გარდაუვალი კონფლიქტები – ვინ გაიმარჯვებს?
ყველა მშობლისათვის ნაცნობია სიტუაცია, როცა მათი შვილის ქცევას ვერც კონფრონტაცია და ვერც გარემოს ცვლილება ვერ ცვლის: ბავშვი მაინც მშობლების მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ იქცევა. ამგვარი სიტუაციები მშობლისა და შვილის ურთიერთობაში გარდაუვალია, ბავშვმა „აუცილებლად” უნდა განახორციელოს ესა თუ ის ქცევა, მიუხედავად იმისა, რომ იცის – მისი ქცევა მშობლის მოთხოვნებს ეწინააღმდეგება.
ერიკი ისევ ვიდეო თამაშებით ერთობა, თუმცა, დედამ რამდენჯერმე შეახსენა, ნახევარ საათში უნდა წავიდეთო.
მოლი შეუთანხმდა ქალიშვილს, რომ გოგონა სამზარეულოს დაასუფთავებდა, მაგრამ სამსახურიდან დაბრუნებულს ნიჟარა გასარეცხი ჭურჭლით სავსე დახვდა.
მადლენს არ სურს გაუგოს მშობლებს, რომლებიც შაბათ-კვირას მთაში მეგობრებთან ერთად მის წასვლაზე ნერვიულობენ. მაინც ჯიუტად უნდა წასვლა, მიუხედავად იმისა, რომ ხვდება, რამდენად მიუღებელია ეს მშობლებისათვის.
ამგვარი კონფლიქტები მშობლისა და შვილის ინტერესებს შორის გარდაუვალი და ხშირიც კი არის ხოლმე ყოველ ოჯახში. ისინი მუდამ უმნიშვნელო კამათით იწყება, და სერიოზული უთანხმოებით მთავრდება. ეს ურთიერთობის პრობლემებია, როცა არც მარტო შვილია დამნაშავე და არც მარტო მშობელი. ორივე მონაწილეობს პრობლემაში – ორივეს ინტერესები ილახება. ამრიგად, პრობლემა თავად ურთიერთობაშია. ის მაშინ ჩნდება, როცა სხვაგვარად ვერ ხერხდება მშობლისათვის მიუღებელი ქცევის კორექტირება.
ვუბრუნდებით და ვეყრდნობით რა ქცევის ფანჯარას, ვხედავთ, სად ჩნდება კონფლიქტები ურთიერთობაში:
ბავშვს აქვს პრობლემა
ურთიერთობას აქვს პრობლემა
პრობლემა რჩება
პრობლემა იჭრება
აქტიური მოსმენით
პრობლემა იჭრება კონფრონტაციული
მე–შეტყობინებით
კონფლიქტი ჭეშმარიტების მომენტია ურთიერთობაში – მისი სიჯანსაღის გამოცდაა, კრიზისია, რომელსაც ურთიერთობის შესუსტებაც შეუძლია და გაძლიერებაც, კრიტიკული მოვლენაა, რომელსაც შეიძლება ხანგრძლივი წყენა, ფარული მტრობა, ფსიქოლოგიური ტრავმები მოჰყვეს. კონფლიქტებს ადამიანების დაშორებაც შეუძლიათ და უფრო ახლო და ინტიმურ კავშირად გაერთიანებაც; ისინი ნგრევის მარცვლებსაც შეიცავს და ჰარმონიისაც; ერთნაირად შეუძლია სამხედრო ქმედებებისა და უფრო ღრმა ურთიერთგაგების მოტანა.
კონფლიქტების მოგვარება შეიძლება ყველაზე არსებითი ფაქტორი იყოს მშობელი-შვილის ურთიერთობებში. სამწუხაროდ, მშობელთა უმეტესობა კონფლიქტების მოგვარებას მხოლოდ ორი ძირითადი მიდგომით ცდილობს, ეს კი არაეფექტიანი და საზიანოა როგორც ბავშვისთვის, ისე ურთიერთობისთვის.
მშობელთა მხოლოდ მცირე ნაწილი აღიქვამს კონფლიქტს, როგორც ცხოვრების ნაწილს და თან არა როგორც ერთმნიშვნელოვნად ცუდ მოვლენას. მშობელთა უმრავლესობა მშობლებსა და შვილებს ან თვით შვილებს შორის კონფლიქტს განიხილავს, როგორც ყველანაირი გზით თავიდან ასარიდებელ მოვლენას. ხშირად გაიგონებთ ცოლ-ქმრის ტრაბახს იმის შესახებ, რომ არასოდეს ჰქონიათ სერიოზული უთანხმოება – თითქოს ეს მათი ურთიერთობების სიჯანსაღის მაჩვენებელი იყოს.
„მოდი, ამ საღამოს ნუ ვიჩხუბებთ – ნუ ჩავიმწარებთ ვახშამს”, სთხოვენ მშობლები შვილებს ან უყვირიან, „ახლავე შეწყვიტე ჩხუბი!” მოზარდთა მშობლები ჩივიან ხოლმე, რომ ახლა, როცა მათი შვილები წამოიზარდნენ, გაცილებით მეტი უთანხმოება და კონფლიქტია ოჯახში: “ჩვენ სირთულეების წინაშე აღმოვჩნდით”. ან კიდევ, „ჩემი ქალიშვილი ყოველთვის ისეთი გამგები და ადვილად სამართავი იყო, მაგრამ ახლა, ვერც ჩვენ ვერ ვუყურებთ საგნებს მისი თვალებით და არც მას შეუძლია საგნების ჩვენებურად აღქმა”.
