არსებობს ასეთი მოვლენა, რომელსაც hindsight bias (ჰაინდსაით ბაიას) ჰქვია. რუსულენოვან ლიტერატურაში ტერმინის პირველ ნაწილს, როგორც წესი, არ თარგმნიან და მას ჰაინდსაითის/ჰინდსაითის შეცდომას უწოდებენ. ქართულად hindsight წინდაუხედაობაა, ხოლო bias ტენდენციურობა, მიკერძოება, წინასწარ შექმნილი აზრი, შეფასებისას დაშვებული სისტემატური შეცდომა. Hindsight bias ისეთი მოვლენაა, როდესაც ადამიანებს შეცდომით სჯერათ, რომ მათ შეეძლოთ შედეგის განსაზღვრა მაშინაც კი, როცა შედეგის განჭვრეტა შეუძლებელი იყო. ამ წერილში მეც ინგლისურ სიტყვას გამოვიყენებ, რადგან მისი ზუსტი ქართული თარგმანით – წინდაუხედაობით მიკერძოება – რთული ხდება ფენომენის აღწერა. რა თქმა უნდა, აჯობებდა, ტერმინის თარგმნისას თავისუფალი თარგმანი გამომეყენებინა – წინდაუხედაობის მიზეზით მოვლენათა შეფასებისას ტენდენციურობის გამოჩენა, მაგრამ იმის გამო, რომ ტერმინი გრძელია, მეც, რუსულის მსგავსად, „ჰაინდსაითის შეცდომას“ გამოვიყენებ. აქვე აღვნიშნავ, რომ ჰაინდსაითისთვის ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში ხშირად იყენებენ ტერმინს „წარსულის ხედვა“ ან „რეტროსპექტრული ხედვა“.
თავის წიგნში რიჩარდ ვან დე ლაგემაატი წერს, ჰაინდსაითს, დადებით მხარეებთან ერთად, უარყოფითიც ბევრი აქვს. მწერალს ან ისტორიკოსს, რომელიც კონკრეტულ ისტორიულ მოვლენებს აღწერს, სწორედ ჰაინდსაითი განასხვავებს იმ ადამიანებისაგან, რომლებიც მათ მიერ აღსაწერ დროში ცხოვრობდნენ, ვინაიდან მან (sc. მწერალმა ან ისტორიკოსმა), მათგან განსხვავებით, იცის, რით დამთავრდა აღსაწერი მოვლენა. მაშინ, როდესაც აღსაწერი ისტორიული მოვლენის თანამედროვე რიგითი ადამიანებისთვის ის უმნიშვნელო ან ნაკლებად მნიშვნელოვანი ჩანდა, მისი ღირებულება მოგვიანებით დრომ გამოაჩინა, ან პირიქით. ამბობენ, ლუი მეთექვსმეტემ თავის დღიურში ბასტილიის დაცემის დღეს ერთადერთი სიტყვა „Rien” (არაფერი) ჩაწერაო, არადა დღეს უკვე ვიცით, რომ ამ დღეს საფრანგეთის რევოლუციის დასაწყისად მოიაზრებენ. ისტორიკოსები და ჩვენ ვსაუბრობთ პირველ მსოფლიო ომზე, ხოლო ადამიანები, რომლებიც 1914-1918 წლებში ცხოვრობდნენ, მიიჩნევდნენ, რომ ეს ომი ყველა სხვა ომს დაასრულებდა, მათ ვერ წარმოედგინათ, რომ ის ომი, რომლის თანამედროვენიც ისინი იყვნენ, მხოლოდ პირველი იქნებოდა მეორესთან მიმართებით. როგორც განმარტავენ, ისტორიის პერიოდებად დაყოფაც ჰაინდსაითის გავლენით ხდება. მეთოთხმეტე საუკუნეში რომელიმე დილას არავინ მიესალმებოდა ოჯახის წევრს სიტყვებით: „დილა მშვიდობისა, დღეს რენესანსია!“ მსგავსი (ბნელი წლები, განმანათლებლობა და სხვ.) ტერმინების გამოყენება მხოლოდ რეტროსპექტიულადაა შესაძლებელი. ასევე ფაქტია, რომ ყოველი მომდევნო თაობა წარსულს საკუთარი გამოცდილების ჭრილში განიხილავს, ამიტომაც, როდესაც რომელიღაც ავტორი აღწერს წარსულს, მის შემდგომ თაობას ისეთივე წარმატებით შეუძლია იმსჯელოს არა მარტო ამ ავტორის მიერ განხილულ წარსულზე, არამედ იმ პერიოდზეც, რომლის წარმომადგენელიც იყო ავტორი. რადგან ყოველი ადამიანი, უპირველესად, საკუთარი ეპოქის წარმომადგენელია და ის ვერ გათავისუფლდება მისგან, როგორც არ უნდა ეცადოს. ჰომეროსს, როდესაც ის რამდენიმე საუკუნის წინანდელ ტროას ომზე ყვებოდა, ავიწყდებოდა, რომ რკინის იარაღი, რომლებიც მისი ეპოქის განუყოფელი ნაწილი იყო, ვერაფრით ვერ ექნებოდათ ტროაში მებრძოლ გმირებს.
