ორიოდე სიტყვა ილიას და ვაჟას ქრისტიანობაზე
უსაშველოდ უნდა “უჭირდეს” ადამიანს, რომ ილიას მწყემს
ქალში, ნაცვლად უმწიკვლო და უზადო მშვენიერებისა,
გადამეტებული ხორციელება დაინახოს. ასევე, სულიერი
სიღატაკის შედეგია, ვაჟას მსოფლხედვის მიღმა
წარმართობა და სხვა “ვიწრობები” ვეძიოთ
უკანასკნელ წლებში განსაკუთრებული სიმწვავე შეიძინა თანამედროვე ადამიანის მიდგომამ ქრისტიანული რელიგიისადმი – მისი ეკლესიისა და მოძღვრებისადმი. ბუნებრივია, ერთი და შეურყეველი აზრი, არათუ ასეთი ღრმა და მრავალმხრივი მოძღვრების, არამედ სრულიად მარტივი თემებისადმიც კი არ აქვს ადამიანს და ხშირად ისეთ საკითხებზე გვიწევს ცხარე კამათი, სადაც ყველაფერი ზედაპირზე აწყვია. ადამიანი არ არის მარტივი არსება და აზრთა სხვადასხვაობის მიზეზებიც მისი ფსიქიკის რთული წყობიდან მომდინარეობს. ამას ვერაფერს “ვუშველით”.
საკითხის გასაშლელად ილიას და ვაჟას შემოქმედებას მოვიშველიებთ. როგორ ესმით მათ ისეთი ცნებები, როგორებიც არის – სარწმუნოება, სულიერება, სიკეთის ანუ მადლის ქმნა, კაცთმოყვარეობა და პატრიოტიზმი.
ილიას შემთხვევაში, ერთი შეხედვით, თითქოს მარტივად უნდა იყოს საქმე, რადგან იგი ქართულმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა, ეს კი იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ მისი პიროვნება სრულიად “აკმაყოფილებს” მართლმადიდებლური ქრისტიანობის დოგმებს და კანონებს, მაგრამ, ეს რომ ასე არ არის, ამაზე მეტყველებს ილიას ბიოგრაფია და მხატვრული შემოქმედება. ერთია, ილიას უდიდესი პატივისცემა სასულიერო პირებისადმი, რომელთაც ღირსეულად აღასრულეს თავიანთი ვალი ამ რთულ გზაზე, მაგრამ მეორეა მისი იდეალი, რასაც თავად მსახურებდა – ერისკაცობა, ამ ასპარეზზე “ბრძოლა” და თავგანწირვა. პირველის ნიმუშად გამოგვადგება მისი სიტყვა, წარმოთქმული ქუთაის-გაენათის მონასტერში გაბრიელ ეპისკოპოსის გარდაცვალებაზე. აქ შესანიშნავად ჩანს ილიას დამოკიდებულება ადამიანისადმი, რომელმაც მთელი ცხოვრება სასულიერო მოღვაწეობას მიუძღვნა და რომელმაც პირნათლად აღასრულა თავისი სულიერი მისია. მან (გაბრიელმა) მეცნიერება და სარწმუნოება შეუზავა ერთმანეთსო, წერს ილია და სასულიერო პირის მთავარ ღირსებად მიიჩნევს საერო ღვაწლის ანუ მეცნიერების შეზავებას სასულიერო ღვაწლთან, ამ ორი, ერთი შეხედვით, მოურიგებელი სფეროს ჰარმონიას. ილიასთვის გაბრიელ ქიქოძე იმდენად არის პატივსაცემი და სათაყვანებელი, რამდენადაც იგი ემსახურა “მაღლა” ღმერთს და მიწაზე – ხალხს, ადამიანებს. მეორე ანუ საერო იდეალები კი მწერალმა თავის მხატვრულ ნააზრევში ცხადყო. თუმცა, ილიასი რომ არცთუ კარგად ესმოდათ, იქიდანაც ჩანს, როგორ მიიღო ქართულმა კრიტიკამ და იმჟამინდელი ქართული საზოგადოების ერთმა ნაწილმა მისი “განდეგილი”. მას ამუნათებდნენ და ბრალს სდებდნენ, რომ მკითხველს ქრისტიანულ იდეალს სთავაზობდა ანუ ბერულ ცხოვრებას უხატავდა იდეალად, რომ იგი მოუწოდებდა ადამიანებს, მიეტოვებინა საერო ყოფა და სასულიერო ცხოვრებას შესდგომოდნენ. გასაგებია, რომ მხატვრულ ტექსტს უფრო მეტი ჩაღმავება და დაკვირვება სჭირდება, რათა მისი იდეა ამოიცნო, მაგრამ აღნიშნული პოემა საკმაოდ ნათლად და ცხადად ეუბნება მკითხველს თავის სათქმელს, რაც აბსოლუტურად სცილდება ზემოაღნიშნულ შეხედულებას და, მის საპირისპიროდ, სწორედაც რომ, სასულიერო ცხოვრების გზაზე შემდგარი ადამიანის დრამას გადმოსცემს, ადამიანისა, რომელსაც ვერც თავისი ჭეშმარიტი მისია გაუცნობიერებია და ვერც საკუთარი სულიერ-მშვინვიერი უნარები შეუფასებია. სწორედ ამ ლაბირინთებში ეხვევა ილიას განდეგილი და აქედან უჭირს თავის დაღწევა, იმდენად უჭირს, რომ გამოსავალს ვერ ხედავს და იღუპება. განდეგილის “პირველაღმომჩენის”, ანუ მისი მართებულად წამკითხველის საპატიო მისია კიტა აბაშიძეს ეკუთვნის, მან დაინახა და მკითხველსაც “წააკითხა” ილიას გზავნილი – რომ იგი განდეგილური ცხოვრებისკენ კი არ “მიაქანებდა” საზოგადოებას, არამედ აფრთხილებდა, რომ ვინც ამ გზას აირჩევს, კარგად უნდა ჰქონდეს გასიგრძეგანებული მისი სირთულეც, რათა განდეგილივით არ დაასრულოს ცხოვრება. ამავე დროს, ილიამ იმგვარი თანაგრძნობით და თანალმობით დახატა სახე ბერისა, რომელსაც მიუტოვებია ეს ქვეყანა, როგორც “ცოდვის სადგური”, როგორც “ბოროტების სამეუფო”, რომ შეუძლებელია, შენც არ გახდე თანამონაწილე ამ განცდისა. ეს არ არის პერსონაჟი, რომელსაც ხელწამოსაკრავ, გზასაცდენილ პიროვნებად წარმოიდგენ, ანდა, ფარისევლობაში დასდებ ბრალს. ილიას ძალიან უყვარს განდეგილი და თანაუგრძნობს კიდეც, ამის დასტური ის მხატვრული დამაჯერებლობაა, რომელსაც იყენებს ამ გმირის შესაქმნელად.
ილიას განდეგილს იმდენად ბევრი “პოზიტივი” აქვს, რომ მისი დაგმობა ძნელია, უმალ, პირიქით, მკითხველს აფიქრებინებს, “უფალი ჭავჭა ვაძე განდეგილობას გვთავაზობსო”. ბოლოს და ბოლოს, იგი იმდენად წმინდად ცხოვრობს, რომ “პირდაპირი კავშირი” აქვს ღმერთთან – მის ლოცვანს სხივი იჭერს. სწორედ ამგვარმა ხატებამ აფიქრებინა ილიას კრიტიკოსებს, რომ იგი განდეგილობას უკიჟინებდა საზოგადოებას. არადა, სიმპატიური კი არის ბერი, მაგრამ – არც იმდენად, რომ მისი ბედის, მისი ხვედრის, მისი ცხოვრების განმეორების თუ მიბაძვის სურვილი აღეძრას მკითხველს. განდეგილი სიმპატიურია მანამ, სანამ ცალკეა, მარტო, “ოპონენტის” გარეშე, მანამ, სანამ საბედისწერო ჟამი ჩამოჰკრავს. მას აქვს “მოპოვებული” გარკვეული სულიერი საუნჯე, მაგრამ, იგი არ არის შეურყეველი და უძლეველი, რის გამოც ამ საუნჯის შენარჩუნება ბეწვზე ჰკიდია და იგი წყვეტას იწყებს, როდესაც მშვენიერი ყმაწვილი ქალი – სიმბოლო თუ რეალობა – მის სენაკს მიაღწევს და “ყირაზე დაუყენებს” მთელ ნაკოწიწებ “სიმდიდრეს”. ილიას განდეგილი ლამაზმა ყმაწვილქალმა დაამარცხა, ანუ ცხოვრებამ სდია ყინულის გამოქვაბულამდე და იქ სძლია, სადაც ყველაზე ნაკლებად მოელოდა ამას (თუმცა, პოემაში ისიც არის ნათქვამი, რომ რაღაც საბედისწერო გამოცდისთვის ემზადებოდა მწირი, მას წინასწარვე ჰქონდა ბუნდოვანი წარმოდგენა საკუთარი მარცხის, ანდა მარცხის შესაძლებლობის შესახებ).
