კლიმატის ცვლილებაზე რეაგირების ძლიერი იარაღია განათლება, თუმცა მის შესაძლებლობებს საკმარისად არ ვიყენებთ.

კვლევამ აჩვენა, რომ მაღალი და საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნების საშუალო სკოლების მოსწავლეთა მხოლოდ 16% რომ იღებდეს განათლებას კლიმატის ცვლილების შესახებ, 2050 წლისთვის შევძლებდით ნახშირბადის გამოყოფის თითქმის 19 მილიარდი ტონით შემცირებას.

განათლების პროგრამების მუშაობის გაძლიერება, რომელიც დადებითად გავლენას მოახდენს კლიმატის ცვლილებაზე, სასარგებლო იქნებოდა სხვა მიმართულებითაც. ეკონომიკისა და კლიმატის გლობალური კომისიის მონაცემებით, თუ ქვეყნები 2018-2030 წლებში კლიმატის ცვლილების შესამცირებლად გაბედულ ნაბიჯებს გადადგამენ, 2030 წლისთვის შეძლებენ 65 მილიონზე მეტი ისეთი სამუშაო ადგილის შექმნას, რომლებიც შეამცირებენ ნახშირბადის გამოყოფას და გლობალურ ეკონომიკას დამატებით 26 ტრილიონ აშშ დოლარს მოუტანენ.

საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის გათვლით 2016-2030 წლებში შესაძლებელია დაახლოებით 23 ტრილიონი აშშ დოლარის ოდენობის კლიმატგონივრული ინვესტირების მოზიდვა ეროვნული კლიმატის ცვლილებაზე ზემოქმედების პროექტების ფარგლებში.

განათლება უმნიშვნელოვანესია იმ პროფესიონალების მოსამზადებლად, რომლებიც აღნიშნული სარგებლის მიღებაში დაგვეხმარებიან. არსებობს ოთხი გზა, რომლებითაც განათლებას კლიმატის ცვლილებაზე ზემოქმედების მოხდენა შეუძლია:

პირველი: ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ გამოკითხული მოსახლეობის დაახლოებით ორმა მესამედმა მსოფლიოს ნომერ პირველ გამოწვევად კლიმატის ცვლილება და ბიომრავალფეროვნების დაზიანება დაასახელა, ხოლო განათლება – ამ გამოწვის მოგვარების საშუალებად. ანგარიშის თანახმად, საგანმანათლებლო პოლიტიკისა და სასწავლო პროგრამების ნახევარზე მეტი არ ითვალისწინებს დაწყებითი და საშუალო განათლების ეტაპებზე საკითხებს კლიმატის ცვლილების შესახებ.

კლიმატის ცვლილების შესახებ მოსწავლეების ინფორმირება უნდა მიმდინარეობდეს განათლების ყველა დონეზე – ფორმალური განათლების დაწესებულებებში, თემებსა და სამუშაო ადგილებზე. საგანმანათლებლო სისტემები უნდა იძლეოდნენ ინფორმაციას კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული სტიქიური უბედურებების შესახებ, მათი თავიდან აცილების მიზნით.

სკოლებს მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლია ადგილობრივი თემების კლიმატისა და სტიქიური უბედურებების რისკების შესახებ ინფორმირებასა და მედეგობის ხელშეწყობაში. სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, რომ განათლება ვაღიაროთ კლიმატის ცვლილების პოლიტიკის მთავარ კომპონენტად. აღნიშნული პოლიტიკა გულისხმობს სახელმწიფოს წვლილის განსაზღვრასა და ეროვნული ადაპტაციის გეგმებს.

ასეთი ინტეგრირებული მიდგომა მყარ საფუძველს ქმნის განათლების სექტორში ინვესტიციების მოსაზიდად, კლიმატის ცვლილებებზე ზემოქმედების გაფართოების მიზნით.

მეორე – მუშახელის მწვანე უნარების ფლობა. სწავლება და უნარების განვითარება უმნიშვნელოვანესია სამართლიან და მწვანე განვითარებაზე გადასვლისა და ეკონომიკის წინსვლის მიმართულებით, განსაკუთრებით ახლა, როცა კოვიდ-19-ის პანდემიის შემდგომი ეკონომიკური აღდგენის პაკეტები მწვანე განვითარების წახალისებას უწყობს ხელს.

აუცილებელია ახალი სასწავლო პროგრამების შემუშავება, რომლებიც მიმართული იქნება გარემოს დასაცავად საჭირო შესაძლებლობებისა და უნარების განვითარებისკენ. უმაღლესი განათლება და კვლევა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მედეგი და კლიმატის ცვლილებაზე რეაგირების უნარის მქონე ადამიანური კაპიტალის განვითარებაზე. „ევროპული მწვანე შეთანხმება“ და კორეის რესპუბლიკის „მწვანე შეთანხმება“ იმის საუკეთესო მაგალითებია, რომ ასეთი უნარების მქონე ადამიანების დიდი რაოდენობით მობილიზებაა საჭირო.

სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ინვესტირება ისეთ უნარებში, რომლებითაც ადამიანები შეძლებენ ემისიების რეგულირებას, განახლებად და სუფთა ენერგიაზე გადასვლას, ნარჩენების მართვას, მწვანე და მედეგი პროდუქტების წარმოებასა და მომსახურებების განვითარებას.

მესამე – ინვესტიციების გაზრდა მდგრადობისა და გაციფრულების დაახლოების მიზნით. ამჟამად მსოფლიოში პერსპექტიული მიმართულებაა მიმდინარე ციფრული ტრანსფორმაცია. გლობალური ციფრული სამშენებლო ინდუსტრიის, ანუ იგივე „მშენებლობა 4.0-ის“ ბაზრის მოცულობა, რომელიც იყენებს ხელოვნურ ინტელექტსა და სხვა ტექნოლოგიებს, 10 მილიარდი აშშ დოლარიდან, რომელიც 2017 წელს იყო გამოყოფილი, 2027 წლისთვის, სავარაუდოდ, 29 მილიარდ აშშ დოლარამდე გაიზრდება. მაღალი დონის ციფრული უნარები ყველგან დიდი მოთხოვნით სარგებლობს, იქნება ეს ჭკვიანი ქსელები, ჭკვიანი ტრანსპორტი, ჭკვიანი ქალაქები, ციფრული სოფლის მეურნეობის საკონსულტაციო მომსახურებები თუ გიგ-ეკონომიკა.

მეოთხე – დისციპლინათაშორისი კლიმატის კვლევების გაძლიერება. აუცილებელია დისციპლინათაშორისი განათლების გაძლიერება. კოლუმბიისა და სტენფორდის პრესტიჟულმა უნივერსიტეტებმა 2020 და 2021 წლებში კლიმატის სკოლები დააარსეს. კოლუმბიის უნივერსიტეტში ეს იყო პირველი ახლად დაარსებული სკოლა ბოლო 25 წლის განმავლობაში, ხოლო სტენფორდში – პირველი ახალი სკოლა ბოლო 70 წლის განმავლობაში, რაც ხაზს უსვამს განათლების მნიშვნელობას კლიმატის კრიზისის დაძლევაში.

შემოთავაზებული საგანმანათლებლო პროგრამები მიმართულია კლიმატის მომავალი ლიდერების ჩამოყალიბებისა და ცოდნის გადაწყვეტილებების გენერირებისკენ. კლიმატური კვლევები განვითარებად ქვეყნებში უნდა განვითარდეს ისეთი დარგების თანამშრომლობით, როგორებიცაა, საინჟინრო საქმე, არქიტექტურა, სოფლის მეურნეობა, ხელოვნება, სოციალური მეცნიერებები, მმართველობა, სამართალი, საჯარო პოლიტიკა და კომუნიკაციები, რაც ხელს შეუწყობს საკითხისთვის აუცილებელი უნარების მქონე ადამიანების თავმოყრას. ასევე აუცილებელია პრობლემაზე დაფუძნებული და კონტექსტური მიდგომების გამოყენება.

აღნიშნული ოთხი გზა ხელს შეუწყობს მოქალაქეების ქცევის მოდელის შეცვლას უფრო მდგრადი განვითარების ხელშესაწყობად და პირდაპირი კავშირის დამყარებას კლიმატის კვლევის პროგრამებსა და მათ დადებით ზეგავლენას შორის, კლიმატის ადაპტაციისა და შერბილების მიზნით. კლიმატის ცვლილების მიზნების შესასრულებლად აუცილებელია, განათლება დაუკავშირდეს ბევრ სხვა აქტორს და გახდეს პრიორიტეტი.

ავტორები:

შანტი ჯაგანათანი, განათლების უფროსი სპეციალისტი, აზიის განვითარების ბანკი

არგია სინჰა როი, კლიმატის ცვლილების უფროსი სპეციალისტი, აზიის განვითარების ბანკი

უმბერტო ეკო ერთ-ერთ თავის წერილში მკითხველებს გვეუბნება, კლასიკური წიგნებიდან ის გრჩებათ, რომლის წაკითხვასაც 24 წლამდე მოასწრებთო.

