ბოლო დროს გადავწყვიტე, ე.წ. „სხვა“ ელემენტებზე დამეწერა. სიტყვა „სხვაში“ვგულისხმობ ისეთებს, სკოლის პროგრამაში რომ არ შედის. ჰოდა, ვიფიქრე, რომ დაინტერესებულ მკითხველს მათზე რაიმე ფორმით ინფორმაცია უნდა ჰქონდეს-მეთქი.

ახლა, რომელიმე ბიძია აქვსენტი დაწერს, რომ დაინტერესებული მკითხველი სხვა (არასახელმძღვანელო) წიგნს აიღებს და იქ წაიკითხავსო. მე კი, უპასუხებ, რომ მეც ჩემსას ვცდი, რომ დავაინტერესო და თუ იქაც წაიკითხავს, მაგას რა აჯობებს.

სადღაც 300-400 წლის წინ ადრიან ფონ მიზინმა „სასაქმებელი ქვა“ გამოიგონა, რომელიც ფართოდ მოიხმარებოდა სამედიცინო სფეროში. 1815 წლის ქიმიის წიგნის ერთ-ერთ გამოცემაში წერია, რომ „სასაქმებელ ქვას“ მეტალური და მწკლარტე გემო აქვს. 2-3 გრანის მიღება მაშინვე კუჭის დაცარიელებას (ამოსაქმებას) იწვევს. გრანი ადრე აფთიაქარების მიერ გამოიყენებოდა და წონის ერთეულს აღნიშნავდა. 1 გრანი უდრის 0,062 გრამს. ეს, ე.წ. ქვაც ჩვეულებრივი მარილი გახლდათ, ანთიმონილ კალიუმის ტარტრატი, რომლის შემადგენლობაშიც სტიბიუმი (ბერძნულად ანთიმონიუმი) შედის-K₂Sb₂(C₄H₂O₆)₂·3H₂O.

ზოგადად, სტიბიუმმა შესაძლოა ღვიძლის და კუჭქვეშა ჯირკვლის დაზიანება გამოიწვიოს. შეუქმნას გულს პრობლემები, რაც შესაძლოა სიკვდილით დასრულდეს. თუმცა, შუა საუკუნეების და შემდგომი პერიოდის ექიმები მას წამლად იყენებდნენ. მაშინ ასე სჯეროდათ, რომ ექიმის ხელში მოხვედრილი საწამლავი საშიში სულაც აღარ იყო.

ჰმ, რა მიკვირს, ზოგიერთი ექიმი, ახლაც ასე ირწმუნება და პაციენტებზე დაკვირვებებს თამამად ატარებს. გაგონილს და შეთხზულს არ გიამბობთ. თავად ვარ მომსწრე, ცნობილი ონკოლოგის მიერ დანიშნულმა ვითომ წამალმა (ვითომ-მეთქი ვწერ, რადგან ოთხი გვერდი უკუჩვენება და გვერდითი მოვლენა ეწერა), როგორ დაანგრია ჩემი ყველაზე, ყველაზე ახლო ადამიანი. შემდეგ რა ქნა იმ ექიმმა?

არც არაფერი!!!!

• ვაჰ, ხედავ შენ, არ მოუხდაო, ერთი დაამთქნარა და ყავის წრუპვა განაგრძო.

ყავაზე შეიძლება ვცდები და სულაც ჩაის მიირთმევდა… ან, სულაც რაიმე სხვა სითხეს. საუბარი ტელეფონით შედგა და ნეტარი წრუპვა-ხვრეპის ხმა ნამდვილად ისმოდა.

ჰოდა, იმავეს იტყოდა შუა საუკუნეების რომელიმე სახელგანთქმული დასტაქარიც, როდესაც სტიბიუმი ვინმე მიმნდობს ღვიძლს ან გულს გაუხეთქავდა. ალბათ, ასეთებზე თუ შესძახა მეჩვიდმეტე საუკუნის თვალსაჩინო ფრანგმა ექიმმა გი-პატენმა:

• „ღმერთო გვაშორე ასეთი წამლები და ექიმებიო“.

ამის მიუხედავად, მე-17 და მე-18 საუკუნეებში არისტოკრატები იყენებდნენ, ე.წ. „სასაქმებელ თასებს“. ჩვეულებრივი ფართოპირიანი ჭურჭელი იყო, რომელიც სტიბიუმს შეიცავდა. ასეთი თასიდან ღვინოს მიირთმევდნენ. სანამ ღვინო ჭურჭელში იყო, სტიბიუმი ღვინის მჟავებთან რეაქციაში შედიოდა და ფაქტობრივად „სასაქმებელი ღვინო“ წარმოიქმნებოდა. მერე რაც ხდებოდა, ნუღარ დამაწერინებთ.

ასეთი ჭიქა-თასები კაპიტან ჯეიმს კუკს ჰქონია ბლომად და თურმე ყველა მოგზაურობაში თან დაატარებდა.

სასაქმებლად სხვა ნივთიერებებსაც იყენებდნენ. მაგალითად, სპილენძის სულფატს, აპომორფინს, თუთიის სულფატს.

თუმცა, კვლავ ძირითად თემას დავუბრუნდები. სტიბიუმს მეორენაირად „ანთიმონიუმსაც“ უწოდებენ, რაც ბერძნულიდან ყვავილს ნიშნავს. ასე მისი მინერალების ყვავილთან მიმსგავსებული ფორმის გამო თუ უწოდეს.

სტიბიუმი ნაკლებად გავრცელებული ელემენტია. ბუნებაში ძირითადად გვხვდება სტიბიუმის კრიალას Sb₂S₃-ს სახით. მისი დაშლის პროდუქტი თეთრი მადანი Sb₂O₃-ია. ბუნებაში სტიბიუმი ასევე გვხვდება სტიბიუმის თიომარილის Ag₃SbS₃ სახით, რომელსაც მუქი წითელი ფერი აქვს. ასევე ცნობილია შავი მადანი Cu₃SbS₃ და სხვა.

ბუნებაში მცირე რაოდენობით თვითნაბადი სახითაც არის. მოიპოვება ლითონებთან ნაერთების სახითაც, მაგ. NiSb, Ag₃Sb და სხვ.

მეტალურ სტიბიუმს ძირითადად სტიბიუმის კრიალადან გამოძევების მეთოდით იღებენ.

Sb₂S₃+3Fe=2Sb+3FeS

გამოძევების მეთოდის გამოყენება იმ შემთხვევაშიც შეიძლება, როდესაც კრიალა შედარებით სუფთაა და არ შეიცავს ბევრ მინარევს. სტიბიუმს ასევე კრიალას გამოწვითა და მიღებული ოქსიდის აღდგენით იღებენ.

Sb₂S₃+5O₂=Sb₂O₄+3SO₂

Sb₂O₄+4C=2Sb+4CO

რეაქცია მაღალ ტემპერატურაზე მიმდინარეობს, რომელზეც სტიბიუმის დიდი რაოდენობით აორთქლება ხდება. დანაკარგის შემცირების მიზნით აღდგენის პროცესში უმატებენ ნატრიუმის კარბონატს, ან გლაუბერის მარილს, რომელიც ფლიუს წარმოადგენს და ნალღობს ზემოდან აპკის სახით გადაეკვრის, შესაბამისად, მეტალს აორთქლებისაგან იცავს.

ელემენტური სტიბიუმი, დარიშხანის მსგავსად, ოთხატომიანი მოლეკულის Sb₄-ის სახით არსებობს. მისთვის დამახასიათებელია რამდენიმე ალოტროპიული სახესხვაობა. ყველაზე მდგრად ფორმას ჩვეულებრივი ნაცრისფერი სახესხვაობა წარმოადგენს. თხევადი სტიბიუმ წყალბადის ოზონირებული ჟანგბადით 90 ცელსიუს გრადუსზე დაჟანგვისას მიიღება არამდგრადი, ყვითელი, გოგირდნახშირბადში ნაწილობრივ ხსნადი სტიბიუმი, რომელიც უფრო მაღალ ტემპერატურაზე შავი სახეობის სტიბიუმად გარდაიქმნება. ეს უკანასკნელი ქიმიურად ნაცრისფერ სტიბიუმზე უფრო აქტიურია. ჰაერზე ადვილად იჟანგება და მისი ფიზიკური მდგომარეობის მიხედვით, ზოგჯერ დაჟანგვის პროცესი აალებითაც მიმდინარეობს. გაცხელების შედეგად შავი სტიბიუმი ნაცრისფერში გადადის. მეოთხე სახეცვლილება, ე.წ. ფეთქებადი სტიბიუმია, რომელსაც სტიბიუმის ჰალოგენიდის ელექტროლიზით იღებენ. ამ დროს კათოდზე გამოიყოფა ამორფული სტიბიუმი, მისი გათბობით ისევ ნაცრისფერი სტიბიუმი მიიღება. ამორფული მდგომარეობიდან კრისტალურ მდგომარეობაში გადასვლის პროცესი ეგზოთერმულია. შედეგად ხურდება, ფეთქდება და მტვრად იქცევა.

სტიბიუმი ჰაერზე საკმაოდ მდგრადია და 800 ცელსიუს გრადუსზე წვისას ტრიოქსიდის წარმოქმნის.

სტიბიუმი გამოიყენება სხვადასხვა შენადნობის მისაღებად. შენადნობებს დიდ სიმტკიცეს ანიჭებს. გამოკრისტალებისას მეტალური სტიბიუმი და მისი შენადნობები ფართოვდება, ამის გამო ფართო გამოყენება პოვა სასტამბო შრიფტების დასამზადებლად, რომელიც, ტყვიის გარდა, 15-30% სტიბიუმს და 20% კალას ან ბისმუტს შეიცავს.

რადგან სიტყვამ მოიტანა, ბისმუტზეც ვთქვათ ორიოდე სიტყვა. ესეც „სხვა“ ელემენტებს მიეკუთვნება და სასკოლო პროგრამაში მინიშნებითაც კი არაფერია მასზე ნათქვამი.

დარიშხანსა და სტიბიუმთან შედარებით ის ბუნებაში ნაკლებადაა გავრცელებული. გვხვდება, როგორც თვითნაბადი ბისმუტი, ისე ნაერთების სახით. ცნობილია ბისმუტის სულფიდი, ე.წ. ბისმუტის კრიალა Bi₂S₃ და ბისმუტის ოქსიდი Bi₂O₃.

ბუნებაში ასევე გვხვდება ორმაგი სულფიდების სახით, როგორიცაა: PbS·Bi2S3; Ag₂S·Bi₂S₃, Cu₂S·Bi₂S₃. საბადოები სამხრეთ ამერიკაში მოიპოვება.

ბისმუტი მოწითალო ფერის მსხვილი კრისტალური მყიფე მეტალია. ჰაერზე მდგრადია, გავარვარებისას იწვის, რის შედეგადაც მიიღება Bi₂O₃-ყვითელი ფერის ოქსიდი. დარიშხანისგან განსხვავებით, ბისმუტის მოლეკულა თავისუფალ მდგომარეობაში შედგება ორი ატომისგან, აირად მდგომარეობაში კი – ერთისგან.

ძაბვის მწკრივში წყალბადის მარჯვნივ მდებარეობს. შესაბამისად, არ შეუძლია მჟავებიდან წყალბადის გამოძევება. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ ბისმუტი გოგირდმჟავაში არ იხსნება, იხსნება მხოლოდ აზოტმჟავაში. თუმცა, ცხელ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან შემდეგი რეაქციით მოქმედებს:

Bi+6 H₂SO₄=Bi₂(SO₄)₃+3SO₄+6H₂O

მარილმჟავასა და ძმარმჟავაში ბისმუტი არ იხსნება, მაგრამ თუ ამ მჟავებს წყალბადის პეროქსიდს დავუმატებთ, მაშინ ორივე მათგანთან რეაგირებს და შესაბამის მარილებს წარმოქმნის.

მარილები თეთრი ფერისაა. წყალში გახსნისას ჰიდროლიზს განიცდიან და უხსნად ფუძე მარილებს წარმოქმნიან.

ბისმუტი სტიბიუმის და დარიშხანის მსგავსად, მომწამლავია და თავისი მოქმედებით მერკურის ემსგავსება.

მიეკუთვნება მძიმე მეტალებს, მისი სიმკვრივე 9,8-ის ტოლია.