გზავნილი ცხადი და ცალსახაა – თუ ადამიანი თავის მოწოდებას საკუთარი შესაძლებლობების გაუთვალისწინებლად მიჰყვება, უთუოდ დაუდგება საბედისწერო ჟამი, რომელიც პასუხს აგებინებს ასეთი არაგონივრული (თუნდაც, კეთილშობილური) ნაბიჯისთვის, რადგან გონიერ, მოაზროვნე ადამიანს მოეთხოვება, კარგად შეისწავლოს საკუთარი “კონსტიტუცია”, შეაფასოს თავისი უნარები და მერე დაადგეს რთულ აღმართებს თუ იწროებს, თუნდაც, ეს ეხებოდეს არა სასულიერო, არამედ, საერო, ამქვეყნიურ მიზანს.
დაღუპული ბერი, რომელმაც ვერ ფიზიკურად გაიმარჯვა და ვერც სულიერად (როგორც ტრაგედიის გმირმა), ბუნებრივია, ვერ იქნებოდა ილიას იდეალი. მან, სწორედაც რომ, იდეალობის მოწადინე და ამ გზაზე დამარცხებული ბერი დახატა. იმაზე არ უნდა ვიდავოთ, თითქოს ამ ერთი განდეგილის მარცხით ილიამ მთელი სასულიერო ფენა განიკითხა. რა თქმა უნდა, არა, თუმცა, იმის თქმა კი შეგვიძლია, რომ იმ ეპოქაში, როდესაც ილიას უხდებოდა ცხოვრება, ანუ პოსტგანმანათლებლობის ეპოქაში, განვითარებული კაპიტალიზმის ხანაში, არც ისე ბუნებრივი და “გამართლებული” იყო ე.წ. განდეგილური ცხოვრება, მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესია თავისი წესისამებრ ფუნქციონირებდა და ყველა ის სეგმენტიც განაგრძობდა არსებობას, რაც მის წიაღში გაჩნდა ქრისტიანობის ადრეული საუკუნეებიდან, იქნებოდა ეს განდეგილობა, სალოსობა თუ მესვეტეობა და სხვა. მაგრამ, ბუნებრივია, სასულიერო ცხოვრების ეს ფორმა ვეღარ იყო ისეთი აქტუალური, როგორც ქრისტიანობის ადრეულ საუკუნეებში, იმ დროს, როდესაც განდგომილი მეუდაბნოე ბერები უდიდეს მისიას აღასრულებდნენ – უდაბნოთ ქალაქჰყოფდნენ, ანუ ახალ-ახალ ქალაქებსა და საგანმანათლებლო ცენტრებს აარსებდნენ.