სამწუხაროდ, ჰაინდსაითის უარყოფითი მხარე ის არის, რომ მას შეუძლია დაგვიმახინჯოს წარსულის ობიექტური სურათი. მწერალიც და ისტორიკოსიც, რომელიც ისტორიულ მოვლენებს რაღაც დროის მერე აფასებს, ვერ იქნება არატენდენციური და სწორედ ამას მივყავართ ჰაინდსაითის შეცდომამდე. გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ ვერ წარმოგვიდგენია, როგორ ვერ ხვდებოდნენ ისტორიული მოვლენის შესახებ, რომ ის ამ და არა სხვაგვარ შედეგს გამოიწვევდა. ნებისმიერი კატასტროფის შემდეგ ვამბობთ, რომ ბრიყვიც კი უნდა მიმხვდარიყო, რა მოხდებოდა და რომ ჩვენ ეს არ დაგვემართებოდა, იმ დროს რომ გვეცხოვრა. ფაქტი კი ისაა, რომ მომავლის გადმოსახედიდან ყველანი ჭკვიანები ვართ. დღეს თითქოს ადვილი განსაჭვრეტი გვგონია იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც 30-იანი წლების სსრკ-ში ცხოვრობდნენ, საბჭოთა რეჟიმის უეჭველი დამარცხება, მაგრამ რეპრესირებულები და მათი ოჯახის წევრები ალბათ სულაც არ იყვნენ ამაში დარწმუნებულები.
მას შემდეგ, რაც მიმოვიხილეთ ჰაინდსაითი და მისგან გამომდინარე შეცდომა, აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ ნიკოლოზ ბარათაშვილი და მისი პოემა. „ბედი ქართლისას“ არაჩვეულებრივად განიხილავენ თავიანთ ლექციებსა და გაკვეთილებში ცნობილი ფილოლოგები. თითქოს სათქმელი აღარაფერია, მაგრამ ყველა რესურსს აკლია ერთი, ზემოთქმულის კონტექსტში პოემის წაკითხვა და შემდგომ უკვე მისი შეფასება.
