„არის თუ არა თანამედროვე ომი უკანასკნელი რგოლი იმ სისხლში ნაბანი ჯაჭვისა, რომელიც დღევანდელ კულტურულ კაცობრიობას თავის ველურ წინაპრებთან აკავშირებს?“, – ამ უპასუხო კითხვით ასრულებს დიმიტრი უზნაძე თავის მრავალმხრივ საინტერესო ნაშრომს „ომის ფილოსოფია“. ტექსტი 1914 წელს არის გამოქვეყნებული. კულტურული კაცობრიობა, ჩანს, კვლავაც ვერ წყვეტს კავშირს ველურ წინაპართან და კონფლიქტის მოგვარებას ისევ სისხლისღვრით ცდილობს. რუსეთ-უკრაინის ომის კონტექსტში ცხოვრობს დღეს თანამედროვე მსოფლიო. ადამიანს კვლავაც უსამართლობისა და უმწეობის განცდა აქვს.

დიმიტრი უზნაძის აზრით, ომის ფაქტი თავისთავად „ძირიანად ეწინააღმდეგება ცხოვრების აზრის ძირითად მიმართულებას და სწორედ ეს გარემოება ხსნის იმ საკვირველ მოვლენას, რომ თავდაცვითი ომი თავგანწირვისა და გმირობის უშრეტ წყაროდ იქცევა და ხშირად სუსტი და მცირერიცხოვანი ერი ძლიერსა და უდრეკ ერთან შეტაკებაში გამარჯვებული გამოდის. მაგრამ ბოლოს და ბოლოს ცხოვრების აზრმა მაინც თავის შესაფერ კალაპოტში უნდა ჩააყენოს ადამიანთა მოქმედების ათასგვარი მცდარი და შეუფერებელი სახე და ცხოვრების ყოველი სფერო თავისი მიმართულებით უნდა აამოძრაოს. ჩანს, უნდა დადგეს ისეთი დრო, როდესაც ფუჭი და უაზრო ხარჯვა ჩვენი ენერგიისა სამუდამოდ უნდა აღიკვეთოს; უნდა დადგეს ისეთი ხანა, როდესაც, სხვათა შორის, ომიც, სრული დავიწყების ტალღებს უნდა გაჰყვეს“.

ესთეტიზებული ომის სურათები უხვადაა ქართულ პოეზიაში, `ვეფხისტყაოსანი~ მტრის ხოცვას, `მძლეთა მებრძოლთა მძლეობას~, რაინდის უცილობელ თვისებად ასახელებს. გრიგოლ რობაქიძე შედევრად მიიჩნევდა ვაჟას ლექსს `ფშაველი ვაჟკაცის წერილი~, რომელშიც პირველ მსოფლიო ომში წასული ქართველი კაი ყმის ფიქრებია გადმოცემული (თუმცა არც პირველი და არც მეორე მსოფლიო ომი არ იყო ქართული სახელმწიფოსთვის).

ლიტერატურაში, ფერწერასა თუ მუსიკაში არაერთი ნიმუშია შექმნილი, რომელთა მიზანი ომის სისასტიკის ჩვენება და პაციფიზმის პათოსის გაღვიძებაა. პიკასოს „გერნიკა“ ასახავს ნაცისტებისა და ფაშისტების მიერ ესპანეთის ქალაქ „გერნიკას“ დაბომბვას, მშვიდობიანი მოსახლეობის მხეცურ გაჟლეტას. „ამ მშვენიერსა დილასა კაცს რად სურს სისხლი კაცისა“, – კითხულობს გრიგოლ ორბელიანის პოემა „სადღეგრძელოს“ ლირიკული გმირი. ომის შემდგომ ლხინს და ხანმოკლე შესვენებას ისევ ბრძოლა მოჰყვება. „თორნიკე ერისთავის“ ერთ ეპიზოდში აკაკი ხატავს, რა გაოგნებული დაჰყურებს მთვარე კაცთა სიშლეგის შედეგს:

„და, ჰა, მთვარემაც ამოატანა!

ამოჰყო თავი მაღალ მთის წვერით

და გადმოხედა ნაზად ბრძოლის ველს;

კაცის ქვეყნიურს ბნელსა საქმესა

მაღლით ციური აფენდა ნათელს.

გაანათა და გამოაჩინა

დასანახავი გულშესაზარი,

თითქოს უნდოდა ეჩვენებია

კაცისთვის ბოროტ-ნამოქმედარი“.

ვაჟა-ფშაველას ლუხუმს („ბახტრიონი“) სიბრალულის ნიშნად თვალები „უწყლიანდება“ მტრის მოკვეთილი თავის დანახვაზე, ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი დაინდობს მტერს, მისივე ვაჟკაცობით აღტაცებული (ილია ჭავჭავაძე, „ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი“). ალუდას („ალუდა ქეთელაური“) დაღვრილი სისხლი სულს შეუხუთავს და ბრძოლაზე ხელს ააღებინებს:

„ვისაც მტერობა მოსწყურდეს,

გააღოს სახლის კარია,

სისხლ დაიგუბოს კერაში,

თვითონაც შიგვე მდგარია“.

ომი, სისხლისღვრა ადამიანის ფსიქიკას ცვლის, ის არა მხოლოდ კონკრეტული საომარი ვითარების განმავლობაში აუფასურებს სიცოცხლის ღირებულებას, არამედ შემდეგაც ღრმა ტრავმულ კვალს ტოვებს. ყველასთვის ცნობილია ომგამოვლილ ადამიანთა ფსიქიკური აშლილობანი, რომლებიც ყოველდღიურ ურთიერთობებში მჟღავნდება. სიზმრებში განდევნილი ომის საშინელი სურათები კვლავაც ჯიუტად იჭრებიან რეალობაში და ადამიანს მოსვენებას უკარგავენ. ეს თემა კარგად არის წარმოჩენილი ხელოვნებაში, მათ შორის, ლიტერატურასა და კინემატოგრაფიაში. შეიძლება გავიხსენოთ ვიეტნამის ომიდან დაბრუნებულ ამერიკელ ჯარისკაცთა ცხოვრებაზე გადაღებული ფილმები, ან, ზოგადად, ფილმები, ომის საშინელებას რომ გვახსენებენ, მაგალითად, ფრენსის ფორდ კოპოლას „აპოკალიფსი ახლა“; სპილბერგის „რიგითი რაიანის გადასარჩენად“, მიხეილ კალატოზიშვილის „მიფრინავენ წეროები“, აგრეთვე, ისეთი ცნობილი ფილმები, როგორებიცაა: „შინდლერის სია“, „ირმებზე მონადირე“, „ცხოვრება მშვენიერია“ და სხვა მრავალი.

დიმიტრი უზნაძე აღნიშნულ ნაშრომში მსჯელობს იმის შესახებაც, რომ „ჩვენი ჩვეულებრივი აზროვნება სიკვდილს უაღრესად ბოროტებისა და უბედურების სახელით ნათლავს. მისთვის სიკვდილი ვერაფრით გამართლდება. ამიტომ პრაქტიკული ცხოვრების ნიადაგზე განვითარებული სინდისი მკვლელს, როგორც უდიდესი ბოროტების გამომწვევ მიზეზს, უდიდესი სასჯელის ღირსად აღიარებს“. საომარი ვითარება კი ადამიანის ფსიქიკას აყირავებს, ჰუმანურ ღირებულებებს ნიადაგს აცლის: „იწყება ომი, ჩვენი ღირებულებათა მწყობრი სისტემა ერთბაშად ნიავდება, მისი შემაერთებელი და დამსრულებელი ძალა – სინდისი ძირფესვიანად ირყევა და ჩვენი აზრი და გრძნობა ძირფესვიანად იცვლება. იგი ჩვენი სულის სამკვიდროს მორევში მძლავრ ქარიშხლად ტრიალდება, ჩვეულებრივ დროს გაჭედილ ღირებულებათა მწყობრი სისტემა ერთბაშად ნიავდება, მისი შემაერთებელი და დამსრულებელი ძალა – სინდისი ძირფესვიანად ირყევა; და მტრის სიკვდილი სასიქადულო და სანატრელ ამბად ეპკურება ჩვენს სმენას. ერთ დღეს ასი ათასობით ისრისება ადამიანის ნორჩი სიცოცხლე, ხმება გულში დარგული ვარდები იმედებისა, და ყველა ეს სხვა დროს რომ ბოღმით ავსებდა ჩვენს არსებას, ახლა სანეტაროდ გაგვხდომია, და თუ ვინმემ თავი ისახელა მტრის ბანაკის მუსრის გავლებით, ჩვენ სასიქადულოდ მიგვაჩნია მისი „რაინდობა“. და რაც უფრო მეტად დამღუპველი იქნება მტრისთვის მისი მახვილი, მით უფრო მეტად ვაჯილდოებთ მას. ათასი კაცის სისხლში ამობანილი ხელი გმირისა კეთილისმყოფლის ხელად გვეჩვენება. ცხადია, რომ ომიც ძირფესვიანად ათავისუფლებს ჩვენს სულიერ ცხოვრებას გონების კატეგორიების ბატონობისაგან, და ამ გზით ჩვენს პირდაპირ უშუამავლო შეფასებას კვალს უკაფავს~.