ვიცი, მის ამ რჩევას რაციონალური მკითხველები ზედმეტი სერიოზულობით არ მოეკიდებიან, მით უფრო, როდესაც არსებობს საკმაოდ მაღალი რისკი იმისა, რომ ამ განსაკუთრებული იუმორის გრძნობით გამორჩეულმა ავტორმა, თავის დივერსიულ ანკესზე წამოგვაგოს და სხვებმა ამასობაში გვამხილონ, რომ იქ, სადაც, წესით, ხმამაღლა უნდა გაგვცინებოდა, ჩვენ ზედმეტად სერიოზულად განვეწყვეთ.

მაგრამ ამ დღეებში რაღაც ისეთი წავიკითხე, რამაც ძალაუნებურად ზემოთ ნახსენები წერილი გამახსენა.

ჩემ მიერ წაკითხული წიგნების ნუსხას რომ თვალი გადავავლო, აღმოვაჩენ, რომ ყველაზე შთამბეჭდავი სიამოვნება, რაც მათგან მიმიღია, ბავშვობის წლებთანაა დაკავშირებული. ეს შეიძლება ინდივიდუალური მოცემულობაც იყოს, მაგრამ მაინც, საინტერესოა, რატომ მოხდა ასე. ცხადია, იმიტომ არა, რომ საბავშვო მწერლები თავისი საქმის უფრო დიდი ოსტატები არიან, ვიდრე, მაგალითად, კლასიკოსები. საქმე ჩემშია. იმაში, რომ ბავშვობის წლებში, ან შესაფერის ასაკამდე გულწრფელი მკითხველი ვიყავი. ამიტომ უფრო მარტივად შემიძლია, გავიხსენო იმ წიგნებიდან მიღებული ემოცია, რომლებიც ძალიან ბევრი წლის წინ წავიკითხე, ვიდრე იმათი, რომლებთანაც სულ რაღაც თვეები მაშორებს.

გახსოვთ ის დრო, როცა დევიდ კოპერფილდი, მუშკეტერები, მონტე-კრისტო, კაპიტანი ნემო ან მარეკ პეგუსი გავიცანით? ეს ძირითადად ზაფხულში ხდებოდა. ნაწილისთვის იქნებ ის პერიოდი, ისევე, როგორც ჩემთვის, სოფლის, მყუდრო სახლის და ამწვანებული ეზოს ნანატრ მოგონებებთანაა დაკავშირებული. ეს დღეები ჩვენში დარჩნენ, როგორც ცხოვრების ყველაზე ფერადი ფრაგმენტები და მოხარული ვარ, რომ შემიძლია, გირჩიოთ გზა მათში კვლავ დასაბრუნებლად. ეს არის ამერიკელი მწერლის, რობერტ რ. მაკკამონის საოცარი რომანი: „ბიჭის ცხოვრება“. წიგნი ბევრი ჩვენგანის ზაფხულისა და ბავშვობის უნიკალური კონსერვაციაა და რადგან ყველა ჩვენგანი შინაგანად მივილტვით იმ დროში დაბრუნებისკენ, ჩათვალეთ, რომ ძალიან გაგვიმართლა, რადგან ქართულად ჯერ კიდევ 2018 წელს სალომე ჯაფიაშვილმა თარგმნა და გამომცემლობამ „წიგნები ბათუმში“ გახადა ჩვენთვის ხელმისაწვდომი.

წიგნში მოქმედება ალაბამას პატარა ქალაქ, ზეფირში ვითარდება. მთხრობელი, კორი მაკენსონი იქ გატარებული ცხოვრების ადრეულ წლებს იხსენებს, როცა ჯერ კიდევ 12-13 წლის ბიჭი იყო.

ეს ფათერაკებით, ურთიერთობებით, მისტიკით, სიხარულით, სევდითა და ბავშვობით გაჟღენთილი ამბავია. ის იწყება გასაიდუმლოებულ ვითარებაში ჩადენილი სასტიკი დანაშაულით და მთავრდება მისი გახსნითა და პერსონაჟის აუცილებელი რეფლექსიით, რომელიც თითქმის 600-გვერდიანი ამბით მიღებულ გამოცდილებას ფასეულობათა სისტემის ჩამოსაყალიბებლად იყენებს.

ამ წიგნში არის უამრავი ცალკეული ისეთი თავი, რომელიც თავისუფლად შეიძლება გამოყენებული იქნეს ბულინგის, ოჯახში ძალადობის, ჰოლოკოსტის, სეგრეგაციის, მეგობრობის მტკიცე მაგალითის, ალკოჰოლდამოკიდებულების მძიმე შედეგებისა და სხვა ბევრი დამოუკიდებელი თემის ილუსტრირებისთვის. ამასთანავე, წიგნის მთავარი ღირსებაა ამ ძვირფასი ლიტერატურული მარგალიტების ურღვევი კავშირი, რომელიც სიუჟეტური ლოგიკით თავმოყრილია ერთი ისტორიის მოქმედების არეალში და ქმნის მთლიან და შთამბეჭდავ არქიტექტონიკულ სურათს. წიგნს აქვს შესაშური სიუჟეტური დინამიკა და მიუხედავად მისი საკმაოდ დიდი მოცულობისა, ყველაზე ზარმაც მკითხველებსაც არ მისცემს მისგან დიდი ხნით დასვენების საშუალებას.

„ბიჭის ცხოვრება“ იმდენად შლის ზღვარს რეალურსა და წარმოსახვითს შორის, რომ გაზაფხულის თუ ზაფხულის ერთ უქმე დღეს, როცა გადაწყვეტთ წიგნი დახუროთ, მიწვეთ და ზეფირში განვითარებული ამბებისგან დროებით დაისვენოთ, დიდია იმის შანსი კორი მაკენსონი დაგესიზმროთ. მაშინ იგრძნობთ, როგორ დგახართ აბიბინებულ მდელოზე და ზურგზე გაჭერთ თაკარა მზე, როგორ გიმსუბუქებთ ძვლებს თავისუფლების აღმაფრენა, როგორ შეგიძლიათ იფრინოთ ხეების კენწეროებთან და ზაფხულით აღსავსემ ზურმუხტისფერი ციდან ათვალიეროთ ზეფირის სათამაშოებივით სახლები, რომლის ქუჩებიც საღეჭი რეზინის ფირფიტებს ჰგვანან, ხოლო ავტომობილები ხუთცენტიან მოსამართ მანქანებს. მერე კი ღრმა და ლურჯი ტბიდან ამომავალმა იდუმალმა ხმამ შეგახსენოთ, რომ ამ სურათის დიდი ხნით შესანარჩუნებლად სასწრაფოდ საჭიროა ზეფირში მომხდარი სასტიკი დანაშაულის გახსნა. დამიჯერეთ, გაიღვიძებთ და ისევ წიგნის კითხვას მიუბრუნდებით.

ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ მიხვდებით, რომ პლანეტის სხვადასხვა ადგილას მცხოვრებ, ერთმანეთისთვის სრულიად უცნობ ადამიანს თავისუფლად შეიძლება ერთნაირი ზაფხული ჰქონდეთ გატარებული. ამიტომაც თავგადასავალში მოგზაურობა იმ სასწაულებრივ განცდასთან ზიარებას დაემსგავსება, რომ წიგნმა ჩვენზე უჩვეულოდ ბევრი რამე იცის. მიხვდებით, რომ შორეულ ამერიკაში მცხოვრებ ადამიანებთანაც კი უამრავი რამ გვაკავშირებს და თუ შევეცდებით გამოვიკვლიოთ ამ კავშირის მიზეზი, ვფიქრობ, კითხვა უალტერნატივო პასუხამდე მიგვიყვანს: ეს ბავშვობის გამო ხდება. ბავშვები თითქმის ყველგან ერთნაირი არიან. მათ ნებისმიერი ობიექტური მოცემულობის, სუბიექტურ ბედნიერებად გარდაქმნის უნარი აქვთ, ასეთ დროს კი წიგნების კითხვაც თამაშივით თავშესაქცევი ხდება ხოლმე.

და ის მაინც მაწუხებს, რომ მიუხედავად ამხელა სიამოვნებისა, რომელიც კორი მაკენსონის საოცარმა თავგადასავალმა 34 წლის ასაკში მომანიჭა, არ მქონია ბედნიერება ის მაშინ წამეკითხა, როცა ჯერ კიდევ 14, ან 16 წლის ვიყავი…

ქართულ ფოლკლორში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია პოეზიას, პოეზიაში კი – კაფიას. არ არის ადვილი, იყო კარგი მოკაფიავე. ერთდროულად ბევრი ნიჭი უნდა გქონდეს. პირველი: იუმორის გრძნობა. მეორე: უნდა იცოდე, სად გადის ზღვარი ხუმრობასა და შეურაცხყოფას შორის. მესამე: რითმა უნდა მოგყვებოდეს და რითმის ულევი მარაგი გქონდეს. თუ პაექრობა დიდხანს გაგრძელდა, ყუა არ უნდა შეცვალო – დამარცხების ტოლფასია. სხარტი და გამჭრიახი გონების გარეშე კარგი მელექსეც კი ვერ გახდება მოკაფიავე. კაფია პოეტური ორთაბრძოლაა და ახალი ტაეპის მოსაფიქრებლად დრო ცოტა გაქვს. დაბოლოს, სიტყვის ჩუბინი უნდა იყო, თუ მოგება გწადია.