მშობელთა უმრავლესობას კონფლიქტი სძულს, ნერვიულობს მისი წარმოშობისას და არ იცის, როგორ გაართვას სიტუაციას თავი. იშვიათია ურთიერთობა, როცა გარკვეული დროის შემდეგ ერთის ინტერესები არ უპირისპირდება მეორისას. ორი ადამიანის (ან ჯგუფის) თანაარსებობისას, კონფლიქტი გარდაუვალია თუნდაც იმიტომ, რომ ადამიანები განსხვავდებიან, სხვადასხვაგვარად ფიქრობენ, აქვთ სხვადასხვა მოთხოვნილებები და სურვილები, რომლებიც ხშირად ურთიერთსაწინააღმდეგოა.
ამრიგად, კონფლიქტი ერთმნიშვნელოვნად ცუდი არ არის – ის ვლინდება როგორც ნებისმიერი ურთიერთობის არსი. არსებითად, ურთიერთობა შენიღბული კონფლიქტის დროს შეიძლება გაცილებით არაჯანსაღი იყოს, ვიდრე ხშირი კონფლიქტით. ამის კარგი მაგალითია ოჯახი, სადაც ცოლი ემორჩილება დომინანტ ქმარს, ან მშობელი-შვილის ურთიერთობა, როცა შვილს ისე ეშინია მშობლის, რომ ვერაფერში ეწინააღმდეგება.
ვიცით ოჯახები, განსაკუთრებით კი რთული ოჯახები, სადაც კონფლიქტები მუდმივად ჩნდება, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მისი წევრები ბედნიერები არიან და პირიქით, ხშირად წავაწყდებით ხოლმე გაზეთში ცნობას იმ ახალგაზრდების მიერ ჩადენილი დანაშაულის შესახებ, რომელთა მშობლები გაოგნებულნი არიან შვილის საქციელით – მათი ურთიერთობები უკონფლიქტო იყო, შვილი მუდამ უჯერებდათ.
ოჯახში ღიად და გულახდილად გამოხატული და ბუნებრივ მოვლენად აღქმული კონფლიქტი გაცილებით უსაფრთხოა ბავშვებისათვის, ვიდრე მშობელთა უმრავლესობას მიაჩნია. ამ ოჯახებში ბავშვს იმის საშუალება მაინც აქვს, რომ გამოსცადოს კონფლიქტი, ისწავლოს, როგორ გაუმკლავდეს და უკეთესად მოემზადოს დიდობაში მის გადასაჭრელად. ოჯახური კონფლიქტები სასარგებლოა ბავშვისთვის, როგორც ოჯახს გარე გარდაუვალი კონფლიქტებისათვის აუცილებელი მომზადებაც, რადგან ოჯახის კონფლიქტი ყოველთვის კონსტრუქციულად გვარდება.
ნებისმიერი ურთიერთობის მნიშვნელოვანია კონფლიქტის მოგვარების ხერხი და არა კონფლიქტების რაოდენობა. მჯერა, რომ სწორედ ამით განისაზღვრება ჯანსაღია თუ არა ურთიერთობა, ორმხრივად დამაკმაყოფილებელი თუ არა, მეგობრული თუ არა, ღრმა თუ ზედაპირული, ინტიმური თუ ცივი.
ძალაუფლებისთვის ორთაბრძოლა: ვინ იმარჯვებს, ვინ მარცხდება?
იშვიათად შევხვედრივართ მსმენელებს შორის ისეთს, ვინც კონფლიქტის მოგვარებას არ აღიქვამს ერთის გამარჯვების და მეორის დამარცხების ტოლფასად. ამგვარი – „გამარჯვება-მარცხი” – ორიენტაცია საფუძვლად უდევს დღევანდელი მშობლების დილემას – იყოს მკაცრი (მშობელი იმარჯვებს) თუ იყოს დამთმობი (ბავშვი იმარჯვებს).
მშობელთა უმრავლესობა ბავშვის აღზრდაში დისციპლინის მთელ პრობლემას განიხილავს როგორც სიმკაცრისა თუ შემწყნარებლობის, სიძლიერისა თუ სისუსტის, ავტორიტარულობისა თუ ლიბერალურობის ჭრილში. ისინი იფარგლებიან თავიანთი “ან-ან” მიდგომით დისციპლინის მიმართ, შვილებთან ურთიერთობას აღიქვამენ როგორც ძალაუფლებისთვის ორთაბრძოლას, ორი ნების შეჯიბრს, ბრძოლას იმის გამოსარკვევად, თუ ვინ მოიგებს ომს. გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ დღევანდელი მშობლები და შვილები ომობენ, თითოეული მათგანი აზროვნებს მოგებისა და დამარცხების ცნებებით. ისინი თავიანთი ბრძოლის შესახებ ისევე საუბრობენ, როგორც ორი ქვეყანა საომარ მდგომარეობაში.
ერთმა მშობელმა (მამამ) ეს ნათლად გამოხატა საუბრისას, როცა ავტორიტეტულად განაცხადა:
„თავიდანვე უნდა გააგებინოთ, ვინ არის უფროსი. სხვაგვარად ისინი ხელთ იგდებენ უპირატესობას და გაბატონდებიან. ჩემს ცოლს სწორედ ეს პრობლემა აქვს – ბავშვებს ყველა ბრძოლაში გამარჯვების უფლებას აძლევს. ყოველთვის ნებდება და ბავშვებმა ეს მშვენივრად იციან”.