ამიტომაც განსაკუთრებულ აღტაცებას იწვევს ხოლმე სწორედ ომის დროს მტრის მიმართ გამოჩენილი გულმოწყალებანი, მაგალითად, როდესაც ბრძოლის შემდეგ თორნიკე ერისთავის გასცემს ბრძანებას:

„ბრძანა თორნიკემ: – „გაურჩეველად,
ქართველი იყოს, გინდა სპარსელი,
გინდა ბერძენი, გინდა სომეხი,
სულ ერთიანად მოჰკიდეთ ხელი!
სიკვდილი ყველას ათანასწორებს:
თვისიანს, უცხოს, მტერს და მოყვარეს!..
ვეცადოთ ყველა და ნუ დავაკლებთ
დაჭრილებს მოვლას და მკვდრებს სამარეს.
ნურვინ გაჰბედავს, დატყვევებულებს
რომ მიაყენოს შეურაცხყოფა!
ვაჟკაცს რომ ბედი სხვას დაამონებს,
დასატანჯავად ისიც ეყოფა!“.

ამიტომაც შექმნა სვეტლანა ალექსიევიჩმა ასეთი მეტაფორა რომ „ომს არა აქვს ქალის სახე“. მისი ერთი პერსონაჟი კი ამბობს: „იქ მხოლოდ ისინი (ადამიანები!) როდი იტანჯებიან, არამედ მიწაც, ფრინველებიც, ხეებიც. ყველაფერი, რაც ამქვეყნად ჩვენთან ერთად ცხოვრობს. უსიტყვოდ რომ იტანჯებიან, ეს უფრო შემზარავიც კია“.

ოთარ ჭილაძის „სინათლის წელიწადში“ ვხედავთ, როგორ ასასტიკებს ომი ადამიანებს, თვითგადარჩენის ინსტინქტი ბნელსა და პირუტყვულ ვნებებს აღვიძებს:

„მე ათი წლის ვარ და ჩემს სხეულზე

ვგრძნობ უხეშ ხელებს და ის ხელები

ჩემს გადაგდებას ცდილობენ გზიდან.

და მეუფლება ისეთი გრძნობა, თითქოს

ფორთოხლის პატარა ხე ვარ და თითქოს

ძალით მგლეჯენ მიწიდან.

მომგლიჯეს კიდეც. ხოლო ფესვებზე

მაბიჯებს ხალხი და მე პირველად

ვგრძნობ ამგვარ ტკივილს და გაოცება

ძრავს ჩემს არსებას… ხოლო ტკივილი

სულში იბუდებს საფუძვლიანად, როგორც

გამძღარი მხეცი ბუნაგში“.

„რამდენად ყალბი და უმაქნისია ათასწლოვანი კულტურა და ცივილიზაცია, რომელიც ვერ აჩერებს სისხლის მომძლავრებულ ნაკადს“, – წერს ერიხ მარია რემარკი რომანში „დასავლეთის ფრონტი უცვლელია“. ქართული და მსოფლიო კლასიკური თუ თანამედროვე ლიტერატურიდან სხვადასხვა ჟანრის უამრავი ნაწარმოები შეიძლება გავიხსენოთ, რომლებიც ომს სხვადასხვა რაკურსით გვიხატავენ (რემარკის („ტრიუმფალური თაღი“, „ჟამი სიცოცხლისა და ჟამი სიკვდილისა“, ჰემინგუეის „მშვიდობით, იარაღო“, კურტ ვონეგუტის „სასაკლაო #5“, ლევ ტოლსტოის „ომი და მშვიდობა“ და სხვ. მრავალი).

გრიგოლ რობაქიძის აზრით, ხელოვანი ომის დროს ღრმა და საშიშ რყევას განიცდის, მაგრამ ეს შექმნის სურვილსა და უნარს არ აკარგვინებს, რადგან `მსოფლიო ხანძრის საშინელ დღეებში~ `მისი მხატვრული ენერგია შეკუმშულია, მიმართულია სიღრმისკენ დილის ვარდისფერი ფრთების მოლოდინში, რომ ხალისის გაიფანტოს შემოქმედებითი მზის სხივებში~ (წიგნი „ომი და კულტურა“).

მირზა გელოვანისა და მისი თაობის სხვა შესანიშნავ პოეტთა მეორე მსოფლიო ომის ფრონტიდან მოწერილი ლექსები გაგვახსენდება:

„და თუ ბოლომდე ტყვია დამინდობს,

თუ გაზაფხულებს შევხვდებით ერთად, –                                       გეტყვი, რომ მოველ ბრძოლანახული

და სიკვდილამდის შენთან დავრჩები,

რომ ლამაზია მზე გაზაფხულის,

ბრძოლების შემდეგ – მზე გამარჯვების“ (მირზა გელოვანი, „ნუ მწერ“).

ტიციან ტაბიძემ ესეიში `ომის თემა ქართულ მწერლობაში~ აღნიშნა, რომ `ომისთვის არცერთ ხალხს ისეთი გრძელი და საგმირო პოემა არ დაუწერია, როგორც ქართველს და ამ პოემის ეპილოგი ჯერ კიდევ დაუწერელია, ჯერ კიდევ ელის ქვეყანა ახალ სასწაულებს… აბა წაიკითხეთ „ქართლის ცხოვრება~! ბერი მემატიანე სარდალივით ლაპარაკობს, სენაკშიაც შედის სისხლის ალმური. …ქართული მწერლობა, ბევრში უკან მიმყოლი ევროპის მოწინავე იდეებისა, პაციფიზმზე ყრუ იყო თავისი უმრავლესობით და ერთხელაც არ უღალატია ძველი ტრადიციებისათვის. აკაკი წერეთელი მოხუცობაშიაც ნატრობდა თეთრი ჭაღარის მტრის სისხლით შეღებვას~.

ჩვენი უახლესი ისტორიის (აფხაზეთისა თუ სამაჩაბლოს საომარი კონფლიქტების) ტრავმები ჯერ კიდევ მოურჩენელი იარებივითაა. ქართული მწერლობაც, ერთი მხრივ, მალამოდ ედება ადამიანის სულს, გულსა და გონებას, მეორე მხრივ, აფხიზლებს, რათა კვლავაც წარმართივით არ უკმევდეს გუნდრუკს ომის ღმერთს და ეძებდეს გზას სისხლისღვრის ასაცილებლად.

***

მახსოვს, ბავშვობაში იმერეთში მაყვლის კრეფისას კრაზანამ მიკბინა და თითი გამისივდა. ბიძაჩემმა, უკანა გზაზე ილოს ვკითხოთ, რა გიშველოთ, ფუტკრები ჰყავს და ეცოდინებაო. მივადექით ილოს ცხრა ადამიანი, ტუჩებგაშავებულები, მაყვლით სავსე კალათებით. მე წინ დამაყენეს. გამოვიდა ილო, შესჩივლა ბიძაჩემმა, ნახე, რა დღეში აქვს ბაღანას თითიო. მიშტერებულები ვართ ცხრა კაცი, რას იტყვის სოფლის მთავარი მეფუტკრე. დამხედა ილომ და ულვაშებში ჩაეღიმა: ეჰ, არ ეკბინა, ბიძია, კარგი იყოო. გავუყევით გზას – წინ თითი, უკან მე და ჩემი ამალა.