ერთხელ უკვე მოფშავლებულ ორ ახალგაზრდას მდელოზე გაშლილ სუფრაზე ასევე შეზარხოშებული ჭარმაგი ესტუმრა, რომელსაც ცალი თვალი დაზიანებული ჰქონდა. სტუმარმა მისვლისთანავე შეუმღერნა: „ერთხელ მეც ვიყავ ჯეილი, მიაც ვიქნიე ხანჯალიო“. დამხდურმაც არ დააყოვნა და მიაგება: „იქნევდი წარამარადა, იმით დასდიხარ ცალთვალიო“.

არბიტრაჟის შეფასებით, ახალგაზრდამ მოიგო, რომელმაც. კაფიის წესების თანახმად, ოსტატურად გამოიყენა მოპაექრის ფიზიკური ნაკლი, თუმცა სინამდვილეში შუღლად ტრანსფორმირებული კეჭნაობა გაკენწლა.

კაფია იუმორისტულ ჟანრს განეკუთვნება და მეც მისი მოსმენისას ბევრჯერ გულიანად გამღიმებია.

მაგრამ, მოდი, დავფიქრდეთ: განა მართლა ასე წარაუგონთ იქნევდნენ ხევსურნი ხმალ-ხანჯალს? რა აიძულებდათ, ლხინის დროს უცბად ეშიშვლათ სატევარი და ერთმანეთს კვეთებოდნენ? ან ჰქონდა კი ამ ორთაბრძოლებს რაიმე წესი?

კეჭნაობა (და არა შუღლი!) ერთგვარი სპორტი იყო და, შესაბამისად, წესებიც ჰქონდა. იქნებ ყველაზე მკაცრიც. ხმალ-აბჯრის ხმარება ისე უნდა გცოდნოდა, რომ მოწინააღმდეგე დაგეჯაბნა, მაგრამ ფიზიკური ზიანი არ მიგეყენებინა. მცირე ნაკაწრისთვისაც კი დიდ საზღაურს (ფინანსურს) იხდიდი, თუ უფრო შორს მიგიწვდებოდა ხმალი – საშვილიშვილოდ მტრად მოიკიდებდი. ამიტომ კეჭნაობა წესების დაცვით სპორტულ ასპარეზობას არ სცდებოდა, რომლის დროსაც თვითგადარჩენისთვის, მტრის მოგერიებისთვის  საჭირო ილეთებს ეუფლებოდი. მაგრამ იყო კიდევ ერთი რამ…

დღესაც კი თუ რომელიმე წლებით დაბრძენებულ მოხუცს გადაეყრებით და ჰკითხავთ, ამას რად შვრებოდითო, ასეთ პასუხს მიიღებთ: „მაშ როგორ, კაცს სახელი სჭირდებოდაო“.

და ეს სახელი არ იყო მეზობელთა გასაგონი. ის ისეთი უნდა ყოფილიყო, რომ ერთი სოფლიდან მეორეს მისწვდომოდა, მთის აქედან მთის იქით გაეგონათ. რაც უფრო მეტი სახელიანი მეომარი ჰყავდა თემს, მით უფრო მშვიდად ცხოვრობდა, მით უფრო დაცული იყო შემოსევებისგან. უბრალოდ, ამისთვის დროდადრო ერთმანეთთან უნდა ეკვესებინათ ხმლები.

რა გასაკვირიც უნდა იყოს, ფიზიკაშიც ასეა. არ მეგულება სასკოლო სახელმძღვანელო, რომელშიც აღწერილი არ იყოს ომის კანონი შეკრული წრედისთვის. ამ კანონის თანახმად, ერთი ციდა, თვალით უხილავი ელექტრონებიც კი იქით არჩევენ გავლას, სადაც ნაკლები წინაღობა შეხვდებათ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სხვადასხვა წინაღობის ორი მავთული რომ მივუერთოთ დენის წყაროს, ერთ სადენში იმდენჯერ მეტი დენი გაივლის, რამდენჯერაც მისი წინაღობა ჩამოუვარდება მეორეს.

ისტორიის სახელმძღვანელოებიდან კი ირკვევა, რომ ომის კანონი წრედსაც და საზოგადოებებსაც ერთნაირი აქვთ. ისრაელი მასზე გაცილებით მრავალრიცხოვანი მტრულად განწყობილი ქვეყნებით არის გარშემორტყმული. პატარა ფინეთმა შეძლო, არ დამარცხებულიყო უზარმაზარ ბელტიყლაპია სსრკ-სთან, რადგან ომი, მით უფრო – მისი მოგება, მარტო ჯარისა და იარაღის რიცხოვნობაზე არ არის დამოკიდებული. ომში ფასიც მნიშვნელოვანია – თუ თავადაც ისე დაილეწე, რომ ერთი კბილიც არ შეგრჩა, რა ჯანდაბად გინდა ასეთი მოგება?! ამიტომაც არის, რომ ფინეთი უკვე დიდი ხანია მშვიდად ცხოვრობს, ისრაელთან ხელჩართულ ბრძოლას ყველა ერიდება, მხოლოდ შორიდან თუ გაუბედავენ რაკეტის სროლას, ისიც ხანდახან…

დღეს უკრაინა ცხარე ბრძოლაშია დიდ და ულმობელ რუსეთთან. შემართებით იბრძვის ყველა ფრონტზე – მიწაზე, ზღვაში, ჰაერში, მიწის ქვეშ. იბრძვის საინფორმაციო და დიპლომატიურ ველზეც – ცდილობს, შექმნას ახალი პოლიტიკური ალიანსი, რომლის წევრებიც დაძახებისთანავე გაეშურებიან საერთო მტერთან ბრძოლაში ერთმანეთის დასახმარებლად. უდავოდ, კარგი იქნება ასეთი ალიანსის შექმნა, მაგრამ… შეუძლებლად მიმაჩნია. უფრო დიდი ძნელბედობის ჟამს შექმნილმა NATO-მაც კი მე-5 მუხლში კოლექტიური თავდაცვის ვალდებულებას სიტყვა „კონსესუსი“ მიამატა. ამ „სამხედრო“ გაერთიანებაში გადაწყვეტილებას დიპლომატიური კორპუსი იღებს და არა გენერლები. დიპლომატებს კი ყოველთვის უხვად აქვთ ომის საწინააღმდეგო არგუმენტები…

მეზობელი და თანამდგომი საჭიროა, მაგრამ თუ მშვიდი ცხოვრება გინდა, ჯერ თავად უნდა იყო „სახელიანი“. ამიტომ მგონია, რომ უკრაინა როცა ჭრილობებს მოიშუშებს და ამაზე ფიქრისთვის მოიცლის, ისევ გახდება ბირთვული სახელმწიფო.

სამწუხარო პარადოქსია – ატომური იარაღი, რომელიც ყველას გვაშფოთებს, დღესდღეობით ყველაზე ეფექტური გარანტორია უშფოთველი ცხოვრებისა.

რატომ აღარ გვიყვარს სამშობლო და სად გაქრა ღირსება

ქართულის მასწავლებლის ხმამაღალი ფიქრი

„თქვენი ქართველობა იწყება ღირსებიდან და არა პირიქით!“

მერაბ მამარდაშვილი

აი, გავხსენი ფაილი და უნდა დავწერო წერილი პირველკლასელებზე, რომლებიც ეს-ესაა იჭყიტებიან წერა-კითხვის საოცრებათა სამყაროში, მაგრამ სიტყვებს თავს ვერ ვუყრი, ვერაფერზე ვფიქრობ, გარდა უკრაინელი ხალხის თავგანწირვისა, მათი პატრიოტიზმის უმაღლესი გამოვლინებისა, მათი გმირობისა, დანაკარგებისა, ბრძოლებისა და ადამიანობისა. საიდან იბადება ან ყალიბდება სამშობლოს ამდაგვარი გაგება და სიყვარული? ჩვენ გვიყვარს სამშობლო? რის გაღება შეგვიძლია ქვეყნისთვის, თუ ამის საჭიროება დადგა? როგორი იქნება ჩვენი არჩევანი: პირადი კეთილდღეობა (შესაძლოა დროებითიც) თუ სამშობლოსთვის ამ კეთილდღეობაზე უარის თქმა? თავისა და მიზნების გაწირვა? რატომ გახდა და გაუფერულდა ჩვენს ეპოქაში ისეთი ცნებები, როგორიც თავგანწირვა და თავშეწირვაა? რამ ან როდის (თუ ამ ორ კითხვას პასუხი გაეცა, ცხადია, ისიც გვეცოდინება, რატომ) ჩაკლა ჩვენში ის პატრიოტული სული, რომელმაც ქართველი ერი გადაარჩინა და უამრავი ჯოჯოხეთური შემოსევისთვის გააძლებინა? და მოდი, ხმამაღლა ვიფიქრებ იმაზე, რა უნდა გავაკეთოთ და საერთოდ თუა შესაძლებელი, ისევ გავაჩაღოთ პატრიოტიზმის მინავლული ნაღვერდალი, რა გვაკლია, რა გვჭირდება გასაერთიანებლად.