ადრე, 2015 წელს დავსვი შეკითხვა:

• რა შეიძლება იყოს მძიმე?

https://mastsavlebeli.ge/?p=4219

წერილი ზოგადად მძიმე მეტალებს ეხებოდა. ბისმუტზე იქ არ დამიწერია, რადგან „სხვებს“ განეკუთვნება და სტიბიუმის მსგავსად ღირსია ცალკე დრო და წერილი დაეთმოს.

(ნინო ხარატიშვილის პიესები)

დრამა განიმარტება, როგორც მოქმედება, რომელიც მიმდინარეობს (და არა უკვე დასრულებულია) მოქმედი პირების ხასიათისა და მდგომარეობის გათვალისწინებით. ამის სისწორეში მაშინ დავრწმუნდი, ნიჭიერი გერმანულენოვანი ქართველი დრამატურგის, რეჟისორისა და მწერლის, ნინო ხარატიშვილის, პიესების კითხვა რომ დავიწყე. რაღაცა უცნაურ წინასწარმეტყველებასავით ამიხდებოდა ხოლმე რეალურად განვითარებული მოვლენები კითხვისას, დროის ქრონოლოგიის დაცვითაც, თითქოს… მიხარია, რომ ქართულ დრამატურგიას, თამაზ ჭილაძისა და ლაშა თაბუკაშვილის შემოქმედებას, ეს მშვენიერი პიესებიც შეავსებს, კლასიკურისა თუ თანამედროვეს მოხდენილი, შეუმჩნეველი სინთეზით. მივყვეთ თანმიმდევრობით და დღევანდელობაც გაგვიცოცხლდება ლიტერატურაში…

1. თავგადასავალი, რომელიც არ მინდა, რომ ჩემი იყოს („ჩემი საშინელი ბედნიერების წელიწადი”)

ეს არის, როგორც ავტორი წერს, „მელოდრამატული, პათეტიკური, კიტჩური, მართლაც რომ კიტჩური მელოდრამა” სიყვარულზე, რომელიც უმძიმეს დანაშაულადაც შეიძლება მიიჩნიო, ბოდლერის არ იყოს, „რომლის ჩადენა შეუძლებელია თანამზრახველების გარეშე”. ხედვის კუთხეს გააჩნია. მაგალითად, სიყვარული წვნიანსაც შეიძლება შეადარო, რომელიც არც მეტისმეტად ცხელია უსაფრთხო, არც ზედმეტად ცივი ვარგა. წუთისოფელს საკუთარი დაუწერელი „კანონმდებლობა” აქვს, ამაოების კანონზომიერებებთან რომაა შეწყობილი. ძველმა ეგვიპტელებმა იცოდნენ ეს ფილოსოფია და მათი ნაყოფიერებისა და საიქიოს ღვთაება ერთი იყო. ამიტომ ისე, როგორც ზემოთქმული, ბევრი რამ ცხოვრებაში მიზეზის, ლოგიკის გარეშე არსებობს, სიყვარულიც, საფუძველთა საფუძველი ჩვენი ამქვეყნიური (და ალბათ იმქვეყნიურიც) ყოფიერებისა…

ავტორი თანამედროვეა, მაგრამ მასთან არაა დღევანდელობისთვის ჩვეული უარყოფა რომანტიზმისა. არა, მშრალი რეალიზმის სიმკაცრე იგრძნობა პერსონაჟთა ურთიერთობებში, მაგრამ სცენების სათაურებში ძველი დროის ნოსტალგია ჟონავს, როგორც ატავიზმიც, მაგრამ სუნთქვისთვის აუცილებელიც – ამიტომ ბინა „დაღლილია”, „ზამთრის დათოვლილი დღე სასტუმროს თეთრ ლოგინში ჩაწოლილა”, ხოლო სიცხეში „წვიმასმოწყურებულია”, ცა იისფერია ან მწვანე, არის სანთლებიც, „ჩაფიქრობანას” თამაშიც თოვლიან ღამეში და ა.შ.

ჩვენი სიცოცხლე ადამიანური მეტამორფოზებიცაა. მთავარია, ცხოვრებამ არ მოგვინელოს, არ გვაქციოს „ტრაგიკულ სუბიექტად თავისი მკვდარი ოცნებებით”, რომელსაც ჰგონია, რომ არც არავის სჭირდება. ადამიანი სულით ხეიბრად არ უნდა იქცეს, სახიჩრად, ვეღარც თავს რომ ენდობა, ვეღარც სამყაროს. „თითქმის ორი წელი ვერ გამოვედი ტრანსიდან. არც ისეთი აზიზი ვარ, მაგრამ ამ ამბავმა მთელი ცხოვრება ამირია, არ ვიცი, როგორ დამემართა, ოჯახის დანგრევა და ფატალური ქალის როლი ნამდვილად არ არის საჩემო…” (37), ამბობს პიესის ერთ-ერთი მთავარი გმირი, რომელსაც ერთი სახე თუ სახელი არ აქვს. იქნებ ხანდახან ადამიანები იმ ნიღაბს ვატარებთ, რომელიც ჩვენმა ცხოვრებამ ვერ განახორციელა? საკუთარ სახეს კი ვკარგავთ („შეულახავსა და განუმეორებელს”). „მეებშიც” აიბლანდება ხოლმე ადამიანი: „რომელი „მე” გადაურჩა ამ ყველაფერს, რომელი გადარჩება ახლა და რომელი „მე” კვდება ზუსტად ამ წუთებში?” (47). მთელი სიცოცხლე ვირჩევთ, თუ ვირგებთ როლებს ცხოვრების სცენაზე და მერე ჩვენვე ვიხლართებით მათში. როგორც იტყვიან, რაც არ გვკლავს, გვაძლიერებს და ისეც შეიძლება მოხდეს, როგორც პერსონაჟი, რომელიც ზოგადად, ყველა ქალის, ევას სახე-ხატია ნაწარმოებში, ამბობს: „მე ყველაზე კაცური კაცი ვარ მთელ მსოფლიოში”. არა მარტო როლებს, ვეძებთ, ვპოულობთ და ვირჩევთ ერთმანეთსაც. წუთისოფელს აქვს პასუხგაუცემელი კითხვები. ერთ-ერთია: შეგვიძლია კი სრულყოფილი სიყვარული ადამიანებს?. „რა დასამალია, რომ დროდადრო პატარ-პატარა მოგზაურობები გვჭირდება იმედებითა და ილუზიებით, ნამდვილი სიყვარულის რწმენით აღსავსე გულებში”, ამბობს დარიო, რომელიც სიყვარულის „სამკუთხედისა” თუ, პიესის მიხედვით, „მართკუთხედის” ერთ-ერთი წახნაგია. ამის შემდეგ კი ზოგჯერ „გადაგდებული” გულები მაინც პოულობენ ძალას, ჯადოსნურად ცოცხლდებიან და წამლად ირგებენ „სიყვარულის, ილუზიების და თავის მოტყუების შხამს”, – ეს კი ივია, რომელსაც ერთ დროს დარიო უყვარდა და რომელიც პიესის ბოლოს უყურებს საკუთარ ანარეკლს, „ასეთ ახალგაზრდასა და ასეთ ბებერს” სამყაროსავით…

დასასრული სევდიანია, სიკვდილით აღდგენილი წონასწორობით და უკვე „აწმყოსაც შეუძლია მოვიდეს”. ჩვენ მოგვიწევს, მას თვალებში ჩავხედოთ. მერე რა, რომ მათში ბევრი სახე, „მე” შეიძლება გამოჩნდეს. მთავარია, თავი ამოვიცნოთ…

2. სისხლის ჩამოსაბანად მოგროვილი ცრემლები („ელექტრას ომი”)

მოქმედება ხდება მიკენეში. სიკვდილი ხსნაა? ავტორი სვამს ამ მტანჯველ კითხვას, რომელიც კიდევ ერთხელ, დაუსმელად, გამეორდება პიესაში „მრისხანება”. იქნებ სიმართლეც შეუძლებლის მოლოდინია, ანუ წუთისოფლის მსხვერპლი ან მხევალი? ის ხომ ერთ-ერთია, როცა ჭეშმარიტების სიმაღლემდეა აყვანილი, რასაც ფასი აქვს და რისთვისაც სიკვდილი ღირს? ელექტრაც ეძებს სიმართლეს და ვერ პოულობს, მისი ღაღადი სამყაროსადმი ასეთია: „ერთხელაც იქნება, ავაფეთქებ ამ სახლს, რომ ყოველგვარი ბოროტება ქვეშ მოიყოლოს და დაიმარხოს. ყველა გალავანს და მავთულხლართს გავარღვევ. აღარ იქნება აღარც იარაღის კოლექციები, აღარც ლტოლვილებით სავსე მანქანები, აღარც ფინანსური სისტემები, ადამიანებს რომ ყვლეფენ. აღარ იქნება ომი და ტანკები აღარ გადაუვლიან სიმინდის ყანებს. ერთხელაც იქნება, სროლის გარეშე ჩავა მზე” (73). კლიტემნესტრამ იცის, რომ იოლია პატიებაზე ლაპარაკი, როცა არ დაგჭირვებია საკუთარი თავის პატიება, მაგრამ არ იცის, ძნელია, აპატიო საკუთარ თავს თუ, პირიქით, იოლია? ეგისტოსის აზრით კი, „წარმოსახვა ძალიან სახიფათო რამ არის, შეიძლება ბევრად უფრო დიდი ძალა ჰქონდეს, ვიდრე რეალობას” (81). თითქოს, ყველას თავისი სიმართლე აქვს, ყველა მართალია და ყველას „დედინაცვალი” წუთისოფელი უნანავებს (კლიტემნესტრა ელექტრას: „მოვა დრო და შენც დაგჭირდება მამაკაცი, რომელიც შენი თავის პოვნაში დაგეხმარება”; „ასეთი ავადმყოფური აზრებით რომ არ იყო შეპყრობილი… მწიფე საზამთროსავით ტკბილ კოცნას გაუგზავნიდი სამყაროს”); მაგრამ, როგორც ავტორი ამბობს, „სინამდვილესთან შედარებით ყოველგვარი წარმოსახვა უფასურდება”.

დრო არეულია, ანუ არ არსებობს პიესაში, თუმცა თხრობის ენა, პერსონაჟთა მეტყველება შეესაბამება მითოლოგიურ პლანს. ეს არის გათანამედროვებული მითოსი, ძირძველიცა და ახლებურიც, – ეს მწერლის დიდი ოსტატობაა. ყველაფერი ცოტ-ცოტაობით ალბათობასთან, ამაოებასთან, იუმორთანაა შეზავებული („მიირთმევენ ალბათ თხილის ხის კეცზე ამა თუ იმ ტემპერატურაზე შემწვარ დაკოდილი ცხვრის ხორცს, რომელიმე პილპილიან, კამიან ან კიდევ რაღაცებიან სოუსში…”). ეგისტოსი თეას საქველმოქმედო ფონდის დაარსებას სთავაზობს. ნარატივი, ლექსიკა ( „ფონდის პრიორიტეტები”, „ვაუ, რა მაგარი ტიპია” – თეას თინეიჯერული შეძახილი) 21-ე საუკუნისაა.

ჩვენ წინაშეა ფსიქოლოგიაში კარგად ცნობილი „ელექტრას კომპლექსიც”, რომელიც „ოიდიპოსის კომპლექსის” საპირისპიროა: „პატარა რომ ვიყავი, მამაჩემი ხელისგულზე მატარებდა პეპელასავით. მან ოცნება გვასწავლა. ასეთ რამეს არასდროს იზამდა! არასდროს!” (84).

სცენების ავტორისეული დასათაურება აქაც ორიგინალურია და გვეხმარება მოვლენათა არსში წვდომასა თუ გმირთა ხასიათების გამოცნობაში.