***

მახსოვს, ერთხელ სოფელში ტყემლების ყვავილობისას წავედით. კვირის თავზე მამამ ჩამოგვაკითხა წამოსაყვანად. სანამ ჩავბარგდებოდით, დედისთვის შროშანები დავკრიფეთ ტყეში. მატარებელმა რამდენიმე საათით დააგვიანა ჩამოსვლა, მეც და ჩემი დაც გზაშივე გავხდით ავად, თან ყვავილებზე ვდარდობდით. ერთმა ქალმა გვირჩია, სველ გაზეთში გაახვიეთო. ღამენათევმა დედამ კარი რომ გაგვიღო, შევრჩით სიცხიანები, გაზეთში გახვეული მოწყენილი შროშანებით.  მეორე დილით ლარნაკში გაცოცხლებული ყვავილები დაგვხვდა.

***

მახსოვს, სოფელში ჩვენს ქუჩაზე მხედრიონელებმა ჩამოიარეს და ავტომატის ჯერი მიუშვეს უმისამართოდ. შეშინებულები ყანისკენ გავცვივდით. მუხლებაკანკალებულები ეზოში რომ დავბრუნდით, დაგვისვა დედაჩემმა, გვეფერა, გვეალერსა, მაგრამ ვერ დაგვამშვიდა. ბოლოს გვითხრა, მაშინ შეშინებულისას შეგილოცავთო. ჩვენც დავსხედით წრეზე და გავინაბეთ. დედაჩემმა ბუტბუტით დაიწყო: „რამ შეგაშინათ, სიზმარმა შეგაშინათ, ცხადმა შეგაშინათ, კეთილმა ანგელოზმა შეგაშინათ, ბოროტმა ანგელოზმა შეგაშინათ, კალაშნიკოვის ავტომატმა შეგაშინათ…”. ეგ იყო და მოვედით ხასიათზე. ბოლოს ბალახზე ვიწექით და ისე ვიცინოდით. ტექსტის თვითნებურად შეცვლამ გვიწამლა.

***

ბავშვობაში შოვში ვისვენებდით, სანატორიუმში მომღერალი ცოლ-ქმარი დადიოდა დამსვენებელთა გასართობად. გარმონზე უკრავდნენ, მღეროდნენ და ჩვენც გვამღერებდნენ, თან რაღაც დიდ ჩამწერს დაატარებდნენ. ერთხელაც სიმღერა რომ დავასრულეთ, მომღერალმა ქალმა მიკროფონით ჩამოიარა და ყველას ათქმევინა სახელი და გვარი, მე გამოვრჩი. სიმართლე ითქვას, მოშორებით ვიდექი და ჩემთვის ვღიღინებდი. როდესაც მივხვდი, რომ ჩემკენ გამოვლას არ აპირებდა, მოვწყდი ადგილს, ამ ქალს მივვარდი და მიკროფონში ჩავძახე: „და მე, რუსიკო რუხაძე!”. წასვლის წინ ჩანაწერი მოგვასმენინეს, რომელიც ჩემი ყველაზე ხმამაღლა ნათქვამით სრულდებოდა. ახლაც მიკვირს, როგორ მოვიკრიბე გამბედაობა.

***

ერთხელ ბებიაჩემს კარადები დაელაგებინა და ბიძაჩემის ძველი ჯინსები ცალკე გადაედო, იქნებ ამისგან რუბიკამ ვიპკები შეგიკეროთო. ასე გაჩნდა ჩემს გარდერობში ჯინსის პირველი ქვედაბოლო – ავლაბრულად, ვიპკა.

***

ბავშვობაში პეტრეპავლობა ჩამესმოდა, როგორც ჯუნჯულაი (ივნის-ივლისი) და ავლაბრელების დღესასწაული მეგონა, რადგანაც პეტრე-პავლეს ეკლესია იქ დგას და მოსალოცადაც ბებია რეკავდა ავლაბრიდან.

***

ერთხელ სკოლაში გეოგრაფიის გაკვეთილი პრაქტიკანტმა ჩაგვიტარა. იმ გოგოს მწვანე ჯემპრი ეცვა ღამურა-სახელოებით და დიდი, იასამნისფერი საყურეები ეკეთა. მთელი 45 წუთი ამ ორი ფერის შეხამებას ვაკვირდებოდი და სიგიჟემდე მომწონდა. ასეთი აკვიატებები დღემდე გამომყვა. შეიძლება გეგონოთ, რომ ყურადღებით გისმენთ, მაგრამ ფიქრი ფერების დაწყვილებისკენ გამექცეს.

****

***

მახსოვს, ერთხელ ჩემმა კლასელმა მითხრა, ეს სუნიანი საშლელი ბებიაჩემმა სირიიდან ჩამომიტანაო. ფორთოხლის არომატზე ეს ამბავი და სირია ხშირად გამხსენებია. ნეტა, იქაური ბავშვებისთვის რისი სუნი აქვს უცხო სამყაროს.

***

ერთხელ საპირფარეშოში დავიმალე სათამაშოდ, ვითომ მეტრო იყო, მეტროსადგური „რუსთაველი“ და კაფელის ფილებს შორის ხურდის ნაცვლად თმის სამაგრის ყვავილი ჩავაგდე. თამაშის დასრულების შემდეგ მგზავრობის საფასური უკან ვეღარ დავიბრუნე, თუმცა მდუმარე ბავშვს დედასთან არც ამაზე დამიჩივლია. მას შემდეგ ის „მონეტა“ სულ მახსოვდა, ტყვეობიდან კი 35 წლის შემდეგ დავიხსენი. ყვავილი, რომელიც ჩემს მოგონებებში მწვანედ ანათებდა, ვერცხლისფერი აღმოჩნდა.

***

ბავშვობაში ერთი უფროსი მეგობარი მყავდა. ის რომ სკოლიდან ბრუნდებოდა, მე ფანჯრის რაფაზე ვიჯექი ხოლმე, რიკულებში ფეხებგაყოფილი. ასეთი თამაში გვქონდა: ჩუსტს გამხდიდა, უნდა წაგართვაო და მიდიოდა. ზედა ქუჩაზე ასასვლელ კიბეს მიუახლოვდებოდა თუ არა, უცებ მობრუნდებოდა და ორივე გულიანად ვიცინოდით. იმ დღეს სკოლასთან მესმის მისი სახელი და გვარი, ბებიამ მოაკითხა პირველკლასელს. გავიცანი და მოვუყევი ბაბუს ამბები, რომელიც მის დაბადებას ვერ მოესწრო. ესეც კარგი მაკვარანცხი ჩანს.

***

მახსოვს, ბავშვობაში ხელნაკეთი თოჯინების – სურდოს კუკლების გაკეთება გვასწავლა დედაჩემმა. როგორც კი ავად გავხდებოდით, ფანქრებს გადავაჯვარედინებდით, პატარა ნაჭრებით შევმოსავდით და სათადარიგო ღილებით თავებს გამოვაბამდით. ერთხანს ვითამაშებდით და გარეთ გავსვამდით, ჩვენი სურდო რომ წაეღოთ. ფანქრები კი იყო კოჰინორისა, მამაჩემის უჯრიდან.

***

ბავშვობაში სისხლის ანალიზის აღების დროს გრძნობას ვკარგავდი და ნიშადურის სუნთან ერთად დედაჩემის ხმა მაფხიზლებდა – შენ შვილი როგორ უნდა გააჩინო?!

***

გუსეფცინი და ბისეფცინი – ეს ორი სიტყვა ხელით ალბათ ყველაზე მეტჯერ დამიწერია. ორი თავი წამალი, რომელიც მე და ჩემმა დამ ბავშვობაში გამოვიგონეთ, რეცეპტის გარეშე არ იყიდებოდა. ასე დავზარდეთ თოჯინები.

***

ერთხელ ბავშვობაში ნათესავი გვესტუმრა თეთრი ლაბადით, მე და ჩემს დას ექთანი გვეგონა და სახლში არ შემოვუშვით.