იმ ეპოქამ თავისი საქმე გააკეთა, გვიანი შუასაუკუნეების შემდეგ ქრისტიანულ ცხოვრებას განდგომილობის ის მასშტაბები, რა თქმა უნდა, ვერ ექნებოდა, იმ მარტივი მიზეზით, რომ სოციალურ ყოფაში ცხოვრების ეს სტილი ბუნებრივად ვეღარ ეწერებოდა. საყურადღებოა ამ მხრივ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის ევროპული და რუსული მწერლობა, სადაც, ასევე, ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ადგილს იკავებს ბერების, სასულიერო პირების პირადი ტრაგედიები თუ არაერთმნიშვნელოვანი მიდგომა სულიერებისა და ხორციელებისადმი. რამდენიმე გახმაურებული ნაწარმოების დასახელებაც კმარა, რათა ეპოქის ზოგადი სურათი წარმოვიდგინოთ – ემილ ზოლას “აბე მურეს შეცოდება”, გუსტავ ფლობერის “წმინდა ანტუანის ცდუნება”, ლევ ტოლსტოის “მამა სერგი” და ილიას “განდეგილი” მე-19 ს-ის 80-იან წლებში იწერება, თითქოს ერთბაშად მოაწყდა ევროპულ აზრს ასკეტიზმისა და კარჩაკეტილი ცხოვრების კრიტიკის სურვილი. არც არის გასაკვირი, პრიორიტეტებს სოციო-კულტურული გარემოებები კარნახობენ ცხოვრებას, ამ დროს კი, მთელი ის მოძრაობები, რაც ევროპას და მასთან დაახლოებულ სივრცეებს მოედო (მხედველობაში გვაქვს საფრანგეთის რევოლუციები, კაპიტალიზმის განვითარება და ახალი სოციალური წესრიგის ჩამოყალიბება), თავის “ახალ რეჟიმს” ქმნიდა – სეკულარულს, დემოკრატიულსა და ლიბერალურს, რომელსაც ისტორიისთვის უნდა ჩაებარებინა ეკლესიის მიერ ნაკარნახევი სოციალური პრიორიტეტები, კერძოდ, ამ ინსტიტუციის ისეთი აქტიური მონაწილეობა საზოგადო ცხოვრებაში, რასაც ადგილი ჰქონდა ადრეული თუ გვიანი ფეოდალიზმის ხანაში.
ამიტომ ილიას, როგორც პიროვნებას, რომელსაც მთელი არსებით ჰქონდა გასიგრძეგანებული და გააზრებული თავისი ეპოქა, ქრისტიანობაშიც ჰყავდა თავისი იდეალები, ანუ ადამიანები, რომელნიც სასულიერო ცხოვრების აქტიურ გზას ირჩევდნენ, კერძოდ, ესენი იყვნენ მოღვაწე ბერები ანდა, ე.წ. თეთრი სამღვდელოება. ერთ-ერთ რეალურ პერსონაზე ზემოთ მოგახსენეთ (გაბრიელ ეპისკოპოსს ვგულისხმობ), მეორეს კი შესანიშნავად აღწერს “გლახის ნაამბობში”. ეს არის მღვდელი, რომელმაც წერა-კითხვა ასწავლა “გლახას” და რომლის სიკეთეც სიცოცხლის ბოლომდე არ ავიწყდება გაბრიელს. ამ მღვდლის სახე სრულიად ცხადად და მიეთ-მოეთის გარეშე გვაცნობს ილიას ქრისტიანულ იდეალს – ის არის ქმედითი, საქმიანი, ლამის, საერო ცხოვრებამდე, კერძოდ კი, მასწავლებლობამდე აყვანილი თუ დაყვანილი მოძღვარი. მისთვის მთავარია ღვაწლი ანუ საქმე, მისთვის მოყვასის სიყვარული სხვა არაფერია, თუ არა ამ მოყვასზე ზრუნვა, მისი აღზრდა-განათლება, იმ იდეალების სამსახური, რასაც ქრისტიანობა გვასწავლს, მაგრამ ამას აკეთებს არა ლიტონი სიტყვებით, არამედ – საქმით. როგორც ილიას უყვარდა თქმა – ამ მღვდლის სიტყვა საქმიანია და საქმე – სიტყვიანი. მისი “ჰე ჰეა” და “არა – არა”, წინააღმდეგ შემთხვევას ასე ამკობს აკაკი – “სიტყვით სწორე, საქმით – კუზა”. ამგვარი არც ქრისტიანობა უყვარს ილიას და არც, ზოგადად, ადამიანობა. აბა, რა ფასი აქვს სიტყვას, თუ მხოლოდ იღაღადე და არ აღასრულე?! ამის საუკეთესო მაგალითი თავად იესო-ქრისტეა, ვინც ერში, ხალხში ცხოვრობდა და სიტყვასაც აწვდიდა მსმენელს და საქმითაც ეხმარებოდა. უფრო დიდი “საქმიანი”, ვიდრე ქრისტეა, არც იცის კაცთა მოდგმამ. ამიტომაც, ჩვენი დიდი ერისკაცის იდეალი სწორედაც “საქმითმეტყველი სულია” და არა – უსაქმო და უსაგნო სული. თვით ლოცვასაც კი არ აქვს ძალა, როდესაც ადამიანს მოყვასის ეშინია, მასთან ცდუნება აშინებს და ანგრევს.
