ჩვენს ერთგულს მკითხველებს, საინტერესო, განსაკუთრებულ ავტორებს, დიზაინერს, მხატვარ-ილუსტრატორს, რედაქტორ-კორექტორებს, თითოეულ ადამიანს ვისაც თავისი წვლილი შეაქვს ამ რესურსების შექმნაში, ჩვენს ქვეყანას, ჩვენს მოსწავლეებს, მასწავლებლებს, სკოლის დირექტორებს, მშობლებს, გილოცავთ შობა- ახალ წელს!
„თამაში ბავშვის სამსახურია“.
მარია მონტესორი[1]
„რაიმე ახლის შექმნა ხდება არა ინტელექტით, არამედ თამაშის ინსტინქტით“.
კარლ იუნგი[2]
ბავშვებს ბუნებრივად უჩნდებათ ერთმანეთთან თანამშრომლობის სურვილი, მაგრამ ჩვენ მათ კონკურენციისკენ ვუბიძგებთ. რა ზიანი მოაქვს კონკურენციას, რომლის განვითარებასაც ჩვენ ვუწყობთ ხელს სკოლასა და სკოლის გარეთ?
ქვემოთ წარმოგიდგენთ ბოსტონის კოლეჯის პროფესორის, ბავშვთა ფსიქოლოგიის დოქტორის, პიტერ გრეის[3] მოსაზრებას ბავშვებში კონკურენციასა და თანამშრომლობის საკითხებზე.
დოქტორი პიტერ გრეი: „რამდენიმე წლის წინ წავიკითხე ქ-ნი ჰილარი ფრიდმანის საინტერესო წიგნი, რომელმაც ჩემში ერთდროულად გამოიწვია კმაყოფილებაც და ტკივილიც. წიგნის სათაურია: „თამაში მოგებისათვის: ბავშვების გაზრდა კონკურენციის კულტურაში“ (Friedman, L. H., Playing to Win: Raising Children in a Competitive Culture. Berkeley, CA: University of California Press, 2013). ეს ნაშრომი აღწერს იმ მეთოდებსა და მიგნებებს, რომლებიც ქ-ნმა ფრიდმანმა პრინსტონის უნივერსიტეტში ჩატარებული ექსტენსიური კვლევის დროს, სადოქტორო დისერტაციაზე მუშაობისას გამოიყენა. დოქტორ ფრიდმანს აინტერესებდა შემდეგი საკითხი – რატომ ხარჯავს ბევრი მშობელი უზარმაზარ თანხებსა და დროს ბავშვების არასასკოლო, კონკურენტულ აქტივობებზე? ამ კითხვის საპასუხოდ მკვლევარმა მოიძია ისეთი მშობლები, რომლებიც მათი ელემენტარული სკოლის ასაკის ბავშვებისთვის (აშშ-ში ელემენტარული სკოლა მოიცავს 4-დან 8 წლამდე ასაკის ბავშვებს) მსხვილ თანხებს იხდიან და დაჰყავთ შვილები ისეთ წრეებზე, რომლებიც შინაარსითა და ფორმით ბავშვებს შორის შეჯიბრს მოიაზრებს: ჭადრაკზე, ცეკვებზე ან ფეხბურთზე. ჯამში ქ-ნმა ფრიდმანმა გამოკითხვა ოთხმოცდათხუთმეტ ასეთ ოჯახში ჩაატარა და ზოგ შემთხვევაში მან ბავშვებიც გამოჰკითხა.
აღნიშნული მშობლების ჯგუფი ხარჯავდა საკმაოდ სოლიდურ თანხებს წრეზე სიარულში, მწვრთნელებისთვის და აღნიშნულ წრეებზე, შეჯიბრებებსა და სხვა ღონისძიებებზე სიარულში, შეჯიბრებში მონაწილეობისთვის. ამ დროს, ყველა ხელს უწყობდა შვილებს, ამ აქტივობებში მაღალი შედეგი დაედოთ და ზოგიერთ შემთხვევაში, თვითონაც აქტიურად სწავლობდნენ ამ სპორტს/აქტივობას, რათა მეტად დახმარებოდნენ ბავშვებს წარმატების მიღწევაში. რატომ აკეთებდნენ ისინი ამას?“
ამონარიდი ჰილარი ფრიდმანის წიგნიდან: „ეს მშობლები ხომ არ გაგიჟდნენ? რა ხდება? ნუთუ მათ დაკარგეს საკითხის გადაწყვეტის უნარი? არა. მათ [იციან], რომ ბავშვებს, ცხოვრებაში შეხვდებათ ძალიან რეალური ზღუდე-კარიბჭეები და კარიბჭეთა მცველები, რომელთა გავლა და გადალახვა მათ მოუწევთ“.
ამ ციტატის კომენტირებისას, დოქტორი გრეი შემდეგ მოსაზრებას გვთავაზობს: „ამ განცხადებით, ჰილარი ფრიდმანი გამოხატავს მშობლების ქცევის მისეულ აღქმას, რომელიც გადმოცემულია მის წიგნში. აღნიშნული წიგნი შეიქმნა, დოქტორი ფრიდმანის სადოქტორო დისერტაციაზე დაყრდნობით, რომელიც მოიცავს თექვსმეტთვიან საველე სამუშაოებს აშშ-ს ჩრდილო-აღმოსავლეთის ერთ-ერთ მსხვილ ქალაქში (ქალაქის სახელი მითითებული არ არის). გამოკითხულ ოჯახებს ჰყავდათ სულ მცირე ერთი ბავშვი მაინც ელემენტარულ სკოლაში და დაჰყავდათ ისინი ჭადრაკის, ცეკვების ან ფეხბურთის წრეებზე. საინტერესოა რომ ქ-ნმა ფრიდმანმა, კვლევისას, საკმაოდ ბევრი დრო გაატარა იმ ტურნირებზე, რომლებშიც გამოკვლეული ოჯახების ბავშვები იღებდნენ მონაწილეობას (საცეკვაო სტუდიებში, საჭადრაკო კლუბებში, ფეხბურთის მოედნებზე) და იქ შეხვდა მათ მშობლებს, ბავშვებსა და მწვრთნელებს, ბავშვების პერსპექტივების შესასწავლად.
ფრიდმანმა კვლევის მეშვეობით შემდეგი დასკვნები გააკეთა: მშობლებს სჯეროდათ, რომ ინტენსიური შეჯიბრები კარგი მოსამზადებელი კურსია მათი ბავშვებისათვის უკვე ზრდასრული ასაკისათვის; ყველა მშობელი აღნიშნავდა, რომ ჩვენ ვცხოვრობთ ძალიან მაღალი კონკურენციის პირობებში არსებულ საზოგადოებაში და წარმატებისთვის აუცილებელია კონკურენტული დამოკიდებულება და უნარები, რომლებიც აქეზებენ კონკურენციას; შენ უნდა გსურდეს მოგება, რათა მოიგო; ფოკუსირებული უნდა იყო მოგებაზე; ბევრი იმუშაო მოგებისათვის და გარკვეული მსხვერპლი გაიღო მოგებისთვის“.
დოქტორი გრეის აზრით, აღსანიშნავია, რომ მშობელთა უმეტესობა არ ელოდა, რომ მათი ბავშვები ჩემპიონობას მიაღწევდნენ ჭადრაკში, ფეხბურთსა თუ ცეკვებში, ან პროფესიონალები გახდებოდნენ ამ სფეროებში. მათთვის მნიშვნელოვანი იყო ბავშვებში გამარჯვების სურვილის განვითარება-ჩამოყალიბება და დისციპლინის იმ წესების გამომუშავება, რომლებიც მათ ნებისმიერ სხვა სფეროში გამოადგებოდათ. ეს, მათი რწმენით, დაეხმარებოდა ბავშვებს ისეთი სამომავლო საფეხურების გადალახვაში, როგორებიცაა, პრესტიჟულ კოლეჯში ან უნივერსიტეტში სწავლა, მაღალანაზღაურებადი სამსახურის შოვნა და კარიერული წინსვლა მუშაობისას. ფრიდმანმა ტერმინიც კი მოიფიქრა: კონკურენტული ბავშვის კაპიტალი, ან ბავშვის კონკურენტული კაპიტალი (competitive kid capital), რაც მისი განმარტებით, წარმოადგენს იმ ჯილდოს, რომელიც მომავალში მშობლების მიერ გაწეულ ინვესტიციას მოჰყვება შედეგად.
ბავშვებში გამარჯვების ჟინის განსავითარებლად და შესანარჩუნებლად ბევრი მშობელი ბავშვებისთვის გარკვეულ მატერიალურ საჩუქრებსაც იგონებდა, რომლებიც ღირებულებით ბევრად აღემატებოდნენ შეჯიბრებში ჩამორიგებულ იაფფასიან თასებსა და მედლებს. მაგალითად, ჭადრაკში ახალი რანგის მიღება ჯილდოვდებოდა მოგზაურობით დისნეილენდში, ან ჯიბის ფულის გაზრდით. ბევრი მათგანი ბავშვს უბრალოდ „ქრთამავდა“, რათა გაეხანგრძლივებინათ მათი სავარჯიშო დრო. ამ ქმედებებით, ცნობიერად თუ გაუცნობიერებლად, მშობლები ბავშვებში ამყარებდნენ რწმენას იმის შესახებ, რომ მატერიალური ჯილდო უფრო ღირებულია, ვიდრე თანდაყოლილი ან ბუნებრივი ინტერესი“.
ფრიდმანის კვლევის შედეგად გაირკვა, რომ ბავშვებს, აშკარად მათ მშობლებზე ნაკლებად აინტერესებდათ შეჯიბრებში მოგება, თუმცა მათ მართლაც იზიდავდა მშობლების მიერ დაპირებული ჯილდოები. ბევრმა ბავშვმა თქვა, რომ ყველაზე მეტად შეჯიბრებში მოსწონდათ მეგობრების შეძენის შესაძლებლობა, რადგან სხვაგვარად, ისინი ამ ბავშვებს ვერ შეხვდებოდნენ (აქ აღსანიშნავია ის, რომ აშშ-ში, ხშირად, უმეტესწილად თეთრკანიანი, საშუალო ფენის ან მდიდართა კლასის წარმომადგენელი ამერიკელები, ძირითადად ქალაქების გარეუბნებში, ე.წ. „სუბურბიაში“ ცხოვრობენ კერძო სახლებში და ქალაქის ცენტრებზე უკეთეს ეკოლოგიურ გარემოში. თუმცა განსახლების ამ თავისებურების გამო, ამერიკელ ბავშვებს, ამერიკული ცხოვრების ასეთი წესის გამო, საკმაოდ შეზღუდული აქვთ მეზობლებთან, ან „უბნელებთან“ ერთად თამაშისა და ურთიერთობის შესაძლებლობა, ლ.ა.). ზოგიერთი ბავშვი იმასაც ამბობდა, რამდენად ცუდად გრძნობდა თავს მეგობრის დამარცხების შემთხვევაში, რადგან ეს მისთვის მეგობრის დაკარგვას ნიშნავდა. ბავშვები, როგორც გამოკითხვამ აჩვენა, იშვიათად საუბრობდნენ საკუთრივ შეჯიბრზე ან იმ სპორტზე/აქტივობაზე, რომელშიც იბრძოდნენ გამარჯვებისთვის. ფრიდმანის მიხედვით, არცერთ მშობელს არ აღუნიშნავს, რომ მათი ინვესტიცია ბავშვებისთვის მეგობრების შეძენაშიც იდებოდა.
ბავშვების თანამშრომლობისკენ მიდრეკილი ბუნება და თამაში
პროფესორი პიტერ გრეი: „მე ასობით საათი მაქვს გატარებული ბავშვების თამაშის ყურებაში – ეს იყო, საბავშვო ბანაკში თუ დასასვენებელ ჯგუფში ზედამხედველობისას, როდესაც თვითონ ვიყავი უფროსკლასელი-„თინეიჯერი“, თუ მაშინ, როდესაც მე გავხდი ახალგაზრდა მშობელი, ან უფრო გვიან პერიოდში, როდესაც როგორც როგორც მკვლევარი, ვსწავლობდი ბავშვების თამაშსა და მათ განვითარებას. ის, რაც ამ წლების განმავლობაში, აღნიშნული დაკვირვებებით დავინახე, შეიძლება შემდეგნაირად ჩამოვაყალიბოთ: ბავშვებს უყვართ თამაში ყოველგვარი ზედამხედველობისა და ჩარევის გარეშე და იშვიათად შეჯიბრის ფორმატში. მაშინაც კი, როდესაც ისინი შეჯიბრის შინაარსის მქონე თამაშში არიან ჩართულნი, მათთვის მეგობრების შეძენის პროცესი, გართობა და ყველას კმაყოფილება უფრო საინტერესოა, ვიდრე გამარჯვება ან მოგება. ხშირად ბავშვები თამაშისას ქულებსაც კი არ ითვლიან. ჩემი დაკვირვებების მსგავსად, ანთროპოლოგების კვლევები ადასტურებენ, რომ სხვადასხვა კულტურაში, სადაც უფროსები (მშობლები) არ წაახალისებენ შეჯიბრსა და კონკურენციას ბავშვებში, განსაკუთრებით კი მონადირე-შემგროვებელთა ტომებში, ბავშვები იშვიათად ან არასდროს არ თამაშობენ კონკურენციის შინაარსის მქონე თამაშებს“.
