წერილი მომზადებულია მოცემული
კვლევის ორიგინალური და რუსული გამოცემების საფუძველზე: Barber, M. and Mourshed,
M. (2007) How the World’s Best Performing Schools Come Out on Top. London, McKinsey
& Company; М. Барбер, М. Муршед. КАК ДОБИТЬСЯ СТАБИЛЬНО ВЫСОКОГО
КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ В ШКОЛАХ. „Вопросы
образования ” (2008)
განათლების რეფორმა თითქმის ყველა ქვეყნისთვის უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა. მიუხედავად ამ მიმართულებით დაფინანსებისა და ძალისხმევის ზრდისა, სასკოლო სისტემებში განათლების ხარისხი მნიშვნელოვნად არ გაზრდილა. ხარისხის მაჩვენებელი მთელ მსოფლიოში, ქვეყნების მიხედვით, ძლიერ მერყეობს.
სასკოლო განათლების ზოგიერთი სისტემა მუშაობს უკეთესად და ვითარდება უფრო სწრაფად. ჩვენ შევისწავლეთ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის 25 სასკოლო სისტემა, მათ შორის 10 საუკეთესო, რათა გაგვეგო, რისი ბრალია განსხვავება ხარისხსა და განვითარების დინამიკას შორის. ყურადღება გავამახვილეთ სისტემებს შორის განსხვავებაზე, რადგან სწორედ ის განსაზღვრავს სწავლების ხარისხს. მთავარი კითხვა ასეთი იყო: რა აერთიანებს საუკეთესო სასკოლო სისტემებს კულტურული და სოციალური კონტექსტისგან დამოუკიდებლად? რა ინსტრუმენტები გამოიყენება მოსწავლეთა სწავლის შედეგების მუდმივი გაუმჯობესებისთვის?
ამ კითხვებზე მარტივი პასუხები არ არსებობს. შეცვალო ის, რაც ხდება მილიონობით ბავშვის გულსა და გონებაში – რადგან სწორედ ეს არის ნებისმიერი სასკოლო სისტემის მიზანი – არ გახლავთ იოლი საქმე. სასკოლო სისტემის განვითარების მრავალი გზა არსებობს, მაგრამ დღემდე ვერ შეთანხმებულან იმის თაობაზე, რომელი მათგანია უფრო ეფექტური. საუკეთესო სისტემების გამოცდილება მოწმობს, რომ გადამწყვეტ როლს ასრულებს სამი ფაქტორი:
1) მასწავლებლებად უნდა მუშაობდნენ შესაფერისი ადამიანები;
2) მათ უნდა მიიღონ საჭირო მომზადება, რაც მისცემს საშუალებას გააუმჯობესონ პედაგოგიური პრაქტიკის ეფექტურობა;
3) აუცილებელია ისეთი გარემოს უზრუნველყოფა, რომელშიც ყველა მოსწავლე, უგამონაკლისოდ, მიიღებს ხარისხიან განათლებას.
კვლევის შედეგები მოწმობს: ამ სფეროში მოწინავე პოზიციებზე მყოფ ქვეყნებში არსებობს სისტემები, რომლებიც ისეა ორგანიზებული, რომ ყველა ეს ფაქტორი მუშაობს, რაც ამტკიცებს, რომ სწავლის შედეგების გაუმჯობესება შესაძლებელია, თანაც მოკლე ხანში.
„შავი ყუთის” შიგნით
მიუხედავად დაფინანსების გაზრდისა და რეფორმების გატარებისა, სასკოლო სისტემებმა ვერ მოახერხა სწავლების ხარისხის მნიშვნელოვანი გაზრდა. ვერც სკოლისთვის მეტი ავტონომიის მიცემამ, ვერც კლასებში მოსწავლეთა რაოდენობის შემცირებამ ვერ მოგვცა მოსალოდნელი შედეგი. მაგალითად, აშშ-ში ბოლო 25 წლის განმავლობაში 73%-ით გაიზარდა დაფინანსება, ერთ მასწავლებელზე მოსწავლეთა რაოდენობა კი 18%-ით შემცირდა. შედეგები მაინც თითქმის უცვლელი დარჩა. და ამერიკა არ არის ერთადერთი ქვეყანა, რომელიც რეფორმების განხორციელებისას სირთულეებს აწყდება.
