შემოქმედებითი უნარის განვითარებას, ბავშვობიდან თვითრეალიზაციასა და თვითგანვითარებას.
მოსწავლის შემოქმედებითი შესაძლებლობების ფორმირებისთვის მუსიკის სწავლებას მნიშვნელოვანი როლი უკავია. ის წარმოადგენს მხატვრული კულტურის განუყოფელ ნაწილს. მუსიკას აქვს დიდი პოტენციალი მოსწავლეებში სულიერი და კულტურული ფასეულობების ჩამოყალიბებისა.
სკოლა ხელს უწყობს ბავშვის მუსიკალური ინტერესებისა და შესაძლებლობების ჩამოყალიბებას, მათ განვითარებას, მათი შემოქმედებითი შესაძლებლობების ფორმირებას. მეტად მნიშვნელოვანია სასკოლო დაწესებულებების მუშაობის სისტემის გაუმჯობესება ბავშვთა მუსიკალურ და შემოქმედებით განათლებაში. მისი გადაწყვეტა შესაძლებელია სწავლის აქტიური ფორმების, თამაშის მეთოდების, ინტეგრირებული გაკვეთილების, როგორც მუსიკალური და პედაგოგიური პროცესების რაციონალური მშენებლობის ფორმების გამოყენებით. ეს ხელს უწყობს მოსწავლეების ჩართულობის ამაღლებას საგაკვეთილო პროცესში. ასეთი მიდგომა ეფექტურად გადაჭრის საგანმანათლებლო ამოცანებს, რომელთა შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თითოეული ბავშვის პიროვნებისა და შემოქმედებითი პოტენციალის განვითარება.
თამაში გასართობ საქმიანობად გამოიყურება, მაგრამ სინამდვილეში იგი მოითხოვს მოთამაშის მაქსიმალურ ენერგიას, გონებას, მოთმინებასა და დამოუკიდებლობას.
თამაშში ბავშვის შესაძლებლობები ზოგჯერ მოულოდნელად გამოვლინდება. ამიტომ გამოცდილი პედაგოგები სწავლებისას ხშირად იყენებენ თამაშს.
ინტერაქტიული სწავლების ტექნოლოგია, კერძოდ, თამაში საგანმანათლებლო პროცესის ორგანიზების ერთ-ერთი ფორმაა, რომელიც ხელს უწყობს მოსწავლეების შემოქმედებით განვითარებას, წარმოსახვას, ფანტაზიას.
სწავლის პროცესში ბავშვის აქტიურობა იყო და რჩება დიდაქტიკის ერთ-ერთ მთავარ პრინციპად. ეს კონცეფცია გულისხმობს საქმიანობის მაღალ ხარისხს, მოტივაციის ამაღლებას, ცოდნისა და სხვადასხვა უნარ-ჩვევების განვითარებას.
სიტყვა “ტექნოლოგია” პედაგოგიური მეცნიერების ლექსიკონში მაშინ შევიდა, როდესაც სპეციალისტებმა ყურადღება გაამახვილეს ხელოვნების როლზე ბავშვის განვითარების საქმეში. ამავდროულად, ამ სიტყვას, რომელიც საბერძნებიდან დამკვიდრდა, უფრო უნივერსალური მნიშვნელობა ჰქონდა. “ტექნოსი” – ხელოვნება, უნარი, “ლოგოსი” – სწავლება. ტექნოლოგიების საშუალებით მოსწავლეების საქმიანობა ინტენსიურად აქტიურდება, ზოგიერთ ტექნოლოგიაში ეს მექანიზმები ძირითად იდეას და შედეგების ეფექტურობის საფუძველს ქმნის. ასეთ ტექნოლოგიებს შეიძლება მივაკუთვნოთ სათამაშო ტექნოლოგიები. სათამაშო ტექნოლოგია საგანმანათლებლო ტექნოლოგიების განუყოფელი ნაწილია.
თამაშს აქვს დიდი საგანმანათლებლო ღირებულება, რადგან ის მჭიდროდ უკავშირდება სწავლას. დიდ ადგილს იკავებს ფიზიკური, მორალური, შრომისა და ესთეტიკური განათლების სისტემაში. თამაშის დროს, ბავშვები სწავლობენ საკუთარი ცოდნისა და უნარების პრაქტიკაში გამოყენებას. ეს არის დამოუკიდებელი აქტივობა, რომელშიც ბავშვები თანატოლებთან კომუნიკაციაში შედიან. ისინი გაერთიანებულნი არიან საერთო მიზნით, ერთობლივი ძალისხმევით, რათა მიაღწიონ საერთო გამოცდილებას. თამაშით სწავლება ტოვებს დიდ კვალს ბავშვის გონებაში და ხელს უწყობს დადებითი გრძნობების ჩამოყალიბებას, კეთილშობილურ მისწრაფებებს, კოლექტიური ცხოვრების უნარს.
თამაშის ტექნოლოგია მიზნად ისახავს, მოსწავლეებს შეასწავლოს საკუთარი ქცევა, საკუთარი დამოუკიდებელი საქმიანობის ჩამოყალიბება და მისი შედეგების გააზრება. თამაშის შემოქმედებითი ხასიათი ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ ბავშვი ბაძავს სხვას. ამავე დროს ის ავლენს თავის დამოკიდებულებას, გამოხატავდეს საკუთარ აზრებსა და გრძნობებს. ეს ქმნის თამაშს, მაგრამ ბავშვი არ არის მსახიობი. ის თამაშობს თავისთვის და არა აუდიტორიისთვის, ის როლს არ სწავლობს, არამედ ქმნის მას თამაშის დროს. როდესაც ბავშვი შედის როლში მისი გონება იწყებს მუშაობას, მისი გრძნობები ღრმავდება, ის ნამდვილად განიცდის მოვლენებს.