ჩემი აზრით, როგორც კი გაერკვევიან ჰაინდსაითის ფენომენში, მოსწავლეებს უნდა ვთხოვოთ, წამოაყენონ ვარაუდები, რა შეუშლიდა ხელს ავტორს, ყოფილიყო მიუკერძოებელი ისტორიული მოვლენების შეფასებისას და ისტორიული პირების მხატვრულ პერსონაჟებად გარდაქმნის პროცესში, ხოლო ამის შემდგომ გასცენ პასუხი კითხვას, დაუშვა თუ არა ჰაინდსაითის შეცდომა ნიკოლოზ ბარათაშვილმა. ალბათ ამ კითხვაზე პასუხი უარყოფითიცაა და დადებითიც. მიუხედავად იმისა, რომ ნიკოლოზ ბარათაშვილმა, განსხვავებით ერეკლე მეორისგან, იცის, როგორ გააუქმა მეფის ინსტიტუტი მეფის რუსეთმა, როგორ ჩაახშო იმპერიის წინააღმდეგ მიმართული რამდენიმე აჯანყება, ის არ გამოდის ამ მოცემულობიდან და არ კიცხავს პატარა კახს რეტროსპექტულად. მწერალი არ ცდილობს, უპასუხოს კითხვას, შეცდომა იყო თუ არა ერეკლეს ნაბიჯი. ამას ვცდილობთ ჩვენ, ოცდამეერთე საუკუნის მკითხველები. ჩვენ ვცდილობთ, პოემა კი არა, ისტორია გავაანალიზოთ და ამისთვის ვიყენებთ პოემას, როცა გვინდა ავხსნათ ის ფაქტი, თუ რატომ არ ირწმუნა პატარა კახმა სოლომონ ქველის სიტყვები. არადა, გვავიწყდება, რომ ის, რასაც მე წინა წინადადებაში ფაქტი ვუწოდე, სულაც არ არის ფაქტი და რომ სოლომონისა და ერეკლე მეფის დიალოგი ნიკოლოზ ბარათაშვილის ფანტაზიაა. ის არგუმენტები, რომლებსაც გამოთქვამენ პერსონაჟები, თავიდან ბოლომდე ნიკოლოზ ბარათაშვილის მოგონილია. რამდენად სწორია ამ არგუმენტებზე ვიმსჯელოთ ისე, როგორც ისტორიკოსები მსჯელობენ ფაქტებზე? ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ საქმე მხატვრულ ნაწარმოებთან გვაქვს და მისი განხილვა სხვაგვარად უნდა დავიწყოთ: ავტორს აქვს მოცემულობა, რომ ერეკლე მეფის გადაწყვეტილების შედეგად საქართველოსა (ქართლ-კახეთს) და რუსეთს შორის გაფორმდა ტრაქტატი. ერეკლეს ამ ნაბიჯს იმ პერიოდშივე ეყოლებოდა მოწინააღმდეგენი, ერთ-ერთი ასეთი მოწინააღმდეგეა სოლომონ ლიონიძე, თუმცა სწორედ სოლომონის შედგენილი და გამართულია ტრაქტატი. მოცემულობიდან გამომდინარე, ფაქტია, რომ ერეკლეს გადაწყვეტილებამ გაიმარჯვა. რატომ? ალბათ იმიტომ, რომ რეალურ ცხოვრებაში მისი გადაწყვეტილების სასარგებლოდ გამოთქმული არგუმენტები უფრო დამაჯერებელი იყო საწინააღმდეგო მოსაზრების დასაცავ არგუმენტებთან შედარებით. აქედან გამომდინარე, ნიკოლოზ ბარათაშვილს პოემის წერის პროცესში უნდა მოეძებნა, მოეგონებინა ისეთი არგუმენტი ან არგუმენტები, რომელსაც ათქმევინებდა ერეკლეს და რომელიც გადაწონიდა საპირისპირო არგუმენტს ან არგუმენტებს, რაც ასევე მწერლის მოსაფიქრებელი იყო. ტექსტში მწერალი გარკვევით წერს, რომ ერეკლე მეფეს გადაწყვეტილება უკვე მიღებული ჰქონდა. ასეთ დროს გაუგებარია, რაღა საჭიროა სოლომონისა და ერეკლეს ვერბალური დისპუტის გამართვა. ჩემი აზრით, ბარათაშვილი ამ ეპიზოდით ცდილობს დაგვანახოს, რომ ერეკლეს მაინც ეთანაღრება გული გადაწყვეტილების გამო. როგორც ჩანს, მწერალს