პროფესორ გრეის აზრით, ნამდვილი თამაში, გახლავთ ისეთი თამაში, რომელიც უშუალოდ ბავშვების მიერ იმართება. ასეთი თამაში მოითხოვს თანამშრომლობას და ფუჭდება კონკურენციით. კონკურენცია ანგრევს ხალისს, სულ მცირე იმისთვის მაინც, ვინც თანმიმდევრულად აგებს მას (სხვადასხვა მიზეზების გამო, ლ.ა.) და რომლისთვისაც ასეთი თამაში აღარ არის სახალისო. თამაშის ყველაზე ფუნდამენტური უფლება, მისი მიტოვების თავისუფლება გახლავთ და სწორედ ეს გახლავთ ის ძალა, რაც მოთამაშეებს უბიძგებს თანამშრომლობისკენ. თუ გსურს თამაში გააგრძელო, მაშინ შენი თანამოთამაშეები, თამაშისას, ბედნიერად (ან კარგად, კომფორტულად) უნდა გრძნობდნენ თავს. საჯაროდ, ნებისმიერი ხერხით, თანამოთამაშეების დამარცხება, მით უმეტეს ეს თუ ხშირად ხდება და მუდმივად მეორდება, მათ თამაშის ხალისს უკარგავს. ბავშვებმა ეს კარგად იციან და როცა ეს ავიწყდებათ, მათ ამას ის ბავშვები ახსენებენ, ვისაც აღარ სურს თამაში.
პროფესორი გრეი აგრძელებს თავის მოგონებებს, რომლებიც მისი ბავშვობის დროის თამაშებს აღწერს: „კარგად მახსოვს, როგორ თამაშობდნენ ბავშვები ერთმანეთთან ჩემი ბავშვობისას, სანამ უფროსები აიღებდნენ „თამაშის სადავეებს“ თავიანთ ხელში. იმ დროს, თუ ბეისბოლის თამაში გვინდოდა, ვიკრიბებოდით რომელიმე თავისუფალ ადგილას. არ მახსოვს ოდესმე, ჩვენი თამაშისას იქ უფროსები ყოფილიყვნენ.
თამაშის მთავარი მიზანი გართობა და ხალისი გახლდათ. თუ ისე მოხდებოდა, რომ ვინმეს რაიმე არ მოსწონდა, ეს თამაშის მიტოვებით თავდებოდა, შესაბამისად, როცა რომელიმე გუნდს ვინმე გამოაკლდებოდა, თამაშიც წყდებოდა ხოლმე. მოგება-გამარჯვება არასდროს ყოფილა მთავარი მიზანი“.
„აქვე უნდა დავძინოთ, რომ მოგვწონდა საკუთარი შესაძლებლობების გამოცდა, საუკეთესო შედეგის ჩვენება და მიღწევა თამაშის დროს; ახალი შემოქმედებითი გზების გამონახვა ბეისბოლის ბიტით თუ მინდორზე სირბილის დროს (საუბარია ბეისბოლზე, სადაც ბურთი, ბიტა და სირბილი, თამაშის მთავარი ელემენტებია, ლ.ა.). თუმცა არასდროს ყოფილა ბრძოლა ქულებისა და ანგარიშისათვის. საუკეთესო მოთამაშეები, ხშირად თვითშეზღუდვას მიმართავდნენ, რათა თამაში უფრო თანაბარი და ყველასთვის სახალისო ყოფილიყო. ასევე კარგად მახსოვს ტენისის გრძელი მატჩები, რომელშიც მთავარი არა ანგარიში, არამედ ბადეზე ბურთის გადაგდება და მისი აქეთ-იქით დიდი ხნით გათამაშება უფრო იყო ხოლმე. ასეთი ტენისი საკმაოდ მნიშვნელოვან უნარებს მოითხოვდა. უკეთეს მოთამაშეს ბურთი ისე უნდა ჩაეწოდებინა, რომ სიძნელე შეექმნა მეორისათვის (ძალიან ადვილი დარტყმები არ იყო სახალისო), მაგრამ არა ისე, რომ მისი მიღება შეუძლებელი გამხდარიყო“.
„ხანდახან, ჩვენ თვითონვე ვიგონებდით წესებს ან პირობებს, რაც თამაშს უფრო გაართულებდა – ვთქვათ, თითოეული დარტყმა, სხვადასხვა მხარეს უნდა ყოფილიყო მიმართული, ან ბურთს ბადეზე გარკვეულ სიმაღლეზე უნდა გადაეფრინა და არა უფრო მაღლა და სხვა. ერთადერთი ანგარიში, რომელსაც ყურადღებით ვეკიდებოდით, გახლდათ ის, თუ რამდენი ხანი შევძლებდით უშეცდომოდ ბურთის აქეთ-იქით გადაგდებას.
რა თქმა უნდა, ხანდახან, ბავშვები თვითონვე ებმებიან შეჯიბრში. მაგრამ ჩვეულებრივ, ეს მაშინ ხდება, როდესაც მათ თანაბარი შესაძლებლობები აქვთ. ამ დროს შეჯიბრი უფრო ერთმანეთის გამოცდას გულისხმობს, ვიდრე ვინმეს დაჯაბნას ან დამარცხებას!“ – ამბობს დოქტორი გრეი.
პროფესორ გრეის აზრით, ზემოთ აღწერილი შეჯიბრი, სრულიად შესაძლებელია ყოფილიყო ჯანმრთელი, მით უმეტეს მაშინ, თუ გულისხმობდა ან განიზრახავდა რაიმეს უკეთ მიღწევას ან შესრულებას და არა ვინმეს დამარცხებას. იგი ასევე დასძენს, რომ (და აქ არ არის საუბარი რაიმეს რომანტიზაციაზე) ხანდახან ბავშვები ერთმანეთზე ბრაზობენ, ჩხუბობენ და ჩაგრავენ კიდეც ერთმანეთს, რაც ასევე, ურთიერთობების ნაწილია. ისინი ყოველთვის დამჯერნი და კარგები არ არიან. მაგრამ იმის სწავლა, თუ როგორ უნდა გაუმკლავდნენ ურთიერთობებში რთულ საკითხებს უფროსების ჩარევის გარეშე, ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია. ის ბავშვების ზრდის პროცესის, განვითარებისა და ზრდასრულ ადამიანად ჩამოყალიბების პროცესების ნაწილს წარმოადგენს.
პიტერ გრეი ასევე აღნიშნავს, რომ და-ძმის ურთიერთობები ხშირად არის პრობლემური, ხშირია ჩხუბი და დაპირისპირება მათი ცხოვრების გარკვეულ პერიოდებში, თუმცა დღეს ამ წერილში ამ თემას არ განვიხილავთ. პიტერ გრეის ზოგადი დასკვნით, ბავშვები ერთმანეთთან ბუნებრივად თანამშრომლობენ, როდესაც ამაში უფროსები არ არიან ჩარეული.
(პირველი ნაწილის დასასრული)
[1] მარია მონტესორი (1870-1952) – იტალიელი ექიმი, განმანათლებელი, პედაგოგი, ბავშვთა სწავლების „მონტესორის მეთოდისა“ და სამეცნიერო პედაგოგიკის მიმართულების შემქმნელი.
[2] კარლ გუსტავ იუნგი (1875-1961) – შვეიცარელი მოაზროვნე, ფსიქიატრი, ფსიქოანალიტიკოსი, ანალიტიკური ფსიქოლოგიის სკოლის ერთ-ერთი დამაარსებელი, არქეტიპული ფენომენის, კოლექტიური არაცნობიერის, ექსტრა- და ინტრავერსიის კონცეფციების შემქმნელი.
[3] პიტერ ოტის გრეი (Peter Otis Gray, დაბ. 1946 წელს), ამერიკელი ფსიქოლოგი, მკვლევარი და ავტორი. დოქტორი ასწავლის ქ. ბოსტონში (აშშ), „ბოსტონ კოლეჯში“ და არის მრავალი წიგნის ავტორი, რომელიც ბავშვთა ფსიქოლოგიასა და მათი განვითრების ევოლუციურ საფუძვლებს ეხება.
„ლიტერატურაში არსებობს ორი ურთიერთსაპირისპირო მიმართულება: ერთი ისწრაფვის, ენა გარდაქმნას უწონო ელემენტად, რომელიც ღრუბელივით დაცურავს (ან, უფრო უკეთ, მაგნიტური ველივით), მეორე – ენას მისცეს წონა, სიმკვრივე და ობიექტთა და სხეულთა კონკრეტულობა“.
იტალო კალვინო, „სიმსუბუქე“ („ექვსი შენიშვნა მომავალი ათასწლეულისთვის“)[1]
„მედიტაცია მოგვაგონებს ცეკვას, მხატვრობას, პოეზიას. შესაბამისად, მას შეგვიძლია ხელოვნება ვუწოდოთ“.
ოშო
ხელოვნება – საზღვრების დარღვევაა და მატერიალური სამყაროს მიღმა გახედვა. ამიტომ გვიზიდავს ხელოვნების ჭეშმარიტი ქმნილებები, რომლებსაც იდუმალი ძალით გადავყავართ სხვა განზომილებაში, სადაც ფორმები აღარ არსებობს, თუმცა სწორედ ფორმაა ის, რამაც შეუცნობლის საიდუმლო კარი გაგვიღო. ამ თემას ეძღვნება იტალო კალვინოს ესეი „სიმსუბუქე“.ერთგან კალვინო წერს: „ყოველ ჯერზე, როდესაც მეჩვენება, რომ კაცობრიობა განწირულია სიმძიმისთვის, მინდა, ის გადავიტანო სხვა განზომილებაში. მე არ ვგულისხმობ ფანტაზიის სამყაროში გაქცევას – ვგულისხმობ სამყაროს სხვა რაკურსით ხედვას, სხვა ლოგიკით და შეცნობის სხვა მეთოდებით“.ეს ერთგვარი მედიტაციის მდგომარეობაა – გაიხედო საგანთა სხვა მხარეს და არა მხოლოდ საგანთა, არამედ ფიზიკური სამყაროსა და საკუთარი თავის სხვა მხარესაც. საზოგადოდ, ფორმათა მიღმა: არაფერში… და იქცე არაფრად, გახდე არავინ… სწორედ ისე, როგორც ემილი დიკინსონის ამ ლექსშია:„- მე ვარ არავინ – შენ ნეტავ ვინ ხარ? – ნუთუ შენც დღემდე არავინ იყავ?- კეთილი, მაგრამ ნურავის ვეტყვით, – ყველა არავინ იმქვეყნად მიჰყავთ. ვიყოთ მე და შენ ბედის ანაბრად, კიდევ კარგი, რომ არვინ არა ვართ – როგორ იოლად ავცდით ორივე, აურზაურს და დავიდარაბას…“(„მე ვარ არავინ“)ხედავთ, როგორ დაკარგა ადამიანმა საზღვრები და იქცა აბსტრაქციად, არაფრად? ის, რაც დროში ხდება, ადამიანურ საზღვრებშია, ხოლო მარადიული – უცვლელია. პოეტურ მედიტაციებში დრო და მარადისობა ხვდება ერთმანეთს, ან, უბრალოდ, ადგილებს უცვლის. დაახლოებით ისე, როგორც გალაკტიონის ამ ლექსშია:„რომ ყოველივე მიმდინარეობს, და იმავე დროს დგას ყოველივე“.ბარათაშვილის „შემოღამება მთაწმინდაზედ“ ასეთივე პათოსითაა სავსე:„მე, შენსა მჭვრეტელს, მავიწყდების საწუთროება,
გულის-თქმა ჩემი შენს იქითა… ეძიებს სადგურს,
ზენაართ სამყოფთ, რომ დაშთოს ის ამაოება…
მაგრამ ვერ სცნობენ, გლახ, მოკვდავნი განგებას ციურს!“სიტყვებით აღწერილი მედიტაციური მდგომარეობაა გამოთქმული ამ სტრიქონებით. თითქოს სული მიმოიქცევა ორ ნაპირს შორის. პოეზიაში ძალიან კონკრეტული საგნები ბუნდოვანდება და გადადის აბსტრაქციაში და პირიქით: სულის ხილვები ზოგჯერ ისეთ ხელშესახებ ფორმებს იძენს, თითქოს მართლა არსებობდნენ ფიზიკურ სამყაროში.ამ ოპოზიციის საუკეთესო წარმომადგენლებად იტალო კალვინო კავალკანტისა და დანტე ალიგიერის ასახელებს. თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ ერთი პოეტის შემთხვევაშიც შესაძლებელია კონკრეტულიდან აბსტრაქტულისკენ და აბსტრაქტულიდან კონკრეტულისკენ პოეტური სახეების მიმოქცევა. აგერ ბარათაშვილის „ძალიან კონკრეტული“ ხილვაც… ლამპარის ფონზე:„ვპოვე ტაძარი შესაფარი, უდაბნოდ მდგარი;მუნ ენთო მარად უქრობელი წმიდა ლამპარი.ანგელოსთაგან იკროდა მუნ დავითის ქნარი,და განისმოდა ციურთ დასთა გალობის ზარი!(„ვპოვე ტაძარი“)
„პოეტი ისაა, ვინც ხედავს ზეზღვრულ, აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას. როდესაც ფიზიკურ, ვიტალურ, მენტალურ, დროდადრო ფსიქიკურ პლანზე შევნიშნავთ განსაკუთრებულ პოეტს, რომელიც მთელ სამყაროს სთავაზობს თავის განძს, ჩვენ მას ვაფასებთ, ჩვენ მისით აღფრთოვანებულები ვარ. მაგრამ თუ პოეტში დავინახავთ ჭეშმარიტების მაძიებელს, ჭეშმარიტების მოყვარეს, ნამდვილ რეალობას პოეტის ხილვაში, მაშინ ერთი ნაბიჯით წინ წავიწევით. ჩვენ აღმოვაჩენთ განუყოფელ ერთობას პოეტთან“ (შრი ჩინმოი, „პოეზია – გზა აღტაცებისკენ“).