ინტერესი, რომელიც წარმოიშვა თამაშით სწავლებისას, განათლებაში შემთხვევითი არ არის. მასწავლებლებმა და ფსიქოლოგებმა თამაშში ძლიერი პოტენციალი დაინახეს და მრავალი წლის განმავლობაში საქმიანობაში წარმატებით იყენებენ მათ. ამერიკაში დაფუძნდა თამაშით სწავლა, საფრანგეთში არის თეატრალური თამაში, ისრაელში მასწავლებელს საერთოდ ვერ წარმოუდგენია ბავშვებთან მუშაობა სათამაშო ტექნოლოგიების გარეშე. ეს მონაცემები გვაძლევს შესაძლებლობას, ვისაუბროთ, რომ თამაშის ტექნოლოგია საინტერესოა პედაგოგებისთვის.
თამაში საშუალებას იძლევა, საგაკვეთილო პროცესი გახადოს საინტერესო და მომხიბლავი.
ის მას მატებს დადებით ემოციურ ფერადოვნებას, მონოტონური ერთფეროვნებისგან განსხვავებით. მისი მოქმედების ემოციურობა ააქტიურებს ბავშვის ყველა ფსიქიკურ პროცესს. თამაშის დადებითი მხარეა ის, რომ ხელს უწყობს ცოდნის გამოყენებას ახალ სიტუაციაში, ანუ, მოსწავლის მიერ შესწავლილი მასალა გადადის ერთგვარ პრაქტიკაში, ხელს უწყობს მრავალფეროვნებას და ზრდის ინტერესს სწავლის პროცესში.
თამაშით სწავლებისას ჩვენ ვასწავლით ბავშვებს არა ისე, როგორც მასწავლებლისთვის არის მოსახერხებელი საგანმანათლებლო მასალა, არამედ, რამდენად არის ბავშვისთვის მოსახერხებელი და ბუნებრივი. თამაში ბავშვებისათვის, უპირველეს ყოვლისა, გასართობი საქმიანობაა. თამაშში ყველა თანაბარია. უფრო მეტიც, თამაშის დროს სუსტი მოსწავლე შეიძლება გახდეს პირველი: მოხერხებულობა, წარმოსახვა და ფანტაზია აქ უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საგნის ცოდნა. თანასწორობის გრძნობა, ენთუზიაზმი და სასიხარულო ატმოსფერო, დავალების დაძლევის განცდა – ეს ყველაფერი შესაძლებელს ხდის, ბავშვებმა დაძლიონ სიმორცხვე, ყოველივე ამის შედეგია ჩართულობისა და მოტივაციის ზრდა. ბავშვები თამაშით ითვისებენ მასალას, ამავე დროს უჩნდებათ კმაყოფილების გრძნობა. კონფუცი წერდა: “მასწავლებელი და მოსწავლე ერთად იზრდებიან”. თამაშის სწავლის ფორმები მასწავლებლისა და მოსწავლეების ზრდისა და განვითარების საშუალებას იძლევა.
მუსიკის გაკვეთილის თითოეულმა ელემენტმა მოსწავლე უნდა დააინტერესოს. მუსიკას აქვს საკუთარი ენა. სიტყვები ხშირად უძლურია, სადაც მუსიკა “საუბრობს”. მას შეუძლია ადამიანთა გრძნობებზე, აზრებზე, განწყობაზე, ემოციური გამოცდილებაზე ზემოქმედება. შეუძლია შორეულ წარსულში დაგაბრუნოს ან მომავალში გამოგზაუროს. მუსიკას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ადამიანის სულიერ სრულყოფაზე, შეუძლია შეცვალოს ადამიანისა და კაცობრიობის მსოფლმხედველობა.
ბევრს საუბრობენ იმის შესახებ, თუ რა როლს ასრულებს მუსიკა პიროვნების აღზრდასა და ჩამოყალიბებაში. შეგვიძლია გავიხსენოთ ძველი საბერძნეთი, სადაც მუსიკა რიტორიკისა და ლოგიკის გვერდით იდგა და სულის განწმენდის საშუალებად მიიჩნეოდა. ფსიქოლოგების გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ მუსიკის შესწავლა დადებით შედეგს იძლევა მათემატიკური შესაძლებლობების განვითარებისთვის. ნებისმიერ შემთხვევაში, ჰორიზონტების გაფართოება, მუსიკალური გემოვნების ჩამოყალიბება, საკუთარი აზრის ჩამოყალიბების უნარი – ეს თვისებები ღირს იმად, რომ შევისწავლოთ მუსიკა.
მუსიკის თითოეული გაკვეთილის ეფექტურობის გაზრდა, პირველ რიგში, ნიშნავს იმას, რომ ჩვენი მოსწავლეებისთვის შევქმნათ განსაკუთრებული გარემო, ნათელი ემოციური ფერები. გაკვეთილი – არ არის ზღაპარი? ასეთ გაკვეთილებზე არ ოცნებობენ ბავშვები, როდესაც სკოლაში მოდიან? მოსწავლეები გრძნობენ იმედგაცრუებას, როცა ყველა გაკვეთილი ,,ერთნაირია”. სად ცხოვრობს ზღაპარი? ზღაპარი ცხოვრობს თამაშში.
სასწავლო პროცესი გვაძლევს თამაშის საშუალებას:
– ჩვენ უნდა შევქმენათ ხელსაყრელი ატმოსფერო საკლასო ოთახში;
– გავზარდოთ მოსწავლეების ინტელექტუალური და ემოციური საქმიანობა;
– განვავითაროთ სხვადასხვა შესაძლებლობა.
თამაშს და ხელოვნებას საერთო ფესვები აქვს. ამაზე პლატონის დროიდან საუბრობდნენ ფილოსოფოსები, ფსიქოლოგები, პედაგოგები და მხატვრები. უდიდესი ფილოსოფოსები კანტი და შილერი თამაშს ხელოვნებად, ესთეტიკურ საქმიანობად მიიჩნევენ. ფსიქოლოგები ა. ვიგოტსკი და დ. უზნაძე თამაშს ბავშვის მხატვრულ შემოქმედებად და ესთეტიკური კულტურის ფორმირების მექანიზმად მიიჩნევდნენ. თამაში არის არაფორმალური საქმიანობის ფორმა, რომელიც შეიძლება გადაიქცეს მხატვრულ საქმიანობად და გავლენა იქონიოს ბავშვის განვითარებაზე.
დაწყებით კლასებში მუსიკის გაკვეთილზე თითქმის ნებისმიერ დიდაქტიკურ მეთოდს შეიძლება მივცეთ თამაშის ხასიათი.
თამაშის წესები არასოდეს არღვევს ბავშვის შემოქმედებით თავისუფლებას, რომელიც გამოიხატება იმპროვიზაციაში, შეჯიბრში, ფანტაზიაში და ა.შ. შეუძლებელია ბავშვს აიძულო თამაში.
აქედან გამომდინარე, ძალზე მნიშვნელოვანია ბავშვების წასახალისებლად შევქმნათ ზღაპარი, სათამაშო ატმოსფერო, გამოცანები, თავგადასავლები, საიდუმლოებები, ჯადოსნური გარემო. ეს ყველაფერი ეხმარება მასწავლებელს, მაღალ დონეზე ჩაატაროს მუსიკის გაკვეთილი. ამ გაკვეთილის შემდეგ მოსწავლეები მოუთმენლად ელიან მუსიკასთან მომავალ შეხვედრას. ასეთი გაკვეთილი მოითხოვს მასწავლებლისგან მსახიობობას, ინტონაციურ-სამეტყველო, პლასტიკურ, მიმიკურ გამომსახველობას.
ტრადიციული გაგებით თამაში წინასწარ დაგეგმილი პროცესია და სამოქმედო როლების გადანაწილებული ქმედებაა. სიმღერის შესრულება – ნიშნავს სიმღერის გათამაშებას. ე.წ. სიმღერის თამაშის სცენარი ბავშვებისთვის უცნობია, ამიტომ ისინი საკუთარ როლს ირჩევენ და პოულობენ იმ გამომსახველ საშუალებებს, რომელიც მათი აზრით აუცილებელია გარდაქმნისათვის. მასწავლებელი, ბავშვებთან ერთად, ქმნის და ასრულებს თავის როლს. სიმღერის გათამაშება -ნიშნავს ზეპირი ხალხური ხელოვნების ნიმუშების აჟღერებას, გულიდან გულისთვის გადაცემას და ამიტომაცაა, რომ ფოლკლორმა ჩვენამდე მოაღწია.
მუსიკის გაკვეთილზე ძალიან პოპულარულია ზღაპრების ელემენტები. ზღაპარი ყველაზე საყვარელი ჟანრია ბავშვებისთვის. ის ააქტიურებს სწავლისა და შემეცნებით საქმიანობას, ეხმარება მოსწავლეს, მარტივად გააცნობიეროს მუსიკის ნიმუშები. სასწავლო პრაქტიკაში სულ უფრო ხშირად გამოიყენება მუსიკალური-დიდაქტიკური თამაშები.
სპეციალურად შექმნილი თამაშების საშუალებით უნდა გადავწყვიტოთ ისეთი საკითხები, როგორიცაა სპეციალური განვითარება და ზოგიერთ შემთხვევაში, მუსიკალური შესაძლებლობები. სპეციალური მუსიკალური შესაძლებლობები მოიცავს – მუსიკალურ რიტმს, სმენას, მუსიკალურ მეხსიერებას, შემოქმედებასა და საშემსრულებლო ხელოვნებას. არსებობს ბევრი თამაში, რომლებიც ხელს შეუწყობს რიტმის, მუსიკალური მეხსიერების განვითარებას. ასევე, თამაშები, რომლებიც ავითარებს დიატონურ-ტემბრულ სმენას; რომლებიც ეხმარება მუსიკალური ნაწარმოებების ფორმის დადგენაში; თამაშები ვოკალური და საგუნდო უნარების განვითარებისთვის; თამაშები, რომლებიც ხელს უწყობენ რიტმულად მოძრაობას სიმღერაში.