***

მახსოვს, საახალწლოდ მე და ჩემი და უნივერმაღში წავედით ნაძვის ხის სათამაშოების საყიდლად. რამდენიმე შევარჩიეთ და სალაროს მივუახლოვდით. ჩვენმა რიგმა რომ მოაწია, მოლარემ დაგვიანგარიშა და გვითხრა, რომ მაგიდაზე დაყრილი ხურდა საკმარისი არ იყო და ერთი სათამაშო უნდა გამოგვეკლო. არცერთი არ გვეთმობოდა. ისედაც ბევრი ვარჩიეთ და ვიანგარიშეთ, მაგრამ რაღაც ავურიეთ, როგორც ჩანს. ხან ერთს გავიმეტებდით და გავწევდით განზე და ხან მეორეს. ბოლოს რიგშიც ჩოჩქოლი ატყდა, დაუჩქარეთო. დაბნეულებმა რომელი სათამაშო გავწირეთ აღარ მახსოვს, მაგრამ სახლში წამოყვანილებიდან ერთი რომ სტაფილოსფერი მამალი იყო, ნამდვილად ვიცი. ახლაც ცოცხალია, მოგონებაც და სათამაშოც.

***

ბავშვობაში სოფელში ფირსაკრავი გვქონდა, ერთი ფირფიტა განსაკუთრებით გვიყვარდა, чарівні гітари ეწერა. ჩავრთავდით და უკრაინულად ვმღეროდით სიმღერას სიყვარულზე:

Ти для мене, я для тебе,

Наче сонце в синім небі.

არავისთვის იქნება უცხო, რომ პატარები დიდი მონდომებით ბაძავენ უფროსებს, განსაკუთრებით – მშობლებს. ღიმილის მომგვრელია ქუჩაში მამის გვერდით მიმავალი პატარა ბიჭუნას ყურება – ის ცდილობს, მამასავით იაროს, ილაპარაკოს, იმეორებს მის მანერებს, მიმიკასა და ჟესტიკულაცია. ვინ არ გამხდარა იმის მოწმე, როგორი მონდომებით ცდილობს პატარა გოგონა, თავისი პატარა თითებით გააბრტყელოს ცომი და ისევე „გამოაცხოს“ ხაჭაპური, როგორც ამას დედა აკეთებს.

მიმბაძველობა დიდი სარგებლობის მომტანია ბავშვისთვის, მისი განვითარებისთვის:

* მიბაძვა, იმიტაცია მძლავრი ინსტრუმენტია, რომლის მეშვეობითაც ხდება ბავშვის სოციალური ადაპტაცია, მისი ინტელექტუალური შესაძლებლობების განვითარება, სხვადასხვა უნარის დაუფლება და პიროვნების ფორმირება;

* მიბაძვა ბავშვისთვის მშობლების ცხოვრებისეული გამოცდილების ათვისების კარგი საშუალება და თვალსაჩინო შედეგიცაა;

* მიბაძვა როგორც სოციალური გამოცდილების ათვისების ერთ-ერთი გზა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარების ადრეულ ეტაპებზე. ადრეული და სკოლამდელი ასაკის ბავშვი მიბაძვით ითვისებს, სწავლობს საგნობრივ მოქმედებებს, ქცევის ნორმებს, გამოიმუშავებს თვითმომსახურების უნარ-ჩვევებს, ეუფლება მეტყველებას. მიბაძვა ფსიქიკური განვითარების ხელშემწყობია. მიბაძვის უნარი საფუძვლად უდევს ბავშვის ინტელექტუალურ და მოტორულ განვითარებას, რადგან მიბაძვა ახალის ათვისების ეფექტური ხერხია;

* იმიტაციას ბავშვი იყენებს როგორც კომუნიკაციის საშუალებას. მშობლის სახეზე დაკვირვებით და მისი მიმიკის, გამომეტყველების მიბაძვით ის სწავლობს ურთიერთობას. ჩვენი მოქმედების, ქცევის კოპირებით და მოგვიანებით ჩვენ მიერ გამოცემული ბგერების განმეორების მცდელობით ჩვილები ერთვებიან კომუნიკაციაში და ეუფლებიან მეტყველებას. მათი პირველი ბგერები უკვე უფროსების სიტყვების მიბაძვის მცდელობაა;

* როგორც კი პატარა მოახერხებს დამოუკიდებლად გადაადგილებას, აღწევს დამოუკიდებლობას მოძრაობაში, ის ცდილობს დაეუფლოს ყველაფერს, რასაც უფროსები ვიყენებთ. ბავშვის ცნობისმოყვარეობა უსაზღვროა და ამის წყალობით ის იზრდება. რა თქმა უნდა, პატარა ჩვენს ჟესტებს და მოძრაობებს თავდაპირველად მოუქნელად, მაგრამ აშკარა სიამოვნებით და უდიდესი ენთუზიაზმით იმეორებს; განსაკუთრებით მაშინ, თუ მისი „მიღწევები“ ჩვენში ღიმილს იწვევს, ის კვლავ და კვლავ შეეცდება მოგვბაძოს. ახლობელი ადამიანის ასეთი მოქმედება, როგორც წესი, განამტკიცებს ბავშვის ქცევას. უფროსების მიბაძვა ეხმარება ბავშვს გაიზარდოს, გახდეს დიდი. მიბაძვა მისთვის გარემომცველი სამყაროს შემეცნების კარგი საშუალებაა;

* უაღრესად დიდია მიბაძვის, იმიტაციის როლი ბავშვის ფიზიკურ განვითარებაში, განსაკუთრებით – ადრეულ პერიოდში. ბავშვის ფიზიკური განვითარება უმნიშვნელოვანესია, პირველხარისხოვანი, და, თავის მხრივ, გონებრივი განვითარების ხელშემწყობი ხდება. როცა ბავშვს ვასწავლით ფეხზე დგომას, ბურთის აღებას და გადაგდებას, სიარულს უფროსების მაგალითზე, ყველაფერი ეს უშუალო გავლენას ახდენს მისი გონებრივი უნარების შემდგომ განვითარებაზე;

* ზრდასრულთა ქცევის კოპირება ბავშვისთვის საკუთარი სქსობრივი იდენტობის გაცნობის, გაგების საშუალებაცაა. სქესობრივი მიკუთვნებულობის განცდა ბავშვს სამი წლიდან უჩნდება და შესაძლებლობას აძლევს, დაინახოს საკუთარი თავი მომავალში. ამ პერიოდიდან ბავშვი იწყებს არა უბრალოდ მოქმედებების, არამედ გარკვეული ადამიანების მიბაძვას. მას უკვე შეუძლია საკუთარი თავის სხვასთან გაიგივება სქესობრივი ნიშნით. მაგალითად, ბიჭუნები, ამჩნევენ რა თავიანთ მსგავსებას მამასა და სხვა მამაკაცებთან, იწყებენ საკუთარი თავის მიკუთვნებას იმავე კატეგორიისთვის. იმის გაცნობიერება, რომ ის მიეკუთვნება ადამიანთა გარკვეულ კატეგორიას, ბავშვს უჩენს მისწრაფებას, მიბაძოს ამა თუ იმ სქესის ადამიანს და დაიმკვიდროს თავი ადამიანთა კონკრეტული კატეგორიისადმი თავისი მიკუთვნებულობით. ამას ბავშვები აღწევენ გარშემო მყოფების მიბაძვის გზით: პატარა გოგონები უფროსების მიბაძვით ხშირად „იკეთებენ“ მაკიაჟს, „იცვამენ“ მაღალქუსლიან ფეხსაცმელს, „იკეთებენ“ დედის სამკაულებს; ბიჭები მამის ჰალსტუხს „ირგებენ“, „იღებენ“ მის ნოუთბუქს და „მიდიან“ სამსახურში. თუმცა დღევანდელ სამყაროში ყველაფერი ასეთი ერთმნიშვნელოვანი აღარ არის, იცვლება სტერეოტიპები – ბავშვები ხედავენ, როგორ ამზადებენ მათი მამები ვახშამს და უცვლიან პატარას პამპერსს, დედები კი მთელი საღამო კომპიუტერთან მუშაობენ.