პოეზია მედიტაციაა. ცნობიერების შეცვლილი მდგომარეობა, სხვა განზომილება, სხვა რაკურსი, სხვა აღქმა და შემეცნება.
„არც გონებაა და არც ფორმა, მე მხოლოდ ვარსებობ;
ყველა აზრი და სურვილი გაქრა.
საბოლოოდ დასრულდა ბუნების ცეკვა.
ვისაც ვეძებდი, ის ვარ.
აღტაცების სამეფოს კარი გაიხსნა;
შეცნობილისა და შემცნობის მიღმა
მე უსაზღვრო სიმშვიდით ვტკბები;
და ვუმზერ მხოლოდ ერთს.
ცხოვრების საიდუმლო გზები განვვლე,
მე მიზნად ვიქეცი.
უცვლელი ჭეშმარიტება გაიხსნა ჩემ წინ:
მე ვარ გზა და სული-უფალი.
სულმა შეიცნო ყველა სიმაღლე, ვდუმვარ მნათობის გულში.
მე არ მეხება არც დრო და არც საქმენი;
დასრულდა ჩემი კოსმიური თამაში“.
(შრი ჩინმოი, „აბსოლუტი“)[2]
სხვა განზომილებაში გადასული ადამიანი თავს გრძნობს კოსმოსად. „ვდუმვარ მნათობთა გულში“ – იტყვის ჩინმოი, ხოლო თანამედროვე ქართველი პოეტი, რატი ამაღლობელი, კოსმოსს ასე განიცდის:
„წარმოიდგინე თავის ნაცვლად,
ან გულის ნაცვლად
მზე გაქვს,
მთვარე კი,
პლანეტები და ვარსკვლავები –
არიან შენი შინაგანი ორგანოები.
ღვიძლი, ფილტვები, თირკმელები,
სულაც თვალები,
მოქსოვილია მათი შუქით,
ნისლოვანებით“.
(„სული“)
საოცარია: აზრი სიტყვების მეშვეობით აქციო მატერიად და მერე ეს მატერია ისევ სიტყვების მეშვეობით დაშალო და აქციო არაფრად…
ეს შეუძლია პოეზიას.
ეს არის პოეზია.
ეს კი შალვა ბაკურაძეა:
„სიტყვები, თითქოს ბალახია, ერთი შეხედვით,მაგრამ კარგად თუ დააკვირდი, მათი ფეხებივაზის ფესვივით ცეცხლგამძლეა და უფრო მეტიც -მე მათზე ვსახლობ, მათზე მძინავს, მათზე დავდივარ…“
[1] https://www.paranteza.info/post/calvino-six-memos-1 (ქართულად თარგმნა მალხაზ ხარბედიამ)
[2] შრი ჩინმოი – ინდოელი გურუ, პოეტი, ფილოსოფოსი, მხატვარი
ძნელი წარმოსადგენია, რომ რომელიმე აღმზრდელს, განურჩევლად იმისა პედაგოგია ის, თუ მშობელი, სურვილი არ ჰქონდეს, რომ თავისი აღსაზრდელისთვის უახლოეს მეგობრად იქცეს, ადამიანად, რომლისთვის მიმართვისა და რომლისგან რჩევების მიღების სურვილი მას ყოველთვის ექნება. ეს ბუნებრივიცაა, რადგან ბავშვის მომავალი, მისი განვითარება, პიროვნების ჩამოყალიბება, მისი ფსიქო-ფიზიკური ჯანმრთელობა ბევრად არის დამოკიდებული ჩვენზე, უფროსებზე, ჩვენს სიტყვებზე, ქცევაზე, ემოციურ რეაქციებზე. სწორედ ამიტომ აუცილებელია, გავითვალისწინოთ, როგორი ქცევა, საუბრისას გამოყენებული რომელი ფრაზა დაგვეხმარება ბავშვთან ეფექტიან ურთიერთობაში. როცა ბავშვთან ყოველდღიურად გვიწევს ურთიერთობა, ჩვენს ქცევასა და სიტყვას სერიოზული გავლენის მოხდენა შეუძლია მის ცხოვრებაზე, იმაზე, თუ რამდენად მშვიდი, საკუთარ თავში, საკუთარ ძალებში დარწმუნებული და ბედნიერი გაიზრდება ის, რამდენად გაბედული, უშიშარი იქნება და სირთულეების გარეშე დაძლევს წინააღმდეგობებს, რამდენად სანდო ადამიანი ვიქნებით მისთვის, გავხდებით თუ არა მისთვის მეგობარი და პირველები გავიგებთ თუ არა ყველაფერს, რაც მის ცხოვრებაში ხდება.
რეკომენდაციები – როგორ გავხადოთ ჩვენი ურთიერთობა ბავშვთან ეფექტიანი:
ზემოაღნიშნული დამოკიდებულებები ბავშვს ქედმაღალ და ამპარტავან ადამიანად ნამდვილად არ აქცევს, რისი შიშიც არცთუ უსაფუძვლოდ ხშირად აქვთ ხოლმე აღმზრდელებს. პირიქით, ასეთი დამოკიდებულებები თანდათან უფრო მეტ თავდაჯერებულობასა და საკუთარი ძალების რწმენას გამოუმუშავებს ბავშვს. ის გაიზრდება უფრო მშვიდი, გაწონასწორებული, ჰარმონიული. მისთვის უფრო ადვილი იქნება სამყაროსა და ცხოვრების აღქმა, ეცოდინება, რა სურს ცხოვრებაში, მშვიდად ივლის თავისი გზით და იქნება წარმატებული.
ჩემი მესამეკლასელი მოსწავლეებისთვის კითხვის პროექტის განსახორციელებლად წიგნს ვეძებდი. ბიბლუსში შევიარე, სადაც ახლობელი ახალგაზრდა გოგონა მუშაობდა, ვიცოდი, ძალიან უყვარდა საბავშვო ლიტერატურის კითხვა. მისი რჩევით მაიკლ ბონდის „დათვი, სახელად პადინგტონი” შევარჩიე. ასე დაიწყო ჩვენი თავგადასავლები საუცხოო სამყაროში.
ქართულ ენაზე, ჯერჯერობით სამი წიგნია ნათარგმნი ამ პატარა, უსაყვარლეს დათუნიაზე: ,,დათვი, სახელად პადინგტონი”, ,,პადინგტონი გვეხმარება“ და ,,პადინგტონის ახალი თავგადასავალი“.
ჩვენს პროექტს დავარქვით ,,ჩვენი მეგობარი პადინგტონი“. გთავაზობთ აქტივობებს, რომლებიც ამ პროექტის ფარგლებში განვახორციელეთ:
აქტივობა პირველი – პატარებთან ერთად პროექტის გახსნის დღე დავთქვით, მოვრთეთ საკლასო ოთახი საზეიმოდ, გავალამაზეთ იგი ჩვენი საყვარელი სათამაშო დათუნიებით. გავაკარით პადინგტონის ფოტოები, გამოვთქვით ვარაუდები წიგნის შინაარსთან დაკავშირებით; ჩამოვწერეთ ფურცლებზე ჩვენი მოლოდინები, ვნახეთ ნაწყვეტები პადინგტონის თავგადასავლების მიხედვით გადაღებული ფილმებიდან; ვიმსჯელეთ, ვისაუბრეთ ნანახის ირგვლივ და ერთმანეთს პირობა მივეცით, რომ წიგნის კითხვის დასრულებამდე, ფილმს არ ვნახავდით. ბოლოს კი კალათში ჩავყარეთ ჩვენი დათუნიას საყვარელი ნუგბარი – მარმელადი და ფლაერებთან ერთად მთელს სკოლაში დავარიგეთ. ასე მოვუწოდებდით ყველას, რომ ჩვენთან ერთად დაეწყოთ ამ წიგნის კითხვა.
აქტივობა მეორე – ერთ დღეს თოჯინა პადინგტონი გვესტუმრა კლასში. ეს თოჯინა ერთ-ერთი მოსწავლის დედიკომ მოგვიქსოვა. საყვარელი თოჯინა მალე ყველამ შეიყვარა. პატარებს მორიგეობით მიჰყავდათ სახლში, უვლიდნენ, დაჰყავდათ სტუმრად, ერთად მეცადინეობდნენ, სეირნობდნენ, იძინებდნენ და მეორე დღეს ისევ მოჰყავდათ სკოლაში. ჩვენი საყვარელი თოჯინა ხშირად გვესწრებოდა გაკვეთილებზე, დაგვყავდა ექსკურსიებზე.
აქტივობა მესამე – მოვაწყვეთ ,,მარმელადობა”. ერთ-ერთი მოსწავლის დედიკომ წიგნის პერსონაჟი მისის ბირდი განასახიერა და პატარებთან ერთად დათუნიას ფორმის მარმელადი მოგვიმზადა. მარმელადის მომზადების რეცეპტი გულდაგულ ჩავიწერეთ, რათა სახლში კიდევ ერთხელ დაგვეგემოვნებინა საოცარი ნუგბარი.
აქტივობა მეოთხე – ერთ დღეს მოსწავლეებს მათემატიკური ამოცანები მოვუმზადე, რომლის გმირებიც პადინგტონი და მისი ოჯახის წევრები იყვნენ. მოსწავლეებმა ხალისით ამოხსნეს საყვარელი გმირების მიხედვით შედგენილი ამოცანები. გაგაცნობთ რამდენიმე ამოცანას:
აქტივობა მეხუთე – არც პოეზია დავიწყებიათ პატარებს და ხუთსტრიქონიანი ლექსის წერის შესწავლისას საინტერესო ლექსები მიუძღვნეს პადინგტონს. დაწერეს ფერად ფურცლებზე, გააფორმეს და საკლასო ოთახში გამოფინეს. ლექსების წერისას ლექსიკური მარაგიც გაიმდიდრეს და უამრავი საფერებელი სიტყვაც მიუძღვნეს საყვარელ დათუნიას. საკუთარ ლექსებს ისე მხატვრულად და სითბოთი უკითხავდნენ ერთმანეთს, რომ მათ მოსმენას არაფერი სჯობდა.