ფიქრს მერაბ მამარდაშვილის სიტყვებით დავიწყებ: „ადამიანი იწყება ღირსებიდან და მას მხოლოდ საკუთარი ღირსების გავლით შეუძლია ჭეშმარიტად გააცნობიეროს თავი ამა თუ იმ ერის შვილად! ქართველობა არ არის ბიოლოგიური მოცემულობა – ეს არის ნება იყო ქართველი, ნება კი რაინდული ღირსების ფენომენია და მე თუ არა მაქვს ის, რამდენიც არ უნდა ინებოს ერმა თუ ბერმა, მე ვერც კაცი ვიქნები და ვერც ქართველი!“ და კიდევ: „ქართულ ინტელიგენციას არ გამოუყენებია ბოლო ხუთი წელი იმისათვის, რომ საკუთარი ხალხისთვის სიმართლე ეთქვა. იმის მაგივრათ, რომ ებრძოლათ უკვე გათავისებულ ცუდ ჩვევებთან – პატრიოტიზმის მცდარ გაგებასთან, ჩამორჩენილობასთან, საკუთარ თავზე შეყვარებასთან, დარწმუნებასთან იმაში, რომ ჩვენ ყველაზე კარგნი ვართ, ყველაზე ჭკვიანნი, ყველაზე ლამაზნი და არავინ არ გვჭირდება – ისინი საკუთარ ამბიციებში ჩაფლულნი თამაშობდნენ ყველაფერ ამით“. და ერთიც: „სანამ გაგრძელდება პატივმოყვარეობის მაამებელი ხატების შექმნა: ოჰ! რა კარგად ვიყავით, კულტურაც გვქონდა, სოფელიც ყვაოდა!.. ვიდრე ამ ყალბ ნუგეშისცემას გააგრძელებენ, დაუსრულებლად იტრიალებენ წრეში, როგორც დანტეს გმირები – ჯოჯოხეთში“.

ჰო, ღირსება მნიშვნელოვანი და გადამწყვეტია ერის არა მხოლოდ ერად ჩამოყალიბებისთვის, არამედ მისი არსებობის გაგრძელებისთვისაც. ღირსება, შეიძლება ითქვას, პატრიოტიზმის და ქვეყნის სიყვარულის გაცნობიერების საყრდენია. აი, წლების წინ ზურაბ ჟვანიამ რომ თქვა და ისტორიაში ღირსების აქტად ჩაიწერა: „მე ვარ ქართველი და, მაშასადამე, ვარ ევროპელი!“ უჰ, ახლაც ჟრუანტელი მივლის! როგორი სიტყვები იყო, როგორი სწორი და დროული, ქართველებში ღირსების სიმები რომ აატოკა, როგორ გვჭირდება დღესაც ღირსების გარეშე დარჩენილ შეშინებულ ქართველობას ასეთი სიტყვები, ასეთი გამხნევება. რომ ჩვენ გვეკუთვნის მნიშვნელოვანი ადგილი მსოფლიოში, რომ ჩვენი ხმა უნდა ისმოდეს, რომ სწორ მხარეს ვდგავართ ისტორიის ამ მეტად სახიფათო და კრიტიკულ მონაკვეთში. მაგრამ მოჯადოებული წრე რის მოჯადოებული წრე იქნება, ყველა რომ არ ჩაგვითრიოს და რაღაც იზოლირებულ, სამყაროსგან მოწყვეტილ განზომილებაში საკუთარ წვენში არ ჩაგვხარშოს. ილუზიურ წარმოდგენებში, წარსულის გაიდეალებაში, მეფეთა წმინდანად შერაცხვაში, უბრალო ადამიანების დავიწყებაში გადის წლები, და ქართველობა ყოველ ჯერზე არასწორ მხარეს აღმოჩნდება ხოლმე. თუმცა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა… და მართლდება უპრინციპობა, კოლაბორაციონისტობა, უღირსებობა, სირაქლემობა.

მაინც სად გაქრა ჩვენი ღირსება? რამ გახადა პატრიოტიზმი ისეთი მყიფე, რომ სადაცაა ისე ჩამოიშლება, მისგან „იზმი“ თუღა დარჩება? რამ აქცია „პატრიოტიზმი“ ნამდვილი პატრიოტიზმის სიმულაკრად, აჩრდილად? რამ დააკარგვინა ნამდვილობა? ბოლოს და ბოლოს, რატომ აღარ გვიყვარს სამშობლო? რამ ჩაკლა ჩვენში ეს გრძნობა, რომელიც მეექვსე გრძნობად უნდა გვქონოდა, რომელსაც უნდა დავეცავით და გადავერჩინეთ? დიახ, უფსკრულის პირას ვდგავართ. ერთი სულის შებერვა, ერთი ხელი კვრა და – ჩავიკარგებით ისტორიის ქვესკნელში, საიდანაც თავის დახსნა შეუძლებელია. ამ ყველაფერს ქართულის მასწავლებლის პერსპექტივიდან შევხედავ და კიდევ ერთხელ დავიწყებ ხმამაღლა ფიქრს.