რას უცხადებს ელექტრა ომს? – „საკუთარი მეფის დახრჩობა და გვირგვინის მზაკვრულად მითვისება ნორმალური გგონია? ნორმალურია, განცხრომით რომ ცხოვრობ ფუფუნებაში, როცა მთელი ქვეყანა შიმშილობს? მეფის შვილებს კეთილდღეობის ნამცეცებით რომ უმასპინძლდები, ტახტის ღირსეულ მემკვიდრეს ივიწყებ და ომის საშინელ თამაშში ტოვებ – ნორმალურია? რაც შენთვის სამართლიანია, სხვისთვის ძალადობა, ტანჯვა და უბედურებაა”, – მიმართავს იგი მამინაცვალს, ეგისტოსს. „იქნებ სიკვდილი ხანდახან გამოსავალია?” („ბენზინს ასხურებდა იქაურობას, როგორც ნაკურთხ წყალს აფროდიტეს ტაძარში”). მწერლის კითხვას ორესტი, ელექტრას ძმაც იმეორებს. მისი „სიმართლე” როგორიღაა? „ვადიდოთ მამაჩვენის საარაკო გმირობანი! მერე რა, რომ ის ქვეყანა მიწასთან გავასწორეთ – ჩვენი სამშობლო ხომ არ იყო? მერე რა, რომ ქალებს ვაუპატიურებდით – ჩვენი ცოლები ხომ არ იყვნენ! მერე რა, რომ მომავალი წავართვით ბავშვებს – ჩვენი შვილები ხომ არ იყვნენ! გეყოფა, ელექტრა, ნუ მებუტები. იცი რა მაინტერესებს? იმის მერე, რაც ახლა გიამბე – თან გაითვალისწინე, რომ ეს მხოლოდ მცირედია, საყვარელო დაიკო, – როგორ გგონია, რაში მაწუხებს ვინ ვისთან წევს ამ სახლში?” (97) (აშკარად, გვახსენდება თანამედროვეობა და ზოგიერთი აპოკალიფსური პოლიტიკური ფიგურა). ელექტრას სიმართლე კი მაინც უცვლელია („არ არსებობდა მასზე უკეთესი მამა”; „მამა, შენ ხომ… ნამდვილად არ იყავი მკვლელი. მაგრამ თუ იყავი, მაშინ რა ვქნა? ვინ ვიქნები უშენოდ?”), მიუხედავად იმისა, რომ ეჭვით გაბზარულია.

ამ პიესაში ბერძნული ტრაგედიისთვის დამახასიათებელი ჩარჩოების ერთგვარი რღვევაა, როგორც იმავე მითოსისა, დროისა, მორალისა, ადამიანობისა (ზესკნელისა თუ ქვესკნელისკენ) და საოცარი ფორსმაჟორი, წუთისოფელი ბანალობითა და რუტინით რომ ვითომ ჩქმალავს…

3. შეშლილი, შეშლილი, შეშლილი სამყარო! („კოკორო”)

„ზღაპარი ბაგირზე მოცეკვავეებსა და მაწანწალებზე” – ეს სათაური შეფასებაა, გზამკვლევი, სიუჟეტის შემავსებელი პიესისათვის და ჩვენ მოგვიაზრებს, ყველას, ადამიანებს, წუთისოფლის მასპინძლებსა თუ გერებს, მბრძანებლობის მოყვარულებსა თუ ჯამბაზებს გარემოებათა გამო, სიცოცხლის ბეწვის ხიდზე მოცახცახეებს, მოგზაურებსა თუ მოხეტიალეებს… „ამდენი სიტყვაა და სათქმელი კი აღარაფერი გვაქვს. ასე მგონია, სიტყვებს ვღეჭავთ და სამყაროს სახეში ვაფურთხებთ, როგორც გამოხრულ ძვლებს! საყრდენი მოიშალა, წონასწორობა დაირღვა! “(126) – ეს ლეილაა, რომელიც „დადევნებია რაღაცას, რაც არ არსებობს და არც არასდროს არსებობდა ალბათ, მაგრამ მაინც სჯერა, რომ ოდესმე იარსებებს”. საინტერესოა, ავტორი თანამედროვე, პრაგმატიზმით გამარტივებული (თუ გართულებული) ყოფიერების სკეპტიციზმს იზიარებს ამ შეფასებისას, თუ მასაც ფარულად, სევდიანად სწამს უნივერსალურის არსებობისა?…

გროტესკისა და ირონიის მიღმა ძნელი გასარჩევია, ეს სასაცილო სენტიმენტალიზმია, თუ ისევ რომანტიზმის დეფიციტის განცდა? – „აბა, „ანა კარენინა” ხომ ყველამ ვიცით, აბა მოდით, რამდენიმე ზედმეტი ცენტი გავიმეტოთ საწყალი ანას ტანჯვა-წამებისთვის. დამეთანხმებით ალბათ, ემანსიპაციის ქვაღორღიან გზაზე ანა წამებულთა ავანგარდში იყო. მან დაგვანახვა მამაკაცებს, რას ნიშნავს, იყო ქალი და თანაც ქალი, რომელსაც უყვარს. ალბათ არცერთ სხვა ქალს არ უყვარდა ასე, არცერთი სხვა ქალი არ ეწამა ასე სიყვარულისთვის. ამავე დროს, თავად ტოლსტოიზე არანაკლებ საინტერესო პიროვნება იყო მის მეუღლე სოფია, რომელიც 25 წელი ედგა მას გვერდში და უამრავი შვილი გაუჩინა” (134).

ავტორი გვიყვება სამყაროს დასასრულსა და იმაზეც, როგორ შეიძლება გადავარჩინოთ ეს სამყარო. თითქოს, ჩვენ წინაშეა აპოკალიფსი, როგორც მოცემულობა: „სოციალიზმის ეკონომიკური და იდეოლოგიური რღვევა, აფრიკაში მზარდი იმედგაცრუება გაბატონებული სტრუქტურების მიმართ, დაბნეულობა და ფუნდამენტალიზმის გაძლიერება აღმოსავლეთის ქვეყნებში, ამერიკის გახშირებული შეცდომები და ამპარტავნება – ამ ყველაფერმა ევროპა ციხესიმაგრედ აქცია, უკანასკნელი იმედის ციხესიმაგრედ. მაგრამ იმის ნაცვლად, რომ ამ ფუნქციას გაართვას თავი, ევროპა უსაფრთხოებასა და დისტანცირებას ირჩევს, რასაც საზოგადოება გაუცხოებისა და აგრესიისკენ მიჰყავს”, – ლიტერატურაში რეალობის აცხადებაა, არა?

ავტორის გროტესკი ამ განწყობას ამძაფრებს და ანეიტრალებს კიდეც, ერთგვარად, – „მე დებორა მარქსი ვარ, ოღონდ, თუ შეიძლება, კომენტარის გარეშე, ჩემი ბრალი არ არის, რომ ასეთი გვარი მაქვს”. მწერლის ირონიას იმ გაურკვევლობისადმი შიში და უიმედობა იწვევს, ზემოთ რომ ვახსენეთ.

ამ ყველაფრის მიზეზებიც არსებობს და ალბათ ხსნაც. „იაპონელებს ერთი გამოთქმა აქვთ, რომელიც სამყაროს გულს ნიშნავს. კოკორო – ასე უწოდებენ. თურმე როცა სამყარო ნგრევას იწყებს, კოკორო იღვიძებს, შურის საძიებლად და დასასჯელად. რაც ომები და კატასტროფები ხდება, სულ კოკოროს ცრემლებია თურმე… კოკორო დაუნდობელია, მაგრამ სამართლიანი” (161). მაგრამ მანამდე იქნებ მარტივი გამოსავალია საჭირო? რომ ცოტა სული მოვითქვათ, ცოტაც თავი მოვიტყუოთ, – „რა თქმა უნდა, შოკოლადი. მაგას ვერაფერი შეედრება. უიღბლო სიყვარულის წამალიც ეგ არის, მსოფლიო სევდისაც და უბედური ცხოვრებისაც“, ამბობს უნა, მამაკაცად დაბადებული ქალი…

აი, როგორ მიმართავს მარინა ლეილას: „იცი, რა განსხვავებაა შენსა და ჩემ შორის? შენს მშვენიერ სამყაროსა და ჩემს უღრან ტყეს შორის? მე გადავრჩები, ლეილა. ასე იყო მუდამ და ასე იქნება, შენ და შენნაირები კი ყოველთვის დაიღუპებით. შენ გგონია, ყველაფერი ძველებურად არის, ისევ შენს დამტვერილ ბიბლიოთეკაში ზიხარ და ლიმონიან ჩაის შეექცევი. შენ გგონია, „ოსტატი და მარგარიტა” ყველას წაკითხული აქვს და ამიტომ ერთმანეთს არაფერს დაუშავებენ? მაგრამ სინამდვილეში მაგ შენს ლიტერატურის მოყვარულთა წრეშიც თხრიან ერთმანეთს თვალებს, როცა სჭირდებათ და ვინც ამას არ იზამს, თვითონ დარჩება თვალდათხრილი. საკმარისად ვიფილოსოფოსეთ?” (173). ესეც ომია, შინაგან და გარეგან ცივილიზაციათა ომი. ეს ჩვენი, ადამის მოდგმის, არქაულიდან მომზირალი ბუნებაცაა და მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის ჩიხიც…

4. სამწუხაროდ, ეს აპოკალიფსი არ არის, სიხარული ჯერ ნაადრევია… ( „მრისხანება”)

სცენების სათაურებს სიურრეალიზმი შეეპარა („სადღაც რომელიღაც სასტუმროს ნომერი. გარეთ წვიმს, ჩვენ ნელ-ნელა ვდნებით”)…

პერსონაჟებთან ერთად წუთისოფელს განვაგრძობთ, სანამ „ყველაფერი უკვალოდ გაქრება, რაც ოდესღაც გვიყვარდა”. ეს სიბრძნის ძიებასაც ნიშნავს. იქნებ ეს უკანასკნელი ცხოვრების პირობითობებისგან გათავისუფლებაა? „მე ვცადე ყველა ემოცია ჩამომეშორებინა. ჩემი ამოსავალი წერტილი გულგრილობა უნდა ყოფილიყო. სახლ-კარზე უარი ვთქვი, ვმათხოვრობდი, სახელმწიფოსგან შემწეობას არ ვიღებდი, საერთოდ არ ვაღიარებდი სახელმწიფოს და მოქალაქეობას, უარვყავი პასპორტებიც, საზღვრებიც, წესებიც, საზოგადოებაც და კანონებიც. საკუთარი თავის ერთადერთი საზომი გავხდი. მჯეროდა, რომ გამორჩეული ვიყავი და სწორედ ეს მამოძრავებდა” (205) – ამბობს ოსკარი, რომელსაც მეტისმეტად უყვარდა ვარსკვლავები და ვერ ეგუებოდა ადამიანებს, რომელიც გაექცა ყველასა და ყველაფერს, რაც კაცობრიობას შეუქმნია. მას ჰგონია, რომ დიდი ექსპერიმენტატორია, არ უნდა, იყოს ნორმალური, ანუ უმაქნისი. ბოლოს კი, როცა დააპატიმრებენ, როგორც ასოციალურ არსებას, რადგან ჯერ სხვის ნაგავში იქექებოდა, შემდეგ მეზობელი პატარა გოგონას კურდღელი დაიჭირა, დაკლა, შეჭამა, იმიტომ, რომ ძალიან მოშიებული იყო და ციხეში ამოყოფს თავს, მაინც არ დარდობს და განაგრძობს ვარსკვლავების ძიებას, ვარსკვლავებისა, რომლებიც ჩვენშია; ან ვარსკვლავები, რომლებიც ჩვენ გარეთაა: „Все пройдет. Страдания, муки, кровь, голод и мир. Меч исчезнет, а вот звезды останутся, когда и тени наших тел и дел не останется на земле. Нет не одного человека, который бы этого не знал. Так почему же мы не хотим обратить свой взгляд на них? Почему?” – ეს მიხეილ ბულგაკოვია და რატომ მაინცდამაინც ის, რეალობის გათვალისწინებით აუცილებლად მიხვდებით ამ პარალელსაც. სად, სად დავკარგეთ ეს ვარსკვლავები? სწორედ ყოფაში, რომელშიც თანაარსებობა გვიწევს ადამიანური რუტინის შაბლონთან…

ცივილიზაციას კი გაექცევა კაცი, მაგრამ არა საკუთარ სინდისს, პატარა ღმერთს ჩვენში, რომელმაც თუ შეგაწუხა, „წინ ვერ წახვალ, მწვერვალების დაპყრობაზე ხომ ზედმეტია ლაპარაკი”, გვესაუბრება მართა, რომელიც მოხუცთა თავშესაფარში საკუთარ ალცჰაიმერიან მამას რომ ნახულობს, დეპრესიაში ვარდება და ალუბლის ტორტს მიეძალება ხოლმე. იმიტომ, რომ ჩვენ გამუდმებით გვიწევს თავის დაცვა იმისგან, რაც მოხდა, იმისგან, რაც კიდევ მოხდება და იმისგან, რაც აღარ მოხდება – თავის დაცვა ცხოვრებისგან. და ყველანი ვოცნებობთ, ვესწრაფვით მსოფლიოს, „სადაც სამართლიანობა სუფევს… სისტემური შეცდომების გარეშე… სადაც არ არიან სუსტები და ძლიერები და ყველაფერი თანაბრად არის გადანაწილებული”. სადაა ეს მსოფლიო, ჯანსაღი კოსმოპოლიტის ყველაზე ლამაზი ოცნება?!