აქტივობა მეექვსე – შევხვდით წიგნის მთარგმნელს, ქალბატონ თეა ბაკურაძეს. შეხვედრამ ძალიან საინტერესოდ ჩაიარა. ქალბატონმა თეამ პატარებს მოუყვა პადინგტონის თარგმნის ისტორია, უპასუხა მათ შეკითხვებს. დაახატვინა საყვარელი ეპიზოდი ნაწარმოებიდან. ესაუბრა წიგნებზე, თარგმანებზე, საკუთარ პროფესიაზე. ჩვენმა სტუმარმა ბავშვებს დიდი სითბო და სიყვარული აჩუქა. ვფიქრობ, მათ ეს დღე არასოდეს დაავიწყდებათ.
აქტივობა მეშვიდე – პროექტის დახურვა საზეიმოდ მოვაწყვეთ. ჩავატარეთ ვიქტორინა, გავაკეთეთ პადინგტონის აპლიკაცია, გავაცოცხლეთ ნაწარმოების ოთხი პერსონაჟი, ეს როლი მშობლებმა მოირგეს. ,,მამიდა ლუსიმ” პატარებს უსაყვარლესი ძმისშვილის, პადინგტონის შესახებ მოუყვა ბავშვებს, შემდეგ კი საინტერესო მოთხრობა წაუკითხა, დარიგებები მისცა და ქილებში საგულდაგულოდ ჩალაგებული მარმელადებით გაუმასპინძლდა. მისის ბრაუნი თავისი შვილების ჯუდისა და ჯონათანის შესახებ ესაუბრა პატარებს და ,,ცხელ-ცხელი” საიდუმლოებებიც გაანდო მათ. მისის ბირდმა ამჯერად წიგნის მიხედვით შედგენილი გამოცანები წაუკითხა ბავშვებს, ხოლო მისის კლაიდმა პირობა დადო, რომ აღარასოდეს მოიქცეოდა ცუდად. ბოლოს მისის ბირდმა და მისის კლაიდმა ულამაზესი სიმღერა შეუსრულეს ბავშვებს, რომლის ტექსტის ავტორიც ჩვენი ერთ-ერთი მოსწავლის დედიკო გახლდათ. ბოლოს ყველამ ერთად ვიცეკვეთ პადინგტონისადმი მიძღვნილ ულამაზეს სიმღერაზე (Paddington sang).
ასეთი იყო პადინგტონთან ერთად ჩვენი თავგადასავალი სამი თვის განმავლობაში, რომელმაც დიდ სიამოვნებასთან ერთად დაგვიხვეწა კითხვის უნარები, გაგვიმდიდრა ლექსიკური მარაგი, შეგვაყვარა ცხოველები, გვასწავლა მზრუნველობა, ფიქრი, აზროვნება, ერთობლივი მუშაობა, სხვა კუთხით დაგვაახლოვა დედიკოებთან და გვაზიარა ბევრ სითბოსა და სიყვარულს.
ჩემი პროფესიის დამსახურებით ყოველდღიურად 6-12 წლის პატარა ადამიანებთან მიწევს ურთიერთობა. უნდა ვაღიარო, რომ დასვენების პერიოდში მათ შორის გამართულ საუბარსა და დიალოგს ხშირად ვუგდებ ყურს. ეს მეხმარება მოსწავლეების უკეთ გაცნობა/შეცნობაში. თემები მრავალფეროვანი აქვთ, თუმცა აღმოვაჩინე, რომ არაფერზე ისე ხშირად არ საუბრობენ, როგორც ანიმაციებზე. განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის ახალია. განიხილავენ პერსონაჟებს, მათ ქცევებს, შინაარსს. მსჯელობენ, ურჩევენ, აკავშირებენ. შორიდან მაყურებლისთვის ეს იმდენად საინტერესო პროცესია, რომ შეუძლებელია არ მოიხიბლო. მარტივი მისახვედრია, რომ ანიმაციებზე საუბარი ბავშვებთან პოზიტიური ურთიერთობის აგების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ენაა.
პირადად მე იმ თაობას ვეკუთვნი, რომლისთვისაც ელექტროენერგია სანატრელი იყო. სანატრელი იმ მიზნით, რომ სამაუწყებლო არხზე გასული ძილისპირულისთვის მეყურებინა, რომელსაც ფონად „ინდი-მინდის“ სიმღერა გასდევდა ხოლმე. თავად გადაცემა კი სულ რაღაც 10-15-წუთიან ანიმაციას გვთავაზობდა. იმ პერიოდისთვის ეს იყო რამდენიმე სერიად დაყოფილი „ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“, „ ბემბი“ „ტომი და ჯერი“ , „მიკი მაუსი“ და სხვა.
გავიდა წლები და ანიმაციური ფილმების ტექნიკაც დაიხვეწა. გამოსახულებები იმდენად ფერადი, ლამაზი და რეალურთან დაახლოებული გახდა, რომ უფროსიც ვერ მოწყვეტს თვალსა და ფიქრს. ჩემი მოსწავლეების გამო კვირის განმავლობაში ბევრ ანიმაციას ვეცნობოდი (თუმცა, უნდა ვაღიარო ამით ალბათ 90-იანი წლების დანაკლისის ამოვსებასაც ვცდილობდი). ზოგიერთი ფილმი იმდენად საინტერესო და დიდაქტიკური აღმოჩნდა, რომ სასწავლო პროცესში მათი ინტენსიურად გამოყენება გადავწყვიტე. შედეგმა მოლოდინს გადააჭარბა. ბავშვები საოცარი ენთუზიაზმით ეცნობოდნენ ამა თუ იმ ფილმს და საინტერესოდაც განიხილავდნენ.
თუ დავფიქრდებით სრული ანიმაციური ფილმის ჩვენებას, ყურებასა და გარჩევას რამდენიმე გაკვეთილი დასჭირდება. ამის გამო შესაძლებელია სასწავლო წლის განმავლობაში ამგვარი ჩვენების რამდენჯერმე მოწყობა, თუმცა ეს საკმარისი არ არის. ამიტომ დავიწყე ისეთი მოკლემეტრაჟიანი ანიმაციების ძიება, რომლებსაც სასწავლო პროცესში ეფექტიანად გამოვიყენებდი, ჩვენების შემდგომ რეფელექსიასაც მოვასწრებდით და საგაკვეთილო ლიმიტსაც არ გადავაჭარბებდით. ასეთი ბევრი აღმოჩნდა. მინდა, რამდენიმე გაგიზიაროთ (მათი გამოყენება საინტერესოს გახდის სადამრიგებლო საათსაც):
ეს მცირე ჩამონათვალია. შევეცადე ისინი თემატურად დამელაგებინა. თუმცა ეჭვიც არ მეპარება, რომ მასწავლებლები, მშობლები მათში კიდევ სხვა მნიშვნელოვან ასპექტებსაც აღმოაჩენენ.
დასასრულ კი მინდა გაგიზიაროთ საკუთარი გამოცდილება, თუ რა ფორმით შეიძლება წარვუდგინოთ ბავშვებს მოკლემეტრაჟიანი ანიმაციური ფილმები.
წარმოგიდგენთ დისნეისა და პიქსარის ერთობლივ ნამუშევარს “pipper”, რომელიც პატარა წყლის ფრინველის შიშს, დაძლევის გზებსა და შესაძლებლობებს ეხება ( საპრეზენტაციო მასალა ).
ფილმი მოსწავლეებს დანაწევრებული სახით ვაჩვენე. თითოეულ ეპიზოდს კი თან ახლდა რეფლექსიური კითხვები. ამგვარმა მიდგომამ გააადვილა ფილმის მთავარი სათქმელის გააზრება, გამოკვეთა ის და სასურველ შედეგზე გაგვიყვანა.
გირჩევთ, თქვენც სცადოთ! დარწმუნებული ვარ, რომ მოსწავლეებს ძალიან მოეწონებათ. სასწავლო პროცესი კი პოზიტიურად და საინტერესოდ წარიმართება.
***
22-წლიანი წარმატებული კარიერის და ახლა უკვე მატასისთვის საიდუმლოს გამხელის შემდეგ, ჩვენმა სანტა კლაუსმა წერილი მიიღო, რომ უნარჩუნდება ყველა სიამე, მათ შორის, წვერზე მოფერება და დიასახლისის კოცნა.
სიმართლეს თავისი ფასი აქვს.
***
„აი, ჩვენი მისაღები ოთახი სადაც იყო, იქ ქართულის მასწავლებელი იულია უროტაძე ცხოვრობდა. საკონტროლოს რვეულები სახლში მოჰქონდა ხოლმე გასასწორებლად და მეც გადამაკითხებდა. ეს ნდობა ჩემთვის დიდი ამბავი იყო. ერთი გამორჩეული მოსწავლე ჰყავდა, სულ განსაკუთრებული სითბოთი ახსენებდა – ჩემი ვატო, ჩემი ვატო… მომცემდა იმის ნაწერს, წაიკითხე, აბა, შეცდომას თუ უპოვიო. მართლა უშეცდომოდ წერდა, მერე მეტყოდა, მიდი, ჩაუწერე ფრიადიო. რა იცოდა ვახტანგ როდონაიამ, მასწავლებლის მეზობელი, მასზე უმცროსი გოგო რომ უწერდა ნიშანს.“
დედაჩემი ამოვიტყუე ნიჩბისში და ძველი თბილისური ეზოს ამბებს მიყვება.
***
როდესაც ვინმესთვის მითქვამს, მე მესმის შენი, ვფიქრობ, ბოლომდე მაინც არასოდეს მესმოდა. სხვა შემთხვევაში, უსიტყვოდ მიგრძნობინებია, თუნდაც ხელზე შეხებით.
***
ომის ბურუსი რომ გადაიწმინდება და ტოპონიმები ადამიანების სახელებით ჩანაცვლდება, იმ დღეების გაძლებაც მოგვცეს.
***
86 წლის გაზაფხულზე ჩვენმა კარის მეზობელმა ერთი ოჯახი შეიფარა ჩერნობილიდან – დედა და სამი ბავშვი. ყველაზე უმცროსი, მხიარული ჰალია მთელმა სამეზობლომ გაიცნო. ტკბილეულს თუ უწილადებდი, ფეხს არ მოიცვლიდა, იმდენი მომეცით, რომ ჩემს და-ძმასაც მივუტანოო. ჰალია ახლა 40 წლისა მაინც იქნება და დარწმუნებული ვარ, თბილისში გატარებული თვეების გამოც, სიკეთის რწმენა არ დაუკარგავს.
***
წუხელ სიზმარში ღმერთს ვეუბნებოდი, შენ ხო ყველა ენა იცი, უფრო სწორედ, ყველას ჩივილი ერთ ენაზე ჩაგესმის და ამ სიტყვების გადაპარვა-გადმოპარვა, ბარბარიზმებთან ჭიდაობა და რედაქტორების ჯაფა შენი თვალით დამანახე-მეთქი.
***
მაღაზიიდან გამოვდივარ დატვირთული, ნაცნობი კონსულტანტის ხმა მესმის:
– მოიცა, გოგო, გაგიღო! ისე არ ქნა, მხრით დატაკება რო იცი.
***
„დედა ყვავილი დაჭკნა, მარა დოუყრია ბუშები.“
ფურისულა წყალტუბოელმა ქალმა მომყიდა.
***
„ფესვები 2“
“ეჰ, 68-ში წამოვედი, მალე დავბრუნდები-მეთქი და ახლაც აქ ვარ, ეს ტაქსი მაჭმევს პურს. დედაჩემის საფლავი იქაა. ადრე ჩავდიოდი, ახლა წლები ისე გადის, ვეღარ ვახერხებ. ხანდახან სული მიმდის, ისე მენატრება იქაურობა. რა გვარი ვარ? კუხიდან ვარ, გოგო-თქვა და რა გვარის ვიქნები?! კოსტავა, ბიძია, კოსტავა ვარ მე! ბოდიში ახლა, ფულს რომ გართმევ ხონელი ხონელს.”
***
„რო ამოივლის, ჩემ გოგოს უთხარი, მე ვერ დავიმახსოვრებ.”
ვერაზე საკუთარი სიბერე დავლანდე.
***
მატასის ყიჟინა კითხვაში უშლის ელენეს და ვუბოდიშებ.
– ჯერ 11-ისაა.
– ჯერ? მეტისაც უნდა იყოს. 2022 წელია, ვიღაა 11-ის?!
***
„რო მამწერა, ეგრევე ვერ მივხვდი, მერე აბანოში მამეკიდა ცეცხლი.”