სისტემური ცვლილებები რეფორმების პროცესში
თამამი და ნოვატორული რეფორმები
გატარდა მსოფლიოს თითქმის ყველა სასკოლო სისტემაში. ინგლისში არსებითი ცვლილებები
განხორციელდა სკოლის ფინანსურ საქმიანობაში, მის მართვაში. შეიცვალა პროგრამები,
შეფასება და ტესტირებისადმი მიდგომები. შეიცვალა ადგილობრივი ხელისუფლების
ფუნქციები, თემისადმი სკოლის დამოკიდებულება. მიუხედავად 50-წლიანი რეფორმებისა,
ინგლისის დაწყებით სკოლებში ვერ მოხდა ცოდნის ოდნავ მაინც შესამჩნევი ზრდა. იგივე შედეგები
აღირიცხა სხვა ქვეყნებში. ამერიკაში გაატარეს სტრუქტურული რეფორმები, რომლებიც ითვალისწინებდა სკოლების
მმართველობის დეცენტრალიზაციას, სკოლებში მოსწავლეთა რაოდენობის შემცირებას და ე.წ
ჩარტერული სკოლების რაოდენობის გაზრდას (ჩარტერულ სკოლას აქვს დიდი ავტონომია და
გაზრდილი პასუხისმგებლობა). შედეგები არცთუ იმედის მომცემი აღმოჩნდა. საუკეთესო
ჩარტერულ სკოლებში სწავლების ხარისხი კი ამაღლდა, მაგრამ კომპლექსურმა მაჩვენებლებმა
ცხადყო, რომ ვერც ასეთმა სკოლებმა აჯობა მნიშვნელოვნად სხვა სასწავლო
დაწესებულებებს. თუ ერთი მიმართულებით, მაგალითად, კითხვაში, მდგომარეობა გაუმჯობესდა,
სხვა მიმართულებით, მაგალითად, მათემატიკაში გაუარესდა. იგივე მოხდა ახალ ზელანდიაში.
სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია: სკოლებმა ვერ შეძლეს სწავლების ჩვეული მეთოდების
შეცვლა, შესაბამისად, ვერ აამაღლეს სწავლების ხარისხი. ერთადერთი, რაც სასკოლო
სისტემათა რეფორმებს აერთიანებს, მოსწავლეთა რაოდენობის შემცირებაა. სამწუხაროდ, მნიშვნელოვანი
შედეგი ვერც ამ რეფორმამ გამოიღო.
მასწავლებელთა პროფესიონალური უნარების ზრდისკენ მიმართული ძალისხმევა
კვლევებმა გვიჩვენა, რომ მოსწავლეთა სწავლის
დონეებს შორის განსხვავება, უპირველესად, მასწავლებლზეა დამოკიდებული. თუ ერთნაირი
დონის ორი მოსწავლიდან ერთს ჰყავს მაღალკვალიფიციური მასწავლებელი, ხოლო მეორეს –
დაბალკვალიფიციური, მათი სწავლების შედეგები 50%-ით განსხვავდება ერთმანეთისგან, მაშინ
როდესაც კლასში მოსწავლეთა რაოდენობის შემცირება ამ განსხვავებას მხოლოდ 8%-ით
ზრდის. ყველა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ მაღალკვალიფიციური პედაგოგის კლასში
მოსწავლეთა პროგრესი სამჯერ სწრაფია, ვიდრე დაბალკვალიფიციურისაში. სკოლების დირექტორებიც
აღიარებდნენ, რომ სწავლის ხარისხის გაუმჯობესება უმეტესად მასწავლებლის მუშაობის
დონით იყო განპირობებული.
ცუდი მასწავლებელი ძალზე ნეგატიურ
გავლენას ახდენს ბავშვის სწავლის ხარისხზე, განსაკუთრებით – დაწყებით კლასებში.