დაწყებით საფეხურზე მოსწავლეებს აინტერესებს ის თამაშები, რომლებიც, მათი აზრით, იძლევა ჩაფიქრების საშუალებას; შესაძლებლობების განვითარების საშუალებას შეჯიბრის, რებუსებისა და კროსვორდების გზით.
მუსიკალური თამაშების მიზანია ინტელექტის, მეხსიერების, მუსიკალური სმენის, ხმის, შემოქმედებითი საქმიანობის, რიტმის გრძნობის განვითარება, ჰორიზონტების გაფართოება. თამაშის ფენომენი გულისხმობს გართობით სწავლისა და შემოქმედების განვითარებას.
მუსიკალურ შემოქმედებაში წამყვანი როლს ასრულებს აზროვნების, აბსტრაქტული და კონკრეტული, ლოგიკისა და ინტუიციის, შემოქმედებითი წარმოსახვის, გადაწყვეტილების მიღების სინთეზი.
მუსიკის გაკვეთილზე ბავშვთა შემოქმედება წარმოადგენს შემეცნებითი ძიების მუსიკალურ პრაქტიკას. მოსწავლეების შემოქმედება ძვირფასია, რადგან თავად აღმოაჩენენ რაიმე ახალს, მანამდე მათთვის უცნობი მუსიკის სამყაროში.
შემოქმედებითობა, დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებში შეიძლება გამოვლინდეს:
- იმ მარტივი მოტივების შესრულებისას, რომლებიც ხშირად წარმოიქმნება უნებლიეთ;
- შემოთავაზებული ტექსტის მელოდიის შექმნისას;
- მუსიკის ექსპრესიულ მოძრაობებში, სხვადასხვა ნაწარმოების განწყობის გადმოცემისას;
- მუსიკის მოსმენისას რიტმული თანხლების შექმნისას;
- მოსმენილი ნაწარმოების შეფასებისას;
- სიმღერების ინტერპრეტაციის ელემენტების შესრულებისას.
მე ვისაუბრებ იმაზე, რასაც ხშირად ვიყენებ გაკვეთილზე:
- სიმღერის შესწავლისას ვიყენებ თამაშის მეთოდს.
ეს არის სხვადასხვა სავარჯიშოები, ხმის მიმსგავსება, სიტყვების სავარჯიშოები და რითმ-დეკლამაცია. თამაში მეტყველებისა და სასიმღერო სუნთქვის განვითარებისთვის, თამაში ხმის განვითარებისთვის, ინტონაციური თამაშები და სავარჯიშოები, თამაშით წარმოდგენილი სიმღერები. “ჯაჭვური” სიმღერა – თითქოს სხვა ადამიანს გადასცემ რაღაცას, იმპროვიზაცია. ბავშვები ქმნიან საკუთარ ვარიანტებს, რომელთაგან საუკეთესოს მთელი კლასი ისწავლის.
- ვოკალური თამაშები – რიტმ–დეკლამაცია.
რიტმ-დეკლამაცია არის ტექსტის ან ლექსების ზუსტი გამოთქმა მოცემულ რითმში. რითმ-დეკლამაციის მიზანია მუსიკალური, პოეტური, სიტყვის გრძნობის, წარმოსახვის განვითარება. ყველა სიტყვა, ყველა მარცვალი, ბგერა წარმოითქმება გააზრებულად. იგივე ტექსტი შეიძლება იყოს ფერადოვანი სხვადასხვა ემოციით, რადგან დამოკიდებულება ერთი და იმავე პერსონაჟის ან მოვლენის მიმართ შეიძლება შეიცვალოს სხვადასხვა გზით. მუსიკას და სიტყვას ერთი ფუძე აქვს – ინტონაცია, აქედან გამომდინარე სიტყვიერი გამოსახულება და მუსიკა განუყოფელია. რაც უფრო ღრმად გაიაზრებენ ბავშვები ტექსტურ გამოსახულებას, მით უფრო გასაგები იქნება ის მათთვის და შემდეგ შეძლებენ, გამოხატონ მუსიკალური ნააზრევი. რიტმ-დეკლამაციას შეიძლება თან ახლდეს რიტმული თანხლება (მარაკასები, სამკუთხედი, ზარები, ჯოხები, და ა.შ.), დასარტყამი ინსტრუმენტები. მელოდიის ჟღერადობას შეიძლება თან ახლდეს სხვადასხვა მოძრაობები, რაც ხელს უწყობს ტემპის, დინამიკისა და მეტყველების რიტმის შეგრძნებას. რიტმ-დეკლამაციის გამოყენება ხელს უწყობს ხმის ჟღერადობის ბუნებრივ ფორმირებას, სიტყვისა და სასიმღერო სუნთქვის გამომუშავებას, მკაფიო დიქციას და სხვადასხვა ხასიათის, მუსიკალური მასალის გამომსახველ საშემსრულებლო ხელოვნების განვითარებას.
- მუსიკალურ–დიდაქტიკური თამაში
ეს არის თამაში მზა წესებით. როგორც წესი, მოსწავლემ უნდა შეძლოს მუსიკალური ტექსტის გააზრება, ამოცნობა და რაც მთავარია – საგნის ცოდნა. რაც უფრო ოსტატურადაა შედგენილი დიდაქტიკური თამაში, მით უფრო ოსტატურად იმალება დიდაქტიკური მიზანი. ბავშვი ადრეული ასაკიდან გრძნობს მუსიკას სხეულის მოძრაობით. პლასტიკური მოძრაობა საშუალებას იძლევა გამოიხატოს აღქმა მუსიკის მიმართ. პლასტიური ინტონირება არის მუსიკის გაკვეთილების თამაშით სწავლის ერთ-ერთი მეთოდი. ეს არის მუსიკის შემეცნება ჟესტით, მოძრაობით, მუსიკის აღქმის პროცესის გარდასახვა პასიური სამუშაო ფორმიდან (მოსმენა) აქტიურ ფორმაში.