სოფლის მაღაზიაში გაგონილი
***
იყო ასეთი მშვიდი დილები, გვიანი საუზმის დროს სწრაფი სქროლვისას, შიკიბუს ახალ თარგმანს ცერა თითით დავიჭერდი ხოლმე.
***
„აღდგომებზე ისეთი ფასები მედო იასამნებზე, სუ ბუწუწები მცვიოდა სირცხვილისგან.“ – მეყვავილე არაყიშვილის ქუჩიდან.
***
“ბუზი რო დეიძინებს, ქალბატონო, მერე.”
ლაგოდეხი – იმერელი კახელებისა.
***
ჩრჩილის პეპელას ტაშით დავდევ, ის კიდევ ცეკვავს.
***
ბანკში ქალი შემოვიდა, აიღო ნომერი, სამასრაღაცა, გახედა ხალხს და დაიძახა:
გადაგვდის თავზე?!
***
კლასელ გოგოებს ცალკე ჯგუფური ჩატი გვაქვს – გოგოების გასახდელი.
***
ამ კვირაში იმდენჯერ მივიღე მესიჯი წყლის შეწყვეტაზე, ჭურჭლის ავსებამ და დაცლამ გამთანგა. ცოტას გადავიტან დაბადების დღეს და ზოდიაქოს შევიცვლი. თხის რქად მე აღარ ვივარგებ.
***
ზამბახებმა დაიყვავილეს, მაგრამ გამრავლებისთვის ემზადებიან. ამათ რომ ჰკითხო, მთელი დედამიწა ზამბახებით უნდა იყოს დაიფარული, მაგრამ ასე არ ფიქრობს გულყვითელა.
***
აქაურ პოსტებს ერთ ფაილად ვკინძავ და ირკვევა: ფეისბუქზე ნამდვილ ამბებს ვწერ, წიგნებში – გამოგონილს, ჩემი ცხოვრება კი მათ შორის მიედინება.
***
ერთ ლამაზ ჩაის კოვზს ავედევნე დილიდან: “კოვზი გლდანშია”, “კოვზი მშრალ ხიდზე მიმაქვს”, “კოვზი მანუჩარს დავუტოვე”, “მანუჩარი გავიდა და რამაზთან იკითხეთ”, “რამაზმა, კლიენტი მადგას, ორი ერთად მიაქვს და ვატანო.”
კოვზი ნაცარში ჩამივარდა.
See also: მშრალზე დარჩენილი
***
არასოდეს ღალატობს მთხრობელის ალღო:
„ამაზე შემდეგ, თავის ადგილას გვექნება საუბარი…”
ივანე ჯავახიშვილი, “ქართველი ერის ისტორია”
***
ხანდახან ყავასაც ვსვამ და მინდა გითხრათ, რომ ყველა ჩაის მოყვარული ლედი აკეთებს ამას.
***
შაბათს ამ დროს ჯერ კიდევ უნდა მეძინოს, მაგრამ სიზმარში მიღებულმა განშორების წერილმა გამაღვიძა: გუშინ ათასჯერ გადავწერე შენი სახელი, ვაუბრალოებ.
***
ჯერ დასრულებულ ფრაზებს ვაყვითლებ, მერე აბზაცებს და გვერდებს, ბოლოს ათასჯერ შესწორებულ ტექსტს და რჩება ის, რასაც ვეღარ ვცვლი, რაც შავით თეთრზე წერია.
***
ორი წლის მერე მოვიცალე მოთხრობის საწერად და ორი დიდი შეცდომა დავუშვი.
პირველი: პირველ პირში დაწყებული ამბავი მესამე პირში მოსაყოლი გამიხდა.
მეორე: გვიან დავიწყე ხმამაღლა კითხვა და თვალისთვის შეწყობილი აბზაცები რიტმითა და ჟღერადობით შეუსაბამო აღმოჩნდა.
***
დედაჩემი დროდადრო მჩუქნის ყელსმომდგარ მძივებს, რომლებიც ოდესღაც მზის წნულს სწვდებოდა. მე და ჩემს დას ბავშვობაში დიდობანას თამაშის დროს გვიწყდებოდა ხოლმე, საჩქაროდ ვკრეფდით და ჭიქაში ვაგროვებდით, მაგრამ რამდენიმე მაინც უმისამართოდ გაიბნეოდა, ან აცმის მერე გამოჩნდებოდა, ან რამდენიმე დღის მერე ცოცხს გამოჰყვებოდა და დედაჩემი იტყოდა – აი, სად ყოფილა! ჩვენ ვიზრდებოდით, მძივები პატარავდებოდა და წლობით ეკიდა სარკის კუთხეზე. ახლა კი დედაჩემმა ეს მძივები დათმო და არ ვიცი, რა უფრო მისერავს გულს, იატაკზე გაფანტული ქვების შორეული რაკარუკი თუ დედაჩემის ნათქვამი – ჩემი მძივი მოგიტანე.
***
როცა ლევანი შუადღის ძილში კრთება და გვერდით მთვლემარე რომი მოგუდულად ყეფს, დარწმუნებული ვარ, ერთსა და იმავე სიზმარს ხედავენ.
***
ცხოვრება შუქნიშანთან
აივანზე ფარდაგს ვბერტყავდი და სამარშრუტოს მძღოლმა ტაში დამიკრა. კიდევ ერთხელ ჩავიხედე ქვემოთ, გამვლელს მტვერი ხომ არ გადავაბერტყე-მეთქი. მერე უკრაინის დროშაზე მანიშნა ცერა თითით, მაგარიაო. დასტურად თავი დავუქნიე და ფარდაგი მოაჯირზე გადავფინე. მუშტი შეკრა, გავიმარჯვებთო, მეც აწეული მუშტით ვუპასუხე და ვიყავით ასე, სანამ მწვანე აინთებოდა. ორივე ვიღიმოდით – თანამოაზრესთან შეხვედრა ყოველთვის დიდი სიხარულია.
***
– სამწუხაროდ, რძიანი ულუნი არ გვაქვს.
– მსგავსი არომატით რას მირჩევთ?
– გიოკურო ტანაბე… გენიოსების ჩაის ეძახიან, გამოცდების წინ სვამენ.
მკითხეთ, რაც გინდათ.
***
„სკოლა გახადეს კოოპერატივი!”
წმინდა ბარბარეს უბნისკენ მიმავალ ავტობუსში გაგონილი
***
– კოღომ გვიკპინა! კოღომ გვიკპინა!
იმუნიზაციის კაბინეტიდან გახარებული ძმები გამორბიან.
***
პუტკუნა გოგო კისკისებს ქუჩაში. შეხედავ, ოცისაც არის და ორმოცისაც. თავს გვერდულად ხრის და ცალი ხელით ყურსასმენს ისწორებს. თან მობილურის ეკრანს თვალს არ აშორებს.
– ჩამო, ბიჭო, ჩამო, იცი რა ქალი დავდექი!
***
– ელე, როგორ ჩაიარა იაპონურის გაკვეთილმა?
– მგონი, მასწავლებელი არ არის, უბრალოდ იაპონელია. რა ვიცი, რა სიტყვა გაინტერესებთო.
***
„მეზობელმა რძალი მოიყვანა. ჰა, როგორი ქალია-მეთქი. ჩემი რძალიო? რძალი კი არა, პატრულია, პატრულიო.”
ცოცხს ჩამოეყრდნო მეეზოვე.
***
ძვირფასი სტუმრები გვეწვივნენ ნიჩბისში. გავხედე, ჭიშკართან ორი მანქანა დგას.
მე: უი, ორი მანქანით ხართ?
იზა: არა, რუსო, ერთი თქვენია.
***
მთაგორიანი ქალაქის ამბები
რაზმაძის ქუჩის ხეებიდან აბაშიძის ეზოებში ცვივა ნაყოფი.
***
შეიძლება თმა მოკლედ შეიჭრა, მაგრამ მოკლეთმიანი ქალი მაინც ვერ გახდე.
ბარაქა, ვინც 31 დეკემბერს სალონში წასვლასაც ასწრებს.
როგორ ავუხსნათ ბავშვებს კანონმორჩილების მნიშვნელობა
ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნების მიხედვით კანონმორჩილი მოქალაქის აღზრდა სკოლის ერთ-ერთი მთავარი მიზანია. შესაბამისად, სკოლაში 12 წლიანი ყოფნის დროს, სხვადასხვა საგნის სწავლების პროცესში, ბავშვებს უნდა ავუხსნათ, რას ნიშნავს კანონის დაცვა და წესების კრიტიკულად გააზრება. გააზრება მეტად მნიშვნელოვანია, რადგან სიტყვებს – „კანონი“ და „წესრიგი“ – ავტორიტარული რეჟიმებიც მართვის მთავარ მექანიზმად იყენებენ. სწორედ ამ გამოწვევის პასუხად, სკოლის ამოცანა არა მხოლოდ კანონმორჩილი ადამიანის აღზრდა უნდა იყოს, არამედ მოაზროვნე ადამიანის, რომელიც ემორჩილება კანონს, რომლის სულისკვეთებაც ესმის; რომელიც იაზრებს, რა საფუძველი ჰქონდა ამა თუ იმ კანონის მიღებას და რით განსხვავდება კანონმორჩილება დემოკრატიულ და ავტორიტარულ სახელმწიფოში.
როგორ მივაღწიოთ ამას ბავშვებთან, მაშინ როცა მათი მშობლების ასაკის მოქალაქეებსაც კი უჭირთ ერთმანეთისგან გამიჯნონ უპირობო მორჩილება და გააზრებული კანონმორჩილება? მარტივად – ჩავრთოთ ბავშვები სასკოლო წესების, შინაგანაწესის, წესდების შემუშავებაში. მივცეთ შესაძლებლობა, გადახედონ და შეაფასონ უკვე დადგენილი რეგულაციები, რომელიც უსამართლოდ მიაჩნიათ. გააკრიტიკონ, იმსჯელონ, დისკუსიები მოაწყონ იმ საკითხებზე, რაც მათ ეხებათ, თუმცა მხოლოდ ზრდასრულების დაკანონებულია. წავახალისოთ მოსწავლეთა თვითმართველობა, იმუშაოს თანატოლებთან. წავახალისოთ ოპოზიციური აზროვნება, საწინააღმდეგო აზრის გამოხატვა, არგუმენტირებული მსჯელობა, განსხვავებული მოსაზრებების მქონე თანატოლების მშვიდობიანი თანაარსებობა სასკოლო სივრცეში. ამით ჩვენ მოსწავლეებს ბავშვობიდან მივაჩვევთ, რომ ნებისმიერი კანონი, რომელიც შენ გეხება, უნდა გაიაზრო, ამის შემდეგ კი ან დაეთანხმო და დაემორჩილო ან გააპროტესტო, შეცვლა მოითხოვო, უკეთესის შემუშავებისთვის დრო და რესურსი გამოყო.
სამართლებრივი ცნება „კანონის უზენაესობა“ ყოველდღიური საუბრებისთვის ზედმეტად მკაცრად ჟღერს და ერთი შეხედვით მხოლოდ პოლიტიკურ და სასამართლო პროცესებთან ასოცირდება.
სინამდვილეში, ეს ცნება ყველა ჩვენგანის ყოველდღიურობას ეხება. კანონის უზენაესობა გარანტიაა, რომ ჩვენ, ერთმანეთისგან განსხვავებული ადამიანები, ჩვენი უფლებრივი მდგომარეობით ერთმანეთის თანასწორი ვართ. კანონი ეს იგივეა, რაც ჩარჩო მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის. კანონი წესრიგის საფუძველია. კანონის უზენაესობა გვჭირდება რიგით ადამიანებს, მათ შორის, მოსწავლეებს, მასწავლებლებს, მშობლებს, რადგან ის გვიცავს მათგან, ვინც ფლობს ძალაუფლებას, გვიცავს ერთპიროვნული მმართველობისგან.
ბავშვობიდან თუ სასჯელით, პოლიციით, კანონით შევაშინებთ მოსწავლეებს, დიდი შანსია, სამართალდამცავი სისტემის მიმართ ნეგატიური დამოკიდებულება ჩამოუყალიბდეთ. კანონი არა მათ მხარეს, არამედ მათ წინააღმდეგ წარმოიდგინონ, რაც, ცხადია, გაზრდის სხვადასხვა რისკებს.