მიბაძვას ბავშვი ჯერ კიდევ ჩვილი ასაკიდან იწყებს და საკმაოდ გრძელ გზას გადის. ამასთან, სხვადასხვა ასაკობრივ საფეხურზე მიბაძვას სხვადასხვა ფსიქოლოგიური მექანიზმები უდევს საფუძვლად. ჩვილობის პერიოდში უფროსის მოქმედებების და ბგერების, დედის სახის გამომეტყველების, მისი ღიმილის მიბაძვა პირველი „შინაარსიანი“ კონტაქტის დამყარების მცდელობაა. ზრდასრული ადამიანის ჟესტებისა და მოქმედებების განმეორება ჩვილების ერთ-ერთი საყვარელი საქმიანობაა – გავიხსენოთ, რა მხიარულად ღუღუნებს პატარა დედასთან „ურთიერთობისას“, თვალს ადევნებს თითოეულ მის მოძრაობას, იმეორებს ბგერებს და როგორც კი იგრძნობს, რომ ეს გამოსდის, ტაშს უკრავს ისე, როგორც ამას აკეთებენ უფროსები მის გასამხიარულებლად. სამეტყველო ბგერების წარმოთქმაში მიბაძვა პირველი ნაბიჯია მეტყველებით აქტივობაში. ბავშვი იზრდება, მისი ღუღუნი თანდათან გადაიზრდება მხიარულ ტიტინში, რომელშიც სულ უფრო ხშირად ვხვდებით უფროსების მხრიდან წარმოთქმული მარტივი სიტყვების ნაწყვეტებს. შემდგომში ცხოველების ხმების მიბაძვა, ლექსიკური მარაგის გამდიდრება ზღაპრებსა და ლექსებში გამოყენებული სიტყვათშეთანხმებებით, საბავშვო ბაღში – აღმზრდელების, ეზოში უფროსი მეგობრების მიერ გამოყენებული ფრაზებით საშუალებას აძლევს პატარას, უფრო წინ წავიდეს მეტყველების დაუფლების პროცესში.

ორი წლიდან იზრდება იმიტაციების მოცულობა. ბავშვი უკვე ახერხებს მოქმედებათა თანმიმდევრობის გამეორებას, ფიქრობს, რომ შეუძლია ყველაფრის ისე გაკეთება, როგორც ჩვენ, უფროსები ვაკეთებთ და უკეთესადაც კი. ცდილობს, გაიმეოროს ყოველი ჩვენი მოქმედება, თუნდაც მოუხერხებლად, შეასრულოს მარტივი დავალებები და ამით ამაყობს კიდეც.

სამი წლის ასაკში მიმბაძველობა კიდევ უფრო გამოხატული ხდება, მეტად მოგვაგონებს გარშემო მყოფი მოზრდილების ქცევას. ამ პერიოდში ბავშვი ხვდება, რომ ნამდვილი, რეალური ძალა უფროსების ხელშია. ის აცნობიერებს საკუთარ სისუსტეებს. აქედან გამოსავალი, ერთადერთი გზა იმისთვის, რომ ჰქონდეს თუნდაც მცირეოდენი ძალა, ბავშვისთვის არის როლური თამაში. როდესაც პატარები თამაშობენ მასწავლებლობანას, ისინი ლაპარაკობენ თავიანთი მასწავლებლის ფრაზებით, მაგრამ უფრო მკაცრად იქცევიან, ვიდრე მათი პედაგოგი. ასე ისინი ცდილობენ, მიიღონ აბსოლუტური ძალაუფლება, რომელიც, მათი აზრით, აქვთ უფროსებს. ანალოგიურად იქცევა პატარა, რომელსაც აიძულებენ, ჭამოს ის, რაც არ მოსწონს. თამაშის დროს ის ამას იმეორებს თოჯინასთან – „უბრძანებს“, რომ ჭამოს. ეს ძალიან კარგი ხერხია საკუთარი მშობლების „აღსაზრდელად“, რადგან უჩვენებს მათ, როგორ არ უნდა მოიქცნენ.

სკოლამდელებში იმიტაცია მოიცავს ცხოვრების სხვადასხვა მხარეს, ასპექტს და უფრო ღრმა ხდება. ბავშვი უკვე უფრო მეტად ბაძავს უფროსების ურთიერთობას, მათ ქცევებს.

რატომ ბაძავენ ბავშვები უფროსებს, თანატოლებს და სხვა ადამიანებს?

* უპირველეს ყოვლისა, ბავშვს სურს თავადაც ისწავლოს ყველაფერი ის, რასაც მის გარშემო მყოფი უფროსი ადამიანები აკეთებენ.

* უფროსების მიბაძვით პატარები ეუფლებიან, იძენენ ახალ უნარებს, გამოიმუშავებენ ჩვევებს.

* ბავშვი გრძნობს, რომ უფროსების მიბაძვით მას შეუძლია დაძლიოს საკუთარი სისუსტეები. პატარებს სურთ, გახდნენ ისეთივე ძლიერები, როგორებიც მათი მშობლები არიან; ისეთივე ფართო ნაბიჯებით იარონ, ისევე სწრაფად ირბინონ, როგორც მამა დარბის, ისევე მოხერხებულად ჩააცვან თავიანთ თოჯინას, ასეირნონ ეტლით, როგორც ამას აკეთებს დედა, როდესაც მის პატარა დაიკოს აცმევს და ეტლით ასეირნებს. ამრიგად, რამის სწავლის სურვილთან ერთად, ბავშვი ცდილობს გადალახოს შიში, სისუსტე, უსუსურობა და მოიქცეს ისე, როგორც გარშემო მყოფი უფროსები იქცევიან.

* მიბაძვა სიყვარულის გამოხატვაა – ბავშვები ყოველთვის ბაძავენ იმათ, ვინც უყვართ, ვისითაც აღფრთოვანებულები არიან და ვისაც უნდათ, რომ ჰგავდნენ. როდესაც პატარა ბაძავს დედას ან მამას, ის საკუთარ თავს ახლობელ, საყვარელ ადამიანებთან აიგივებს.

* ხშირად მიბაძვა გამოწვეულია მისწრაფებით, მიიღოს სოციალური მოწონება, სურვილით, ჰგავდეს საყვარელ ადამიანს ან მიაღწიოს გარკვეულ მიზნებს.

გავითვალისწინოთ, რომ ბავშვები მშობლებს უფრო ხშირად ბაძავენ, ვიდრე სხვა ზრდასრულებს, იმიტომ, რომ მშობლები მათთვის წარმოადგენენ ემოციების – როგორც დადებითის, ისე უარყოფითის – მუდმივ წყაროს. ის, ვინც ემოციებს იწვევს ბავშვში, იპყრობს მის ყურადღებას და შედეგად პატარა უკეთესად ითვისებს სწორედ ამ ადამიანების ქცევას, ამასთან, ითვისებს როგორც დადებითს, ისე უარყოფითს. და ვინაიდან იდეალური ადამიანი არ არსებობს, ჩვენ არ შეგვიძლია ვიყოთ აბსოლუტური ეტალონი ბავშვისთვის. გონივრული არ იქნება, ზედმეტი მოთხოვნები წავუყენოთ საკუთარ თავს და ბავშვს. როდესაც ის გაიზრდება, თავად მიხვდება, რომ უფროსებსაც აქვთ ნაკლოვანებები და ამის გაცნობიერება დაეხმარება, მიიღოს და აღიაროს საკუთარი სისუსტეები.

დაბოლოს, თვალყური ვადევნოთ ჩვენს ქმედებებს, სიტყვებს. გვახსოვდეს, რომ ბავშვები ყურადღებით გვაკვირდებიან და თუ მათ ქცევაში რამე არ მოგვწონს, იქნებ ეს ჩვენი მიბაძვის შედეგია, იქნებ უწინარესად ჩვენ გვჭირდება საკუთარ თავზე მეტი მუშაობა?

მშობლებთან მუშაობისას ხშირად ვაწყდები ორ მცდარ შეხედულებას – აცნობს საკუთარ მოსაზრებას მშობლებსა და დაინტერესებულ მკითხველს Mark McConville, წიგნში: „როგორ დავეხმაროთ ზრდასრულ ბავშვს დამოუკიდებელი ცხოვრების დაწყებაში“.