ჩვენი ამირანი მიჯაჭვულია – ათასწლეულებია, მისი გასაკეთებელი საქმე ჩვეულებრივმა მოკვდავებმა იტვირთეს, შიშველი ხელებით დაერივნენ დევებს და დაუწყეს ჟლეტა, თუმცა კარგად გეცოდინებათ, დევების ხოცვა რა ძნელია – ერთი თავს მოკვეთ და ათი ამოსდის, მათი სული კი ჩიტის გულშია და ეს ჩიტი ცხრა მთას იქით ცხოვრობს (შესაძლოა, ეს ცხრამთასიქითა სივრცე ჩვენი ჩრდილოელი მეზობელიც იყოს, აკი იქ იბადებიან დევები და ურჩხულები, ან ჩვენ ვბადებთ მოჩვენებით ფოლადებს, რომლებიც საბოლოოდ მონსტრებად გარდაისახებიან და სიკვდილის სუნი სდით). ვერ გავანადგურეთ დევები – უკვდავები და ძლიერები, ბოროტები და ხარბები, თვალთმაქცები და მყრალები; ხან მხსნელებად გვევლინებიან, ხან მტრებად, ხანაც უბრალო დამკვირვებლებად. ჰოდა, ჩვენი პატრიოტიზმის გასაღებიც აქ უნდა იყოს, წლების წინ მათთან ბრძოლით დაწყებული ურთიერთობა დღეს მეგობრობაში გადაიზარდა. დევებთან მეგობრობა სახიფათოა, ისინი დემენტორებივით არიან – გწოვენ ყველაზე ჯანსაღსა და სათუთს. აი, ამოგვაცარიელეს პატრიოტიზმისგან და მის ნაცვლად ფსევდოპატრიოტიზმი დაგვიტოვეს, პატრიოტიზმის აჩრდილი. გვატყუებენ, გვაჯერებენ რომ ჩვენთვისვე აჯობებს, გავჩუმდეთ, რომ დუმილი ოქროა, რომ წერტილი ვართ მსოფლიო რუკაზე და მალე ეს წერტილიც გადაიღებება ლურჯ-წითელ ფერებად, თუ არ გავჩერდებით, თუ ფრთხილად არ ვიქნებით. არადა, დღეს, როგორც არასდროს, მინდა ვიყვირო: დიახ, მე საქართველოს მოქალაქე ვარ – მრავალთაგან ერთი; მე ევროპელიც ვარ, უძველესი კულტურისა და ცივილიზაციის შემქმნელი; მე თავისუფლების მოტრფიალე ვარ და ამ თავისუფლებას ვიმსახურებ! ჩემი თავისუფლება მორწყულია გმირების სისხლით და რა დამათმობინებს! და ჩემი ქვეყანა ისეთი მრავალფეროვანია, იმდენი ხასიათი, ნიჭი და ტალანტია ჩვენთან, იმდენი კულტურა და ისტორია! და მაინც ვერ გამოგვიგნია იმ წითელი ბურუსიდან, 70 წელი ჩრდილოეთიდან რომ მოდიოდა, რომ დევებს და ურჩხულებს ისევ ვუდგამთ ძეგლებს, ვუხსნით მუზეუმებს და გვენატრება! ვეძებთ შემცვლელებს და რომ ვერ ვპოულობთ, სასოწარკვეთილები ისევ ჩრდილოეთისკენ ვაცეცებთ თვალებს, გვენატრება ის გამაბრუებელი და მომწამვლელი წითელი ბურუსიც. და აი, ეს გაჩუმება, ეს ბელადების სიყვარული, ჩრდილოეთისკენ გაწვდილი ხელიც იმით მართლდება რომ ომი არ გვინდა, რომ ამის თავი არ გვაქვს, ცოტანი ვართ ქართველები; ამიტომ უნდა ვიყოთ მაქსიმალურად მაამებლები და ჩუმები – ემანდ რომელიმე დევი არ გავაღიზიანოთ. ისევ ეს ნაცნობი რიტორიკა, ისევ ეს ირაციონალური შიშები. ამის მეტი რა გამოგვივლია, ამის მეტი რა ვიცით, ისიც, რომ ოქროს გალიის ნებაყოფლობით დადგმასაც არ მოაქვს მშვიდობა, რომ ეს ოქროს გალიაც სისხლს ითხოვს, იმიტომ, რომ ურჩხულები სისხლით იკვებებიან, მათ სასიცოცხლოდ სისხლი სჭირდებათ და რაც უფრო უმანკო იქნება ეს სისხლი, მით უკეთესი. მითიური ვამპირებისა არ იყოს, ქალწულთა სისხლით რომ ძლიერდებიან. ჰოდა, მოვიდა დრო, უარი ვთქვათ ამ ჯოჯოხეთურ მოჯადოებულ წრეზე ტრიალზე, გადავუხვიოთ გატკეპნილ გზას და, უწინარეს ყოვლისა, საკუთარი ისტორია წავიკითხოთ, ოღონდ გამოვტოვოთ მითები და ლეგენდები, გამოვტოვოთ მეფეთა ქება-დიდება და კრიტიკულად შევხედოთ, გავიაზროთ. სად და როდის დავუშვით შეცდომა? ვინ არის მტერი და ვინ – მოყვარე? როდის ვიყავით ყველაზე უსაფრთხოდ? როდის იყო ქართველი ერი ბედნიერი? არა ტერიტორიები, არა სიმდიდრე, არა საჭმელ-სასმელი, არა წმინდანი მეფეები, არა მოგებული ბრძოლები, – მოიძებნება კი ჩვენს ისტორიაში ეპოქა, როდესაც ქართველი ბედნიერი იყო? ქართველი ლაღი იყო? არ ეშინოდა? არ დარდობდა? ამაზე უნდა ვისაუბროთ, ამაზე ბევრი უნდა ვიკითხოთ და ვწეროთ, იქნებ მივაგნოთ იმ რეცეპტს, იმ ძალიან საჭირო ინგრედიენტს, რომელიც დავკარგეთ და აღარ გვახსოვს. იქნებ მართლა ოქროს საწმისს გაჰყვა ჩვენი იღბალიც? ვიყავით კი მანამდე ნამდვილად ბედნიერები? პატრიოტიზმი, სამშობლოს სიყვარული, უპირველეს ყოვლისა, ქმედებაა და ეს ქმედება გარდაისახება გრძნობებად და ემოციებად. ცხადია, რაზეც ზრუნავ, რაშიც შენს ენერგიასა და შრომას დებ, ის ძალიან საყვარელი და ძვირფასი ხდება, ისე, როგორც შვილები. დიახ, სამშობლო შვილად უნდა გვექცეს და არა მამად, იმიტომ რომ მხოლოდ ასეა შესაძლებელი ნამდვილი, ჯანსაღი პატრიოტიზმის აღდგენა, პატრიოტიზმისა, რომელიც ბაღებიდან და სკოლებიდან დაწყებული ზრუნვაა იმ ადგილზე, სადაც ვცხოვრობთ, სადაც ვიზრდებით, იმ ადამიანების ისტორიების გაცნობა, რომლებმაც ქვეყანა შეგვიქმნეს, რომელთა ძვლებსა და სისხლზე დგას დღევანდელი ჩვენი თავისუფლება და იდენტობა. ასე უნდა დაიწყოს პატრიოტიზმის გაღვივება.

პატრიოტიზმის დღევანდელი გაგება მჭიდროდ უკავშირდება გლობალიზაციასაც, რადგან თუ შენი ქვეყანა გიყვარს, მას ვერ გამოაცალკევებ მსოფლიოსგან. მსოფლიოს ქვეყნებს შორის ჩვენი ადგილის დანახვა და განსაზღვრაც ზრუნვა და სიყვარულია. ისიც, რომ დედამიწა ყველას სახლია და ამ სახლზე შენი ქვეყანა ერთი პატარა ოთახია, რომ თუ დედამიწა დაზიანდა, თუ სახლს საფუძველი შეერყა, შენი ოთახიც ჩამოიფშვნება, რომ თუ მეზობელ ქვეყანაში, მეზობელ ოთახში ომია, შენ ვერ იქნები შენთვის, „ღობეს ჩხირი“ აღარ გამოვა სხვისი ჭირი, რომ ჩრდილოეთი კორეა იქცა კარიკატულ მაგალითად დედამიწის საერთო სახლის უარყოფისა. რომ თუ ბუნებრივ რესურსებს დაზოგავ, ელექტროენერგიას გათიშავ და ონკანს დაკეტავ, როცა არ გჭირდება – პატრიოტიზმის გზას ადგახარ. მასწავლებლებს რამხელა მისია გვაკისრია, მგონი, ჯერ კიდევ ვერ ვაცნობიერებთ. ჩვენ შეგვიძლია პატრიოტიზმის აჩრდილი ნამდვილ პატრიოტიზმად ვაქციოთ, შეგვიძლია ქმედებით ჩავანაცვლოთ მჭახე, მკვდარი ლექსები, შეგვიძლია, ნაცვლად ძველი მეფეების დიდებისა, მათ შეცდომებზეც დავფიქრდეთ, შეგვიძლია, მოსწავლეებთან ერთად ერთი ხე მაინც დავრგოთ, რათა ხე იქცეს ახლად დამყნობილი პატრიოტიზმის სიმბოლოდ. ჩვენ შეგვიძლია, თავადვე დავძლიოთ და გავიმარჯვოთ შიშებსა და ფობიებზე, უარი ვთქვათ დევების მსახურებაზე და მათთან მეგობრობაზე, ვიქცეთ მაგალითებად. შენ ეს შეგიძლია მასწავლებელო, შენ შეგიძლია ნამდვილი პატრიოტიზმის აღმოცენება, სამშობლოს გადარჩენა, თავისუფლების განმტკიცება, ძლიერი სულის ადამიანების გამოზრდა. ჰოდა, რაღაც უყურებ, დაიწყე დღესვე!

რატომ აპროტესტებენ ბავშვები დასაძინებლად წასვლას – ევოლუციური შეუსაბამობა

ურჩხულები ლოგინის ქვეშ მართლა არსებობენ!

ალბათ ყველას გვინახავს შვილების, უმცროსი და-ძმის თუ სხვისი პროტესტი დასაძინებლად წასვლის წინ… ნეტა რა ხდება ამ დროს?

ბავშვები ყველანაირად ცდილობენ, მოიგონონ უამრავი მიზეზი, რომ არ წავიდნენ დასაძინებლად: ამბობენ, რომ არ დაღლილან, თუმცა სახეზე ეტყობათ დაღლილობა; რომ შიათ ან სწყურიათ, თუმცა ახლახან ივახშმეს; უნდათ, რომ ზღაპარი მოვუყვეთ… მერე კიდევ ერთი ზღაპარი; რომ ეშინიათ სიბნელეში ძილის, ეშინიათ ურჩხულებისა, რომლებიც ოთახში, ლოგინის ქვეშ ან კარადაში იმალებიან; ხოლო ის ბავშვები, რომლებსაც ჯერ არ შეუძლიათ, ეს ყველაფერი გვითხრან – უბრალოდ ტირილს იწყებენ…

რა სახის პროტესტთან გვაქვს საქმე? რა არ სურთ ბავშვებს ამ დროს?

მრავალი წლის წინ, გასული საუკუნის 20-იან წლებში, ქცევითი ფსიქოლოგიის ცნობილი სპეციალისტი, ჯონ ბ. უოტსონი ამტკიცებდა, რომ ასეთი ქცევა პათოლოგიურია და ამის მიზეზი მშობლების გადაჭარბებული მზრუნველობა ან ბავშვის განებივრებაა. ეს შეხედულება ჯერ კიდევ არსებობს ბავშვების მოვლის შესახებ დაწერილ წიგნებში, სადაც მკითხველს ურჩევენ, რომ მშობლებმა ამ საკითხში სიმტკიცე უნდა გამოიჩინონ; და ეს აუცილებელია, რადგან ზოგიერთი სპეციალისტი მიიჩნევს, რომ ეს არის ბრძოლა ბავშვისა და მშობლის ნებას შორს და ეს ბრძოლა მშობლის მოსაგებია…

როგორც ჩანს, ექსპერტების ახსნასა და განმარტებებს რაღაც აკლია. რატომ ხდება, რომ მცირეწლოვანი ბავშვები სწორედ ამ საკითხში ეწინააღმდეგებიან მშობლებს? ისინი არ აპროტესტებენ სათამაშოებს, მზეზე სირბილს, მოფერებას. რატომ არ სურთ დასაძინებლად წასვლა, როდესაც იციან, რომ ეს საჭირო და აუცილებელია?