ამაოება ბადებს ადამიანთა სევდას. რა იწვევს ამ სევდას? „ზოგჯერ შუქი რომ ეცემა ჩემს ბუსუსებიან კარს, ზოგჯერ ძაღლი რომ ჩაირბენს, ზოგჯერ ხმამაღალი სიტყვა, ახლად შეღებილი ოთახის ფერი, ბენზინის სუნი, ძველი ფოტოები, რძის გემო, შეწყვილებული მწერები, განსაკუთრებით, ბზიკები, კბილების გახეხვის დროს პირში დაგროვილი ნერწყვი, მოხუცებული ადამიანის ხელები, ფოსტალიონი, წერილებს რომ ყრის ფოსტის ყუთებში, ხალხით სავსე ბაქანი, ლოკოკინას ნიჟარა, ჩიბუხები, ცარიელი ბოთლები და ბევრი სხვა რამ… ყველაზე მეტად კი ადამიანები, რომელთაც პირი ნამსხვრევებით აქვთ სავსე, საკუთარი დამსხვრეული ოცნებებით” (228). ეს ადამის შეგრძნებებია. ისევ ამაოებაზე, ოღონდ ცოტა სხვა რაკურსით ჰყვება ტონი, გოგო, რომლის ნატვრაა, ნატვრა არ ჰქონდეს, ალბათ იმიტომ, რომ წაართვეს ან არ წაართვან ყველა ოცნება: „ახლა კი მეც სხვებს დავემსგავსე. შენ გამო. საშუალო სტატისტიკური ადამიანი, იმდენად ჩვეულებრივი, რომ გული მერევა. წარმოვიდგინე, როგორ ვიცხოვრებდი შენთან ერთად ამ დეკადენტურ ტაძარში, როგორ მივირთმევდი საზამთროს ზამთარში და შამპანურს საუზმეზე, როგორ ვინებივრებდი მარმარილოს აქაფებულ აბაზანაში, მერე გავეხვეოდი თეთრ ხალათში, რომელიც ლექსუსად ითვლება, სინამდვილეში კი ყველას ასუქებს” (229). თითქოს სამყაროსადმი მომხმარებლობამ და პრაგმატიზმმა ყველაზე ძვირფასი მარგალიტები, ადამიანური ინდივიდუალობა, სიფაქიზე ჩაყლაპა. ტონის პროტესტის მიზეზიც ესაა და იჭრის კიდეც დანით თავს კაცის წინაშე, რომელმაც დროებითი სიყვარული შესთავაზა. აქედან გამომდინარეა რუდას ცხოვრებისეული ფილოსოფიაც: „შენთვის უნდა იყო და ის უნდა იყო, რაც ხარ”.

პიესაში ყველგან ჩასაფრებულა გაუცხოება. პერსონაჟები ხშირად თავისთვის საუბრობენ, ერთმანეთის არ ესმით, თუმცა ფიზიკურად ერთად არიან.

ცხოვრების მატერიალიზმი ბადებს ძალის ფილოსოფიასა თუ აპოლოგიას, რომელსაც რაფაელი აჟღერებს: „სამყაროს ვერ შეცვლი და ვერც შეაჩერებ. ან შენ უნდა მოერიო, ან ის მოგერევა. სხვა გზა არ არსებობს. არავითარი უკეთესი და უარესი, და მით უმეტეს უკეთესი და უარესი სამყაროები არ არსებობს. ჰკითხე ერთი შენს ღმერთს, თუ სადმე იპოვი, და გეტყვის, რომ საბოლოოდ ზეცაც და ქვესკნელიც ერთი და იგივეა, გააჩნია საიდან შეხედავ” (240).

პიესა ისტერიკაა, მრისხანება სამყაროსადმი, რომელიც დიდი ხანია უკვე ბზრიალ-ბზრიალით მიექანება უფსკრულისკენ, აპოკალიფსის წინ. იქნებ, როგორც ოსკარი ფიქრობს, ყოველი ჩვენგანი გზააბნეული ატომია, რომლებსაც შეეძლოთ ვარსკვლავებად ან პლანეტებად ეკაშკაშათ ცაზე? მაგრამ მარცხი განიცადეს და უკვე დაგვიანებულიცაა – სამყარო საკუთარი თავის წინააღმდეგ აწარმოებს ომს, „და ის, ვინც ბოლო დაეცემა ამ ომში, ყველა უტოპიას და ვარსკვლავს ქვეშ მოიყოლებს. მაინც არავის აღარაფერი ეცოდინება ომის გარდა”, – რა არის ეს, თუ არა მწერლის წინასწარმეტყველება?!

„მკვდარს არ უნდა ჰგავდეს. სახე უნდა ჰქონდეს”, ამბობს ცელია თავის დაღუპულ ბიჭუნაზე. ეს პირობა სიცოცხლესაც აქვს: „არც კაცი ვარგა, რომ ცოცხალი მკვდარსა ემსგავსოს…” და ესეც „სახის” შენარჩუნებაზეა ნათქვამი. თუმცა არის დრო, როცა ეს ისეთივე აბსურდად იქცევა, როგორც ადამიანის სიცილი სამყაროს ტრაგიკომიკურ შეშლილობაზე.

ბოლოს ორი ბედნიერებისთვის, სიყვარულისთვის დაბადებული ადამიანის სცენაა. ანტონი ეუბნება ტონის: „როცა სახლები დაინგრევა და ცრემლები დაშრება, როცა ადიდებული მდინარეები და ტბები ჩაგვძირავს, როცა სისხლისგან დავიცლებით და ყველაფერს დავივიწყებთ, რისი გახსენებაც შეგვეძლო… როცა ყველა დაიძინებს, მომიჯდები გვერდით”, – ვხვდებით, რომ ასე დაიწყო წუთისოფელი და ისინი ადამ და ევა არიან, მაგრამ ასეც მთავრდება – ისინი ბომბს აფეთქებენ…

სინამდვილეში, ოთხივე პიესა ერთ სათქმელს ამბობს და ნიჭიერი მწერლის კონცეფციაა ადამიანობაზე, საწუთროზე, ყოფიერებაზე…

ციტატები წიგნიდან – ნინო ხარატიშვილი „ჩემი საშინელი ბედნიერების წელიწადი” (პიესები), „ინტელექტი”, 2019

(აზრთა სხვადასხვაობა XX საუკუნის ქართულ მოდერნისტულ მწერლობაში)

არსებობს შეკითხვები, რომლებიც განსაკუთრებით აქტუალურია ამა თუ იმ ხალხში. ამ კითხვებზე პასუხის მიღების მცდელობა ვლინდება ერის კულტურული ცხოვრების ყველა სფეროში, მათ შორის ლიტერატურაში. ასეთ ეგზისტენციალურ ან ონტოლოგიურ შეკითხვას პირობითად შეიძლება ვუწოდოთ გერმანული, რუსული ან ქართული. გერმანელისთვის მარად აქტუალური შეკითხვებია: რა არის გერმანელობა? რა არის მეტაფიზიკა? რუსისთვის: ვინ არის დამნაშავე? რა ვაკეთოთ? ქართველისთვის: აღმოსავლეთი თუ დასავლეთი? აზია ვართ თუ ევროპა? საქართველოში მოდერნიზმის შემოსვლა და განვითარება პირდაპირ კავშირშია ამ შეკითხვაზე პასუხთან, რადგან ამ შეკითხვაზე პასუხი განსაზღვრავს ქვეყნის პოლიტიკურ, მსოფლმხედველობრივ, კულტურულ ორიენტაციას. ამ თვალსაზრისით ქართული მოდერნიზმი უნიკალური და თვითრეფლექსურია.

ჩვენ მიერ განსახილველ რომანებში დასაწყისშივე თვალშისაცემია ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემის მცდელობა. ის ფაქტი, რომ მე-20 საუკუნის პირველ მეოთხედში საქართველოში ევროპული მოდერნიზმი დომინირებდა[1] თავისთავად მიუთითებს იმდროინდელი საქართველოს ევროპული ფასეულობებისკენ სწრაფვაზე. „ქართულ მოდერნიზმში დეკლარირებულია მისწრაფება სწორედ ევროპული კულტურისკენ“ (წიფურია 2010, 8). მიიჩნეოდა, რომ ესთეტიკურ-ლიტერატურული და სოციოკულტურული განახლების ერთადერთი გზა პროევროპულობაში იყო, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ქართულმა მოდერნიზმმა კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი სივრციდან საბოლოდ განდევნა აღმოსავლეთი, არც იმას, რომ საქართველო მთლიანად განუდგა აღმოსავლეთს.

საქართველოში, XIX საუკუნიდან მოყოლებული, ამ საკითხთან დაკავშირებით არსებობდა სამი პარადიგმა: ვეროპოცენტრისტული, აზიაცენტრისტული და სინთეზური. პირველს (ოქციდენტოცენტრისტულს) მხარს უჭერდა ქართველი საზოგადო მოღვაწე ილია ჭავჭავაძე (1837-1907). სწორედ მისი შემოტანილია საქართველოში სიტყვა „ევროპეიზმი“. 1889 წელს წერილში აზია წინათ და ეხლა ილია აზიას თავის თავში ჩაკეტილობასა და უმოქმედობას საყვედურობს და მომავალ წარმატებას ევროპასა და ამერიკას უწინასწარმეტყველებს[2]. ილია ჭავჭავაძე ქართულ ლექსის გამოთქმაში ევროპეიზმის შემომტანად პოეტ დავით გურამიშვილს (1705-1792) ასახელებს, ხოლო ნამდვილ ევროპელად, „ევროპეიზმის ბრწყინვალე წარმომადგენლად“, რომანტიკოს პოეტს ნიკოლოზ ბარათაშვილს (1817-1845) მიიჩნევს. ამათ უპირისპირდება პოეტ ბესიკ გაბაშვილის (ბესიკი 1750-1791) აღმოსავლური ხაზი. ილია ჭავჭავაძე თვითონ იყო საქმეზე (მოქმედებაზე) და არა ჭვრეტაზე (უმოქმედობაზე), დინამიკურობაზე და არა სტატიკურობაზე ორიენტირებული ევროპული ტიპის ადამიანი. პროევროპული ორიენტაციის რადიკალური მხარდამჭერი იყო პუბლიცისტი გერონტი ქიქოძე (1886-1960) (ქიქოძე 1916, – დასავლეთის კარები). იგი ამ გზიდან გადახვევას კოლონიზატორი რუსეთისკენ მიბრუნებას უთანაბრებდა. ამის საპირისპიროდ, აზიაცენტრისტულ პოზიციას იცავდა ლიტერატურათმცოდნე და ფოლკლორისტი ვახტანგ კოტეტიშვილი (1893-1937) (კოტეტიშვილი 1920, აზიისაკენ), ისიც იმავე მიზეზით. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ამ ორი მოღვაწის საპირისპირო შეხედულებებს რუსეთისგან თავის დახსნის იდეა აერთიანებდა. რა პოზიციაზე იდგნენ ქართველი მოდერნისტი მწერლები? მათი განწყობა ამ საკითხთან დაკავშირებით რამდენჯერმე შეიცვალა, მაგრამ, მიმაჩნია, რომ საბოლოოდ ისინი მხარს უჭერდნენ მესამე გზას, ე. წ. სინთეზის თეორიას, რომელიც დიდი გერმანელი მწერლის, გოეთეს (1749-1832) დასავლურ-აღმოსავლური დივანის მხატვრულ-კონცეპტუალური იდეიდან – ევროპისა და აზიის ერთიანობა[3] – იღებს დასაბამს. გრ. რობაქიძე მთელი ცხოვრება გოეთეს მოწაფედ მიიჩნევდა თავს. ავტობიოგრაფიულ წერილში ჩემი ცხოვრება[4] გრ. რობაქიძე წერს, რომ ირანში ყოფნის დროს, მას თან ჰქონდა წაღებული ორი წიგნი, ესენია: ნიცშეს ზარატუსტრა და გოეთეს დივანი. კ. გამსახურდიამაც დიონისოს ღიმილში ინდოეთში წასაღები წიგნების კატალოგში გოეთეს საუბარი ეკერმანთან შეიტანა (გამსახურდია 1992, 118). ამ ორ მწერალთან გოეთეს ხსენება აღმოსავლეთის კონტექსტში შემთხვევითი არ არის. ქართველი მოდერნისტები არ იზიარებდნენ ამერიკელი პოეტის ჯოზეფ რედიარდ კიპლინგის (1865-1936) პოზიციას, რომლის მიხედვითაც აღმოსავლური და დასავლური კულტურა გათიშულია და ისინი ვერასდროს დაუახლოვდებიან ერთმანეთს. მათთვის არ იყო ევროპა სუბიექტი და აზია ობიექტი, როგორც ეს თანამედროვე მეცნიერის ედვარდ საიდის (1935-2002) ორიენტალიზმშია აღწერილი, არამედ ამ ორ დიდ კულტურას თავისთავადი ღირებულება ენიჭებოდა. სინთეზის თეორიის არსი გამოთქვა გრიგოლ რობაქიძემ: „ძვირფასია დასავლეთი ევროპა, მაგრამ ევროპისათვის აღმოსავლეთს ვერ დავსთმობთ, უმჯობესი იქნება მათი ქორწილი ქართული ნადიმით გადავიხადოთ“ (ხოფერია 2008, 144 – ლეილა). აქ საუბარია ქართულ ნიადაგზე ოქციდენტისა (დასავლეთი) და ორიენტის (აღმოსავლეთი) გაერთიანებაზე, მათ ჰარმონიულ შერწყმაზე. აღმოსავლეთშიც შეიძლება დასავლეთის პოვნა და დასავლეთშიც – აღმოსავლეთის. იმავე აზრის გამომხატველია ქართველი სიმბოლისტი პოეტის ტიციან ტაბიძის (1895-1937) სტრიქონი: „ჰაფიზის ვარდი მე პრუდომის ჩავრგე ვაზაში“. ასევე კონსტანტინე გამსახურდიას „მონოკლისა და ჩოხის“ (მონოკლი – დასავლეთის, ჩოხა – აღმოსავლეთის სიმბოლო ო. ჯ) კონცეფცია.

მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლმხედველობრივად და თეორიულად ქართველი მოდერნისტი მწერლები არც ევროპას უარყოფდნენ და არც აზიას, ამ საკითხთან დაკავშირებით დიონისოს ღიმილსა და გველის პერანგში გატარებული იდეა მაინც განსხვავდება ერთმანეთისგან. ჩემი თეზისი ასეთია: გრ. რობაქიძის რომანში დასავლეთი და აღმოსავლეთი არ უპირისპირდება ერთმანეთს, არამედ ერთმანეთში გადადის და გარკვეულ მთლიანობას ქმნის, ხოლო დიონისოს ღიმილში ღირებულებითი თვალსაზრისით ისინი დაპირისპირებულ მხარეებს წარმოადგენენ. ეს მდგომარეობა მთავარი პერსონაჟების, არჩიბალდ მეკეშისა და კონსტანტინე სავარსამიძის, სულიერ წყობაზე აისახება. აქედან გამომდინარე, მიუხედავად იმისა, რომ ამ რომანების კონცეფცია არსებითად ქართულ კულტურაში დასავლურ-აღმოსავლური სინთეზის იდეას ეფუძნება, გველის პერანგი ოდნავ უფრო გადახრილია აღმოსავლეთისკენ, დიონისოს ღიმილი კი ზომიერად ოქციდენტოცენტრულია[5].

ეს ორი ტენდენცია რომანების დასაწყისშივე ვლინდება. დიონისოს ღიმილში მოქმედება საფრანგეთში იწყება. კონსტანტინე სავარსამიძე პარიზში, „ლუქსემბურგის პარკში“ სეირნობს. პარკში ყოველდღე ხვდება ომის ინვალიდი, სახედასახიჩრებული, ფეხებმოკვეთილი მახინჯი, რომლის დანახვაც მხოლოდ ბეღურებს თუ უხარიათ; ყველა ერიდება, ყველამ გარიყა. ეს შთამბეჭდავი ექსპრესიონისტული სურათი მიუთითებს სამყაროს მახინჯი არსის შესახებ და მიგვანიშნებს თვითონ სავარსამიძეზე, როგორც შინაგანად დამახინჯებულ და ტრავმირებულ ადამიანზე. გველის პერანგის დასაწყისში არჩიბალდ მეკეში ირანშია, ქალაქ ეკბატანაში[6]. ორივე რომანიდან ჩანს, რომ მთავარი პერსონაჟები ბევრს მოგზაურობენ. დიონისოს ღიმილში პროტაგონისტის მოძრაობის მთავარი მარშრუტი ევროპის ქვეყნებია (საფრანგეთი, იტალია, გერმანია. ბოლოს საქართველო – აბასთუმანი.), გველის პერანგში კი არჩიბალდ მეკეში უფრო აღმოსავლეთის ქალაქებში მოგზაურობს (ჰამადანი, ყაზვინი, ენზელი, მენჯილი და ბოლოს საქართველო – თბილისი, საირმე.), თუმცა რომანიდან ჩანს, რომ არჩიბალდს ევროპის ქალაქებშიც უმოგზაურია: ლონდონში, პარიზში, ლოზანაში. ხმელთაშუა ზღვის პირას ამერიკელი მილიარდერის ფერგიუს ურვოორის ვილაშიც უცხოვრია (რობაქიძე 1989, 85). კონსტანტინე სავარსამიძეც დააპირებს ინდოეთში მოგზაურობას, მაგრამ ვერ მოახერხებს, თუმცა დასავლეთში აღმოაჩენს აღმოსავლეთს, როდესაც ბერლინში ინდოელ ბრაჰმანს აბსენ ტუნგს შეხვდება და დაემოწაფება (გამსახურდია 1992, 298). ამ ეპიზოდში შეიძლება დავინახოთ სინთეზის თეორიის გამოძახილი.

გველის პერანგი აღმოსავლეთის აღწერით იწყება. მწერალი ცდილობს, დაგვანახოს აღმოსავლეთის სული. არჩიბალდ მეკეში ფესვებს მოწყვეტილი ადამიანია, ის ვერ გრძნობს თავის ძირს, რის გამოც ნაღვლიანი და მოწყენილია. რომანში ჩანს მოდერნული იდენტობადაკარგული ადამიანის ტრაგედია. მეკეშს დაკარგული აქვს თავისი თავი; ფესვებსა და დაკარგულ მამას ეძებს. ამ განცდას უზიარებს ამერიკელ მილიარდერს ფერგიუს ურვოორს, რომელიც თვითონაც სპლინითა და ამაოების გრძნობით ავსებული მოდერნული ადამიანის ტიპია (რობაქიძე 189, 24-25). არჩიბალდი აღმოსავლეთის შესახებ ხშირად ესაუბრება ადამიანს, რომელზეც ყოველთვის ამბობს: „სპარსი თუ ჰინდუ თუ ეგვიპტელი“ (რობაქიძე 1889, 30). ეს ადამიანი ჩალმიანი კაცი ტაბა ტაბაია; შერეული ადამიანი, რომელსაც ასევე არა აქვს ერთი იდენტობა, იგი, სავარაუდოდ, მთელ აღმოსავლეთს წარმოადგენს. არჩიბალდ მეკეშის აზრით, აღმოსავლეთში გამოვლენილია ერთიანობა, ეს ვლინდება ერთი ღმერთის „იაგვეს“[7] იდეაში. აღმოსავლეთში მამაა მთავარი, დასავლეთში – შვილი. დასავლეთი მიჯნავს, ყოფს და აპირისპირებს მამასა და შვილის, აღმოსავლეთში მამაშია ძეც, ძე სხვაც არის და ამავე დროს მამაც. არჩიბალდის აზრით, ევროპის ანალიტიკა ამას ვერ მიხვდება, ევროპამ უარყო აღმოსაველეთსთვის დამახასიათებელი ერთიანობის იდეა, ამიტომ „აღმოსავლეთში ჰამლეტ შეუძლებელია: მამას მოცილებული… აქ არც ფაუსტია: მამას რომ დაეძებს… ჩვენში [აღმოსავლეთში ო. ჯ.] „შვილი“ იმთავითვე მამის წიაღშია…“ (რობაქიძე 1989, 46). ამ მსჯელობის შემდეგ ასეთი დასკვნაა გაკეთებული: „ეს კანტის თავში არ შევა.. სეფორეს სიტყვა სძლევს მთელ ჰეგელს…“ (რობაქიძე 1989, 46). ესე იგი ევროპელი ამას ვერ გაიგებსო. ამ ეპიზოდიდან ჩანს, რომ გველის პერანგში გარკვეული სიმპათია აღმოსავლეთისკენ იხრება. გაინგლისელებული არჩიბალდი განაგრძობს დაკარგული მამისა და ეროვნული ფესვების ძებნას, ბოლოს მიაგნებს კიდეც და აქ ხორცი ესხმება აღმოსავლური ერთიანობის იდეას.

დიონისოს ღიმილის პირველივე გვერდებზეც დასავლეთისა და აღმოსავლეთის, ევროპისა და აზიის საკითხზე მსჯელობა გვხვდება. კონსტანტინე სავარსამიძეც სამშობლო- და მამადაკარგული, ფესვებს მოწყვეტილი ადამიანია. „ვისაც გზა დაუკარგავს, ვისაც სამშობლო დაუკარგავს, ყველა პარიზში მოდის. უსამშობლოთა სამშობლო – პარიზი“ (გამსახურდია 1992, 10). ისიც, როგორც არჩიბალდ მეკეში, „ინგლისური სპლინით“ (გამსახურდია 1992, 10) არის შეპყრობილი. რომანში გვხვდება პერსონაჟი პოეტი მენიე, რომელიც აღმოსავლეთის თაყვანისმცემელია და გარდა ფრანგული რომანტიზმისა, უარყოფს ყველაფერს ევროპულს. იგი „თაყვანს სცემს ინდოეთსა და სპარსეთს“ (გამსახურდია 1992, 22). რომანში ასეთი უკიდურესობა დაძლეულია დოქტორ რაიმერის პოზიციით: „სინთეტური ხაზის მოძებნაა საჭირო სენსორულ აღმოსავლეთსა და მოტორულ დასავლეთს შორის“ (გამსახურდია 1992, 22-23). მოტანილ ეპიზოდში პირდაპირ არის საუბარი დასავლურ-აღმოსავლური სინთეზურობის შესახებ.

ამ საკითხთან დაკავშირებით ჩერქეზ მხატვარ ხალილ ბეისა და კონსტანტინე სავარსამიძეს შორის ასეთი დიალოგი იმართება:

• აზიას ისეთივე დიდი მომავალი აქვს, როგორც წარსული.
• სამწუხაროდ, აზია მკვდარია, ჩემო ხალილ!
• ასე გგონიათ? აზია გარინდებულია, ჩვენ ის მკვდარი გვგონია.
• თქვენ ძლიერ ჰგავხართ ქართველს, აზიელი არ უნდა იყოთ.
• რაო? განა ქართველები აზიელები არა ხართ?
• არასოდეს.
• მაშ უკადრისობთ აზიელობას?
• სრულიადაც არა, მაგრამ ჩვენ საუკეთესო სისხლი აზიელებს შევანთხიეთ. მუდამ შაჰების და ცეზარების, სულტანების და იმპერატორებს შორის ვიდექით.
• მაშ ევროპელები?
• არც ეგ… საქართველო მესამე იქნება (გამსაუხრდია 1992, 70). უპასუხებს სავარსამიძე.

ამ დიალოგიდან ჩანს, რომ სავარსამიძე კატეგორიულად არ ეთანხმება ქართველების აზიელობას („აზია მკვდარია“). არც ქართველების ევროპელობას ემხრობა, ამბობს, რომ ჩვენ არც ერთი ვართ და არც მეორე, არამედ – მესამე. და რა არის ეს მესამე? ალბათ ის, რაზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი – ევროპისა და აზიის დაქორწინება ქართულ სუფრასთან. სად ვლინდება რომანში დასავლეთის მიმართ მეტი სიმპათია?

კონსტანტინე გამსახურდია დიონისოს ღიმილში რამდენჯერმე ახსენებს გერმანელ ისტორიკოსსა და ფილოსოფოსს ოსვალდ შპენგლერს (1880-1936) (გამსახურდია 1992, 249-250-282). ამ მოაზროვნემ 1918 წელს გამოაქვეყნა საყოველთაოდ ცნობილი გახმაურებული ნაშრომი ევროპის დაისი[8].