კვლევები მოწმობს, რომ მოსწავლეს, რომელსაც 11 წლის ასაკში ცუდი შედეგები აქვს, მხოლოდ
25% აქვს შანსი, 14 წლისთვის სათანადო დონეს მიაღწიოს, ხოლო 14 წლის ცუდი
მოსწრების მქონე მოსწავლისთვის შანსი, რომ სკოლას ცოდნის დადგენილ მინიმუმზე
დაამთავრებს, მხოლოდ 6%-ია. ეს ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ განურჩევლად იმისა,
განათლების სისტემა კარგია თუ ცუდი, მოსწავლეს, რომელიც ცუდი მასწავლებლის გამო დაწყებით
კლასებში ვერ აღწევს წარმატებას, თანატოლების დაწევის მცირე შანსი აქვს.
სასკოლო სისტემების მსგავსება და განსხვავება
მიუხედავად პრობლემებისა, სასკოლო
განათლების ზოგიერთ სისტემას შეუძლია იამაყოს მაღალი ხარისხით და განვითარების
სწრაფი ტემპით. მაგალითად, სინგაპურის სკოლები მაღალ შეფასებას იღებენ მათემატიკისა
და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა სწავლების საერთაშორისო TIMSS-ის კვლევებში, თუმცაღა ნაკლებ თანხას
ხარჯავენ დაწყებით განათლებაზე, ვიდრე ყველა განვითარებული ქვეყანა ერთად, ფინეთში
კი ბავშვები სკოლაში 7 წლისანი მიდიან და ორი წლის განმავლობაში იქ დღეში მხოლოდ 4-5
საათს ატარებენ. მიუხედავად ამისა, 15 წლის ფინელ მოსწავლეებს მსოფლიოში ყველაზე
მაღალი რეიტინგი აქვთ მათემატიკაში, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, კითხვასა და
ამოცანების ამოხსნაში. ბოსტონში (აშშ) იმ მოსწავლეთა რაოდენობა, რომლებიც
აკმაყოფილებდნენ საერთო შეფასების სისტემას, მათემატიკაში 25%-დან 74%-მდე გაიზარდა,
ხოლო ინგლისურ ენასა და ლიტერატურაში – 43%-დან 77%-მდე, და ეს მხოლოდ 6
წელიწადში.
გვინდოდა გაგვეგო, რატომ მუშაობდა ეს
სისტემები სხვებზე უკეთესად და რა წვლილის შეტანა შეეძლო მათ გამოცდილებას იმის გაგებაში,
როგორ შეიძლება გავაუმჯობესოთ სწავლების ხარისხი ყველგან. ყურადღებას ვამახვილებდით
თავისებურებებზე, რომლებიც სისტემურ დონეზე იძლეოდა კარგ შედეგებს. გვაინტერესებდა,
რომელი ცვლილება იძლეოდა სწავლებისა და ცოდნის ხარისხის გაუმჯობესების
შესაძლებლობას.
ჩვენ მიერ განხილულ განათლების
სისტემებს ბევრი რამ განასხვავებს. ისინი მოქმედებენ სხვადასხვა კულტურულ და
პოლიტიკურ კონტექსტებში და აწყდებიან სხვადასხვა პრობლემებს. ზოგიერთი სისტემა
რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან. ნიდერლანდები თავის წარმატებას სისტემის
დეცენტრალიზაციას მიაწერს, სინგაპური, პირიქით ცენტრალიზებულ კონტროლს. ინგლისში
23 000 სკოლაა, ხოლო ბოსტონში – მხოლოდ 150.
და მაინც, სისტემებს შორის არსებობს
არა მარტო განსხვავება, არამედ ფუნდამენტური მსგავსებაც. მივედით დასკვნამდე, რომ
მაღალეფექტური სასკოლო სისტემები, რომლებიც სტრუქტურითა და სწავლების შინაარსით ერთმანეთისგან
განსხვავდებოდა, ყურადღებას მასწავლებლის მუშაობის ხარისხზე ამახვილებდა, რადგან
სწორედ ეს ფაქტორი ახდენს პირდაპირ გავლენას მოსწავლის სწავლის დონეზე. ეს სასკოლო
სისტემები მისდევდა სამ პრინციპს:
* პედაგოგებად მიეზიდათ შესაფერისი ადამიანები (განათლების სიტემის
ხარისხი არ შეიძლება იყოს მასში მომუშავე მასწავლებლის ხარისხზე მაღალი);
* ექციათ ეს ადამიანები ეფექტურ პედაგოგებად (მოსწავლეთა შედეგების
გაუმჯობესების ერთადერთი გზა პედაგოგების პროფესიონალიზმის ხარისხის ამაღლებაა);
* შეექმნათ სიტემა და მას ისე
ემუშავა, რომ თითოეულ მოსწავლისთვის ხელმისაწვდომი ყოფილიყო მაღალკვალიფიციური სწავლება
(ერთადერთი გზა, მიაღწიო სისტემის შედეგიანობის მაღალ დონეს, თითოეული მოსწავლის
დონის ამაღლებაა).