პირველი – შეხედულება, რომელიც არ შეესაბამება სიმართლეს – როდესაც ზრდასრულობაში შესული შვილები გარკვეულ სირთულეებს აწყდებიან და პრობლემებს ვერ უმკლავდებიან, ამაში დამნაშავე მშობლები არიან. ისინი ხშირად სინდისის ქენჯნას განიცდიან, რადგან ფიქრობენ, რომ არ ეყოთ განათლება, რომ შვილების აღზრდისას შეცდომები არ დაეშვათ. ისეც ხდება, რომ მშობლების გარკვეული კატეგორია, რომლებსაც საკუთარი ოჯახები დაენგრათ, ფიქრობენ, რომ ამან შვილების პიროვნულ ზრდაზე სერიოზული გავლენა მოახდინა. დანაშაულის განცდით იტანჯებიან ასევე ის მშობლები, რომლებიც გარკვეული დამოკიდებულების ქვეშ იყვნენ (სასმელი, ნარკოტიკი…). გარკვეული შფოთვითი აშლილობების ან დეპრესიის მქონე მშობლებიც მძიმე განცდებით არიან შეპყრობილი და ფიქრობენ, რომ მათმა ასეთმა მდგომარეობამ შვილებზე ნეგატიურად იმოქმედა. დანაშაულის გამოსწორების სურვილი უბიძგებს მშობლებს, მთელი ძალით იზრუნონ მათ გამოსწორებაზე. ასეთი დამოკიდებულება მცდარია და ვერავითარ დახმარებას ვერ უწევს ვერც ბავშვებს, ვერც მოზარდებს და ვერც ზრდასრულ შვილებს.

მეორე ფართოდ გავრცელებული შეცდომა პირველის საპირისპიროა – მშობლებს მიაჩნიათ, რომ არანაირ პასუხისმგებლობას არ უნდა იღებდნენ ზრდასრულობას მიღწეული შვილების შეცდომებზე, არასწორ გადაწყვეტილებებზე და მათ უსაზღვრო ეგოიზმზე. უფროსები ფიქრობენ, რომ „დიახ“ მათი შვილი ასეთია და მორჩა ამას აღარაფერი ეშველება. ისინი უბრალოდ ეგუებიან ამ მდგომარეობას, რადგან ფიქრობენ, რომ მაინც ვერაფერს შეცვლიან.

მაინც როგორ გავიგოთ, რა შეცდომას უშვებენ მშობლები და რაში მდგომარეობს მათი დანაშაული? კითხულობს Mark McConville და საკუთარი ფსიქოთერაპიული პრაქტიკიდან მშობლებს ერთი შემთხვევის შესახებ უყვება: ოცდასამი წლის გორდონი, ყოველთვის წარმატებით ახერხებდა პასუხისმგებლობებისგან გაქცევას. მისი მშობლები განქორწინდნენ, როდესაც გორდონი თორმეტი წლის იყო. სწორედ ეს იყო მიზეზი, რომ მას და მის დებს – თექვსმეტი წლის სალომესა და ცხრა წლის ელენეს – ფსიქოთერაპიული სეანსები დასჭირდათ. ბავშვების დედა და მამა მთელი ექვსი წლის განმავლობაში ცდილობდნენ ურთიერთობებში გარკვევას. ისინი პერიოდულად შორდებოდნენ ერთმანეთს და ისევ რიგდებოდნენ. ამ გაურკვევლობამ ბავშვების ფსიქიკაზე სერიოზულად იმოქმედა. ისინი სრულიად დაუცველად გრძნობდნენ თავს, არანაირი საყრდენი არ ჰქონდათ, შფოთავდნენ და წუხდნენ მშობლების გაუთავებელი მერყეობის გამო. ბუნებრივია, ამ სიტუაციამ მშობლებს თავი დამნაშავედ აგრძნობინა.

თვრამეტი წლის ასაკში გორდონმა გადაწყვიტა, კოლეჯში ჩაებარებინა. მისი მშობლები განქორწინების შემდეგ უფრო მეტად უსმენდნენ ერთმანეთს და შვილების შესახებ ფსიქოლოგების რეკომენდაციებსაც უფრო მეტად ითვალისწინებდნენ. უნდა ითქვას, რომ მსგავსი წყვილები მეგობრების სტატუსით უკეთ უგებენ ერთმანეთს, ვიდრე ცოლქმრობისას. გორდონმა კოლეჯში ჩააბარა, მაგრამ მისი პრობლემები ამით სულაც არ დასრულებულა. ბიჭმა ვერაფრით მოახერხა ზრდასრული ადამიანის როლის მორგება. სამი წლის განმავლობაში მან სამი კოლეჯი გამოიცვალა. გორდონი ერთი უკიდურესობიდან მეორეში ვარდებოდა. მისი ქცევა მუდმივად იყო იმის ტირაჟირება, რომ მან ვერაფრით ისწავლა ზრდასრული ადამიანივით ცხოვრება, სწავლა და მუშაობა. მისი სხვადასხვა გაუგებრობაში მოხვედრის გამო მშობლებს პერიოდულად ბოდიშების მოხდა და შვილის ჩადენილი საქციელის შეძლებისდაგვარად გამოსწორება უწევდათ. ამ შემთხვევაში მშობლების დახმარების მიზანი შვილის ქცევების შეცვლა არ ყოფილა. უბრალოდ მათ სურდათ შვილის თვალში, რომელსაც ვერ აღმოუჩინეს მხარდაჭერა, რათა ის ზრდასრულ ცხოვრებას მომზადებული შეხვედროდა, დანაშაული ჩამოერეცხათ.

დანაშაულის განცდა, სრულიად უმაქნისი რამაა – მიაჩნია ავტორს – რადგან აღზრდას არანაირად არ უწყობს ხელს. უფრო პირიქით, ბავშვთან ურთიერთობაში მშობლებს ხელს უშლის, რადგან უფროსები მხოლოდ იმაზე ფიქრობენ, რომ შვილებისგან პატიება გამოითხოვონ წარსულის შეცდომებისათვის. სინამდვილეში მოზარდისთვის უმჯობესი იქნებოდა მშობელს ყურადღება მის აწმყოზე გადაეტანა და შვილს ზრდასრულობაში წარმოქმნილი საჭიროებების მოგვარებაში დახმარებოდა.

საყოველთაოდ ცნობილი სიბრძნეა, რომ წარსულის შეცვლა შეუძლებელია. სამაგიეროდ, შესაძლებელია მასთან შეგუება და ცხოვრების გაგრძელება. ზრდასრული გორდონის დედამ შვილის მოსმენა მხოლოდ მას შემდეგ შეძლო, როცა ერთხელ და სამუდამოდ შეეგუა იმ აზრს, რომ შეცდომები დაუშვა და ეს სასჯელს კი არ იმსახურებს, არამედ წინააღმდეგობებს წარმოშობს. ეს დედა-შვილმა ერთმანეთთან ზრდასრული ადამიანებისთვის შესაფერისი ლაპარაკის შემდეგ გაარკვიეს. მათ საუბარს სულ სხვა შინაარსი მიეცა, რადგან დედამ დანაშაულის განცდით კი არ იხელმძღვანელა, არამედ ჯანსაღი აზრით. კიდევ ერთხელ, მშობლებო: თავდაპირველად აუცილებელია დანაშაულის განცდის თავიდან მოშორება და შემდეგ – საკუთარი ქცევების კრიტიკულად გაცნობიერება.