ბავშვებმა უნდა იცოდნენ, რომ წესებს და კანონებს ვინმე ერთპიროვნულად არ იღებს. საქართველოს პარლამენტის მიღებულ ყველა კანონს თავისი არგუმენტები აქვს და ახსნა-განმარტებითი ბარათი ახლავს, სადაც აღწერილია, რატომ დადგა ამ კანონის მიღების საჭიროება. არგუმენტები საჯაროა და ყველა მოქალაქეს აქვს უფლება გაეცნოს თითოეული კანონის სულისკვეთებას. ბავშვებმა უნდა იცოდნენ, რომ არც მათ სკოლაში აქვს ვინმეს უფლება დააკანონოს რაიმე ერთპიროვნულად, ფაქტობრივი (და არა ფიქციური) განხილვისა და დისკუსიების გარეშე.
ბავშვებმა უნდა იცოდნენ, რომ კანონები მათი შეზღუდვისთვის კი არ იქმნება, არამედ თანასწორობისთვის და საზოგადოებრივი წესრიგისთვის. თუ ამის გააზრებაში დავეხმარებით, იქნებ, აღარ დაეთანხმონ საზოგადოებაში გავრცელებულ მოსაზრებას: „კანონი იმისთვის არსებობს, რომ უნდა დაარღვიო“.
პრაქტიკული განმარტებისთვის შეიძლება შუქნიშნის მაგალითი გამოგვადგეს: როდესაც შუქნიშანზე ვჩერდებით, ამ მოქმედებით ჩვენ გზას ვუთმობთ სხვა ადამიანს. ანალოგიურად იქცევა სხვა, როცა ჩვენ ვკვეთთ გზას. თუ ჩვენ არ დავუთმობთ სხვას, ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ იმ ადამიანზე უპირატესად მივიჩნევთ ჩვენს თავს, მას კი ვამცირებთ. ეს დაარღვევს საზოგადოებრივ წესრიგს და შექმნის დაპირისპირების რისკებს.
ყველას გვინახავს საცობში მიმავალი მანქანების რიგები და სულსწრაფი მძღოლები, რომლებიც მოძრაობის წესების დარღვევით ცდილობენ გადაუსწრონ წინ მდგომ მანქანებს. რაც არა მხოლოდ კანონდარღვევად შეიძლება შეფასდეს, არამედ სხვა ადამიანების ღირსების შელახვადაც, რასაც არც თუ იშვიათად მოჰყვება ხოლმე ხმაურიანი გარჩევები.
ცხოვრებისეული სიტუაციური ამოცანების სიღრმისეული განხილვა დაეხმარებოდა მოსწავლეებს, კანონის უზენაესობის მნიშვნელობის გააზრებაში. ასეთ საკითხებზე მსჯელობით მოსწავლეები შეიძენენ და განივითარებენ სამართლიანობის კულტურას, საზოგადოებაში ქცევის წესებს, პასუხისმგებლობიანი მოქალაქის ქცევებს.
ასეთი გაკვეთილებით დავეხმარებით მოსწავლეებს, გაიაზრონ მოქალაქეობის არსი და შეცვალონ დამოკიდებულება ძალაუფლების გამოყენების მიმართ, რაც ასეთი პოპულარულია ჩვენში საბჭოთა კავშირის დაშლიდან სამი ათეული წლის შემდეგაც კი.
მოსწავლეების პიროვნულ და სოციალურ ტრანსფორმაციებს სკოლაში მიღებულმა ფორმალურმა და არაფორმალურმა განათლებამ უნდა შეუწყოს ხელი, რაც ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნებით 2004 წლიდან გვაქვს განსაზღვრული.
გამოყენებული ბმულები:
https://matsne.gov.ge/ka/document/view/11098?publication=0
https://www.facebook.com/mshoblebiganatlebistvis/videos/694793335555075
ჩვენს დროში ცვლილებები ორგანიზაციათა საქმიანობის განუყოფელ ნაწილად იქცა. ტექნოლოგიებთან ადაპტირება, სამუშაოს მოცულობის, სამუშაო სივრცისა და გარემოს ადაპტირება, შინაარსობრივი ცვლილებები ორგანიზაციული სტრუქტურისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ახლებურ გააზრებას მოითხოვს. სწორედ აქ იჩენს თავს ცვლილებების მენეჯმენტის როგორც დისციპლინის მნიშვნელობა.
ცვლილებების მენეჯმენტი როგორც დისციპლინა 50-იანი წლებიდანაა აღიარებული. ინსტიტუციებმა და ორგანიზაციებმა დიდძალი თანხა ჩადეს ამ მიმართულებით ტრენინგებსა და ვორქშოფებში, კონსულტაციებსა და მარეგულირებელი დოკუმენტაციის შექმნაში, რათა თავიანთი საწარმოების პროდუქტიულობა გაეზარდათ. ტერმინი „ცვლილებების მენეჯმენტი“ (change management) ინგლისურენოვან სივრცეში გაჩნდა და 1930-იან წლებში აშშ-ში ჩატარებული კვლევები დაედო საფუძვლად: ჰარვარდის პროფესორები იკვლევდნენ ქარხნებში დასაქმებული პერსონალის შრომის ნაყოფიერების ზრდის ფაქტორებს. კვლევის თანახმად, პერსონალის შრომის ნაყოფიერება მეტად იზრდებოდა, როდესაც დასაქმებულები მეტ ყურადღებას და დაფასებას გრძნობდნენ. ლიტერატურაში ეს დამკვიდრდა ჰოთორნის ეფექტის (Hawthorne Effect) სახელწოდებით, რაც ორგანიზაციებისთვის პიროვნებათა მნიშვნელოვნების ხაზგასმას გულისხმობს.
პერსონალის ფაქტორის მნიშვნელოვნების დამადასტურებელ კიდევ ერთ არგუმენტად გამოდგება 1970-1980-იან წლებში იაპონიისა და ამერიკის შეერთებული შტატების საწარმოებში დასაქმებულ პირთა კვლევა. მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ იაპონური საწარმოები ამერიკულსა და ევროპულთან შედარებით უფრო წარმატებულები იყვნენ, მიუხედავად იმისა, რომ კვლევის პერიოდში ტექნოლოგიური განვითარებით ჩამორჩებოდნენ ზემოაღნიშნულ ქვეყნებს. ამის განმაპირობებელი ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი დასაქმებულთა გუნდური სულისკვეთება და კმაყოფილება აღმოჩნდა. მენეჯმენტის თეორიებში დამკვიდრება დაიწყო მოსაზრებამ, რომ წარმატებას არა მხოლოდ ტექნოლოგიური პროგრესი, არამედ თანამშრომელთა მოტივაციაც განაპირობებს.
მაინც რას ნიშნავს ცვლილებების მენეჯმენტი? იგი მოიცავს ყველა საშუალებას, რომელიც მიმართულია სტრატეგიების, სტრუქტურებისა და სისტემების თანამდევი მოქმედებების ინიცირების, დაგეგმვისა და განხორციელებისკენ. ეს გულისხმობს ყველა იმ აქტივობის დაგეგმვასა და განხორციელებას, რომელიც მენეჯმენტსა და დასაქმებულ პირებს შესაძლო ცვლილებებისთვის მოამზადებს.
ცვლილებების მენეჯმენტი დაკავშირებულია პროექტებსა და პროცესებთან, რათა ორგანიზაციები გახდნენ უფრო პროდუქტიულები, უკეთესები და მოქნილები. საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, გარდა ტექნოლოგიური პროგრესისა, დიდ მოთხოვნებს უწესებენ გარე მარეგულირებლები და გლობალური სტანდარტებიც. აქედან გამომდინარე, ცვლილებების განხორციელება ძირითადად საჭირო ხდება შემდეგი მიმართულებით:
ამ ფონზე ცვლილებების მენეჯმენტი არის სისტემატური და გამიზნული მოქმედება, რათა უპასუხოს ორგანიზაციის სურვილს, განახორციელოს ცვლილება, განსაზღვროს ახალი სტრატეგია და იყოს მეტად პროდუქტიული.
ცვლილებების მენეჯმენტს როგორც პროცესს ბევრი საერთო აქვს პრაქტიკის კვლევასა და პროექტების მენეჯმენტთან. წლების განმავლობაში დიდ კორპორაციებში მიმდინარე პროცესებმა აჩვენა, რომ გატარებული ცვლილების/რეფორმის/რეორგანიზაციის რეალური მიზნები შესაძლოა მიუღწეველი დარჩეს. რა შეიძლება იყოს ამის მიზეზი?
პირველი და უმნიშვნელოვანესი საკითხია მენეჯერების/მმართველების მიერ ცვლილებისთვის პერსონალის მომზადება. ხშირად მმართველ რგოლს ავიწყდება, რომ დაქირავებულია ის ადამიანი, რომელიც წყვეტს, სურს თუ არა რაიმე სახის ცვლილება საქმიანობაში. გარდა ამისა, რა შედეგი შეიძლება მოიტანოს პროცესმა, ამას დასაქმებული აღიქვამს პერსონალურად, უკავშირებს თავის ცხოვრებასა და მომავალს. ადამიანები ძირითადად ეთანხმებიან ისეთ ცვლილებებს, საიდანაც ექნებათ შანსი, სამომავლოდ ბევრი პირადი სიკეთე მიიღონ. ყველა გლობალური თუ ლოკალური რეფორმის დროს მენეჯმენტს ავიწყდება, რომ წარმატების გზა გადის დასაქმებულების კეთილ ნებაზე, შეასრულონ ესა თუ ის სამუშაო ახლებურად.
მეორე ფაქტორი ფსიქოემოციური დამოკიდებულების გათვალისწინებაა. არგუმენტირებული მსჯელობა და ცვლილების აუცილებლობის ლოგიკური დასაბუთება ხშირად არ ჭრის მათზე, ვის გამოცდილებაშიც ცვლილება ნეგატიურ ემოციებსა და შედეგებთანაა დაკავშირებული. არ აქვს მნიშვნელობა, ეს ბავშვობაში სკოლის შეცვლით იყო გამოწვეული თუ სამსახურში მენეჯმენტის ცვლილებით – ადამიანი მნიშვნელოვანწილად სწორედ გამოცდილების საფუძველზე განეწყობა კონკრეტული საკითხისადმი დადებითად ან უარყოფითად.
მესამე და გადამწყვეტი თავად მენეჯერების დამოკიდებულებაა – მმართველი რგოლი ყოველთვის ფიქრობს, რომ უკეთ იცის, რა სჭირდება დასაქმებულს. ამგვარი დამოკიდებულება ცვლის დასაქმებულთა განწყობას, ქმნის კიდევ ერთ წინააღმდეგობას რეფორმის განხორციელების გზაზე. მნიშვნელოვანია, გვესმოდეს, რომ ადამიანების სუბიექტური აღქმა უმთავრესია ცვლილებისადმი განწყობის ჩამოყალიბებისას.
ქვემოთ მოცემული ცხრილი გვაჩვენებს განსხვავებას მენეჯერებისა და დასაქმებულების დამოკიდებულებებს შორის:
| მმართველი რგოლის ხედვა | დასაქმებულის ხედვა |
| ცვლილებები კარგია, ისინი საშუალებას გვაძლევს, მოვერგოთ თანამედროვე სამყაროს გამოწვევებს. | ცვლილებები ცუდია, მათ მოაქვთ არასტაბილურობა, შფოთვა და დროის კარგვა. |
| დაზოგვა მოგების წინაპირობაა. | თუ ინსტიტუცია დაზოგავს, ამით ჩემი შემოსავალი შემცირდება. |
| ოპტიმიზაცია კარგია ორგანიზაციის განვითარებისა და სამუშაო ადგილების სტაბილურობისთვის. | ოპტიმიზაციის შედეგად მე შესაძლოა სამსახური დავკარგო. |
| მუდმივად ერთ ადგილზე ყოფნა წამგებიანია ორგანიზაციისთვის. | მუდმივად ერთ ადგილზე ყოფნა სტაბილურობას ნიშნავს. |
ცხრილი მკაფიოდ აჩვენებს რეალურ განსხვავებას გადაწყვეტილების მიმღები და აღმასრულებელი რგოლების დამოკიდებულებებს შორის. აშკარაა, რომ ამგვარი აცდენის შემთხვევაში რეფორმა/ცვლილება ვერცერთი მხარისთვის ვერ იქნება წარმატებული. თეორიაში აღნიშნულია, რომ ცვლილებების 70% ორგანიზაციებში წარუმატებელია, ამას სხვადასხვა მიზეზი აქვს.