უნდა გვაჩვენოს, რომ ერეკლეს თავადაც აქვს ნაფიქრი იმაზე, რასაც მას სოლომონი სთავაზობს და იმ არგუმენტზე, რომელსაც მას ეუბნება მსაჯული, ერეკლესაც უფიქრია. ამიტომაც არ აღფრთოვანდება სოლომონის არგუმენტით პოემის პერსონაჟი, თუმცა იგივე არგუმენტით აღფრთოვანებულები ვართ ჩვენ, მკითხველები. რაშია საქმე? რა სჭირს პერსონაჟ ერეკლეს, რატომ ვერ ხედავს ის პერსონაჟი სოლომონის არგუმენტის ხიბლს? ალბათ მისთვის არგუმენტაციისას თავისუფლების თემით აპელირება მოცემულ მომენტში ემოციური უფროა, ვიდრე დამაჯერებელი. ერეკლეს ემოციური არგუმენტის კი არა, წონიანი არგუმენტის მოსმენა სწადია მსაჯულისგან. მაშინ, როდესაც ერეკლე მეფე ყოველი მორიგი ბრძოლის შემდეგ თავისი თვალით უყურებდა ქართველთა რიცხოვნების შემცირებას, ხედავდა, რომ ქვეყანა ფიზიკური განადგურების პირას იდგა, თავისუფლების უპირატესობის მტკიცებით ემოციური არგუმენტი ვერ გადაწონიდა ფიზიკური გადარჩენის აუცილებლობის ლოგიკურ არგუმენტს. სასწორზე სწორედ ფიზიკური გადარჩენა იდგა. თავისუფლებაზე საუბარი მხოლოდ ფიზიკური გადარჩენის შემდეგ იქნებოდა გამართლებული, რადგან ერის ფიზიკური გადაშენების შემთხვევაში თავისუფლება ლიტონ სიტყვად დარჩებოდა. პოემაში მეფესა და მის მსაჯულს შორის გამართული ვერბალური დისპუტის განხილვისას თუკი ვინმე უშვებს ჰაინდსაითის შეცდომას, ეს მწერალი კი არაა, არამედ ოცდამეერთე საუკუნის ქართველი მკითხველია; მკითხველი, რომელმაც, ბარათაშვილის მსგავსად, მარტო ტოტლებენის ღალატის, რამდენიმე წარუმატებელი აჯანყების შესახებ კი არ იცის, არამედ ყველაფერი იცის მეოცე საუკუნის ანექსორზეც და ოცდამეერთე საუკუნის ოკუპანტზეც. ამიტომაც მას, ოცდამეერთე საუკუნის მკითხველს, სჯერა, რომ ბარათაშვილი სოლომონის არგუმენტს ემხრობა. მკითხველის სასარგებლოდ უნდა ითქვას, რომ პოეტის პოზიცია, სავარაუდოდ, მაინც ემოციური არგუმენტისკენ იხრება, მიუხედავად იმისა, რომ მას სოლომონის პირით მოხმობილი არგუმენტი სულაც არ ჰგონია გამანადგურებელი, რადგან სოლომონის არგუმენტს გასამყარებლად კიდევ ახალი პერსონაჟის, სოფიოს არგუმენტი ემატება.
დავუბრუნდეთ თხზულებას: არანაირი დოკუმენტი არ არსებობს, რომლის მიხედვითაც გვეცოდინება, რას ეუბნებოდა სოლომონი ერეკლეს, შესაბამისად, არ მოვიტყუებით, თუკი ვიტყვით, რომ არანაირი სოლომონის არგუმენტი არ არსებობს. სამაგიეროდ არსებობს მწერალ ბარათაშვილის ორი ურთიერთსაპირისპირო არგუმენტი. ნიკოლოზ ბარათაშვილის გადმოსახედიდან, ერეკლე მეორის არგუმენტი რომ უფრო წონიანი არ ყოფილიყო, ბარათაშვილი ერეკლეს სხვა დამატებით არგუმენტსაც მოუფიქრებდა და ათქმევინებდა, რათა ეჩვენებინა, რატომ გაიმარჯვა ერეკლეს პოზიციამ; ხოლო სოლომონს არ ათქმევინებდა იმას, რაც ათქმევინა და რამაც დაამარცხა მსაჯულის პოზიცია. სოლომონის არგუმენტი მომგებიანია მომავლის გადმოსახედიდან, მაშინ, როცა უკვე ვიცით, თუ რით დასრულდა