ამ შეკითხვებზე პასუხი მაშინვე ნათელი გახდება, თუ დასავლურ სამყაროს დავტოვებთ და ბავშვების ქცევას დედამიწის სხვა ნაწილებში დავაკვირდებით. როგორც ჩანს, ეს პრობლემა დამახასიათებელია მხოლოდ დასავლელებისთვის და დასავლეთის კულტურისათვის. სხვა კულტურებში, როგორც წესი, ბავშვები მშობლებთან ერთად, მათ ოთახებში და ხშირად, რომელიმე მშობლის გვერდითაც კი იძინებენ. ამ ვითარებაში დასაძინებლად წასვლის საწინააღმდეგო გამოსვლები არ გვხვდება…

სიტუაციაზე კარგად დაკვირვების შემდეგ, ნებისმიერი ადამიანი  მიხვდება, რომ ბავშვები, ზოგადად, დაძინებას კი არ აპროტესტებენ, არამედ ბნელ ოთახში, ღამით, მარტო დაძინებას.

როდესაც არადასავლური კულტურის ან ქვეყნის ადამიანს ბავშვის ასეთ ქცევაზე ვესაუბრებით და აღვუწერთ, რომ მშობლები პატარა ბავშვებს ცალკე ოთახში, მარტოებს აძინებენ (უფროსი და-ძმის გარეშე), მათი რეაქცია ერთნაირია: „საწყალი ბავშვები!“, შეცბუნებულნი აღნიშნავენ „არადასავლელები“, „როგორ შეიძლება მშობელი ბავშვისადმი ასეთი სასტიკი იყოს?“, უკვე გაბრაზებული სვამენ კითხვას.

ყველაზე აღშფოთებული კი ის მშობლები არიან, რომლებიც, ე.წ. „არაცივილიზებულ“ სამყაროში ცხოვრობენ (ამაზონიის, კონგოს ან ახალი გვინეის მონადირე-შემგროვებელთა საზოგადოებებში), რადგან მათ ზედმიწევნით კარგად იციან, რატომ აპროტესტებენ ბავშვები ღამით მარტო დარჩენას…

და მაინც, რა იციან მონადირე ტომების წევრთა მშობლებმა?

შეგახსენებთ, რომ დაახლოებით 10,000 წლის წინ, ჩვენ, ადამიანები, ყველანი მონადირეები და შემგროვებლები ვიყავით! იმ დროს, ყველანი ისეთ სამყაროში ვცხოვრობდით, სადაც ბავშვის სიბნელეში მარტო დატოვება პირდაპირ ნიშნავდა, მისთვის საფრთხეს და ღამით მონადირე მტაცებლებისათვის მსხვერპლად ჩაბარებას…

ურჩხულები ლოგინის ქვეშ და კარადაში რეალური ამბავი იყო. ისინი სწორედ ღამით ნადირობდნენ ადამიანის ნაშიერზე ეკვატორულ ტყეებსა თუ ტროპიკულ სავანეებში, ადამიანთა მცირე დასახლებების გარშემო. ბალახით დახურული იმდროინდელი ქოხები მტაცებლებისთვის დიდ დაბრკოლებას არ წარმოადგენდა, თუმცა ნამდვილ მცველებად იქცეოდნენ მოზრდილი ადამიანები, უმეტესწილად მშობელი და ნათესავი, რომლებიც ადვილად უმკლავდებოდნენ ნებისმიერ თავდასხმას დღისით თუ ღამით.

ბავშვებსა და მოზარდებს, რომლებიც ღამით ყველანაირად ცდილობდნენ ტირილით თუ სხვა ხმაურით მიეპყროთ მოზრდილთა ყურადღება, გადარჩენის მეტი შანსი ჰქონდათ. სწორედ მათ გადასცეს თავიანთი გენები მომავალ თაობებს.

მონადირე-შემგროვებელთა დღეს დარჩენილ საზოგადოებებში მხოლოდ შეშლილი, ან უაღრესად უყურადღებო ადამიანი დატოვებს ბავშვს ღამით მარტოს. თუ ეს მაინც ასე მოხდა, ბავშვის ნებისმიერი პროტესტი, ტირილი და რეაქცია (განსაკუთრებით ღამის საათებში) აუცილებლად აიძულებს რომელიმე უფროსს, გაიქცეს მის დასახმარებლად.

გახსოვდეთ, რომ როდესაც თქვენი შვილი ტირის და ღამით ლოგინში მარტო ჩაწოლას აპროტესტებს, ის თქვენი ნებისყოფის გამოსაცდელად არ აკეთებს ამას! ის ტირის, რადგან ცდილობს, თავი გადაირჩინოს! ჩვენი ბავშვები ხმამაღლა ტირიან იმიტომ, რომ ჩვენ გენეტიკურად მონადირე-შემგროვებლები ვართ და ჩვენი ბავშვების გენებში ჩადებულია ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ ღამით მარტო დაწოლა, თვითმკვლელობის ტოლფასია!

ევოლუციური შეუსაბამობა

რაც ზემოთ აღვწერეთ, შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ევოლუციური შეუსაბამობა. შეუსაბამობა ჩვენი ევოლუციური წინაპრების გარემოსა და იმ გარემოს შორის, რომელშიც დღეს ვცხოვრობთ.

ჩვენი ევოლუციური წინაპრების საცხოვრებელ გარემოში, ღამით ბავშვის დატოვება სერიოზულ შეცდომას ნიშნავდა, რადგან მას აუცილებლად მოკლავდა ღამით საკვების მოსაპოვებლად გამოსული რომელიმე მტაცებელი. მარტივად რომ აღვწეროთ, ბავშვს – პატარა და დაუცველ ადამიანს, რომელსაც ღამით არავინ ჰყავდა გვერდით ტურა, მელა, მგელი თუ აფთარი აუცილებლად მოინადირებდა! იმ დროს არავინ დატოვებდა დაძინებულ ბავშვს მარტო, ხოლო თუ რაიმე მსგავსი მაინც მოხდებოდა, ბავშვის ტირილი იქნებოდა სიგნალი ზრდასრულებისთვის, რათა მის გადასარჩენად მოსულიყვნენ.

დღეს, რა თქმა უნდა, ღამით მარტო დატოვებული ბავშვი აღარ არის იმ საფრთხეში, რომელიც ზემოთ აღვწერეთ – მას არავინ შეჭამს. დღეს ბავშვების მარტო დაძინების საწინააღმდეგოდ მიმართული პროტესტი ირაციონალურად გამოიყურება. შესაბამისად, უფროსები ფიქრობენ, რომ ეს ბავშვმა უნდა გადალახოს. ან კიდევ უარესი, ზემოთ ნახსენები „ექსპერტების“ წაკითხვის შემდეგ, მშობლების ნაწილს ჰგონია, რომ ეს მათთვის გამოცდაა და ბავშვის თავნებობას უნდა აჯობონ! საბოლოოდ კი ისე გამოგვდის, რომ მშობლები „ებრძვიან“ საკუთარი შვილების „თავგასულობას“, ნაცვლად იმისა, რომ მოვუსმინოთ ბავშვებს და საკუთარ ინსტინქტებს, რომლებიც აშკარად გვეუბნებიან, რომ ნებისმიერი ატირებული ბავშვის დაწყნარება შეგვიძლია, თუ მათ ხელში ავიყვანთ, გულზე მივიკრავთ და მოვეფერებით… არცერთი შიდა გრძნობა თუ ინსტინქტი არ გვკარნახობს, რომ – თუ ბავშვი ტირის, ის მარტო უნდა დავტოვოთ და „ვაჯობოთ“ პატარა ადამიანის „თავგასულ“ ქცევას…

რა შეგვიძლია გავაკეთოთ?

როგორ შეგვიძლია ჩვენ, მშობლებსა და ზრდასრულ ადამიანებს გამოვასწოროთ ეს ევოლუციური შეუსაბამობა? როგორც ჩანს, ქმედების ორი ალტერნატიული გზა გვაქვს: პირველი, დავემორჩილოთ „ექსპერტების“ რჩევებს და ჩავერთოთ ბავშვებთან „ნებისყოფის გამოცდის“ ხანგრძლივ თამაშებში (ადამიანი, როგორც ალბათ გახსოვთ, ზრდასრულობას 18 წლის ასაკში აღწევს!), ან ავირჩიოთ მეორე გზა, „მოვუსმინოთ“ საკუთარი გენების რჩევებს და გამოვნახოთ საშუალება, რომ ჩვენმა შვილებმა ჩვენს სიახლოვეს დაიძინონ.