ერთ-ერთი მოზარდის დედამ ეს თავისებურად გამოხატა:
„ვცდილობ, შვილს უფლება მივცე აკეთოს, რაც უნდა, მაგრამ მერე, როგორც წესი, მე ვზარალდები. ერთ ნაბიჯს ვუთმობ, ის კი ასს დგამს”.
მეორე დედა დარწმუნებულია, რომ არ დამარცხდება “მოსვირინგებისთვის ბრძოლაში”:
„არ მაინტერესებს, როგორ გრძნობს თავს და არც ის, თუ რას აკეთებენ სხვა მშობლები – ჩემი ქალიშვილი არ გაიკეთებს სვირინგს! დათმობას არ ვაპირებ. ვეცდები, მოვიგო ეს ბრძოლა”.
მშობლებთან ურთიერთობას შვილებიც ძალაუფლებისთვის ბრძოლის მოგება-წაგების თვალსაზრისით განიხილავენ. ქეითიმ, თხუთმეტი წლის არაჩვეულებრივმა გოგონამ, რომლის მშობლებიც წუხან იმის გამო, რომ ქალიშვილი არ ელაპარაკება, ერთ-ერთი ინტერვიუს დროს მითხრა:
„რა აზრი აქვს კამათს? ისინი ყოველთვის იგებენ. ეს კამათის დაწყებამდე ვიცი. ისინი მუდამ ასე იქცევიან. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, მშობლები არიან. მათ ყოველთვის იციან, რომ მართლები არიან. აღარ ვკამათობ. უბრალოდ, არ ველაპარაკები. რა თქმა უნდა, გიჟდებიან, მაგრამ ეს უკვე აღარ მადარდებს”.
კენიმ, დაწყებითი სკოლის მოსწავლემ, ისწავლა, მშობლების მოგება-წაგების დამოკიდებულებას როგორ მოუაროს:
„თუ ნამდვილად მინდა რამის გაკეთება, არასოდეს მივდივარ დედასთან, რადგან პირველი სიტყვა, რომელსაც მეტყვის, „არა” იქნება. ვიცდი, სანამ მამა დაბრუნდება. ჩვეულებრივ, ვახერხებ ხოლმე, რომ მამამ ჩემი მხარე დაიჭიროს. მასთან უფრო ადვილია ურთიერთობა და მისი დახმარებით ვიღებ იმას, რაც მინდა”.
მშობლებსა და შვილებს შორის კონფლიქტის გაჩენისას, მშობელთა უმრავლესობა ცდილობს ის თავის სასარგებლოდ გადაჭრას, ისე, რომ მშობელი იგებს და შვილი აგებს. მშობელთა მცირე ნაწილი („გამარჯვებულებზე” გაცილებით ნაკლები) მუდამ ნებდება შვილს კონფლიქტის შიშით ან ლახავს (სწირავს) შვილის ინტერესებს. ამ ოჯახებში შვილი იგებს და მშობელი აგებს. მშობელთა მთავარი დილემა დღეს ის არის, რომ ისინი მხოლოდ ამ მოგება-წაგების მიდგომით ხელმძღვანელობენ.
მოგება-წაგებისადმი ორგვარი მიდგომა
კონფლიქტის გადაჭრისას „მოგება-წაგებისადმი” ორგვარ მიდგომას მარტივად მოვიხსენიებთ როგორც I მეთოდს და II მეთოდს. თითოეული მათგანი გულისხმობს, რომ ერთი ადამიანი იმარჯვებს, მეორე – მარცხდება, – ერთი იღებს იმას, რაც უნდოდა, მეორე – ვერა. ქვემოთ ახსნილია, თუ როგორ მოქმედებს I მეთოდი მშობელი-შვილის კონფლიქტის დროს:
მშობელი და შვილი აწყდებიან მოთხოვნილებათა კონფლიქტს. მშობელი წყვეტს, როგორი შეიძლება იყოს გამოსავალი. აირჩევს რა გამოსავალს, აცნობებს შვილს იმ იმედით, რომ მისთვისაც მისაღები იქნება. თუ შვილს გადაჭრის გზა არ მოეწონება, მშობელი ჯერ ცდილობს დაარწმუნოს, გავლენა მოახდინოს და დაიყოლიოს. თუ ამანაც არ გაჭრა, მშობელი დაყოლიებას ძალისა და ავტორიტეტის გამოყენებით ცდილობს.
ქვემოთ მოტანილი კონფლიქტი მამასა და ათი წლის ქალიშვილს შორის I მეთოდის გამოყენებით არის გადაჭრილი:
ჯეინი: ნახვამდის, სკოლაში მივდივარ.
მშობელი: საყვარელო, წვიმს, შენ კი ლაბადა არ გაცვია.
ჯეინი: არ მჭირდება.
მშობელი: არ გჭირდება! დასველდები და შეიძლება გაცივდე.
ჯეინი: ისე არ წვიმს.
მშობელი: ძალიან წვიმს.
ჯეინი: არ მინდა იმ ლაბადის ჩაცმა. მეჯავრება ლაბადით სიარული.
მშობელი: საყვარელო, ხომ იცი რომ თუ ჩაიცმევ თბილადაც იქნები და არც დასველდები. ჩაიცვი, გთხოვ!
ჯეინი: მეჯავრება ის ლაბადა – არ მინდა მისი ჩაცმა!