2007 წელს ჩატარებული კვლევის მიხედვით, წარუმატებლობის მიზეზების სიის სათავეში მერყევი გარემო, ბუნდოვანი მიზნები და პროცესები, კომუნიკაციის მხრივ მენეჯერების არასაკმარისი კომპეტენცია მოექცა. საინტერესო შედეგებს იძლევა 2012 წლის კვლევაც, რომელიც ყურადღებას ამახვილებს დასაქმებულების განწყობასა და ემოციურ მდგომარეობაზე. კვლევის თანახმად, ცვლილებები ხშირად საშიშროებად აღიქმება და არა შესაძლებლობად, შესაბამისად, მომავლის შიში, მენტალური მიუღებლობა, შეჩვეულ გარემოსთან დამშვიდობება და პირადი მდგომარეობის გაუარესება ჩამონათვალის სათავეშია. საუბრობენ ისეთ მნიშვნელოვან პიროვნულ ფაქტორებზეც, როგორიცაა ფსიქოლოგიური მზაობის ნაკლებობა („არ მინდა, არ გავაკეთებ“, „არ შემიძლია ამის გაკეთება“) და ხელოვნურ ბარიერებზე, რომლებიც ადამიანებს არგუმენტად მოჰყავთ ნებისმიერი სიახლის ინიცირების დროს („იცით, ჩვენთან ასე არ გამოვა, რადგან…“).
როგორც ვხედავთ, ადამიანების ემოციური დამოკიდებულება ცვლილებების მიმართ ყველა ქვეყანაში ერთნაირია. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვიკითხოთ: რა უნდა გავითვალისწინოთ გლობალური თუ ლოკალური ცვლილებების დაგეგმვისას? რა მიდგომები არსებობს? როგორ შევცვალოთ ადამიანების ნეგატიური გამოცდილება და დავარწმუნოთ ცვლილების აუცილებლობაში?
როგორც აღვნიშნეთ, რეალობისგან შორს არ ვიქნებით, თუ ცვლილებების დაგეგმვის პროცესსა და პრაქტიკის კვლევას შორის მსგავსებას დავინახავთ. თეორიის განვითარებასთან ერთად შემუშავდა გარკვეული მიდგომები, რომელთაგან ერთ-ერთი კურტ ლევინის შრომებს ეფუძნება. სწორედ ლევინის სამი ნაბიჯი, ჯონ კოტერის წარმატების რვა კრიტერიუმი და ვილფრიდ კრუგერისა და ბახის მიზნის მიღწევის ხუთი ფაზაა პროცესის წარმართვის ის ძირითადი ეტაპები, რომლებსაც ორგანიზაციაში ცვლილებების დაგეგმვის დროს ითვალისწინებენ.
კურტ ლევინის სამსაფეხურიანი მოდელი წარმოადგენს ცვლილებების პროცესის აღწერას და გვთავაზობს სირთულეების დაძლევაში მხარდაჭერას. ის 1940-იან წლებში შემუშავდა. მოდელის უკეთ გააზრებისთვის წარმოიდგინეთ, რომ გვაქვს ყინულის კუბი; ჩვენი მიზანია, მას ფორმა შევუცვალოთ – სამკუთხა პრიზმად ვაქციოთ, ოღონდ ისე, რომ სტრუქტურა იგივე დარჩეს. რას გავაკეთებთ ამისთვის? ყველაზე ლოგიკური გზა ყინულის გადნობა და ხელახლა, ახალი ფორმით გაყინვაა. ამ პროცესში ლევინი განასხვავებს მოწინააღმდეგე და მამოძრავებელ ძალებს, რომლებიც ცვლილების ყველა ეტაპზე ინდივიდის განსხვავებულ ქცევას განაპირობებს. საწყის ეტაპზე დიდია წინააღმდეგობის ძალა, რადგან მოსალოდნელი ცვლილება შესაძლოა შიშს აღუძრავდეს ადამიანს. მეორე ეტაპზე წინააღმდეგობის ძალა უფრო მეტად იზრდება და ცვლილებით გამოწვეული მტკივნეული გადაწყვეტილებები უარყოფითად აისახება დასაქმებულთა შრომის ნაყოფიერებაზე. ცვლილების დასასრულს კი, სტაბილურ გარემოში, უკვე გატარებული ცვლილება და წარსულში დარჩენილი გამოცდილება აღარ წარმოადგენს საშიშ და უარყოფით ემოციებთან დაკავშირებულ აქტივობას – პერსონალის ყოველდღიური საქმიანობის ნაწილი ხდება (გალღობა, ფორმის შეცვლა, გაყინვა).
პირველ ეტაპზე ლევინი ხაზს უსვამს ორგანიზაციული კლიმატის შეცვლის აუცილებლობას და ისეთი გარემოს შექმნას, სადაც თანამშრომლებს მოტივაცია ექნებათ, სრულფასოვნად ჩაერთონ პროცესებში. მეორე ეტაპი უფრო მენეჯერებისთვის წარმოადგენს გამოწვევას. მათ, გარდა იმისა, რომ თავიანთ სფეროში კომპეტენტურები უნდა იყვნენ, უნდა ჰქონდათ ცოდნა ცვლილებების მართვისა და დაგეგმვის თვალსაზრისითაც, რათა შეძლონ იმ საფრთხეებისა და წინააღმდეგობების დაძლევა, რომლებსაც დასაქმებულების სკეპტიციზმი, გულგრილობა და შიშები იწვევს.
ამ მოდელის უპირატესობად შეიძლება დასახელდეს ადამიანური ემოციების მნიშვნელობის ხაზგასმა, თუმცა დღემდე ბუნდოვანია, რატომ აყენებს წინააღმდეგობას ფოკუსში ცვილილების საპირწონედ, ნაცვლად მისი პოზიტიური წარმოდგენისა. ლევინმა წარმოადგინა მოდელი, რომელიც შემდეგ დაიხვეწა კონკრეტული ნაბიჯებისა და პროცესების აღწერის კუთხით კოტერთან და კრუგერსა და ბახთან.
კოტერი თავის რვასაფეხურიან მოდელში აკონკრეტებს და ავითარებს ლევინის მოდელს. ცვლილებების მენეჯმენტის თეორიაში ეს მოდელიც აღიარებულია და მას როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული საფუძვლები აქვს:
კოტერის მოდელის უპირატესობა მისი ნაბიჯების სიცხადეა. მისი ნაკლოვანებაა ის, რომ ჯერ არ არსებობს ამ მოდელის შედეგიანობის საკმარისი ემპირიული მტკიცებულება. 2002 წელს ჩატარებული კვლევის თანახმად, რვიდან ექვსი საფეხურის ეფექტიანობის დამადასტურებელი ემპირიული მტკიცებულებები მოიძებნა, ხოლო მეხუთე და მეშვიდე საფეხურის პოზიტიური გავლენის დასტური კვლევამ ვერ აღმოაჩინა. კოტერი თავადაც მიანიშნებს ნათელი მიზნებისა და ხედვის მნიშვნელოვნებაზე, მაგრამ მის მოდელს აკლია ადამიანური ქცევის, ემოციებისა და გამოცდილების ასპექტების გათვალისწინება. ამიტომ მნიშვნელოვანია, ყოველი გადაწყვეტილების მიღების დროს გავითვალისწინოთ სამეცნიერო მტკიცებულება, რომელიც შეიძლება არსებობდეს დარგობრივად და დრო, ფინანსები და ადამიანური რესურსი დავზოგოთ. ცვლილებების დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში მოდელის შერჩევისას აუცილებელია ემპირიულად დასაბუთებული მიდგომების გამოყენება, რაც უფრო მეტად ზრდის წარმატების მიღწევის შანსს.
ლევინისა და კოტერის მოდელების შეჯამებისას შეიძლება ითქვას, რომ როგორც ადამიანური, ისე სტრუქტურული ფაქტორები უმნიშვნელოვანესია ცვლილების დაგეგმვა-განხორციელების დროს. ამის შეჯამება სცადეს კრიუგერმა და ბახმა ხუთსაფეხურიან მოდელში, რომელიც ცვლილების განხორციელების პროცესს შემდეგნაირად წარმოადგენს:
ფაზა 1 – ინიციატივა: შიდა და გარე შეფასებისას გამოვლინდება საჭიროებები. პარალელურად გააქტიურდება მენეჯმენტსა და დასაქმებულებში მოტივაციის ასამაღლებელი აქტივობები;
ფაზა 2 – კონცეფცია: მიზნები მკაფიოდ გაიწერება, სტრატეგიები შემუშავდება ერთობლივად და ამ მიზნების მიღწევის გზები განისაზღვრება კონკრეტული ინდიკატორების მეშვეობით;
ფაზა 3 – მობილიზაცია: მიმდინარეობს აქტიური მუშაობა დასაქმებულებთან მათი ფსიქოემოციური მდგომარეობისა და გამოცდილების გათვალისწინებით, რათა პროცესისადმი ნდობა და ინტერესი გავუღვივოთ.
ფაზა 4 – განხორციელება: ცვლილების გატარების ეტაპი. ყოველ ნაბიჯზე ხდება მიღწეული შედეგების გაანალიზება და შეცდომების გასწორება.
ფაზა 5 – განმტკიცება: შედეგების შეჯამება და სამომავლო ცვლილებებისადმი ემოციური მზაობის განმტკიცება.
ეს მოდელი ნათელ წარმოდგენას გვაძლევს განსახორციელებელი ნაბიჯების შესახებ და ადამიანურ ფაქტორებსაც ითვალისწინებს, რაც მენეჯერს დამაბრკოლებელი გარემოებების განეიტრალების საშუალებას აძლევს. ცვლილებების დაგეგმვის დროს ერთ-ერთი ყველაზე რთული რამ სწორედ დასაქმებულთა იმ ემოციური ფონისა და განწყობის გადალახვაა, რომელიც ყველა ქვეყანაში მსგავსია – შიში და წინასწარ შექმნილი ნეგატიური დამოკიდებულება. ასეთ დროს თამაშში შემოდის ფსიქოლოგია, რომელიც ამტკიცებს, რომ ნებისმიერი საკითხისადმი დამოკიდებულების ჩამოყალიბებისას ადამიანი წარსული გამოცდილებით ხელმძღვანელობს. როგორი იყო თქვენი გამოცდილება რაიმე ცვლილების მიმართ? თუ ასეთ დროს ნეგატიური ემოციები მძლავრობს, სავარაუდოდ, ყველა მომავალი ცვლილების მიმართ ნეგატიურად იქნებით განწყობილი და მენეჯერის მიერ თავს მოხვეულ დავალებებს მხოლოდ ფორმალურად შეასრულებთ.
არ შეიძლება არ შევნიშნოთ ცვლილებების თეორიის მსგავსება მსოფლიო სისტემების თეორიასა და იმ კვლევებთან, რომლებიც განათლებაში კონკრეტული რეფორმების წარუმატებლობის მიზეზებს იკვლევს. ცხადია, როგორც ლოკალურ, ისე გლობალურ დონეზე გადაწყვეტილების მიმღებთა და შემსრულებელთა მოლოდინები და აღქმები განსხვავებულია, ეს კი იძლევა განსხვავებულ შედეგებს ცვლილებების განხორციელების დროს, რომელთა 70% წარუმატებელია. ამიტომაა მნიშვნელოვანი, ნებისმიერი გადაწყვეტილება დაეფუძნოს სამეცნიერო ცოდნასა და უახლეს კვლევებს, რომლებიც მხოლოდ დამხმარე რგოლს წარმოადგენს ახალი ცოდნის შექმნისა და სისტემების გაუმჯობესების საქმეში.
„განათლებაში რევოლუციას ახდენს არა ტექნოლოგია, არამედ სამყაროს აღქმა“
ემრე ფირატი თურქი პედაგოგია, რომელმაც თავისი საგანმანათლებლო გზა მათემატიკის მასწავლებლობით დაიწყო. ამჟამად ის სტამბოლის რობერტ-კოლეჯის სასწავლო პროგრამების დეკანია და მიაჩნია, რომ პროფესიული წინსვლისთვის უწყვეტი განვითარებაა საჭირო. მსოფლიოში, სადაც ტექნოლოგიები მუდმივად ვითარდება და იცვლება, ემრე ფირატი განათლებას ფუტურისტული პერსპექტივიდან უყურებს და ხელმძღვანელობს დევიზით – „ყოველთვის შეგიძლია იპოვო უკეთესი ვერსია“.
უნდა მიჰყვეს თუ არა სკოლა თანამედროვე ტექნოლოგიებს და როდის შეძლებენ მასწავლებლები, ყურადღება მიაქციონ ყველა მოსწავლეს? – ამ საკითხებზე მას თავისი შეხედულებები აქვს:
„დღევანდელ მსოფლიოში სასკოლო სისტემას ყველა უჩივის. ეს იმიტომ ხდება, რომ ჩვენ ჯერ კიდევ მხარს ვუჭერთ მოძველებული სწავლის მოდელს, რომელიც ინდუსტრიული რევოლუციის შემდეგ შეიქმნა.