შპენგლერს მიაჩნდა, რომ ნებისმიერ კულტურას გააჩნია განვითარების ფაზები. კულტურა ექვემდებარება სამყაროს ზოგად კანონზომიერებებს, ესაა: დაბადება, ზრდა, დაბერება და კვდომა. მისი თეორიის მიხედვით, როდესაც კულტურა ცივილიზაციის ფაზაში შედის (გერმანელ მოაზროვნეებში, ფრანგებისგან განსხვავებით, კულტურა და ცივილიზაცია დაპირისპირებული ცნებებია), ეს მის დაღუპვას მოასწავებს. დასავლური ფაუსტური კულტურა მესამე ფაზაშია და იგი მალე მოკვდება. იგი ამ კულტურას „დაბერებულ ფაუსტად“ მოიხსენიებს, რომელიც კვდომისთვის ემზადება. შპენგლერს მიაჩნდა, რომ ეს სამწუხარო რეალობაა, მაგრამ ამის შეცვლა შეუძლებელია. ამ კულტურის ალტერნატივაა ახალი აღმოსავლური კულტურა, რომელიც ახლა ჩაისახა და დომინირებისთვის ემზადება, ესაა რუსულ-აზიატურ-მონღოლოიდური კულტურა. შპენგლერის ეს თეორია აშკარა ანტიდასავლური პათოსის მატარებელია. ამ მიდგომას კატეგორიულად არ ეთანხმებოდნენ ქართველი მოდერნისტები, რაც მათ ნაწერებშიც აისახა.

ოციან წლებში, მაშინ როცა დიონისოს ღიმილი იწერებოდა, ძალიან მოდური იყო შპენგლერის ეს თეორია. მასზე ევროპულ სალონებში ბევრს ლაპარაკობდნენ. „ჰანდენბეკის სალონშიც“, რომელსაც კონსტანტინე გამსახურდია აღწერს თავის რომანში, შეკრებილი: „პოეტები, მხატვრები, მწერლები, უნივერსიტეტის ახალგაზრდა დოცენტები… აგინებდნენ ევროპის ცივილიზაციას, ყველა შპენგლერს ეთანხმებოდა, მაგრამ არცერთს თავში არ მოსვლია ამ „დასაღუპავ“ ევროპიდან გაქცევა“ (გამსახურდია 1992, 248-249). რომანის ამ მონაკვეთში გამოხატულია შპენგლერის თეორიის საწინააღმდეგო განწყობა, ევროპა თუ იღუპება, ეს ბატონები ასე მშვიდად რატომ არიან? რატომ არ გარბიან ადგილიდან, რომელიც დასაღუპადაა განწირული? კ. გამსახურდიას დამოკიდებულება ამ საკითხის მიმართ კარგად ჩანს მის პუბლიცისტურ წერილში Anoo 1923[9]. იგი წერს: „დასავლეთის ცივილიზაციისა და კულტურის ცეცხლოვანი ეტლი უახლოვდება ჩვენი სამშობლოს საზღვრებს. …ჩვენი ლოზუნგია: ოკციდენტ! …განახლება უნდა ქართულ შემოქმედებას. დაფიქრება მართებს ქართველობას, მორალური გარდატეხა ჩვენს ეროვნულ პიროვნებას. ახალი იმედებით გაცისკროვნებას მოელის ჩვენგან ახალი წელი“.

კონსტანტინე გამსახურდია შპენგლერის თეორიასთან ერთად, რომელიც რომანულ-გერმანული კულტურის დაღუპვის გარდაუვალობას წინასწარმეტყველებდა, აკრიტიკებდა რუსი მწერლის ფიოდორ დოსტოევსკის (1821-1981) სლავიანოფილურ პოზიციასაც, რომელიც რუსული მესიანიზმის იდეას ეფუძნებოდა. „მისი პანსლავიზმი ისეთივე აბსურდი იყო, როგორც მთელი მისი კულტურფილოსოფია. მას გულწრფელად სჯეროდა, რომ სლავიანელები ყველაზე მაღლა უნდა დავაყენოთ, რადგან ისინი ყველაზე წინ მიდიან. ევროპის დიდ ცივილიზაციაზე და კულტურაზე მას ფრიად ბუნდოვანი წარმოდგენა ჰქონდა. მან ვაგონის ფანჯრიდან დაათვალიერა გერმანია, შვეიცარია, ერთი ღამეც ფლორენციაში და ორიოდე კვირა ლონდონის სიტის მიდამოებში და უკვე მზად იყო ზღაპარი „კბილ ჩამძვრძალ ევროპის შესახებ” (ლომიძე 2016, 281). ქართველი მოდერნისტებისთვის დასავლური კულტურის რუსულ-აზიურით ჩანაცვლება, „ჩრდილოეთის გუგუნი… ევროპის ზურგზე“ (რობაქიძე 1989, 183), განახლება კი არა, აპოკალიფსური საფრთხეა, რომელიც ევროპასა და საქართველოს წალეკვას უქადის. აზიას „წინ მოუძღვება თმაწითური მონღოლი. …ეს გახლავთ აზიის შემოტევა. …პარიზისკენ ხომ არ მოდიან ეს მონღოლები?“ (გამსახურდია 1992, 78). ამ შეკითხვიდან გამოსჭვივის მოახლოებული ტრაგედიის წინათგრძნობა. კონსტანტინე გამსახურდია სხვა წერილშიც მიუთითებს საქართველოს აუცილებელ განწმენდაზე „აღმოსავლეთის პასიურობისა და აზიური ინერტულობისაგან“ (ბრეგაძე 2018, 145-146).

შევაჯამოთ ჩვენი მსჯელობა: გველის პერანგიცა და დიონისოს ღიმილიც ოქციდენტთან და ორიენტთან დაკავშირებით ეფუძნება სინთეზის (ევროპისა და აზიის ჰარმონიული ერთიანობის) იდეას, მაგრამ ამ იდეის ფარგლებში გველის პერანგი ოდნავ მაინც გადახრილია აღმოსავლეთისკენ, დიონისოს ღიმილი კი – დასავლეთისკენ.

ოთარ ჯირკვალიშვილი

[1] სიმბოლისტური დაგჯუფება ცისფერყანწელები; დადაისტური ტენდენციები; იმპრესიონიზმი; ექსპრესიონიზმი; ფუტურიზმი. ყველა ეს მიმდინარეობა არსებობდა მეოცე საუკუნის 20-იან წლებში.

[2] https://gdi.ge/uploads/other/0/385.pdf

[3] არ იგულისხმება გეოგრაფიულ-ისტორიული ერთიანობა.

[4] გერმანულიდან თარგმნა ლაშა ბაქრაძემ. https://burusi.wordpress.com/2009/05/30/%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%92%E1%83%9D%E1%83%9A-%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%98%E1%83%AB%E1%83%94-%E1%83%A9%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%98-%E1%83%AA%E1%83%AE%E1%83%9D/

[5] ოქციდენტი – დასავლეთი (ევროპა). საპირისპ. ორიენტი – აღმოსავლეთი (აზია).

[6] ეკბატანა – ქალაქი ირანში, თანამედროვე ჰამადანი.

[7] ებრ. יהוה – ღმერთი იაჰვე ან იეჰოვა.

[8] გერმ. Der Untergang des Abendlandes

[9] https://poetry.ge/poets/konstantine-gamsakhurdia/essay/9519.anno-1923.htm

დღეს, გლობალური დათბობის, კლიმატის ცვლილებისა და დედამიწაზე ჰაერის საშუალო ტემპერატურის ზრდის ფონზე, ვფიქრობთ, საინტერესო იქნება, გაგაცნოთ ერთი ადგილი დედამიწაზე, სადაც თითქმის ყოველდღე წვიმს და სადაც ბათუმზე 4-ჯერ, თბილისზე კი 23-ჯერ მეტი ნალექი მოდის!

მიუხედავად ასეთი ექსტრემალური პირობებისა, იქაური მოსახლეობა – ხასის ხალხი, სრულიად ადაპტირებულია ყოველდღიურ წვიმასა და მაღალი სინოტივის პირობებში ცხოვრებას.

ინდოეთის ეს მიყრუებული პატარა სოფელი, სახელად მოსინრამი (Mawsynram) ერთ დღეში გახდა მსოფლიოში ყველაზე ცნობილი ადგილი – Guinness-ის რეკორდების აღმწერებმა 21-ე საუკუნეში, მსოფლიოს რეკორდების განახლებისას აღმოაჩინეს, რომ აქ, სოფელ მოსინრამში, ინდოეთის უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთში (ინდოეთი, მეგალაიას შტატი) უფრო მეტი ნალექი მოდის, ვიდრე გეოგრაფიის გაკვეთილებიდან ნაცნობ ინდურ ჩერაპუნჯაში, რომელიც საუკუნეზე მეტი ხანი ფლობდა მსოფლიოს „წვიმების დედაქალაქის ტიტულს“.

თუ ნალაქების რაოდენობებით მსოფლიოს სხვადასხვა ადგილს შევადარებთ, მოსინრამში (ინდოეთი, მეგალაიას შტატი) ყველაზე მეტი, 11,800 მმ ნალექი მოდის. მეორე ადგილზეა, ჩვენთვის ნაცნობი ქ. ჩერაპუნჯა (ინდოეთი, მეგალაიას შტატი) – 11,777 მმ (რომელიც მოსინრამიდან სულ რაღაც 15 კმ-ში მდენარეობს). ხოლო მესამე საპატიო ადგილზე – კოლუმბიაში მდებარე ქალაქი ტუტუნენდო (კოლუმბიის უკიდურესი ჩრდილო-აღმოსავლეთი), სადაც ცა მუდამ ღრუბლიანია და წვიმის სახით წელიწადში 11, 600 მმ-დე ნალექი მოდის.

ტუტუნენდოში, ყველაზე „მშრალ“ თვეებად, თებერვალ-მარტს თვლიან, მაგრამ ამ დროსაც კი, ქალაქში სულ მცირე 20 დღე მაინც წვიმს!

მსოფლიოს ყველაზე „წვიმიანი ათეულის“ შემდეგი ადგილები ასე განაწილდა:

მე-4 ადგილი: ქროპ–რივერი (კუნძული ახალი ზელანდია, 11,560 მმ);

მე-5 ადგილი: სან-ანტონიო დე ურეკა (ეკვატორული გვინეა, აფრიკა, 10,450 მმ);

მე-6 ადგილი: სოფ. დებუნდშა (კამერუნი, აფრიკა, 10, 299 მმ);

მე-7 ადგილი: ბიგ–ბოგი (ჰავაიი, აშშ, 10,272 მმ);

მე-8 ადგილი: მაუნთ ლაიალეალე (ჰავაიი, აშშ, 9,763 მმ);

მე-9 ადგილი: კუკუი (ჰავაიი, აშშ, 9,293 მმ);

მე-10 ადგილი: მთა ემეი (ემეი–შანი, სიჩუანი, ჩინეთი, 8, 169 მმ).

და მაინც როგორია ცხოვრება ასეთი ექსტრემალური ამინდის პირობებში? როგორია ჩრდილოეთ ინდოელების ყოველდღიური ცხოვრება მსოფლიოს ყველაზე ტენიან ადგილას? როგორია აქ მცხოვრები ადამიანების საცხოვრებელი სახლები, ან მათი ყოველდღიური ცხოვრების განრიგი?

გთავაზობთ მცირე ჩანახატს ამ უცნაური ადგილის შესახებ, ცნობილი ინდოელი ჟურნალისტის, ქ-ნი ამმუ კანამპილის რეპორტაჟის – „ცხოვრება დედამიწის ყველაზე ტენიან ადგილას“ – მიხედვით: ინდოეთის ერთ-ერთ ყველაზე აღმოსავლეთით მდებარე შტატში, გორაკებზე მდებარე სოფელში, ყველა სახლს სახურავზე წვიმის ხმაურისგან დამცავი ბალახის სქელი ფენა ადევს. აქ ჩვეულებრივი ამბავია ღრუბლებით დაფარული ზეცა და ნისლი, რომელიც სახლის ოთხებშიც კი შემოდის. სოფლის თავში, წვიმისგან დაჟანგულ ნიშანზე მუქი ასოებით წერია: „დედამიწის ყველაზე წვიმიანი ადგილი“.