მშობელი: ახლავე წადი და გამოიტანე ლაბადა! ასეთ ამინდში ასე არ გაგიშვებ სკოლაში.
ჯეინი: …მაგრამ, არ მომწონს. . .
მშობელი: არავითარი „მაგრამ” – თუ არ ჩაიცმევ, იძულებული ვიქნები დაგსაჯო.
ჯეინი (გაბრაზებით): კარგი, გაიმარჯვე! ჩავიცვამ იმ სულელურ ლაბადას!
მამამ თავისი გაიტანა. მისი გადაწყვეტილება, რომ ჯეინს ლაბადა ჩაეცვა, დომინანტური იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ჯეინს არ უნდოდა მისი (გადაწყვეტილების) მიღება. მშობელმა გაიმარჯვა და ჯეინი დამარცხდა. ჯეინისთვის სულაც არ იყო მისაღები პრობლემის ამგვარი გადაჭრა, მაგრამ მშობლის მიერ ძალის (სასჯელის) გამოყენების შიშს დაემორჩილა.
ქვემოთ მოცემულია, თუ როგორ მოქმედებს II მეთოდი მშობელი-შვილის კონფლიქტის დროს:
მშობელი და შვილი აწყდებიან მოთხოვნილებათა კონფლიქტს. მშობელს შეიძლება აქვს ან არა პრობლემის გადაჭრის მიკერძოებული გზა. თუ ეს გზა უკვე ნაპოვნი აქვს, შეიძლება ეცადოს შვილის დაყოლიებას. ცხადია, რომ პრობლემის გადაჭრის საკუთარი გზა შვილსაც აქვს და, თავის მხრივ, ცდილობს მშობლის დაყოლიებას. თუ მშობელი წინააღმდეგობას გაუწევს, შვილი შეიძლება ეცადოს ძალის გამოყენებას მის დასაყოლიებლად. ბოლოს მშობელი ნებდება.
ლაბადის კონფლიქტის დროს II მეთოდი ასე „ხორციელდება”:
ჯეინი: ნახვამდის, სკოლაში მივდივარ.
მშობელი: საყვარელო, წვიმს, შენ კი ლაბადა არ გაცვია.
ჯეინი: არ მჭირდება.
მშობელი: არ გჭირდება! დასველდები და შეიძლება გაცივდე.
ჯეინი: ისე არ წვიმს.
მშობელი: ძალიან წვიმს.
ჯეინი: არ მინდა იმ ლაბადის ჩაცმა. მეჯავრება ლაბადით სიარული.
მშობელი: მინდა, რომ ჩაიცვა.
ჯეინი: მეჯავრება ის ლაბადა – არ მინდა მისი ჩაცმა! ვერ მაიძულებ.
მშობელი: კარგი ეგრე იყოს! წადი სკოლაში ულაბადოდ, აღარ მინდა შენთან კამათი – გაიმარჯვე.
ჯეინმა შეძლო თავისი გადაწყვეტილების გატანა – მან გაიმარჯვა და მისი მშობელი დამარცხდა. რა თქმა უნდა, მშობელი ამ გადაწყვეტილებით გახარებული არ იქნება, მაგრამ ის ჯეინის მიერ ძალის (ამ შემთხვევაში, ყვირილის) გამოყენების შიშს ემორჩილება.
I და II მეთოდი ერთმანეთს ჰგავს, თუმცა მათი შედეგი სავსებით განსხვავებულია. ორივე შემთხვევაში თითოეულ მხარეს აქვს თავისი გადაწყვეტილება და ცდილობს მეორე მხარის დაყოლიებას. ორივე მეთოდში თითოეული მხარის მიდგომა ასეთია: „მე ჩემებურად მსურს მოვიქცე და ამისათვის ვიბრძოლებ”. I მეთოდში მშობელი არაფრად აგდებს და პატივს არ სცემს შვილის მოთხოვნილებებს. II მეთოდში შვილი არაფრად აგდებს და პატივს არ სცემს მშობლის მოთხოვნილებებს. ორივე შემთხვევაში ერთ-ერთი მხარე მარცხდება და ბრაზდება მეორე მხარეზე, რომელიც მისი დამარცხების მიზეზი გახდა. ორივე მეთოდში ძალაუფლების ორთაბრძოლაა და მოწინააღმდეგეები არ ერიდებიან თავიანთი ძალაუფლების გამოყენებას, თუ გრძნობენ მის აუცილებლობას გამარჯვებისთვის.
რატომ არის I მეთოდი არაეფექტური?
მშობლები, რომლებიც I მეთოდს ეყრდნობიან კონფლიქტის გადაჭრის დროს, სერიოზულ საზღაურს იხდიან „გამარჯვებისათვის”. საკმაოდ ადვილია I მეთოდის დანახარჯების წინასწარმეტყველება – მცირე მოტივაცია ბავშვისთვის გადაწყვეტილების შესასრულებლად, მშობელზე განაწყენება, იძულების სიძნელეები, თვითდისციპლინის ჩამოყალიბების შესაძლებლობის წართმევა.