სკოლაში ახლა მთავარი პრობლემა ის არის, რომ ერთ მასწავლებელზე ძალიან ბევრი მოსწავლე მოდის. მეტიც, მასწავლებლები ჯერ ისევ ასწავლიან კლასებში და ისინი მოსწავლეებთან ერთად 6-8 საათი სხედან მერხებთან. ბავშვებს არ სურთ ასე სწავლა. მათ უფრო მეტად სწავლების ჰიბრიდული ფორმატი აინტერესებთ. ერთი მხრივ, მათ სურთ სოციალიზაცია და ექსპერტებთან, ოფლაინ მასწავლებლებთან ურთიერთობა. მეორე მხრივ, ისინი არ არიან მზად სკოლის შენობაში დღის მეოთხედი ან მესამედი გაატარონ. სხვათა შორის, არც მასწავლებლები.
COVID-19 პანდემია უდავოდ ტრაგიკული მოვლენაა, მაგრამ მან მთლიანად შეცვალა ჩვენი წარმოდგენა სწავლის შესახებ. მივხვდით, რომ ონლაინსწავლა უჩვეულო და რთულია, მაგრამ მაინც შესაძლებელი. დღევანდელ ბავშვებს სურთ პერსონალიზებული სწავლა და აქ ისევ ვაწყდებით მასწავლებლების ბავშვებისადმი დამოკიდებულების პრობლემას.
მასობრივი სწავლის მოდელი ყველას არ უხდება. ზოგჯერ ერთი მასწავლებელი ერთდროულად 30-40 ბავშვზეა პასუხისმგებელი. როგორ ვიპოვოთ ინდივიდუალური მიდგომა თითოეული ბავშვის მიმართ? ზოგიერთი სკოლა ცდილობს ამ მოდელისგან თავის დაღწევას და, როგორც ჩანს, ეს მუშაობს.
პრობლემა ის არის, რომ განათლების შეცვლით შედეგს მაშინვე ვერ ვხედავთ. ამიტომ საზოგადოება შეშფოთებულია იმით, რომ ჩვენ არ გვაქვს მტკიცებულება იმისა, რომ ექსპერიმენტული სკოლები მომგებიანია.
პრობლემის გადასაჭრელად შეგიძლიათ შექმნათ უფრო მცირე კლასები, გადაანაწილოთ პასუხისმგებლობები სკოლის პერსონალს შორის და შეამციროთ მასწავლებლების დატვირთვა. შესაძლოა ხელოვნური ინტელექტის საშუალებით, რომელიც მხარს უჭერს მასწავლებლებს, სკოლის ადმინისტრატორებს, ბავშვებს, გვექნება ღირსეული გამოსავალი. თუ მასწავლებელს მეტი დრო გამოუჩნდება თითოეული მოსწავლისთვის, ბავშვი შეძლებს მასწავლებლისგან მაღალი ხარისხის უკუკავშირის მიღებას. ეს დაეხმარება, მიაღწიოს მეტ წარმატებას კლასში.
რა თქმა უნდა, საკმაოდ რთულია ამ ყველაფრის საჯარო სკოლებში განხორციელება. ყველა სახელმწიფოს არ აქვს ბიუჯეტი და რესურსები მსგავსი ცვლილებებისთვის. ზოგიერთ ქვეყანას აქვს გარკვეული ბიუჯეტი განათლების რეფორმებისთვის, მაგრამ მათ შეიძლება არ ჰქონდეთ საკმარისი სახსრები ყველა სკოლისთვის. ჩნდება ეთიკური დილემა: მე, მაგალითად, როგორც განათლების სამინისტროს ხელმძღვანელმა, თუ არ მომეპოვება საკმარისი რესურსი, რომელიც საკმარისი იქნებოდა ყველა სკოლაში რეფორმების გასატარებლად, შემიძლია გავაუმჯობესო განათლება სკოლების მხოლოდ 20%-ში?
რა თქმა უნდა, სკოლებს სჭირდებათ საინფორმაციო და ხელოვნური ინტელექტის ტექნოლოგიები. პანდემიის დროს სწორედ IT უჭერდა მხარს სწავლას. თუმცა, ჩვენი ფოკუსი არ უნდა იყოს მხოლოდ ტექნოლოგია. აქცენტი ყოველთვის უნდა იყოს გადატანილი მოსწავლეებზე. თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენება მაშინ ღირს, თუ ისინი მართლა სასარგებლოა მოსწავლეებისთვის.
არსებობს მრავალი გზა, რომ დაინერგოს IT განათლებაში ისე, რომ დააკმაყოფილოს მოსწავლეთა საჭიროებები. მაგალითად, ზოგიერთ ბავშვს, რომელიც შორს ცხოვრობს, დილის ხუთ საათზე უწევს ადგომა, რომ სკოლაში პირველ გაკვეთილს მიუსწროს. ასეთ სიტუაციაში სავსებით მიზანშეწონილია პირველი გაკვეთილის ჩატარება Zoom-ის მეშვეობით. მივცეთ ბავშვებს უფლება დანარჩენ გაკვეთილებზე დიდი შესვენების დროს მოვიდნენ. სირთულე ისევ ის არის, რომ ჩვენ არ გვაქვს არანაირი მტკიცებულება იმისა, რომ ასეთი ცვლილებები სარგებელს მოუტანს ბავშვებსა და მასწავლებლებს. ეს მხოლოდ ჰიპოთეზაა.
მეტიც, სკოლაში თანამედროვე ტექნოლოგიების შესწავლა შინაარსიანი უნდა იყოს. მასწავლებლებმა და კურიკულუმების შემქმნელებმა უნდა ჰკითხონ საკუთარ თავს: „რატომ სჭირდებათ ბავშვებს ეს ინფორმაცია? როგორ შეუძლია მას დაეხმაროს მათ?“
მაგალითად, კრიპტოვალუტა არის შედარებით ახალი ტექნოლოგია, რომელიც პირდაპირ ცვლის თანამედროვე ეკონომიკას. თქვენ შეგიძლიათ უბრალოდ უთხრათ ბავშვებს, რა არის ეს ან შეგიძლიათ იფიქროთ იმაზე, როგორ დაეხმარება ეს ცოდნა ცხოვრებაში და სამაგიეროდ არა მხოლოდ იმსჯელოთ კრიპტოვალუტაზე, არამედ დააყენოთ ფულის საკითხი ადამიანის ცხოვრებაში. რა არის ვალუტა? რა განსაზღვრავს მის ღირებულებას? როგორ უნდა მართოთ თქვენი ფინანსები?
როდესაც გვეცოდინება, რატომ გვჭირდება კონკრეტული ტექნოლოგიები განათლებაში, ტექნოლოგიები დაიწყებენ ჩვენს დახმარებას. ჩემს გაკვეთილებზე ზოგიერთი ბავშვი ამჯობინებს iPad-ის გამოყენებას. ვინაიდან ეს ნამდვილად ეხმარება მათ ინფორმაციის შესწავლასა და ათვისებაში, ასევე ეხმარება იმაში, რომ არ გადატვირთონ ზურგჩანთები მძიმე სახელმძღვანელოებით. მე მათ ვაძლევ გაჯეტების გამოყენების უფლებას.
ყოველ ჯერზე, როცა საზოგადოებაში ახალი ტექნოლოგიები ჩნდება, ხალხი დარწმუნებულია, რომ ისინი რევოლუციას მოახდენენ განათლებაში. ასე იყო ტელევიზიით, ონლაინთამაშებით, ვირტუალური რეალობით. თუმცა, ვიდეოკონფერენცია ჩვენთან თითქმის 20 წელია არსებობს, მაგრამ მე არ მინახავს სკოლები, რომლებიც მათ რეგულარულად იყენებდნენ კორონოვირუსულ პანდემიამდე. განათლებაში რევოლუციას ახდენს არა ტექნოლოგია, არამედ სამყაროს აღქმა.
ტექნოლოგია ავითარებს ბავშვებში უმაღლესი დონის სააზროვნო უნარებს – შექმნის, შეფასებისა და ანალიზის უნარს. გარდა ამისა, თანამედროვე ტექნოლოგიების წყალობით მოსწავლეებს უვითარდებათ კრიტიკული აზროვნება გარე სამყაროსთან მიმართებაში: მათ აქვთ ინფორმაციის მრავალი წყარო და, შესაბამისად, მისი გადამოწმების მეტი გზა. გარდა ამისა, გაჯეტები ეხმარება მათ კომუნიკაციის უნარების განვითარებაში.
თანამედროვე საზოგადოებაში ძნელია გაიზარდო ადამიანად, რომელსაც არ დასჭირდება ონლაინურთიერთობა.
სწორედ ამიტომ, ტექნოლოგიის გონივრულად გამოყენება დაეხმარება ბავშვებს სოციალიზაციაში კომპიუტერის გამოყენებით.
ტექნოლოგია ასევე სასარგებლოა, როდესაც საქმე ეხება უკუკავშირს. სპეციალური პროგრამების წყალობით მასწავლებელს შეუძლია არა მხოლოდ დღიურში ჩაინიშნოს შეფასება, არამედ დატოვოს კომენტარები და დამატებითი ბმულები შესასწავლად, რაც დაეხმარება მოსწავლეს შეცდომებზე მუშაობაში.
სასკოლო განათლებაში მნიშვნელოვანია, რომ შევინარჩუნოთ ზომიერება ტექნოლოგიებთან დაკავშირებით: ბავშვებს ეს არ მოსწონთ. მათ არ უხარიათ ზედიზედ 7-8 გაკვეთილი ეკრანს უყურონ. სკოლას უნდა ჰქონდეს ტექნოლოგიური და ადამიანური ურთიერთქმედების ბალანსი – წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ დავკარგავთ მნიშვნელოვან სოციალურ კავშირებს.
წარსულში ინდივიდებმა კაცობრიობა წინ წასწიეს – ახლა კი ამას გუნდები აკეთებენ. მნიშვნელოვანია, რომ ბავშვებმა ისწავლონ გუნდში მუშაობა. ამიტომ გამოიყენეთ ონლაინკონფერენციები, Zoom-ოთახები, გაზიარებული დოკუმენტები, სადაც ყველას შეუძლია ცვლილებების შეტანა, აკეთეთ პროექტები მთელი მსოფლიოს მოსწავლეებთან ერთად. ასე სწავლობენ ბავშვები ერთმანეთთან თანამშრომლობას.
გაამდიდრე ციფრული მასალა, დაამატეთ ციფრული წიგნები, YouTube-ვიდეოები, 3D მოდელები. რა თქმა უნდა, ყველაფრისთვის ერთად დრო არასაკმარისია, მაგრამ თუ გაქვთ შესაძლებლობა, დაეხმაროთ ბავშვებს რაიმე ტექნოლოგიის დახმარებით ახალი მასალის შესწავლაში, შეეცადეთ გამოიყენოთ ის.
მნიშვნელოვანია, რომ მასწავლებლები მუდმივად იყვნენ გადამზადებული ციფრულ ტექნოლოგიებში. მასწავლებლები, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში ასწავლიან, შეიძლება ვერ ორიენტირდებოდნენ ტექნოლოგიებში, მაგრამ დღევანდელ სამყაროში ეს აუცილებელია, თუ გსურთ ბავშვებთან მათთვის გასაგებ ენაზე ისაუბროთ. ტექნოლოგია სწრაფად ვითარდება: ერთ წელს იყენებ რაღაცას, შემდეგ წელს კი ის არავის სჭირდება. ამიტომ, მასწავლებელი, ისე როგორც არავინ, უნდა მისდევდეს ტექნოლოგიურ ინოვაციებს“.
ქ.თბილისი, სანდრო ეულის ქ. #5; +995 32 220 0 220 (4506)
ჟურნალ "მასწავლებელსა" და ინტერნეტ გაზეთ "mastsavlebeli.ge" -ში, რეკლამის განთავსების მსურველებმა დარეკეთ ნომერზე: +995 551 081 308
mastsavlebeli.ge-ზე გამოქვეყნებული ყველა მასალა წარმოადგენს გაზეთის საკუთრებას და დაცულია საქართველოს კანონით საავტორო და მომიჯნავე უფლებების შესახებ.
© 2022 ყველა უფლება დაცულია | დამზადებულია TATSSON.COM-ის მიერ