უცნაურია, მაგრამ მეგალაიას შტატის ერთ პატარა სოფელში მცხოვრებთა დიდმა ნაწილმა არც კი იცოდა, რომ მათი სოფელი, მოსინრამი, გინესის მსოფლიო რეკორდების წიგნშია შეტანილი და მათთან 11,873 მმ ნალექი მოდის. „მართლა? ეს ყველაზე წვიმიანი ადგილია დედამიწაზე? არ ვიცოდი…“, გვეუბნება ბინი კინტერი, ასაკოვანი ქალბატონი, რომელიც ეჭვობს, რომ 100 წლის წინ დაიბადა.

მეტეოროლოგების თქმით, სოფელი მოსინრამი, რომელიც ინდოეთისა და ბანგლადეშის საზღვარზე მდებარეობს, ყოველწლიურად ძალიან დიდი რაოდენობით ნალექს იღებს ბენგალის ყურიდან მომავალი მუსონური ქარებით. ამ ფენომენს სწორედ ბეგალიის ყურის წლოვანი მასა და სოფლის განსაკუთრებული მდებარეობა განაპირობებენ. ინდოეთის მეტეოროლოგიური დეპარტამენტის თანამშრომელი, ბ–ნი სუნიტ დასი გვიხსნის, რომ „ტენი, რომელიც მაღალი ტემპერატურისა და აორთქლების პროცესის გამო, ბენგალის ყურის თავზე გროვდება, საზაფხულო მუსონს პირდაპირ მოსინრამისკენ მოაქვს“. ეს ის მუსონია, რომელმაც რამდენიმე დღის წინ თავისი მძიმე წვიმებით, ინდოეთის დედაქალაქში, დელიში წყალდიდობა და სატრანსპორტო ქაოსი გამოიწვია. თუმცა ეს პროცესი, მოსინრამში ნაკლებად შესამჩნევია. ეს სოფელია და აქ კლიმატის ოინები რბილად მიმდინარეობს.

დაახლოებით 30 წლის წინ სოფ. მოსინრამში ჯერ კიდევ არ იყო ასფალტის გზები, ელექტრობა და ონკანის წყალი, რაც განსაკუთრებით ძნელს ხდიდა მუსონის 6-თვიან პერიოდს სოფლის მცხოვრებლებისათვის. „ეს ისეთი ადგილია, სადაც წვიმისგან დაძრული მეწყრით ვერავის გააკვირვებთ“, გვიყვება ბ–ნი დასი. „მეწყერი მუდმივად კეტავდა სოფლისკენ მიმავალ ერთადერთ გზას და სოფლის შიდა გზებს. თუმცა დღეს, უკეთესი მდგომარეობაა, თუ არ ჩავთვლით წლისგან მუდმივად სველ მიწას და ელექტროენერგიის ხშირ გამორთვებს, რომლებსაც მწვეთავი წყლის ნაკადები იწვევს“. ყოველ ზამთარს მოსინრამის მოსახლეობა (ზამთარი ინდოეთში მშრალი სეზონია, ლ.ა.) წვიმიანი სეზონისთვის მზადებაში ატარებს. პირველი და უმთავრესი საქმეა, სახურავების მომზადება ექვსთვიანი წვიმებისათვის, შემდეგ შეშის დამზადება და საგულდაგულოდ შენახვა (გასათბობად და საჭმლის მოსამზადებლად). ასევე მნიშვნელოვანია, მარცვლეულის წინასწარ მომარაგება, რადგან წვიმების დროს, ძალიან ძნელია სადმე საყიდლებზე წასვლა. გზები და მდინარეები ამის საშუალებას არ იძლევიან. განსაკუთრებით ძნელია მაისი-ივლისის პერიოდი, როდესაც ცა მუდმივად მძიმე ღრუბლებით არის დაფარული, ხოლო ტროპიკული წვიმა დღეში რამდენჯერმე მოდის.

სოფელი მოსინრამი, ზღვის დონიდან საკმაოდ მაღლა, 1400 მ-ზე მდებარეობს (დაახლ. ჩვენი კოჯრის ან საბადურის სიმაღლეზე). სოფლის ტერიტორიაზე უამრავი მდინარე, ნაკადული და ჩანჩქერი ჩამოდის. აქაური ქალების ერთ-ერთი მთავარი საქმე წვიმისგან დამცავი საფრის, ე.წ. „კნუპის“ დამზადებაა. კნუპის გასაკეთებლად საჭიროა ბამბუკის ნაჭრები-ნაფოტები, ბანანის ფოთლები (ან პლასტმასის ნაჭრები) და განსაკუთრებული ბალახი (ე.წ. „ცოცხის ბალახი“), რომლის მეშვეობითაც ადგილობრივები, კუს ბაკნის მსგავს, ქუდისმაგვარ საკმაოდ დიდი ზომის თავსაფარს ამზადებენ.

სამოცდაათი წლის ქ-ნი პდაჰ, ძირითადად სწორედ ამ საქმით არის დაკავებული და მშრალი სეზონის დიდ ნაწილს, იანვარი-მარტის თვეებში, ბამბუკის კალათებს, ცოცხებსა და კნუპებს ამზადებს, რომლებსაც შემდგომ, მეგალაიას შტატის სხვა ქალაქებიდან ჩამოსული ვაჭრები ან ტურისტები ყიდულობენ. შტატში ყველგან უხვად წვიმს, ხოლო მოსინრამის კნუპები საუკეთესოდ ითვლება…

„არ მიყვარს ეს გადაბმული წვიმები. მოსაწყენია მთელი დღე სახლში ჯდომა“, ამბობს ქ-ნი პდაჰ. „სამწუხაროდ, მზე იშვიათად ჩნდება-ხოლმე. თუ ელექტრობა არ არის, სახლში ბინდია, დღის საათებშიც კი“, გვეუბნება ბ–ნი მუნსტარ მარბანიანგი, ზოლიან პიჟამაში გამოწყობილი სოფლის თავი. „ხალხი, რომლებსაც სხვაგან მეორე სახლი ან ბინა აქვთ, როგორც წესი, მუსონის სეზონის დროს იქ გადადიან. სხვები, წვიმიან დროს ძილში ატარებენ“, აგრძელებს ბ–ნი მუნსტარი (moonstar, ინგლ. „მთვარის ვარსკვლავი“), რომლის სახელიც მიგვინიშნებს, რომ ინდოეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთში, ბრიტანული კოლონიური ეპოქიდან კიდევ ბევრი რამ არის შემორჩენილი.

მეგალაიას შტატი, ისევე როგორც აღმოსავლეთ ინდოეთის სხვა შტატები, ასამი, სიკიმი, არუნაჩალ–პრადეში, მანიპური, მეგალაია, მიზორამი, ნაგალენდი და ტრიპურა ინდოეთის საკმაოდ განსხვავებული ნაწილია, რადგან აქ მოსახლეობის ეთნიკური და ლინგვისტური შემადგენლობა, რბილად რომ ვთქვათ, იმდენად ჭრელია, რომ ჩრდილო-აღმოსავლეთის ზოგიერთ შტატში ოფიციალურ ენად ინგლისურია დადგენილი (არუნაჩალ–პრადეში, მეგალაია, ნაგალენდი და ტრიპურა), რადგან მოსახლეობის უმეტესმა ნაწილმა არ იცის იდოეთის სხვა „დიდი“ ოფიციალური ენები – ჰინდი, ასამური ან ბენგალური.

საინტერსო ფაქტია, რომ კოლონიალურ დროს, როდესაც ინდოეთი დიდი ბრიტანეთის შემადგენლობაში შედიოდა, მეგალაიას შტატის დედაქალაქს, შილონგს, თავისებური ლანდშაფტისა და უხვწვიმიანი კლიმატის გამო „აღმოსავლეთის შოტლანდიას“ უწოდებდნენ. საკუთრივ შტატის დასახელება, „მე(ი)გა(ე)ლაია“, სანსკრიტზე „ღრუბლების სავანეს“ ნიშნავს.

„წვიმამ მიგვაჩვია, რომ ხმამაღლა უნდა ვილაპარაკოთ. ეს ხომ წყლისა და ღრუბლების საცხოვრებელია“, იცინის 67 წლის ბ–ნი მარბანიანგი. მუსონის სეზონის დამთავრებისას სოფელში დღესასწაულს არ აღნიშნავენ. „წვიმის შემდეგ პირდაპირ იწყება სარემონტო პერიოდი. უამრავი რამ არის შესაკეთებელი… პირველი, რასაც ვაკეთებთ, წვიმების შემდეგ არის ის, რომ 6-თვიანი ნესტის შემდეგ მზეს ვეფიცხებით და ნესტიან ტანსაცმელს მზეზე ვაშრობთ“, გვიღიმის ბ–ნი მუნსტარ მარბანიანგი, მსოფლიოს ყველაზე წვიმიანი სოფლის თავი. „არსად არ ვაპირებ წასვლას. ეს ჩემი სახლია, აქ დავიბადე და აქვე მინდა მოვკვდე. დიახ, აქ ძალიან ბევრს წვიმს, მაგრამ ჩვენ ამას უკვე შეჩვეული ვართ. ერთიღა დაგვრჩენია – დაველოდოთ, როდის გადაიღებს წვიმა“.

მოამზადა ლევან ალფაიძემ

წყარო: https://phys.org/news/2013-07-life-spent-wettest-earth.html

ბავშვები ბუნებასთან ხშირი კონტაქტით სხვადასხვა ტიპის სარგებელს იღებენ, მათ შორის ფიზიკურსა და ფსიქოლოგიურს. იმ ბავშვებში, რომლებიც მეტ დროს ატარებენ ბუნებაში, ასთმის, დეპრესიისა და სხვა დაავადებების უფრო დაბალი მაჩვენებელია. კვლევებმა აჩვენა, რომ სკოლის გარშემო მწვანე სივრცე გავლენას ახდენდა სკოლაში მოსწავლეთა ქცევასა და აკადემიურ მოსწრებაზე.

ამ სარგებლის გათვალისწინებით, მასწავლებლებს კარგი მიზეზი აქვთ, „მეტი ბუნება შეიტანონ“ საკლასო ოთახებში. ქვემოთ ჩამოთვლილი მეთოდები დაგეხმარებათ ამ მიზნის მიღწევაში:

1. წაიხემსეთ ან ისადილეთ გარეთ (სუფთა ჰაერზე): ეს შეგიძლიათ გააკეთოთ ყოველთვის, როდესაც ამინდი ამის საშუალებას მოგცემთ. მომზადებისას მოსწავლეებს შენობაშივე შეგიძლიათ ასწავლოთ საჭირო უნარ-ჩვევები, როგორიცაა – ხალიჩაზე ან პლედზე ჯდომა და ნარჩენების მართვა, რომლებიც ქარიან ამინდში შეიძლება გაგვიფრინდეს. შესაძლებელია ღია ცის ქვეშ გაკვეთილის ჩატარებაც, განსაკუთრებით, როცა ბიომრავალფეროვნებას მიმოიხილავთ.
2. „შემოიტანეთ“ მეტი ბუნება შიდა სივრცეში. ბუნებაში გაყვანის ნაცვლად, მიუტანეთ მოსწავლეებს ცოტაოდენი ბუნება საკლასო ოთახში. შეგიძლიათ მორთოთ საკლასო ოთახი ბუნების სურათებით, გამოფინოთ ფოტოები ბავშვებისა, რომლებიც გარემოს იკვლევენ და ამით შეახსენოთ თქვენს მოსწავლეებს მათი კავშირი ბუნებასთან.
3. გამოიყენეთ ბუნებრივი მასალა: საკლასო ოთახის სხვადასხვა კუთხეში ბუნებრივ მასალას საინტერესო სენსორული გამოცდილების მოცემა შეუძლია. შემოიტანეთ ტოტები, ნაფოტები ან კენჭები სათამაშო სივრცეში. მათემატიკის სწავლებისას ხშირად გვეძლევა შესაძლებლობა, ჩავანაცვლოთ ხელოვნური სასწავლო მასალა ბუნებრივით. მაგალითად, შეგიძლიათ სეირნობისას ბავშვებს შეაგროვებინოთ რკოები, გირჩები, ფოთლები და ოთახში ერთად დაითვალოთ მათი რაოდენობა. გამოიყენეთ ბუნებრივი მასალები სახელოვნებო ან სამშენებლო პროექტებისათვის, რათა დააინტერესოთ ბავშვები იმ მრავალფეროვანი ტექსტურით, ფორმითა და ფერით, რომლებიც ბუნებაში მოიპოვება.
4. იფიქრეთ კლასში ცხოველის მოყვანაზე: მართალია, კლასში ერთი ან რამდენიმე ცხოველის ყოლა დიდ ვალდებულებას დაგაკისრებთ თქვენც და მოსწავლეებისაც, მაგრამ მათ შეუძლიათ თქვენს მოსწავლეებსა და ბუნებას შორის უნიკალური კავშირების უზრუნველყოფა.
5. შემოიტანეთ ველური ბუნება: შეგიძლიათ უსაფრთხოდ შემოიტანოთ ველური ბუნება თქვენს კლასში. ფანჯრის მიღმა განთავსებულ ჩიტების საკვებს შეუძლია მათი მოზიდვა. რამდენიმე ბინოკლითა და საველე გზამკვლევით შეიარაღებული მოსწავლეები ჩიტებს დააკვირდებიან.
6. გაახარეთ მცენარეები. კლასში მცენარეების შემოტანას, მაშინაც კი, თუ „მწვანე თითები“ არ გაქვთ, შეუძლია ატმოსფეროს სრული გარდაქმნა. კვლევები გვიჩვენებს, რომ მწვანე ხედები ამცირებს სტრესს, აუმჯობესებს ყურადღებას და სტანდარტულ ტესტებში მოსწავლეების შედეგებსაც კი.