ამასთანავე, რიგი პრობლემების მოგვარებულია:
- ფსიქოლოგიური: “მუსიკა არის ჩემი ნაწილი, მე ვარ მუსიკის ნაწილი”. ხდება ახალი გრძნობების გააქტიურება, რაც ხელს უწყობს ენთუზიაზმს, შემოქმედებითობას.
- სასწავლო: ეხმარება ვიზუალურად აჩვენოს კომპლექსური მუსიკალური ცნებები, მოსმენის პროცესის ჩაშლის გარეშე. აქ შეიძლება მოიყვანოთ დირიჟორის მაგალითი – ადამიანი, რომელიც არ უკრავს ინსტრუმენტზე, მაგრამ ამავე დროს ,,უკრავს“ ისეთი მრავალრიცხოვანი ინსტრუმენტებით, როგორიცაა ორკესტრი. ასე რომ, არის რაღაც დირიჟორის ჟესტში ისეთი, რომელიც გვაძლევს შევიგრძნოთ მუსიკის ინტონაციური აზრი.
- განსაკუთრებით საინტერესო მეთოდია “სარკე“.
“ჩემი ხელები არის სარკე, რომლებიც ასახავს მუსიკას”. ჩემი ხელით მუსიკის შესახებ ვიწყებ თხრობას ისე, რომ არ ვიყენებ სიტყვებს, არ ვლაპარაკობ. ბავშვები იწყებენ ჩემს შემდეგ გამეორებას და ყველა სიამოვნებით გრძნობს მუსიკას ჟესტების ენით.
- პლასტიკურ ინტონირებასთან ახლოსაა თამაშის მეთოდი – „მუსიკალური ჩანახატი“, რომელიც ასევე ავითარებს შემოქმედებით ფანტაზიას, იმპროვიზაციის უნარს. ბავშვები წარმოიდგენენ, რომ არიან მხატვრები, ხელში უჭირავთ ფუნჯი და უბრალოდ ფუნჯით ჰაერში ,,ხატავენ“ სურათს, შესაბამისი მუსიკალური ნაწარმოების მოსმენის ფონზე.
- თამაშის მეთოდი – ინსტრუმენტული მუსიკა
ეს არის შემოქმედებითი პროცესი მუსიკის აღქმის გზით, მოსწავლეებისთვის ხელმისაწვდომი ინსტრუმენტების საშუალებით. მუსიკალური საქმიანობის ერთ-ერთ სახეობას წარმოადგენს ინსტრუმენტული მუზიცირება, რომელიც დაკავშირებულია ვოკალურ და საგუნდო საქმიანობასთან, იმპროვიზაციასთან და მუსიკის მოსმენასთან.
მუსიკის ხასიათიდან გამომდინარე, ბავშვები თავად ირჩევენ ინსტრუმენტებს. მათ განსაკუთრებით მოსწონთ ქართული ხალხური სიმღერები, სადაც შესაძლებელია დასარტყამი მუსიკალური ინსტრუმენტების გამოყენება – დოლი, დიპლიპიტო, დაირა, ჯოხები, მარაკასები. მუსიკალური ინსტრუმენტების დაკვრისას, ბავშვები ამოიცნობენ ნაწარმოების ხასიათს, განწყობას, ჟანრის თავისებურებებს.
“ბედნიერი შემთხვევა”, “რა? სად როდის?”, ,,გამოიცანით მელოდია”, “საკუთარი თამაში”, “მუსიკალური ინსტრუმენტების სამყაროში” – ეს თამაშები აფართოებს წარმოდგენას მუსიკალური საკრავების, მათი ხმოვანების, ჟანრების, სხვადასხვა ეპოქის მუსიკალურ მიმართულებების და ა.შ. შესახებ. მოსწავლეები იღებენ გამოცდილებას ჯგუფურ მუშაობაში. მათ უვითარდებათ წარმოსახვა და შემეცნებითი უნარი. ასეთი თამაშები გამოიყენება სხვადასხვა ქვეყნის კულტურის შესწავლისას, კომპოზიტორების შემოქმედების გაცნობისას ან ძირითადი მუსიკალური საკითხების შესწავლისას.
როლური თამაშები ასევე ავითარებს მოსწავლეების შემეცნებით და შემოქმედებითი აზროვნებას.
პოპულარულია – “მე ვარ კომპოზიტორი”, “მე ვარ გამომგონებელი”, ,,მე ვარ ფსიქოლოგი“. თითქმის ყველა ბავშვი თვლის, რომ მას ყველა ადამიანის ხასიათის ამოცნობა შეუძლია. აქედან გამომდინარე, “ფსიქოლოგს” გადაცემული აქვს მუსიკალური ნაწარმოების გმირის სიტყვიერი პორტრეტი. შეიძლება სხვა ვარიანტიც – რომელიმე კომპოზიტორის რამდენიმე ნაწარმოების მოსმენის შემდეგ ისაუბრონ იმ კომპოზიტორზე, რომელიც არასდროს უნახავთ, არ იცნობენ, მაგრამ მან მათ დაუტოვა ,,ხმოვანი წერილი“ საკუთარ თავზე და იმ პერიოდზე, რომელშიც მოღვაწეობდა.