გარდაუვალი ამბებისა და ფაქტების მიღება აუცილებელია. ამიტომ, იქნებ სჯობდა ბავშვებთან უფრო მეტი დრო გაგეტარებინათ? არც ერთად ტრაპეზზე უნდა გეთქვათ უარი. იქნებ სჯობდა უფრო ხშირად (ან იქნებ უფრო იშვიათად) დახმარებოდით შვილებს საშინაო დავალებების მომზადებაში; იქნებ ღირდა შვილებთან უფრო მეტი სირბილე გამოგეჩინათ და მეტად წაგეხალისებინათ მისი თამაში და სხვა შემოქმედებითი გართობა; დაფიქრდით, იქნებ სულაც უფრო მეტი სიმკაცრის გამოჩენა სჯობდა? უამრავი საფიქრალია: და არც იმაზე დაფიქრება იქნება ურიგო, რომ სჯობდა ბავშვის გაჩენის შემდეგ სამსახურში აღარ დაბრუნებულიყავით და განქორწინებასაც თავიდან აირიდებდით; ან იქნებ თქვენ უფრო მეტი უნდა გემუშავათ, რომ შვილებისთვის შრომისმოყვარეობის მაგალითი გამხდარიყავით. ისე იქნებ ზედმეტი მუშაობა და მხოლოდ საქმეზე გადაყოლა გახდა იმის საბაბი, რომ თქვენმა შვილმა იფიქრა, ეს ზრდასრული ცხოვრება ძალიან მოსაწყენი ყოფილაო. მიხვდით ალბათ, რომ არცერთი უკიდურესობა არ წაადგება თქვენს შვილებს. ისევე, როგორც ზედმეტი დახმარება შეიძლება იქცეს შვილის განებივრების მიზეზად.

ამერიკელი ფსიქოლოგის აზრით: გაცილებით მნიშვნელოვანია, მშობელმა ყურადღება გაამახვილოს იმაზე, თუ რა ხდება აი ახლა, ზუსტად ამ წუთას. რა უნდა შეცვალოთ თქვენს ქცევაში, რათა მოზარდმა მოახერხოს და ზრდასრულობის პერიოდს განსაკუთრებული პრობლემების გარეშე შეხვდეს. მშობლებისთვის საინტერესო უნდა იყოს, რა ტიპის დახმარება სჭირდება მის შვილს აწმყოში. ამის გასაგებად ერთი ორიგინალური რჩევა გამოგადგებათ: დადექით სარკის წინ და ხმამაღლა ჰკითხეთ საკუთარ თავს: მე როგორ ვიქცევი? მაინც რა შეცდომებს ვუშვებ შვილის აღზრდისას ისეთს, რომ მას ხელს ვუშლი სრულფასოვანი, ზრდასრული ადამიანი გახდეს? საბედნიეროდ, მშობლებს შეუძლიათ, შეცვალონ საკუთარი ქცევები. მიუხედავად, იმისა, რომ რთული მოზარდების მშობლები ხშირად სასოწარკვეთას ეძლევიან, ქცევების ანალიზი და იმისი გარკვევა, რისი შეცვლაა საჭირო, აუცილებლად დაეხმარება მშობელს მოზარდთან ურთიერთობაში. მშობლებიც თავის მხრივ, იფიქრებენ, რომ ისინი შეძლებენ შვილის ცხოვრება უკეთესობისკენ შეცვალონ. სარკეში ჩახედვას კიდევ ერთი სასარგებლო მიზანი აქვს – მშობელმა უნდა გაარკვიოს, ხომ არ აკნინებს შვილის უნარებსა და შესაძლებლობებს, როდესაც ცდილობს, თავიდან ააცილოს სამომავლო ცუდი შედეგები? სინამდვილეში: „მე საკუთარ თავს ხომ არ ვიცავ იმ შესაძლო ტკივილისაგან, რომელსაც ყოველ ჯერზე განვიცდი შვილის შეცდომების გამო? იქნებ სჯობდეს მოზარდმა გაკვეთილი მიიღოს და ადეკვატური დასკვნები გამოიტანოს იმის თაობაზე, თუ როგორ არის მოწყობილი ეს ცხოვრება; დარწმუნდეს საკუთარ შესაძლებლობებში და იმაში, რომ მასაც შეუძლია გახდეს სრულფასოვანი ზრდასრული პიროვნება.

მნიშვნელოვანია, ის, თუ რა გავლენას ახდენენ მოზარდზე მშობლების ქმედებები და არა ის, რა განზრახვით მოქმედებენ ისინი შვილებთან ურთიერთობებისას.

პატივცემულო ზრდასრულებო, თქვენ კითხულობდით ამერიკელი კლინიკური ფსიქოლოგის, ფილოსოფიის დოქტორის Mark McConville-ის წიგნს: „როგორ დავეხმაროთ ზრდასრულ ბავშვს დამოუკიდებელი ცხოვრების დაწყებაში“.

Mark McConville ცხოვრობს ოჰაიოს შტატის ქალაქ ბიჩვუდში. აქვს მრავალწლიანი ფსიქოთერაპიული პრაქტიკა. ის ეწევა სამეცნიერო და პედაგოგიურ მოღვაწეობას. წერს ისეთ თემაზე, როგორიცაა, მაგალითად: რატომ არის რთული ზრდასრულ ასაკს მიღწეული ადამიანებისთვის საკუთარი ასაკის გაცნობიერება, მიღება.

ცოტა ხნის წინ წიგნის მაღაზიაში შევიძინე ავსტრიელი ექიმისა და ფსიქოლოგის ალფრედ ადლერის წიგნი „ბავშვთა აღზრდა”. ალფრედ ადლერი პირველი მსოფლიო ომის დროს სამხედრო ჰოსპიტალს ხელმძღვანელობდა. ომის შემდეგ კი დაინტერესდა ბავშვის აღზრდის პრობლემებით და 1920-იან წლებში ვენაში ბავშვებისა და მშობლების საკონსულტაციო ცენტრების ქსელი დააარსა.

ალფრედ ადლერის წიგნი „ბავშვთა აღზრდა” ქართულ ენაზე გამომცემლობა „გეომ” 2014 წელს გამოსცა. მთარგმნელები: ნინა თურმანიძე და ლაშა ბულია გახლავთ. წიგნი პირველად 1930 წელს გამოიცა გერმანულ და ინგლისურ ენებზე. ის ეყრდნობა ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის ძირითად დებულებებს. მასში გადმოცემულია ბავშვის ფსიქოლოგიის ღრმა ანალიზი, რომლის საფუძველზე ჩამოყალიბებულია ბავშვთა აღზრდის ადლერისეული კონცეფცია.

„ინდივიდუალური ფსიქოლოგია – არის სწავლება ადამიანზე, როგორც განუყოფელ ერთეულზე. ინდივიდუალურ ფსიქოლოგიაში ცენტრალურ ადგილს იკავებს კომპენსაციის პრინციპი. ადლერის თანახმად, პიროვნების განვითარების ძირითად ფაქტორად უნდა ჩაითვალოს კონფლიქტი არასრულფასოვნების კომპლექსსა და მის ნაშიერს, უპირატესობისკენ მისწრაფებას შორის. ეს უკანასკნელი განისაზღვრება, როგორც მიზანი, რომელიც წარმართავს მის ზრახვებსა და ქმედებებს. არასრულფასოვნების დაძლევისკენ ადამიანის მისწრაფებას ხშირად ის არაადეკვატურ ქმედებებამდე მიჰყავს. ადლერის მიხედვით, აქედან გამომდინარეობს აღზრდის მიზანი – არასრულფასოვნების გრძნობის ნეიტრალიზაცია მისი სასარგებლო კალაპოტში წარმართვის გზით. ამას მივყავართ ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის კიდევ ერთ ძირითად ცნებამდე – სოციალურ გრძნობამდე. ადლერის მტკიცებით, სოციალური გრძნობა ბავშვის განვითარებაში ნორმალურობის თავისებური ინდიკატორია. სწორედ ამ პრინციპზე ააგო ადლერმა თავისი პედაგოგიური ტექნოლოგია. ყოველი დარღვევა, რომელიც სოციალური გრძნობის დაქვეითებას იწვევს, დიდ ზიანს აყენებს ბავშვის განვითარებას”, – ვკითხულობთ წიგნის წინასიტყვაობაში.

წიგნის სათაურმა მაშინვე მომხიბლა და როგორც კი შევიძინე, კითხვას შევუდექი. სათაურიც გვატყობინებს, რომ წიგნი დიდ დახმარებას გაუწევს მშობლებს, რომლებიც დაინტერესებული არიან ბავშვის აღზრდის თემატიკით და ასევე მასწავლებლებს, რომლებიც უშუალო რგოლია იმ მთავარი ჯაჭვისა, რომელიც იკვრება ბავშვის გარშემო – ოჯახის, სკოლისა და საზოგადოების სახით.