ადვილად მოსავლელი ოთახის მცენარეებიდან საკვებად გამოსადეგი ხილისა და ბოსტნეულის ჩათვლით, ყველა მცენარეს შეუძლია გააღრმაოს მოსწავლის კავშირები ბუნებასთან. ფანჯარასთან ყუთში ან გარეთ მდებარე დამტვერვად მცენარეებს შეუძლიათ, მოიზიდონ ფუტკრები და პეპლები. შერჩევამდე მეტი გაიგეთ მცენარის შესახებ, რათა დარწმუნდეთ, რომ ის უსაფრთხოა. ზოგი მცენარე შეიძლება შხამიანი იყოს ან გამოიწვიოს კანის გაღიზიანება, თუ მოსწავლე მას შეეხება.

ბუნებასთან კავშირს დიდი გავლენა შეუძლია მოახდინოს ყველა მოსწავლის კეთილდღეობასა და სწავლაზე, განსაკუთრებით მათზე, ვისაც ემოციური, აკადემიური ან ქცევასთან დაკავშირებული სირთულეები აქვთ. ტრადიციულ საკლასო ოთახში ყველა ჩვენგანისათვის არსებობს ბევრი გზა, რათა დავნერგოთ ბუნებაზე დაფუძნებული განათლება ჩვენს სწავლებაში მხოლოდ მცირე ცვლილებების განხორციელებით.

წყარო: Edutopia.org

 „ძღვნად მსურს მოგართვა, ქვეყანავ ჩვენო,

 იგი ინახავს ფინეთის სინდისს!“

დღეს ჩვენი პლანეტის გულს ცეცხლი უკიდია. მისი მხურვალება ყველას სწვდება, განურჩევლად მანძილისა, კონტინენტისა. ვირტუალური რეალობის ეკრანზე თავმოყრილმა, დრო/სივრცე-გამქრალმა კაცობრიობამ კიდევ ერთხელ იგრძნო, რომ ის, რაც ახლა ერთ ქვეყანაში ხდება, მასაც ეხება. იმიტომ ეხება, რომ ომის მორევი თანდათან სიცოცხლის ყველა არტერიას ითრევს; იმიტომ ეხება, რომ ამ ომს, როგორც გველეშაპს, დღემდე ბავშვებს ვუყრით ხახაში; იმიტომაც ეხება, რომ გარეთ 21-ე საუკუნეა და ჩვენი ურთიერთობების ენა ბირთვული იარაღითაა დანაღმული… და კიდევ – იმიტომ ეხება, რომ ამ საერთო, გლობალურ ეკრანზე მიჭყლეტილები, ყოველდღე და ყოველწამს ვუყურებთ თავგანწირვის საარაკო მაგალითებს, ვუსმენთ თავისუფლებისთვის ბრძოლის წარმოუდგენელ ამბებს, ყოველდღე და ყოველწამს ჩვენ წინ ჩნდებიან გმირები. ისინი სიცოცხლის ახალი ენერგიით აღელვებენ ჩვენს გაწრეტილ ნებელობას.

ჯერ კიდევ პანდემიის დასაწყისში, ყველანი ვთანმხდებოდით, რომ ამ ტრაგიკული გამოცდილების შემდეგ კაცობრიობა აღარასდროს იქნებოდა ისეთი, როგორიც მანამდე იყო. სამიოდე წლის შემდეგ, ახალ და უფრო მძვინვარე ომში აღმოჩენილ ჩვენს პლანეტას კი, ალბათ კიდევ მეტად აქტიურად მოუწევს საკუთარი საზრისების, ფასეულობების, პასუხისმგებლობების გადახედვა. მთავარია, ყველაფერი სიმართლის – ესე იგი, უკრაინის გამარჯვებით დასრულდეს. მომავალმა კი, დღევანდელი ომის გმირებზე ბევრი უნდა ილაპარაკოს.

ისევე, როგორც საერთოდ, იმ მეხსიერებაზე, რაც კაცობრიობას თავისუფლებისა და სიმართლისთვის ბრძოლიდან დარჩა.

რუსეთ-უკრაინის ომმა სწორედ ეს მეხსიერება გააღიზიანა. ფიქრის და განსჯის ზედაპირზე ამოიწია თუნდაც ევროპის კონტინენტზე გაჩაღებული ბრძოლების ქრონიკამ. მათ შორის, ცხადია, ჩვენი ქვეყანაცაა, რომელიც ორას წელიწადზე მეტია, რუსულ იმპერიალიზმს ებრძვის და დღემდე ამ ომშია. მეხსიერებამ გააცოცხლა რუსეთ-შვედეთის (1808-1809), მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში კი – რუსეთ-ფინეთის კონფლიქტები, რომლებმაც შვედი და ფინელი ხალხის ისტორიაში თავისუფლებისთვის ბრძოლის სწორუპოვარი მაგალითები დატოვა.

ეს ომი ლიტერატურამაც ასახა, უფრო სწორად, ძეგლი დაუდგა სამშობლოსთვის მებრძოლ გმირებს. ამ ძეგლს პოემა „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ ჰქვია და მისი ავტორი ფინეთის ეროვნული პოეტი – იოჰან ლუდვიგ რუნებერგია (1804-1877). მან დიდი წვლილი შეიტანა ფინეთისა და შვედეთის იდენტურობის ინტერპრეტაციასა და ჩამოყალიბებაში.

სულ ცოტა ხნის წინ, ეს პოემა შვედურიდან ქართულ ენაზე თარგმნა პოეტმა, მარიამ წიკლაურმა. ამ უმნიშვნელოვანეს ფაქტს ჩვენი საზოგადოებისგან ბევრად მეტი ყურადღება სჭირდება და, ეს წერილიც ამ საბაბით დაიწერა. გარდა თარგმანის მაღალმხატვრულობისა, პოემა თავისი შინაარსითაც საოცრად მახლობელი და მიმზიდველია ა) ქართული მწერლობისათვის, რომლისთვისაც პატრიოტული მოტივი ერთ-ერთი მთავარი ტენდენციაა და, ბ) ჩვენი საგანმანათლებლო სივრცისთვის, რომელმაც მომავალი თაობების ცნობიერებაში სამშობლოს და თავისუფლების სიყვარულის გაღვივება ამგვარი ტექსტების სწავლებითაც უნდა შეძლოს.

პოემა „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ 12 წლის განმავლობაში (1848-1860) იწერებოდა და დღემდე ყველაზე დიდებულ ფინურ ეპიკურ ტექსტადაა მიჩნეული. ის ას წელზე მეტხანს ისწავლებოდა ფინეთისა და შვედეთის სკოლებში. სწორედ ამ წიგნიდან არის ამოღებული ტექსტი ფინური ეროვნული ჰიმნისთვის.

თავად პოეტის – იოჰან ლუდვიგ რუნებერგის დაბადების დღე ფინეთში სახელმწიფო უქმედაა გამოცხადებული. ამ დღეს ყველა დღესასწაულობს, აცხობენ სიმბოლურ ნუშიან-კონიაკიან ნამცხვარს, აჯილდოებენ მისივე სახელობის ლიტერატურული პრემიის გამარჯვებულებს… პოეტის მიმართ ასეთი დამოკიდებულება მკაფიოდ ცხადყოფს, რამდენად მნიშვნელოვანია ამ ხალხისათვის ეროვნული ცნობიერების სიმყარე. იმასაც ცხადყოფს, როგორ აკავშირებს ერთმანეთთან წარსულსა და აწმყოს უძვირფასესი ადამიანური სიტყვა/მდგომარეობა – მადლიერება.

პოემაში, ძირითადად, რუსეთ-შვედეთის ომის ქრონიკაა ასახული. პოეტი მგზნებარედ, იუმორით, სიყვარულითა და აღტაცებით ხატავს დაუვიწყარ პორტრეტებს. ვის არ შეხვდებით ამ წიგნში – კაპრალებს, ჯარისკაცებს, მედროგე-მებარგულებს, პოლკოვნიკებს, სერჟანტებს, ახალგაზრდა, თხუთმეტი წლის არტილერისტიდან დაწყებული, მოხუცი, ვეტერანი მებრძოლების ჩათვლით. მათი გმირობის აღწერა ერთი სტრიქონითაც უპრიანია, ეს სტრიქონი ერთ-ერთ გმირს – სვენ დუვას ეკუთვნის, რომელსაც „საუკეთესო ებადა გული და იგიც თავის სამშობლოს მისცა!“.

35 ბალადისაგან შემდგარი პოემა აგრძელებს სკანდინავიელი სკალდების პოეტურ ტრადიციასაც, როცა ზეპირსიტყვიერი ლეგენდებისა და მებრძოლთა გმირობის ამბები თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. როგორც ერთი გმირი ამბობს:

„მეფის და ქვეყნის წინ ხომ ფინელი

არ დარჩენილა არასდროს ვალში“.

მარიამ წიკლაურის შემოქმედებითი (დარგობრივი თუ ჟანრული) მრავალფეროვნების შესახებ ქართველი მკითხველისთვის კარგადაა ცნობილი. ის წერს დიდებისთვისაც და პატარებისთვისაც, წერს პოეზიასაც და პროზასაც. მისი მთარგმნელობითი საქმიანობაც ზუსტად იმ მხატვრული ხარისხის ნიშნითაა აღბეჭდილი, რომლითაც მთელი მისი შემოქმედება – დახვეწილი ოსტატობის, შრომის და პირუთვნელი დამოკიდებულების შედეგი. სხვადასხვა დროს, მარიამ წიკლაურმა თარგმნა რუსი, უკრაინელი, ბერძენი, ლიეტუველი პოეტები. რუნებერგის „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ მისი მთარგმნელობითი ბიოგრაფიის კიდევ ერთი ბრწყინვალე ფურცელია. მან ნათია მერებაშვილის მიერ შესრულებული პწკარედები შთამბეჭდავ პოეტურ ტექსტებად აქცია. მაქსიმალურად დაცული რითმული და რიტმული კონსტრუქციებით, ორიგინალური ენობრივი სივრცის მიმართ ერთგულებით, მთარგმნელმა ამ წიგნს ავთენტური სულიც შეუნარჩუნა და ის ქართულ ენაშიც გასაოცრად ბუნებრივად „აღმოაცენა“, შესაბამისად, „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ უკვე ქართული ლიტერატურის კუთვნილებაცაა და ვფიქრობ, საჭირო და საგულისხმო რესურსია ჰუმანიტარული დარგის პედაგოგებისთვის.

რაც უფრო ველური და მომაკვდინებელი მეთოდებით უსწორდება ადამიანი სიცოცხლის საიდუმლოს, მით უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ხელოვნებას, შემოქმედებითობას, ზოგადად, მხატვრულ-სულიერ დისკურსს. ლიტერატურა ამ „მშვიდობის ფრონტის“ ავანგარდშია; კულტურათა დიალოგი კი ყველაზე სანდო და საშური იარაღი. იოჰან ლუდვიგ რუნებერგის უკვდავი ჰიმნი „მედროშე სტოლის ნაამბობი“ უკვე ქართულ ენაზეც იკითხება და ის ერთი ღონიერი ხმაა თავისუფლების სიმღერაში.