დავასახელებ რამდენიმე თამაშს, რომლებიც ავითარებს ბავშვის აზროვნებას და შემოქმედებით შესაძლებლობებს – “იპოვეთ გამოტოვებული სიტყვა” და, პირიქით, “იპოვეთ ზედმეტი სიტყვა”. ამ დავალებებს ბავშვები ასრულებენ როგორც ზეპირად, ასევე წერილობით.
- “ლოგიკური ჯაჭვები” და “ასოციაციური ქსელები“
ამ თამაშებს ვიყენებ მე-5 კლასიდან. ბავშვები სწავლობენ ლოგიკურ გადასვლას ერთი ცნებიდან მეორეზე სამ-ოთხ შუალედურ სიტყვაში (მაგალითად: თემაზე “რას ნიშნავს თანამედროვეობა მუსიკაში?” საჭიროა შეადგინონ რამდენიმე “ლოგიკური ჯაჭვი”, რათა გადავიდნენ სიტყვა ,,თანამედროვედან“ სიტყვა ,,მუსიკაზე“ (თანამედროვეობა – ცხოვრება, ცხოვრება – სილამაზე, სილამაზე – მუსიკა). მუსიკალური ნაწარმოების მოსმენით ახასიათებენ კომპოზიტორს.
თამაშის მეთოდის გამოყენება საშუალებას აძლევს თითოეულ მოსწავლეს, გამოხატოს ინდივიდუალური პოზიცია, გამოავლინოს საკუთარი ღირებულებები.
ამდენად, მუსიკის მასწავლებლის როლი თანამედროვე, შემოქმედებითი, მოაზროვნე ადამიანის განვითარებაში დიდია და ახალი ტექნოლოგიების გამოყენების ეპოქაში ის დადებითად უნდა შეფასდეს.
გთავაზობთ რამდენიმე დიდაქტიკურ თამაშს, რომლის გამოყენებაც მუსიკის გაკვეთილს უფრო გასართობს და ნაყოფიერს გახდის სწავლების დაწყებით საფეხურზე.
თამაშის მიზანია – მოსწავლეების ტებრალური სმენის განვითარება, სხვადასხვა ინსტრუმენტისა და ორკესტრის სახეობების გაცნობა, თამაშის მეთოდის გამოყენება.
მუსიკალური რეპერტუარი: “ყვავილების ვალსი” ჩაიკოვსკი (ბალეტიდან “მაკნატუნა”), ვ. ა. მოცარტის მე-40 სიმფონია (1-ლი ნაწილი).
თემის “ორკესტრისა და მისი ტიპების” გაცნობის შედეგად მოსწავლეები სწავლობენ სიმფონიურ, კამერულ, სასულე და ხალხური ორკესტრის შემადგენლობას. თამაში საშუალებას მისცემს მათ, შევიდნენ მუსიკოს-შემსრულებლის როლში. მაგალითად, მასწავლებელი უყვება მოსწავლეებს სიმფონიური ორკესტრისა და მისი ჯგუფების შესახებ, უჩვენებს ილუსტრაციებს, რომელზეც გამოსახულია სხვადასხვა ინსტრუმენტი და განმარტავს თამაშის წესებს.
როგორ არიან განლაგებული ორკესტრში მუსიკოსები? პირველი მწკრივი – პირველი ვიოლინოები და ჩელოები; მეორე მწკრივი – მეორე ვიოლინო და ალტი; ერთი მოსწავლე ,,უკრავს“ არფაზე; შემდეგ კი არიან კონტრაბასები, ლიტავრები და ა. შ. თითოეული მოსწავლის ამოცანაა მოისმინოს თავისი ინსტრუმენტის ტემბრული ხმოვანება, დროზე შევიდეს და დაიწყოს თამაშის იმპროვიზაცია საკუთარ ინსტრუმენტზე. მასწავლებელი მოქმედებს როგორც “სიმფონიური ორკესტრის დირიჟორი” და მიანიშნებს თითოეული საორკესტრო პარტიის დაწყებას. შერჩეული მუსიკალური ნაწარმოების ფონზე მოსწავლეები “უკრავენ ” სიმფონიური ორკესტრის ინსტრუმენტებზე.
თამაშისთვის მნიშვნელოვანია, თითოეულმა მოსწავლემ დამოუკიდებლად შეძლოს თავის დროზე შესვლა და მუსიკის ფონზე,,დაკვრა“.
ვისწავლოთ ინსტრუმენტების ტემბრალური ფერების განსხვავება. ჟღერს მოკლე მუსიკალური მაგალითები. ბავშვები გამოიცნობენ რომელი ინსტრუმენტი ჟღერს.
მოსწავლეები ირჩევენ წამყვანს. ის გადის კლასიდან. დანარჩენი მოსწავლეები ჩაიფიქრებენ რომელიმე მუსიკალურ ინსტრუმენტს (მაგალითად: ვიოლინო). მოსწავლე ბრუნდება კლასში და მიდის თითოეულ მოთამაშესთან. თითოეული მონაწილე საუბრობს ინსტრუმენტის გარკვეულ ნიშანზე.