დოქტორი პიტერ გრეის მოგონება: „სტუდენტობის შემდგომ პერიოდში, როდესაც ჩემი შვილი ჯერ კიდევ პატარა ბიჭი იყო, ბავშვისათვის საძინებლის შერჩევის ამბავი ადვილად გადაწყდა – რადგან იმ დროს ჩვენს ოჯახს მხოლოდ ერთოთახიანი ბინა ჰქონდა. ამიტომ, მე და ჩემს მეუღლეს არ გვქონდა შესაძლებლობა, ბავშვი ცალკე ოთახში გაგვემწესებინა. ხანდახან, ცხოვრება ადვილია, როდესაც ღარიბი ხარ და არ შეგიძლია ფლობდე სახლს ან მრავალოთახიან ბინას“.

გარდა პიტერ გრეისა, დღეს უკვე ბევრი მეცნიერი-მედიკოსი, ფიზოლოგი თუ ანთროპოლოგი უკვე ხმამაღლა გამოდის პატარა ბავშვების ღამით მარტო დაძინების დასავლეთში გავრცელებული წესის წინააღმდეგ. 2005 წელს საერთაშორისო პედისტირულ ჟურნალში გამოქვეყნებულ სტატიაში ინდიანის შტატის, ნოტრ-დამის უნივერსიტეტს პროფესორები,  ჯ. მაკკენა ( James J. McKenna)  და თ. მაკდეიდი (Thomas McDade), პირდაპირ აცხადებენ, რომ ბავშვებთან ერთად მშობლების ძილი, მათთან ერთ ოთხში ღამით ყოფნა (განსაკუთრებით ბავშვის ძუძუთი კვების დროს) პირდაპირ კავშირშია ბავშვების სიცოცხლესა და მათ ჯანმრთელობასთან და დღეს გავრცელებული, არამეცნიერული, პრიმიტიული მიდგომა-„წესი“, რომ „არასდროს დაიძინოთ ბავშვთან ერთად“, უნდა აღიკვეთოს ყველგან და ყოველთვის (McKenna & McDade, 2005; Barry & McKenna, 2021; Anuntaseree et al., 2008).

მასალა მოამზადა ლევან ალფაიძემ

წყარო:  https://www.psychologytoday.com/us/blog/freedom-learn/201110/why-young-children-protest-bedtime-evolutionary-mismatch?fbclid=IwAR1R71wCsyXdTfdDcnjK4KoOew8N0_SkwCNfkoTqfVx-1oBXjRqDhhM1CeY

როდესაც ჰარვარდის უნივერსიტეტში მოღვაწე რუს ფილოლოგსა და ენათმეცნიერს რომან იაკობსონს სთხოვეს, ნაბოკოვი კათედრაზე მივიღოთო, და ამის მიზეზად მისი დიდი მწერლობა დაუსახელეს, პასუხი ასეთი გასცა, ეგრე სპილოც დიდი ცხოველია, მაგრამ ზოოლოგიაში ლექციებს არავინ აკითხებსო. ჯერ ბოლშევიკური რუსეთიდან და შემდეგ ფაშისტური გერმანიიდან აშშ-ში გაქცეული ვლადიმირ ნაბოკოვი (1899-1977), რომლის მწერლურ წარმომავლობასაც მინიმუმ ორი ქვეყანა, რუსეთი და აშშ, ედავება ერთმანეთს, რისკიანი და მსოფლიოში აღიარებული შარიანი მწერალია. ტექსტებშიც და ცხოვრებაშიც იგი თამაშისა და ცინიზმის ხელოვნებას მიმართავდა. ასეთი ავანტიურისტული მიდრეკილება ალბათ ჭადრაკის სიყვარულმა ჩამოუყალიბა, თვითონ პროფესიონალურად თამაშობდა ჭადრაკს. მოგვიანებით ამ საკითხს რომანი „ლუჟინის დაცვაც“ მიუძღვნა. ამას დავუმატოთ  კემბრიჯში შეთვისებული ენტომოლოგობა (ამხელა კაცი მთელი ცხოვრება პეპლებს დასდევდა), რომელიც მისი არსებობის მთავარ გატაცებად იქცა. არ მინდა, გაგახსენდეთ ბრიტანელი მწერლის ჯონ ფაულზის „კოლექციონერის“ პერსონაჟი კლერკი ფრედერიკ კლეგი… არა, ვლადიმირი ეგეთი არ ყოფილა! ნაბოკოვი სხვა მწერლების შეფასების დროს დიდ სიფრთხილეს არასდროს იჩენდა და თავის ექსცენტრიკულობას სრულ გასაქანს აძლევდა. მასზე კონიუნქტურა ვერანაირ გავლენას ვერ ახდენდა, შეეძლო თამამად გამოეხატა საკუთარი აზრი და არ გაეთვალისწინებინა ის, რომ ასეთ სითამამეს შეიძლებოდა მისი კარიერისთვის (საზოგადოებრივი მდგომარეობისთვის) ზიანი მიეყენებინა. ის კი არა, მსოფლიოში აღიარებულ მწერლებზე თავდასხმით დიდ სიამოვნებას იღებდა. მოკლედ, ამ ახირებულ ადამიანს შეეძლო ფიოდორ დოსტოევსკიზე ეთქვა, რომ იგი უგემოვნო, საშუალო გაქანების მდარე მწერალია. ეს თქვა იმ დროს, როდესაც ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში რუსული ლიტერატურის შესახებ ლექციები წაიკითხა, მოგვიანებით ამ სახელწოდების წიგნიც გამოიცა. წიგნში განხილულია გოგოლის, ტურგენევის, დოსტოევსკის, ტოლსტოის, ჩეხოვისა და გორკის შემოქმედება. ჩამოთვლილი მწერლებიდან, დოსტოევსკის გარდა, თითქმის ყველაში პოულობს რაღაც დადებითს („ანა კარენინას“ ავტორი განსაკუთრებით მოსწონს). ფიოდორის შემოქმედებაში კი ვერაფერს კარგს ვერ ხედავს, თუ არ ჩავთვლით „იატაკქვეშეთის ჩანაწერების“ მეოთხე თავს, სადაც „დიდებულ იუმორისტულ აფეთქებას“ ვხვდებით.

საერთოდ, მას მიაჩნდა, რომ დოსტოევსკი რომანისტი არც ყოფილა, დრამატურგიაში რომ ეცადა ბედი, გაცილებით კარგ შედეგს მიაღწევდაო. იმდენად ეჯავრება დოსტოევსკი, რომ მკითხველის ლანძღვასაც არ ერიდება. დოსტოევსკის მომწონებელ ამერიკელ მკითხველს გაუნათლებლობასა და უგემოვნობას საყვედურობს.

რამ განაპირობა ასეთი ზიზღი? მე პირადად აწ გარდაცვლილი ამერიკელი ლიტერატურათმცოდნის ჰაროლდ ბლუმის (1930-2019) „გავლენის შიშის თეორია“ მაგონდება, სადაც იგი უფროს და უმცროს (მამათა და შვილთა) ძლიერ პოეტთა ურთიერთმიმართებას განიხილავს. ყოველი ძლიერი შემოქმედი სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძვის წინამორბედს და თუ არ ებრძვის და მხოლოდ აიდეალებს, ეს იმის მაჩვენებელია, რომ სუსტ შემოქმედთან გვაქვს საქმე. ამ კრიტერიუმით თუ მივუდგებით, ნაბოკოვი სუპერძლიერი შემოქმედი გამოდის… ყველაზე მეტად სწორედ დოსტოევსკის მწერლობისგან არის დავალებული და, შესაბამისად, ყველაზე მეტად მას აკრიტიკებს. ვერ გავამტყუნებ, რა მისი ბრალია გავლენის თუ ეშინია? ჩვენს არაცნობიერს რომ ვერ ვაკონტროლებთ, ამის მიხვედრას არ სჭირდება ფროიდი.