რუსეთის საფარქვეშ ყოფნა, როცა ვიცით, რომ ერეკლეს ნაბიჯს საქართველოს თავისუფლების დაკარგვა მოჰყვა სამეფო ინსტიტუტის გაუქმებასთან ერთად. სოლომონის არგუმენტს არა აქვს საკმარისი წონა იმ კონკრეტულ მომენტში, როცა გამოგონილი დიალოგი იმართება. ბარათაშვილი აჩვენებს, რომ კონკრეტულ მომენტში იმარჯვებს ერეკლეს არგუმენტი და არა ერეკლეს ერთპიროვნული გადაწყვეტილება. ეპიზოდის განხილვისას არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სოლომონ მსაჯული ერეკლეს სიკვდილის შემდგომ დიპლომატიური მისიით იყო მივლენილი რუსეთში. ამიტომაც არის გასაგები, თუ რატომ არის მნიშვნელოვანი ბარათაშვილისთვის არა სხვა რომელიმე ისტორიული პირის, არამედ სწორედ სოლომონ ქველის შემოყვანა პოემაში პერსონაჟად და ერეკლესთან მოპაექრედ. მარტო ის ფაქტი კი არ შემოაყვანინებს ბარათაშვილს პოემის პერსონაჟად სოლომონ ლიონიძეს, რომ მსაჯული რუსეთის სასარგებლოდ არჩევანის გაკეთების წინააღმდეგი იყო, არამედ იმიტომაც, რომ წლების შემდეგ სწორედ სოლომონი წარმოადგენს რუსეთში საქართველოს სახეს. კიდევ უფრო საინტერესო ხდება, სოლომონის ბიოგრაფიის გათვალისწინებით, მისი მეუღლის პოზიციაც. აქვე უნდა შევნიშნოთ ისიც, რომ სოლომონ მსაჯულის კალამს ეკუთვნის ტექსტი „მოთქმით ტირილი…“, რომელშიც პატარა კახს ის ერეკლეს კი არა, ღერკულესს უწოდებს. შესაძლოა, ჩვენი მოსწავლეები ვერ აცნობიერებდნენ იმ ფაქტს, რომ სახელი ერეკლე (ბიზანტიური წარმოთქმით ირაკლი), მომდინარეობს ბერძნული მითოლოგიის გმირის, ჰერაკლეს, სახელისგან. ჰერაკლე კი რომაული ჰერკულესია. რეალური ისტორიული პირისთვის, სოლომონისთვის და იმ კახელებისთვისაც, ვის არმაღანადაც იწერება პოემა, ერეკლე არის ჰერკულესი/ჰერაკლე, მარტო სახელით კი არა, არამედ შეუპოვრობითაც. ბარათაშვილის თანამედროვე კახელები, უკვე ფიზიკურად გადარჩენილები, სინანულით კი არ იხსენებენ პატარა კახს და მის გადადგმულ ნაბიჯს, არამედ მათთვის, ვინაიდან ერეკლე საგმირო საქმეებთან, ომში ვაჟკაცობასთან ასოცირდება, სწორედ ესაა გასახსენებელი. ამ კონტექსტში უნდა დაისვას კიდევ ერთხელ კითხვა, თუ რატომ შემოიყვანა პერსონაჟად მწერალმა მაინცდამაინც სოლომონი? ზემოთქმულთან ერთად კიდევ იმიტომაც ხომ არა, რომ თუკი ერეკლეს სახელი ჰერკულესთან ასოცირდებოდა, სოლომონის სახელი სოლომონ ბრძენს უნდა ახსენებდეს მკითხველს? თუ ეს ასეა, მაშინ მით უფრო საინტერესოა მწერლის არჩევანი, რადგან სოლომონის მეუღლის სახელია სოფიო, ეს სახელი კი ბერძნულიდან ითარგმნება, როგორც სიბრძნე. საკუთარ სახელთა გათვალისწინებით პოემა ასე დალაგდება: ერეკლეს ერის ფიზიკური გადარჩენა აინტერესებს და ამის მიღწევა ფიზიკური ძლიერებითაა შესაძლებელი, რაც, სამწუხაროდ, ქართველებს აღარ გააჩნიათ. აქედან გამომდინარე, გასაგები ხდება ერეკლე მეფის არგუმენტი, რომელიც მოცემულ მომენტში გონივრულია და ფიზიკურ ფაქტორებზეა აგებული; სოლომონ ქველს სოლომონ ბრძენივით მომავლის განჭვრეტა ძალუძს და ამიტომ მისი არგუმენტი, შესაძლოა, ვერ იმარჯვებს ერეკლესთან დიალოგში, მაგრამ მის არგუმენტს მომავალი ექნება წლების შემდეგ, მაშინ, როცა ქვეყანა ფიზიკურად გადარჩება; აი, სოფიოს არგუმენტი კი მწერლის მიერ დაშვებული ჰაინდსაითის შეცდომაა, რადგან ვერც სოფიოს და ვერც მის მეუღლეს ვერ ეცოდინებოდათ, რომ წყვილის მომავალი რუსეთში გაგრძელდებოდა და იქ ფიზიკურ გადაშენებაზე კი არა, ფიზიკურად გადარჩენილებს ეთნიკური იდენტობის დაკარგვაზე ექნებოდათ საფიქრალი. სოფიოს არგუმენტი, რომელსაც ეყრდნობა და აგრძელებს სოლომონი, ბარათაშვილის გულის ძახილია, რომელიც თავის თანამედროვე ქალებს უყურებს და რუსეთთან მიერთების სავალალო შედეგს ხედავს. ფიზიკურად გადაშენებას ეშველა, მაგრამ ერეკლე ვერ განსაზღვრავდა იმას, რაც ფიზიკურად გადარჩენილ ქართველობას ემუქრებოდა. ვერ ვიტყვით, რომ წარმოუდგენელი იყო ამ ყველაფრის განჭვრეტა, მაგრამ ეცალა კი ერეკლეს ამაზე საფიქრელად? ნიკოლოზ ბარათაშვილმა უკვე მომავლიდან იცის, რა პრობლემის წინაშე აღმოჩნდებიან რუსეთში გადახვეწილი, ნებით და იძულებით, ქართველები და ამიტომაც ათქმევინებს სოფიოს იმ არგუმენტს, რომელიც მისთვის ალბათ უფრო ღირებულია, ვიდრე ერეკლესა და სოლომონის მთელი ვერბალური პაექრობა. ჩემი აზრით, ესაა ჰაინდსაითის შეცდომა, რომელიც ნაწილობრივ მაინც დაუშვა მწერალმა.
აწი თქვენი გადასაწყვეტია, გამოიყენებთ თუ არა ჩემს რეკომენდაციებს „ბედი ქართლისას“ სწავლების პროცესში. შესაძლოა, რთულად მოგეჩვენოთ ისინი, რადგან ასე ჩატარებულ გაკვეთილზე მოსწავლეებს შესაძლოა, აზრი გაექცეთ და თქვენ მუდმივად მოგიწევთ, შეახსენოთ მათ, არ აურიონ ერთმანეთში მწერლის გამონაგონი და ისტორიული ფაქტი და იმსჯელონ არა ისტორიულ ფაქტზე, არამედ ავტორის მიგნებებზე და მწერლის მიერ ჩაფიქრებული ჰიპოთეტური გეგმის განხორციელებაზე. თუმცა არა მგონია, მონდომების შემთხვევაში არ აღმოაჩინოთ, რამდენად სასარგებლოა ამგვარი აქტივობა გონიერი მოსწავლეებისთვის. რადგან გონიერი მოსწავლეები სწორედ ასე სწავლობენ ობიექტურ ანალიზს, სხვადასხვა თვალთახედვის, სხვადასხვა ხედვის კუთხიდან მოვლენების შეფასებას და მიდიან დასკვნამდე, რომ არ არსებობს მკითხველი და შესაბამისად, ადამიანიც, რომელიც თავისებურად მიკერძოებული არ იქნება ამა თუ იმ მოვლენის შეფასებისას.
საკვანძო კითხვები:
მკითხველი – რაში მდგომარეობს მკითხველის ჰაინდსაითის შეცდომა?
ავტორი – ნაწარმოების აგებისას რაზე უნდა ეფიქრა და რა უნდა გაეთვალისწინებინა მწერალს? რა შემთხვევაში დაუშვებდა მწერალი ჰაინდსაითის შეცდომას და დაუშვა თუ არა ის?
პერსონაჟები და ისტორიული პირები – რატომ ირჩევს და გარდაქმნის მწერალი სწორედ ამ და არა სხვა ისტორიულ პირებს პერსონაჟებად? რა ვიცით პოემაში გამოყვანილი ისტორიული პირების შესახებ, რაც დაგვეხმარება მწერლის არჩევანის გამართლებაში?