ძირითადი ნიშანია: აქვს სიმები, საშუალო ზომის, უკრავენ ხემით, აქვს ნაზი ჟღერადობა. ვიოლინო, ვარაუდობს წამყვანი. პასუხი ზუსტია. ახალი წამყვანი ხდება ის მოთამაშე, რომელმაც გამოიცნო ბოლო ნიშანი. ამ შემთხვევაში: მას აქვს ნაზი ჟღერადობა. იდეალური იქნებოდა, თუ გვექნება მუსიკალური ინსტრუმენტების ფოტოები და მათი ჟღერადობის აუდიოჩანაწერი.
კლასი დაყოფილია გუნდებად. გუნდები ჩაიფიქრებენ ერთ მუსიკალურ ინსტრუმენტს. შემდეგ, პირველი გუნდი ხმამაღლა, ერთად წარმოთქვამს სიტყვის ერთ მარცვალს. საპირისპირო გუნდი კი ფიქრობს სამი წამი და ამბობს სიტყვის დაბოლოებას. მაგალითად, არ….(ფა), ალ….(ტი), ტუ…(ბა). შემდეგ მეორე გუნდი ეკითხება პირველ გუნდს. გამარჯვებულია ის გუნდი, რომელმაც ნაკლები შეცდომა დაუშვა.
თამაშისთვის საჭიროა ბარათები, რომლებზეც გამოსახულია მუსიკალური ინსტრუმენტები. მოსწავლეები უსმენენ ნებისმიერ მხიარულ მუსიკას და აჩვენებს ბარათებს ერთმანეთის მონაცვლეობით. რა ინსტრუმენტიც არის ნაჩვენებია სურათზე, იმ ინსტრუმენტზე ,,უკრავენ ბავშვები“. თამაშის გახალისებისთვის, ზოგჯერ მასწავლებელი სწრაფად ცვლის ბარათებს.
ზოგიერთ ბავშვს არ შეუძლია სწრაფი რეაგირება, იბნევა, რაც ახალისებს თამაშს. თუ მასწავლებელი არ უჩვენებს ბარათებს, მოსწავლეები უბრალოდ სხედან და უსმენენ მუსიკას. თამაშის შედეგად ისინი უფრო ყურადღებიანი, დაკვირვებული ხდებიან, რეაქციებიც უფრო სწრაფი აქვთ.
მასწავლებელი ხმამაღლა, მკაფიოდ მღერის ცალკეულ ნოტს, ხოლო მოსწავლეები ჩუმად იმეორებენ ბგერებს, როგორც ექოს გადაძახილს. შეიძლება თამაში წარვმართოთ ცოტა განსხვავებულად. მასწავლებელი მღერის ხმამაღლა. პირველი რიგის მოსწავლეები იმეორებენ იმავე ბგერას შედარებით ხმადაბლა, მეორე რიგის მოსწავლეები კი იმეორებენ იმავე ბგერას შედარებით ჩუმად, ვიდრე პირველი რიგის მოსწავლეები. მესამე რიგის მოსწავლეები კი იმეორებენ ძალიან ჩუმად. ამრიგად, მოსწავლეები ერთდროულად ეცნობიან დიანამიკურ ნიშნებს და ასევე მათი ჩაწერის ხერხს.
თამაშის მიზანია დაწყებითი საფეხური მოსწავლეების მუსიკალური მეხსიერებისა და ყურადღების განვითარება.
დიდაქტიკური მასალა: ბარათები, რომელზეც გამოსახულია რიტმი.
თამაშისთვის პედაგოგი ირჩევს ერთ მოსწავლეს – “ფოტოგრაფს”. “ფოტოგრაფი” გვიჩვენებს და სწრაფად აბრუნებს რიტმის ბარათს მაგიდაზე. მოსწავლეებმა უნდა დაიმახსოვრონ რიტმი და ტაშით დაუკრან. გამოვიდა თუ არა ,,ფოტოსურათი“ , ამას “ფოტოგრაფი” წყვეტს.
ეს თამაში შეიძლება ჩატარდეს “რითმის” შესწავლისას. მასწავლებელი არის ,,მემანქანე“. ერთი მოსწავლე ,,მემანქანის დამხმარეა“, 3 რიგი კი – 3 ვაგონი. ,,მემანქანის დამხმარე“ უკრავს ტაშს, ,,ვაგონები“ კი იმეორებენ. მასწავლებლის ,,მემანქანე“ აკონტროლებს სიტუაციას. რითმული ნიმუშები გამოსახულია დაფაზე. მოსწავლეებმა უნდა შეძლონ ამ მარტივი რიტმის ზუსტად ტაშით გამოსახვა. მარტივი რიტმის შემდეგ, ისინი შეძლებენ უფრო რთული რითმის ტაშით გამოსახვას. გამარჯვებულია ,,ვაგონი“ – რიგი, რომელიც ნაკლებ შეცდომას დაუშვებს.
წარმოიდგინეთ, რომ ხარ კომპოზიტორი. როგორ მუსიკას შექმნიდი, თუ დაასათაურებდი ასე (დილა, ღამე, ზამთარი და ა.შ.)? მასწავლებელი ფურცლებზე წერს ლექსების ფრაზებს და გადასცემს მათ ბავშვებს. ამოცანა ასეთია: ამ ტექსტისთვის მელოდიის შექმნა. შეგიძლიათ გამოიყენოთ ცნობილი საბავშვო ლექსები.