როცა მშობელი კონფლიქტის გადაჭრის საკუთარ გზას აწესებს, შვილს მცირე მოტივაცია და სურვილი აქვს გაჰყვეს ამ გზას, რადგან მასში არანაირი ინვესტიცია არ გაუკეთებია; მას ამ გადაწყვეტილების მიღებაში ხმა არ ჰქონია. რა მოტივაციაც არ უნდა ჰქონდეს ბავშვს, ის უცხოა – მისგან დამოუკიდებელია. მან მხოლოდ დასჯის ან მშობლის უკმაყოფილების შიშის გამო შეიძლება დათმოს. ბავშვს არ უნდა გადაწყვეტილების შესრულება, ის იძულებულია. სწორედ ამიტომაა, რომ ბავშვები ხშირად ეძებენ I მეთოდით გადაწყვეტილების შესრულების თავიდან არიდების გზებს. თუ ამას ვერ ახერხებენ, როგორც წესი, „დინებას მიჰყვებიან” ხოლმე და ასრულებენ მინიმალური ძალისხმევით, მხოლოდ და ზუსტად იმას, რასაც მათგან ითხოვენ და სხვას არაფერს.
ჩვეულებრივ, I მეთოდის გამოყენებით იძულებას, ბავშვების წყენა მოჰყვება ხოლმე. ისინი უსამართლობას გრძნობენ და, ბუნებრივია, მათი ბრაზი და წყენა მიმართულია მშობლებზე, რომლებიც ამ ყველაფერზე პასუხისმგებელნი არიან. I მეთოდის გამოყენებით მშობლები ზოგჯერ დათმობასა და მორჩილებას იღებენ, მაგრამ ფასი, რასაც ამისათვის იხდიან, შვილების მტრობაა.
დავაკვირდეთ ბავშვებს, რომელთა მშობლებმა კონფლიქტს I მეთოდის გამოყენებით აგვარებენ; მათ სახეზე მუდამ წყენა და ბრაზია. ისინი მტრულად ესიტყვებიან და შეიძლება ფიზიკურადაც კი ეხებიან მშობლებს. I მეთოდი მშობელსა და შვილს შორის ურთიერთობის თანდათანობითი გაუარესების მარცვლებს თესავს. ერთგულებასა და სიყვარულს წყენა და ზიზღი ცვლის.
მშობლები სხვაგვარ დიდ საზღაურსაც იხდიან I მეთოდის გამოყენებისათვის: ისინი, ჩვეულებრივ, დიდ დროს ხარჯავენ გადაწყვეტილების იძულებით შესრულებაზე, ამოწმებენ, ასრულებს თუ არა მას ბავშვი, ბუზღუნებენ, ახსენებენ, აიძულებენ.
I მეთოდის გამოყენებას მშობლები ხშირად იმით ამართლებენ, რომ ეს კონფლიქტის გადაჭრის სწრაფი გზაა. ეს უპირატესობა ხშირად მოჩვენებითია და არა რეალური, რადგან მშობელს გაცილებით მეტი დრო სჭირდება იმაში დასარწმუნებლად, რომ გადაწყვეტილება შესრულდა. მშობლები, რომლებიც ჩივიან, რომ იძულებულნი არიან განუწყვეტლივ ებუზღუნონ შვილებს, გამონაკლისის გარდა, ის მშობლები არიან, რომლებიც I მეთოდს იყენებენ. ქვემოთ მოტანილი საუბარი ძალიან ჰგავს იმ საუბრებს, რომელიც მრავალ მშობელთან მქონია:
მშობელი: ჩვენი შვილები არ გვეხმარებიან ბინის მოვლაში. კბილების დაძრობის ტოლფასია აიძულო, მოგეხმარონ. ყოველ შაბათს ვიბრძვით, რომ ვაიძულოთ გასაკეთებელი გააკეთონ. გადაჭარბების გარეშე ვიტყვი, რომ იძულებულები ვართ ვუთვალთვალოთ, შეასრულეს თუ არა სამუშაო.
კონსულტანტი: როგორ არჩევთ რა სამუშაოა გასაკეთებელი?
მშობელი: რა თქმა უნდა, ჩვენ ვიღებთ გადაწყვეტილებას. ჩვენ ვიცით, რა არის გასაკეთებელი. ჩვენ ვაკეთებთ ჩამონათვალს შაბათ დილით. ბავშვები ეცნობიან მას და იგებენ, რა არის გასაკეთებელი.
კონსულტანტი: ბავშვებს უნდათ სამუშაოს შესრულება?
მშობელი: ღმერთო ჩემო, რა თქმა უნდა, არა!
კონსულტანტი: ისინი გრძნობენ, რომ იძულებულნი არიან.
მშობელი: დიახ, ასეა.
კონსულტანტი: ჰქონიათ როდესმე ბავშვებს საშუალება მონაწილეობა მიეღოთ გასაკეთებელი საქმის განსაზღვრაში? აქვთ მათ გასაკეთებელი საქმის განსაზღვრისას ხმის უფლება?
მშობელი: არა.
კონსულტანტი: ჰქონიათ შანსი გადაეწყვიტათ, ვის რა საქმე უნდა გაეკეთებინა?
მშობელი: არა, ჩვეულებრივ, ჩვენ ვანაწილებთ საქმეს შეძლებისდაგვარად თანაბრად.
კონსულტანტი: ამრიგად, თქვენ წყვეტთ რა საქმეა გასაკეთებელი და ვინ უნდა გააკეთოს?
მშობელი: დიახ, ასეა.
მშობელთა მცირე ნაწილი თუ ხედავს კავშირს – შვილების მოტივაციის ნაკლებობას დაეხმარონ მშობლებს, განაპირობებს ის, რომ გადაწყვეტილებები დასახმარებელი რუტინული საქმეების შესახებ, ჩვეულებრივ, I მეთოდით არის მიღებული. ბავშვი, რომელსაც „თანამშრომლობა” არ სურს, ის ბავშვია, რომელსაც მშობლებმა I მეთოდით მიღებული გადაწყვეტილებით, ფაქტობრივად, მოუსპეს თანამშრომლობის შანსი. თანამშრომლობა არასდროს ისწავლება ამა თუ იმ საქმის შესრულების იძულებით.