მხოლოდ დოსტოევსკიზეა ასე ძალიან გაჯავრებული? არა. ახლა ისეთ სახელებს ჩამოვთვლი, თვალები შუბლზე აგივა. დავიწყოთ ბალზაკით. ბალზაკის ე.წ. „დიდი იდეების ლიტერატურა არაფრით განსხვავდება ჩვეულებრივი აბდაუბდისგან, მაგრამ ამის მიუხედავად მას წარმოგვიდგენენ თაბაშირის უზარმაზარი კუბების სახით, რომლებიც უსაფრთხოების ყველა წესის დაცვით გადააქვთ საუკუნიდან საუკუნეში, სანამ არ გამოჩნდება ვინმე მამაცი, ჩაქუჩით ხელში და ერთს კარგად არ დასცხებს ბალზაკს…“. (თარგმნა თამარ ლომიძემ). ჰოდა, გამოჩნდა ვლადიმირი (ლენინს არ ვგულისხმობ) უროთი ხელში და დასცხო სტენდალს, ბალზაკს და კიდევ ბევრს. „ლოლიტას“ რუსული გამოცემის პოსტსკრიპტუმში დაწერა, რომ ჰემინგუეი მაინ-რიდის მოადგილეა, ფოლკნერი და სარტრი კი უბადრუკი მწერლები არიან. ჯოზეფ კონრადთან შედარებით მაინც ჰემინგუეის ანიჭებს უპირატესობას, წარმოიდგინეთ რა შეხედულება აქვს კონრადის შემოქმედებაზე. რბილად რომ ვთქვათ, არც ჰენრი ჯეიმზის პროზაზეა მაღალი აზრის. მხოლოდ ამას არ სჯერდება, ერთ ინტერვიუში ამბობს, რომ მისთვის ბრეხტი, ფოლკნერი, კამიუ და პაუნდი ცარიელი საფლავები არიან, რომელთა სახელების უკანაც არაფერი დგას. მისი აზრით, ელიოტი მომაბეზრებელი ავტორია, რომლის წასაკითხადაც ზრდასრულმა ადამიანმა დრო არ უნდა დაკარგოს. პაუნდის პოეზია განხილვადაც არ ღირს. მოკლედ, მისთვის თომას მანი, ბორის პასტერნაკი, უილიამ ფოლკნერი, ოდენი, ლოუელი და კიდევ ბევრი სხვა, უკეთეს შემთხვევაში, ცუდი მწერლები არიან (ან საერთოდ არ არიან მწერლები). ამათგან გამორჩეულად უვარგისია თომას მანი.

წესით, ამ სიძულვილს მინიმუმ ორი მიზეზი უნდა ჰქონდეს. პირველი ის, რომ თომას მანს უყვარდა „დოსტოევსკი, ოღონდ ზომიერად“, და მეორე, მას ჯერ კიდევ 1912 წელს გამოქვეყნებული ჰქონდა „სიკვდილი ვენეციაში“, სადაც მოთხრობის პროტაგონისტს მწერალ გუსტავ აშენბახს თოთხმეტიოდე წლის (პირდაპირ „ნიმფეტობის“ ასაკია) პოლონელი ტაძიო შეუყვარდა. თითქმის იგივე დაემართა მონომანიით შეპყრობილ პერსონაჟს ჰუმბერტ ჰუმბერტს, მას ხომ  12 წლის „ნიმფეტი“ დოლორეს ჰეიზი, იგივე ლოლიტა, უყვარდება. მართალია, ლოლიტა გოგოა და ტაძიო ბიჭი, მაგრამ აშშ-ში ერთ-ერთმა გამომცემელმა სწორედ ამ მიზეზით არ გამოუცა ნაბოკოვს რომანი – ლოლიტა გოგო კი არა, ბიჭი უნდა იყოსო. ახლა გასაგებია ხომ, თომას მანის შემოქმედებაში ბატონ ვლადიმირს რატომ ეჯავრებოდა ეს ნაწარმოები („სიკვდილი ვენეციაში“) ყველაზე მეტად? აშშ-ში განცდილი მარცხის შემდეგ (მინიმუმ ოთხმა გამომცემელმა უთხრა უარი) საფრანგეთში გაიქცა და იქ ერთ-ერთმა უცნობმა პორნოგრაფიული ლიტერატურის გამომცემლობამ დაუბეჭდა „ლოლიტა“.

მოკლედ, ისევ დადგა ფროიდის ხსენების დრო… აღსანიშნავია, რომ ფროიდი ნაბოკოვს დაახლოებით დოსტოევსკივით ეზიზღებოდა. სხვათა შორის, ფროიდი დოსტოევსკის, როგორც მწერალს, შექსპირის გვერდზე აყენებდა, მაგრამ მისი სამოქალაქო პოზიციითა და რეაქციული მსოფლმხედველობით აღფრთოვანებული არ იყო. მოკლედ, არ გამოვრიცხავ, რომ რომელიმე თანამედროვე ფსიქოანალიტიკოსმა მთელ ამ დაპირისპირებებსა და ჩახლართულ ამბებში რაღაც ლოგიკა დაინახოს და საეჭვო, მაგრამ გონივრული ახსნა მოუძებნოს. ერთი რამ ფაქტია, თვითონ ნაბოკოვი მის მიერ უარყოფილ მწერლებზე ნაკლები არაფრით არ არის, ზოგს აღემატება კიდეც, მაგრამ ამ მოსაზრებას არ ეთანხმება თანამედროვე ფრანგი მწერალი მიშელ უელბეკი. რომანში „კუნძულის შესაძლებლობა“ იგი წერს: „ნაბოკოვი… მაინცდამაინც კარგი მწერალი ვერ უნდა იყოს. პირადად მე ვერასდროს ვიტანდი ამ საშუალო გაქანების მანერულ ფსევდოპოეტს. ასე უნიჭოდ და უფხოდ რომ ჰბაძავს ჯოისს; არ ჰყოფნის ნიჭი, იმ გადარეული ირლანდიელისთვის ღმერთს ასე ძალუმად რომ მოუმადლებია… გამოუმცხვარი ფენოვანი ცომი – აი, რას მაგონებდა ყოველთვის ნაბოკოვის სტილი“ (თარგმნა მერაბ ფიფიამ).

როგორც ხედავთ, ნაბოკოვსაც გამოუჩნდა თავისი ნაბოკოვი, მაგრამ მე პირადად არც ამ უკანასკნელ ნაბოკოვს, იგივე უელბეკს, ვეთანხმები. ნაბოკოვი კარგი მწერალია და თან არც მთლად ეგრე ტრაგიკულად არის საქმე, როგორც ზემოთ აღვწერე. მას ნამდვილად შეეძლო არაერთ მწერალზე კარგის თქმა, ამას ადასტურებს ვლადიმირ ნაბოკოვის წიგნი „ლექციები დასავლეთ ევროპის ლიტერატურის შესახებ“. ამ წიგნში, – რომელსაც ნაბოკოვზე არანაკლები მნიშვნელობის მწერლის ჯონ აპდაიკის შესანიშნავი წინასიტყვაობა აქვს დართული, – განხილულია ვლადიმირ ნაბოკოვის მიერ განსაკუთრებით მოწონებული დასავლელი მწერლები (რომლებსაც, თუ ნაბოკოვივით შარზე არ ვართ, ჩვენც ვერაფერს დავუწუნებთ): ჯეინ ოსტინი, ჩარლზ დიკენსი, გუსტავ ფლობერი, რობერტ ლუის სტივენსონი, მარსელ პრუსტი, ფრანც კაფკა და ჯეიმზ ჯოისი. ნაბოკოვი ამ მწერლების ნაწარმოებებს მაღალ შეფასებას აძლევს და მათი შემოქმედების გაანალიზების დროს, უნდა ითქვას, რომ მეტად ორიგინალურ და ღრმა მოსაზრებებსაც გამოთქვამს. მაგალითად, როდესაც ის განიხილავს კაფკას „მეტამორფოზას“ (ამ მოთხრობით აღფრთოვანებულია!), ყურადღებას ამახვილებს არაერთ, ერთი შეხედვით, შეუმჩნეველ დეტალზე. ხაზს უსვამს კაფკას სტილის თავისებურებას, დეტალურად აღწეროს ყველაფერი და უყურადღებოდ არაფერი დატოვოს. ეს აიძულებს კაფკას მკითხველს, რომ დეტალებს მიაქციოს ყურადღება. ასევე, მას მიაჩნია, რომ ვისაც მოთხრობაში ყველაზე ცუდი პერსონაჟი გრეგორ ზამზას დედა ან მამა ჰგონია, მწარედ ცდება. ამ შედევრ-მოთხრობაში ყველაზე დიდი ურჩხული არის გრეგორის და, რომელიც ერთი შეხედვით ძალიან მზრუნველი და გასაჭირში ჩავარდნილი ძმის მოყვარული ადამიანი ჩანს. კარგად დააკვირდით მოთხრობის დასასრულს…

მოკლედ, ამ წიგნზე ბევრს აღარ ვილაპარაკებ, ახლახან შემატყობინეს, რომ ქართულად ითარგმნება და უახლოეს მომავალში გამოსცემს გამომცემლობა „პეგასი“. ასე რომ, დაელოდეთ, შეიძინეთ, წაიკითხეთ და მიიღეთ ინტელექტუალური სიამოვნება. დარწმუნდებით, რომ ვლადიმირ ნაბოკოვი არც ისეთი ბოღმიანი მიზანთროპია, როგორიც ერთი შეხედვით ჩანს და არც სხვა დიდ მწერლებს ჩამოუვარდება რამით.