ნაწარმოების მოსმენის შემდეგ მოსწავლემ მიმიკისა და ჟესტების საშუალებით უნდა გამოხატოს, მუსიკის ემოციური მდგომარეობა. თამაშის დაწყებამდე მასწავლებელს შეუძლია შემდეგი სიტყვებით მიმართოს მოსწავლეებს:
“შენ არაერთხელ მოგისმენია კარის ჭრიალი, ზარის ხმა, ბავშვის ტირილი, ჭექა-წუხილის ხმა. მაგრამ შეგიძლია გაიგო, როგორ საუბრობს ღრუბელი? მღერის თუ ოხრავს? წარმოიდგინე, შენ მოუსმენ უჩვეულო ბგერებს ან მოიფიქრებ საკუთარ, ჯერჯერობით ყველასთვის უცნობს”.
ბავშვებს ვთავაზობთ:
ა) აღწერეთ ან დახატეთ თქვენი საყვარელი ხმები;
ბ) წარმოიდგენეთ, როგორ ჟღერს რბილი ფუმფულა ღრუბლის ხმა. აღწერეთ და დახატეთ ღრუბლის ჟღერადობა;
გ) წარმოადგინეთ და დახატეთ ლიმონი, წითელი ვაშლი და სხვ.
დ) წარმოიდგინეთ, რა ჟღერადობა აქვს დიდ გუბეს წვიმის შემდეგ. აღწერეთ და დახატეთ დიდი და პატარა გუბის ჟღერადობა.
თამაშის წარმოდგენის შესაქმნელად გამოიყენება სათამაშო ბარათები, რომელზეც დაწერილია ემოციური მახასიათებლები (სიხარული, მწუხარება, გაბრაზება და ა.შ.). ბარათები მონაწილეებს გადაეცემათ. ყველამ ცდილობს, გაახმოვანოს და გადმოიტანოს ეს თუ ის ემოცია მოძრაობით ან მიმიკით. ჯგუფი ცდილობს განსაზღვროს მოსმენილი.
თამაშისთვის გამოიყენება 4-დან 6-მდე ფერადი ბარათი (წითელი, ლურჯი, მწვანე, ყვითელი, შავი, თეთრი), რომელიც არის მაგიდაზე, კლასში. ბავშვები ირჩევენ ფერს, რომელიც საუკეთესოდ შეესაბამება მათ განწყობას კონკრეტულ მომენტში, და კლასი იყოფა ჯგუფებად.
პედაგოგი თამაშის მონაწილეებს სთხოვს:
ა) თანმიმდევრობით, სიმღერით ააჟღერონ ფერი, როგორც ესმით მათ;
ბ) შექმნან ხმოვანი ნაწარმოები, რითმურად ორგანიზებული, ინდივიდუალურად ააჟღერონ ხმები და მთელი ჯგუფის “ინსტრუმენტები”;
გ) მთელი ჯგუფის ასრულებს სიმღერით “ფერების პალიტრას”.
დასკვნა
მუსიკალური შემოქმედება – მნიშვნელოვანი ფაქტორია ბავშვის პიროვნების განვითარებაში. ის შეიძლება გამოვლინდეს ყველა სახის მუსიკალურ საქმიანობისას: სიმღერა, ცეკვა, მუსიკალური ინსტრუმენტებზე დაკვრა.
მოსწავლეთა შემოქმედებით განვითარებაში თამაშით სწავლების გამოყენების გათვალისწინებით, შეიძლება გაკეთდეს რიგი განზოგადება და დასკვნები:
- შემოქმედებითი უნარის განვითარების საუკეთესო საშუალებაა თამაშის ფორმით მიცემული შემოქმედებითი დავალება;
- თამაშის სიტუაციებში უფრო ადვილია სიმღერის შექმნა, ინსცენირება, დრამატიზაციის ორგანიზება;
- თამაში აუმჯობესებს საგნობრივ საქმიანობას, ლოგიკას, აზროვნებას, ავითარებს ადამიანებთან ურთიერთობის უნარ-ჩვევებს;
- გაკვეთილების თამაშით ჩატარება ხდება თამაშის ტექნიკის დახმარებით. ის აძლევს მოსწავლეებს სტიმულს და წაახალისებს სასწავლო პროცესს;
- როლური თამაშის გამოყენება ხელს უწყობს მოსწავლეების ჩართვას შემოქმედებით პროცესში. თამაშის დროს, ბავშვი ხდება კომპოზიტორი, მუსიკოს-შემსრულებელი, მსმენელი, მოცეკვავე, დამდგმელი რეჟისორი, დირიჟორი ან მხატვარ-დეკორატორი;
- მუსიკის გაკვეთილები ხელს უწყობს ინდივიდუალური შემოქმედების განვითარებას, რაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობს მხატვრულ ფანტაზიას, ასოციაციურ აზროვნებას, ააქტიურებს მეხსიერებას, დაკვირვებას, ინტუიციას, ფორმირდება ბავშვის შინაგანი სამყარო.
თამაში აუმჯობესებს საგნობრივ საქმიანობას, ლოგიკას, აზროვნების ტექნიკას, ავითარებს ემპატიას, თანამშრომლობას და ურთიერთპატივისცემას.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- მასწავლებლის წიგნი სწავლების მეთოდები;
- ეროვნული სასწავლო გეგმის საგნობრივი პროგრამა.