I მეთოდის სხვა მოსალოდნელი დანახარჯი ის არის, რომ ბავშვს ვართმევთ საშუალებას განივითაროს თვითდისციპლინა – შინაგანად ორიენტირებული, თვით ინიციატივიანი, პასუხისმგებლური ქცევა. საყოველთაოდ აღიარებული ერთ-ერთი მითი ბავშვის აღზრდის შესახებ მდგომარეობს იმაში, რომ თუ მშობელი შვილს საქმის კეთებას აიძულებს, ის თვით დისციპლინიანი და პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი გაიზრდებიან. თუ ზოგიერთი შვილი მშობლის ძლიერ ავტორიტეტს იმით უპირისპირდება, რომ დამჯერი, დამთმობი და მორჩილი ხდება, ის, ჩვეულებრივ, ისეთ ადამიანად ყალიბდება, ვისაც საკუთარი საქციელის კონტროლისათვის გარეშე ავტორიტეტი სჭირდება. მოზარდობაშიც და ზრდასრულობაშიც მას არა აქვს შინაგანი კონტროლი; პასუხს ცხოვრებისეულ კითხვებზე ან კონტროლს საკუთარ ქცევაზე ხან ერთ ავტორიტეტთან ეძებს, ხან მეორესთან. მას აკლიათ თვითდისციპლინა, შინაგანი კონტროლი და პასუხისმგებლობა, რადგან არასოდეს ჰქონია ამ თვისებების შეძენის საშუალება.
ვისურვებდი, მშობელს, სულ მცირე ერთი რამ ესწავლა ამ წიგნიდან: ყოველთვის, როცა მშობელი აიძულებს შვილს რაღაცის კეთებას ძალის ან ავტორიტეტის გამოყენებით, უსპობს მას თვითდისციპლინისა და პასუხისმგებლობის სწავლის საშუალებას.
ჩვიდმეტი წლის ჩარლზმა, რომლის მკაცრი მშობლები მუდამ ძალაუფლებას იყენებდნენ, რათა ჩარლზს საშინაო დავალება შეესრულებინა, აღიარა: „როცა ჩემი მშობლები შინ არ არიან, შეუძლებელია თავი ვაიძულო და ტელევიზორის წინ მდგარი სკამიდან ავდგე. ისე ვარ მიჩვეული საშინაო დავალების იძულებით კეთებას, რომ ჩემში ვერ ვპოულობ ვერავითარ ძალას, საშინაო დავალების შესასრულებლად მაშინ, როცა ისინი სახლში არ არიან”.
ასევე მახსენდება აბაზანის სარკეზე ბავშვთა მკვლელის ვილიამ ჰეირენსის (William Heirens) მიერ დაწერილი პათეტიკური ფრაზა მომდევნო მსხვერპლის მოკვლის შემდეგ: „ღვთის გულისათვის, დამიჭირეთ, სანამ კიდევ მომიკლავს”.
მშობელთა უმრავლესობას არ ჰქონია საშუალება კრიტიკულად განეხილა საკუთარი “სიმკაცრის” საფასური. ისინი ფიქრობენ, რომ აკეთებდნენ იმას, რაც მშობელმა უნდა აკეთოს საკუთარი ავტორიტეტის გამოყენებით. როგორც კი I მეთოდის შედეგების გაცნობიერებაში ეხმარებიან, იშვიათია შემთხვევა, რომ რომელიმე მათგანმა არ გაიზიაროს ეს ჭეშმარიტებება. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, მშობლებიც ხომ ბავშვები იყვნენ, რომლებიც თავიანთი მშობლების ძალაუფლებას ასევე იგერიებდნენ.
რატომ არის II მეთოდი არაეფექტური
როგორი ბავშვები იზრდებიან ისეთ ოჯახში, სადაც კონფლიქტის დროს ისინი ყოველთვის მოგებული, ხოლო მშობლები წაგებული არიან? რას უნდა ველოდოთ ბავშვებისგან, რომლებსაც მუდამ თავისი გააქვთ? ცხადია, ისინი განსხვავებულები იქნებიან ისეთ ოჯახში გაზრდილთაგან, სადაც კონფლიქტის გადაჭრა ძირითადად I მეთოდით ხდება. ბავშვები, რომელთაც საკუთარი გზის არჩევის ნებას აძლევენ, მეამბოხეები, მტრულები, დამოკიდებულები, აგრესიულები, მორჩილები, დამთმობები, ჩაკეტილები და ა.შ. არ იქნებიან. მათ არ სჭირდებათ მშობლის ძალაუფლებისაგან თავის დაღწევის გზების ძიება. II მეთოდი ეხმარება ბავშვს გამოიყენოს საკუთარი ძალაუფლება მშობლებზე, რათა მათ ხარჯზე გამარჯვება მოიპოვოს.