ალფრედ ადლერი იდეალურ სკოლად მიიჩნევს ისეთ სკოლას, რომელიც შუამავალია ოჯახსა და გარემომცველ სამყაროს შორის. ასეთ სკოლაში ცოდნას არამარტო წიგნებით აძლევენ, არამედ ასწავლიან ცხოვრების ცოდნასა და ხელოვნებას.

გთავაზობთ წიგნიდან ამონარიდებს, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდება სკოლისა და ოჯახის ვალდებულებებს, აღზარდონ ისეთი ადამიანი, რომელიც საზოგადოების ბედნიერი და სრულფასოვანი წევრი იქნება. ეს ვალდებულება მშობლისთვისაც და სკოლისთვისაც ურთულესი შესასრულებელია, მაგრამ თუ სკოლა და ოჯახი თანამშრომლობს, მაშინ ბევრი რამის გადაწყვეტა შეიძლება მოსწავლის სასარგებლოდ.

„ბავშვები, რომლებსაც ურთიერთობა არ ასწავლეს, სკოლაში შესვლის შემდეგ თავს მარტოხელებად გრძნობენ. შედეგად კი – მათ მიმართ განსაკუთრებული დამოკიდებულება ყალიბდება, რაც დღიდან დღემდე სულ უფრო და უფრო აძლიერებს თავდაპირველ ტენდენციას. ირღვევა მათი ნორმალური განვითარება, და ისინი რთული ბავშვები ხდებიან. ასეთ შემთხვევებში ადამიანები სკოლას ადანაშაულებენ, თუმცა მან მხოლოდ გამოავლინა ოჯახური აღზრდის ფარული ნაკლოვანებები. სკოლაში ბავშვის წარუმატებლობები გამაფრთხილებელ სიმპტომს წარმოადგენს. ეს სიმპტომი ხსნის არა იმდენად სწავლაში წარუმატებლობებს, რამდენადაც ფსიქოლოგიურ წარუმატებლობებს. ეს ნიშნავს, რომ ბავშვმა აიღო ტენდენცია თავის თავში რწმენის დაკარგვისკენ. ამის შემდგომ სიმამაცის დაკარგვა ბავშვს აიძულებს, თავი აარიდოს სწორ გზებს და ჩვეულებრივი მოვალეობის შესრულებას. მუდმივად ეძიოს სხვა გამოსავალი, რომელიც თავისუფლებამდე და იოლ წარმატებამდე მიიყვანს“.

 ალფრედ ადლერი ამ გამაფრთხილებელი ფარული ნიშნების და სიმპტომების აღმოჩენას კარგ აღმზრდელს უკავშირებს, რომელიც ამ ყველაფრის ამოძირკვას თბილი დამოკიდებულებითა და გაგების გზით შეეცდება.

„სკოლამ უნდა ისწავლოს ბავშვში პიროვნების დანახვა და მას უნდა მოექცეს, როგორც პიროვნებას, როგორც ფასეულობას, რომელიც უნდა გაზარდო და განავითარო. ამავდროულად მან უნდა ისწავლოს ფსიქოლოგიური ინტუიციის გამოყენება ბავშვის ცალკეული ქმედებების შეფასებისას. მან უნდა განიხილოს ეს ცალკეული ქცევითი აქტი, როგორც არა ცალკეული ნოტების სახით, არამედ პიროვნების ერთიანობის კონტექსტში.

 „ბევრი ბავშვი უმოქმედო პოზიციას ირჩევს, როგორც თავისი მდგომარეობის შემსუბუქების საშუალებას. ზარმაც ბავშვებს ყოველთვის მსუბუქი ფორმით ლანძღავენ და ადანაშაულებენ, ვიდრე სხვა ბავშვს და ეს მათ არც ისე ძლიერ სულიერ ტკივილს აყენებს. ბავშვები ნაკლებად მტკივნეულად აღიქვამენ სიზარმაცეში დადანაშაულებას, ვიდრე უუნარობაში. სხვა სიტყვებით, ბავშვები სიზარმაცეს შირმასავით იყენებენ, რათა დაემალონ საკუთარ თავში რწმენის არარსებობას, რაც მათ ეხმარებათ იმ პრობლემების თავიდან არიდებაში, რომელთან შეჯახებაც უხდებათ“.

„აღმზრდელის ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანაა, მისი წმინდა ვალია – არ დაუშვას ბავშვის მიერ სიმამაცის დაკარგვა სკოლაში, იმ შემთხვევაში კი, თუ ის სკოლაში უკვე პრობლემებით მივიდა, დაუბრუნოს მას საკუთარი თავის რწმენა. ეს არის სკოლისა და მასწავლებლის როლი“.

 „თუ ბავშვს მუდმივად გავუმეორებთ, რომ ის ცუდი ან სულელია, ის მალე ამას დაიჯერებს და ამის შემდეგ მას არ ეყოფა სიმამაცე, რათა მოსალოდნელ სირთულეებს გაუმკლავდეს“.

 „თითოეული ბავშვი უპირატესობისკენ მიისწრაფვის. თითოეული მშობლის ან პედაგოგის ამოცანაა – ეს მისწრაფება ნაყოფიერი გახადოს. მათ იმაზე უნდა იზრუნონ, რომ ეს მისწრაფება იყოს ჯანსაღი ცხოველქმედებისა და ბედნიერების, და არა ნევროზების და აშლილობების შედეგი”.

„ბავშვის თავდაჯერებულობის დაკარგვის პირველ ნიშანს ხშირად წარმოადგენს სასკოლო ცხოვრებაში მისი ადაპტირების უუნარობა. ბავშვის პირველი წარუმატებლობა უფროსების მიერ ზოგჯერ არასაკმაო სერიოზულობით აღიქმება. მისთვის კი ის შეიძლება რაღაც კატასტროფის მსგავსს ნიშნავდეს“.

 „მასწავლებლის პირველი ამოცანაა – ბავშვის ნდობის მოპოვება, ხოლო შემდეგ კი მისი სიმამაცის განვითარება“.

 „როცა ბავშვი სკოლაში მიდის, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ის მისთვის სრულიად ახალ სიტუაციაში აღმოჩნდება. როგორც ყველა ახალი სიტუაცია, სკოლაში წასვლაც შეიძლება განხილულ იქნას მომზადების წინარე ტესტად. თუ ბავშვს სათანადოდ ამზადებდნენ, მაშინ ის ტესტს ნორმალურად გაივლის; თუ არა, მაშინ მისი მომზადების ნაკლი ცხადი გახდება. რა მოეთხოვება ბავშვს, როცა ის სკოლაში შედის? სასკოლო საქმიანობა – ეს თავისებური სამუშაოა, რომელიც მასწავლებელსა და თანაკლასელებს შორის თანამშრომლობას მოითხოვს, სწორედ ისე, როგორც სასკოლო საგნებისადმი ინტერესს. იმის მიხედვით, თუ როგორ რეაგირებს ბავშვი ამ ახალ სიტუაციაზე, ჩვენ შეგვიძლია შევაფასოთ თანამშრომლობისადმი მისი უნარი და მისი ინტერესების სფერო”.

 ალფრედ ადლერი ბევრს საუბრობს ბავშვის თავდაჯერებულობაზე, თუ როგორ არღვევს მისი უქონლობა ბავშვის ნორმალური განვითარების რიტმს და რა როლი აქვს ოჯახსა და სკოლას მისი, როგორც საზოგადოების სრულფასოვანი წევრის ჩამოყალიბების პროცესში. ადლერი ოჯახის ინსტიტუტსა და საზოგადოებას შორის შუამავლად სკოლას მიიჩნევს, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა, კორექტირება გაუკეთოს ოჯახური აღზრდის შედეგად შექმნილ მცდარ სტილს და დაეხმაროს მოსწავლეს, გახდეს უფრო მამაცი და გამბედავი.

ვფიქრობ, ეს წიგნი ნამდვილად დაგვეხმარება მშობლებსა და მასწავლებლებს, გავზარდოთ მამაცი და განათლებული ადამიანები, გავამხნეოთ და შთავაგონოთ ისინი და ნაყოფიერი და სასარგებლო გავხადოთ მათი შრომა.