(მთრგმენლის
შენიშვნა: საქართველოში რეფორმა 9 წელია მიმდინრეობს და, სამწუხაროდ, არც ერთი ამ
მიმართულებით არ გადადგმულა ეფექტური ნაბიჯები!)
იმისთვის, რომ ამ პრინციპების
შესაბამისად იმოქმედო, აუცილებელია ცვლილებები სასკოლო განათლების სისტემის სხვა
ასპექტებშიც – ფინანსირების სტრუქტურით დაწყებული, მმართველობისა და სტიმულირების
სტრუქტურით გაგრძელებული. მაგრამ კვლევები გვიჩვენებს, რომ მოსწავლეთა განათლების
ხარისხის ამაღლებისთვის სამ ზემოხსენებულ პრინციპზე ყურადღების გამახვილებას
გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. თუ ამ სამ პრინციპს სათანადო ყურადღება არ
მივაქციეთ, ვერ მივაღწევთ მიზანს (შედეგების გაუმჯობესებას), რომლისკენაც
მივისწრაფით.
განათლების სისტემის ხარისხი ვერ იქნება მასში მომუშავე პედაგოგების
პროფესიონალიზმის ხარისხზე მაღალი
ყველაზე ეფექტური სისტემები იმით
გამოირჩევა, რომ სტაბილურად იზიდავს მასწავლებლებად ხარისხიან კადრებს, რასაც
სწავლის შედეგების გაუმჯობესებისკენ მივყავართ. ეს მიიღწევა მასწავლებელთა
მოსამზადებელ პროგრამებზე მათი მკაცრი შერჩევით, რისთვისაც შემუშავებულია კადრების
შეფასების ეფექტური მეთოდები და, რასაკვირველია, ინიშნება საკმაოდ მაღალი საწყისი
ხელფასი. ასეთ მიდგომას მივყავართ მასწავლებლის სტატუსის ამაღლებისკენ, შესაბამისად,
ჩნდება სულ უფრო მეტი მაღალკვალიფიციური კანდიდატი.
სკოლის სისტემის ხარისხი ეფუძნება
მასწავლებლის მუშაობის ხარისხს. არსებობს უამრავი (როგორც სტატისტიკური, ასევე
პრაქტიკული) მტკიცებულება იმისა, რომ სწორედ მასწავლებლის პროფესიისკენ შესაფერისი
კადრების მოზიდვა წარმოადგენს სწავლების ხარისხის გაზრდის გადამწყვეტ პირობას.
ჩვენ მიერ გამოკვლეულ განსაკუთრებით
ეფექტურ სასკოლო სისტემებს მასწავლებლები კურსდამთავრებულთა საუკეთესო მესამედიდან
აჰყავს.
რაც შეეხება ცუდ სასკოლო სისტემებს, ისინი
იშვიათად იზიდავენ საუკეთესო კადრებს. მაგალითად, კვალიფიციური კომისია ამერიკის
სამუშაო ძალის უნარების შესახებ აღნიშნავს: „დღესდღეობით ჩვენ პედაგოგებად აგვყავს
სკოლის კურსდამთავრებულთა დაბალი შეფასების მქონე მესამედი. შეუძლებელია,
მოსწავლემ სათანადო დონეზე დაამთავროს სკოლა, თუ მის მასწავლებელს არ გააჩნია ის
ცოდნა და უნარები, რომლებიც გვინდა ჰქონდეთ ჩვენს შვილებს”. არსებობს იმავე აზრის
კარგი ფორმულირება: „შეუძლებელია, სხვას მისცე ის, რაც თავად არ გაგაჩნია”.
თარგმანი და რედაქცია კახა ჟღენტისა