ამ შემთხვევაში ბავშვები სწავლობენ, თუ როგორ გამოიყენონ გაღიზიანების ხანმოკლე შეტევები მშობელთა კონტროლისათვის; როგორ აგრძნობინონ მშობელს თავი დამნაშავედ; როგორ ესაუბრონ მშობლებს თავხედურად, დამამცირებლად. ისინი ხშირად უზნეოები, შფოთიანები, უკონტროლებელი, უმართავები, იმპულსურები არიან. მათ ისწავლეს, რომ მათი მოთხოვნილებები გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე სხვებისა. ხშირად მათაც (ისევე როგორც I მეთოდის მქონე ოჯახებში გაზრდილთ) არა აქვთ შინაგანი კონტროლი საკუთარ ქცევაზე და იზრდებიან ეგოცენტრულები, თავკერძები და მომთხოვნები.
ისინი ხშირად პატივს არ სცემენ მშობლების საკუთრებას და გრძნობებს. მათთვის ცხოვრების არსი არის: „მივიღო”, „მივიღო”, „მივიღო”. „მე” პირველ ადგილზეა. ისინი იშვიათად ეხმარებიან მშობლებს საოჯახო საქმეებში.
ხშირად თანატოლებთან ურთიერთობაში სერიოზულ სიძნელეებს განიცდიან – არავის უყვარს „გაფუჭებული ბავშვები”, მათ საზოგადოებას გაურბიან. ბავშვები იმ ოჯახებიდან, სადაც II მეთოდი დომინირებს, იმდენად მიჩვეულნი არიან მშობლებთან თავისის გატანას, რომ ამ პრინციპის გატარებას თანატოლებთანაც ცდილობენ.
ხშირად უძნელდებათ სკოლაში ადაპტაციაც, სადაც I მეთოდი დომინირებს. II მეთოდს მიჩვეული ბავშვები, სკოლის სამყაროში მოხვედრისას მოულოდნელ დარტყმას იღებენ, როცა აღმოაჩენენ, რომ დირექტორი და მასწავლებელთა უმრავლესობა კონფლიქტებს ავტორიტეტისა და ძალაუფლების გამოყენებით, ანუ I მეთოდის საშუალებით აგვარებენ.
„მშობლებს არ ვუყვარვარ” – შესაძლოა, ეს არის II მეთოდის ყველაზე სავალალო შედეგი. ამის გაგება ადვილია, თუ გავითვალისწინებთ, რა ძნელია მშობლისათვის გამოამჟღავნოს ისეთი შვილის სიყვარული და აღიარება, რომელიც ყოველთვის იმარჯვებს მასზე. ოჯახებში, რომლებიც I მეთოდით ხელმძღვანელობენ, წყენა შვილისაგან მშობლისაკენ მიდის; II მეთოდის მქონე ოჯახებში კი – მშობლისაგან შვილისაკენ. II მეთოდით მართვადი ბავშვი გრძნობს, რომ მშობლები ხშირად განაწყენებულნი, გაღიზიანებულნი და გაბრაზებულნი არიან მასზე. როცა ის მოგვიანებით მსგავს „შეტყობინებას” მიიღებს თანატოლებისგან და სხვა უფროსებისგან, აუცილებლად იგრძნობს, რომ არ უყვართ, რადგან ის ხშირად მართლაც არ უყვართ.
თუმცა ზოგიერთმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ I მეთოდის მქონე ოჯახებში გაზრდილ ბავშვებთან შედარებით II მეთოდით გაზრდილები უფრო შემოქმედებითნი არიან, მშობლები ძალზედ დიდ საფასურს იხდიან ამ უნარით დაჯილდოებული შვილებისათვის: ხშირად შვილები მათ ვერ იტანენ.
II მეთოდის მქონე ოჯახებში მშობლები ძალიან იტანჯებიან. მათგან ხშირად მოისმენთ:
„თითქმის ყოველთვის გააქვს თავისი და მისი მართვა შეუძლებელია”.
„მიხარია, როცა ბავშვები სკოლაში არიან, შემიძლია მშვიდად ვიყო”.
„მშობლობა ისეთი ტვირთია – მთელს ჩემს დროს მათ ვუთმობ”.
„უნდა ვაღიარო, რომ ზოგჯერ მათი ატანა უბრალოდ არ შემიძლია – ავდგები ხოლმე და სადმე მივდივარ”.
„მათ თითქმის არ ესმით, რომ მეც მაქვს ჩემი ცხოვრება”.
„ზოგჯერ – თავს დამნაშავედ ვგრძნობ ამას რომ ვამბობ – მინდა ხოლმე ისინი ვინმესთან გავაგზავნო”.
„ძალიან მრცხვენია მათთან ერთად სადმე წასვლა ან მეგობრების მოწვევა, ყველა გაიგებს როგორებიც არიან”.
II მეთოდი სიხარულის მომტანი არ არის მშობლებისათვის – რა სასჯელია გაზარდო ისეთი შვილები, რომელთა სიყვარული არ შეგიძლია ან ვერ იტან მათთან ურთიერთობას.
I და II მეთოდის ზოგიერთი სხვა სირთულე
მხოლოდ ზოგიერთი მშობელი თუ იყენებს იზოლირებულად მხოლოდ I ან მხოლოდ II მეთოდს. ხშირად ერთი მშობელი ძირითადად I მეთოდს ეყრდნობა, ხოლო მეორე – II მეთოდისაკენ იხრება. დასაბუთებულია, რომ ამგვარ ოჯახებში გაზრდილ ბავშვებს კიდევ უფრო სერიოზული ემოციური პრობლემები შეიძლება შეექმნათ. აშკარაა, რომ არათანმიმდევრულობა უფრო დამღუპველია, ვიდრე ერთი ან მეორე მეთოდის უკიდურესობები.
ზოგიერთი მშობელი II მეთოდის გამოყენებით იწყებს აღზრდას, მაგრამ ბავშვის ზრდასთან, დამოუკიდებლობასა და თვითორიენტაციასთან ერთად, თანდათან I მეთოდს ანაცვლებს. ცხადია, რომ ბავშვისათვის, რომელიც თითქმის ყოველთვის სათავისო ქცევას არის მიჩვეული, მტკივნეული იქნება საპირისპირო ქცევის გამოცდილების მიღება. ზოგიერთი მშობელი კი, პირიქით, I მეთოდით იწყებს და შემდეგ II მეთოდით ჩაანაცვლებს ხოლმე. ეს განსაკუთრებით ხშირად მაშინ ხდება, როცა ბავშვი თავიდანვე ეწინააღმდეგება და ამბოხით პასუხობს მშობლების ძალაუფლებას; მშობელი თანდათან ნებდება და უთმობს შვილს.
არიან ისეთი მშობლებიც, რომლებიც პირველ შვილთან ურთიერთობისას I მეთოდს იყენებენ, ხოლო მეორე შვილთან – II მეთოდს, იმ იმედით, რომ ეს მეთოდი უკეთესი აღმოჩნდება. ამ ოჯახებში პირველი შვილი ხშირად განაწყენებულია მეორეზე, რომელსაც აქვს იმის ნება, რაც მას თავად არ ჰქონდა. ამის გამო ზოგჯერ პირველი შვილი ფიქრობს, რომ მშობლებს უფრო მეტად მისი და ან ძმა უყვართ.
ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული (განსაკუთრებით იმ მშობლებს შორის, რომლებიც დათმობის დამცველებისა და დასჯის ოპონენტების ძლიერ გავლენას განიცდიან) სქემის მიხედვით ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, მანამ სანამ ბავშვის ქცევა აუტანელი გახდება, მას ნებას აძლევენ გაიმარჯვოს, მაგრამ შემდეგ მკვეთრად გადადიან I მეთოდზე. შემდგომ მშობლებს დანაშაულის გრძნობა უჩნდებათ და თანდათან II მეთოდს უბრუნდებიან და წრე ტრიალებს. ერთმა მშობელმა ეს ასე გამოხატა:
„ვუთმობ შვილებს მანამ, სანამ მათი ატანა შემიძლია. შემდეგ ვხდები საშინელი დესპოტი მანამ, სანამ საკუთარი თავის ატანა შემიძლია”.
ბევრი მშობელი მხოლოდ I ან მხოლოდ II მეთოდით იფარგლება. რწმენისა თუ ტრადიციის გამო, მშობელი შეიძლება მტკიცედ იცავდეს I მეთოდს. შემდეგ გამოცდილებით ხვდება, რომ ეს მეთოდი არ ამართლებს და შეიძლება თავი დამნაშავედაც იგრძნოს მისი გამოყენების გამო; მას არ მოსწონს საკუთარი თავი, როცა კრძალავს, ბრძანებს ან სჯის. თუმცა, ერთადერთი ალტერნატივა, რომელიც იცის II მეთოდია – ნება მისცეს შვილს გაიმარჯვოს. ინტუიციით მშობელმა იცის, რომ ეს მეთოდი არაფრით უკეთესი და, შეიძლება, უარესიც კია. ამიტომ ის ჯიუტად ისევ I მეთოდს იყენებს, მიუხედავად იმისა, რომ ხედავს როგორ იტანჯებიან ამის გამო შვილები და როგორ უარესდება მათი ურთიერთობა.
მშობელთა უმრავლესობას, რომლებიც II მეთოდს იყენებენ, არ სურს ავტორიტარულ მეთოდზე გადასვლა, რადგან ისინი ან ფილოსოფიური თვალსაზრისით ეწინააღმდეგებიან ბავშვებთან ძალაუფლების გამოყენებას ან საკუთარი ბუნება არ აძლევთ საკმარისი სიმტკიცის გამოჩენისა და კონფლიქტში ჩართვის საშუალებას. ბევრ დედას და რამდენიმე მამასაც კი ვიცნობ, რომლებიც, შვილებთან (და ნებისმიერ სხვა ადამიანთან) კონფლიქტის შიშის გამო II მეთოდს უფრო მოსახერხებლად თვლიან. ამ მშობლებს, რომლებიც ამჯობინებენ არ გასწიონ რისკი და არ გამოამჟღავნონ საკუთარი ძალაუფლება შვილებზე, ასეთი თვალსაზრისი აქვთ: „მშვიდობა ნებისმიერ ფასად” – დათმობა, დამშვიდება და კაპიტულაცია.
თითქმის ყველა მშობლის დილემა, ალბათ, იმაშია, რომ ისინი მხოლოდ I ან მხოლოდ II მეთოდით შემოიფარგლნენ ან მერყეობენ მათ შორის, რადგან არ იციან ამ ორი არაეფექტიანი „მოგება–წაგების” მეთოდის სხვა ალტერნატივა. ჩვენთვის ცნობილია, რომ მშობელთა უმრავლესობამ არა მარტო ის იცის, რომელ მეთოდს უფრო ხშირად იყენებს, არამედ ისიც, რომ ორივე მეთოდი არაეფექტიანია. გამოდის, მათ იციან ორივე მეთოდის გამოუსადეგარობა, მაგრამ ამავე დროს არ იციან როგორ მოიქცნენ. მათი უმრავლესობა მადლიერია, როცა თავისუფლდება თავისივე დაგებული ხაფანგიდან.