განდეგილსაც რომ შესძლებოდა ადამიანის ჭეშმარიტი სიყვარული, არ შეაშინებდა ყმაწვილი ქალის სილამაზე, მაგრამ მას საკუთარი სექსუალური არსება, ე.წ. ლიბიდო სძლევს და მთელ სულიერებას ყირაზე უყენებს. ეს ერთი შტრიხი, ეს ერთი საცდური იმდენად მაღალი მნიშვნელობისაა ამ ადამიანისთვის, რომ ღვთისმშობლის სახესაც კი გადაფარავს და აქაც ილიას შესანიშნავად ესმის კაცის ფიზიოლოგიური ბუნება – როდესაც ხორცი ურწყულია, მას ძალუძს ერთ წამში მოუღოს ბოლო სულს, სიცოცხლეს. რომ ზოგჯერ ეს, ერთი შეხედვით, ხელწამოსაკრავი “გვამი” მთლიანად განსაზღვრავს ადამიანის ბედსა და მისწრაფებებს. ცოტა რომ ვიხუმროთ, აქ ილია ფროიდამდელი ფროიდიანელია. მას უკვე აღმოჩენილი და შესწავლილი აქვს “ლიბიდოს” სიმძლავრე და, ლამის, ყოვლისშემძლეობა.
ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ილიამ ქრისტიანულ იდეალად მღვდელი დაგვისახა და არა – ბერი, ამით, უთუოდ, ისიც გვითხრა, რომ თანამედროვე ცხოვრებაში მღვდელს მეტი საშუალება აქვს საზოგადოებასთან ახლო ურთიერთობისა, მას უფრო რთული მისია აკისრია. გავიხსენოთ, როგორ გადაარჩინა ამ მოძღვარმა ადამიანი დახრჩობას (გლახის ნაამბობი). ანუ, ამ ერთი ეპიზოდიდანაც ჩანს, რომ მღვდელი ანუ მოძღვარი ძალიან ახლოს დგას საერო ცხოვრებასთან, იგი ერშია, ხალხში მოღვაწეობს და არა მხოლოდ წერა-კითხვას ანუ წიგნს, არამედ, ცხოვრებასაც ასწავლის თავის მოწაფეებს – იგი ცოცხალი მაგალითია მათთვის.
“ოთარაანთ ქვრივიც” კარგ მასალას იძლევა ილიას ქრისტიანობის გასაგებად. ქალის იდეალი (ილიას ალტერ-ეგო) – ოთარაანთ ქვრივი, თავის ადამიანობას და ჰუმანიზმს, და თუნდაც, თავის ქრისტიანობას მხოლოდ საქმით ადასტურებს, მას ზედმეტი ლაპარაკიც კი არ უყვარს. აქ ილიას “პურიტანიზმი” ლამის უკიდურესობამდე მიდის: მისი იდეალი (ოთარაანთ ქვრივი) არც ეკლესიაში ჩანს, არც ლოცვად დამდგარი (“მე ჩემთვის არ ვლოცულობ, ღმერთი არ შევაწუხო-მეთქი და თქვენთვის სად ვილოცებდი?!” -ეუბნება კესოს), მაგრამ მთელი მისი შეგნება და ცხოვრების წესი, რა თქმა უნდა, ქრისტიანულია, იგი შორს დგას ფარისევლობისგან, მისთვის უცხოა სიტყვისა და საქმის განყოფა, მისი მადლი ჩუმად ითესება, ზუსტად ისე, როგორც სახარება გვასწავლის – არ იცის მარცხენამ მარჯვენისა. იგი მართალი და პირნათელია ყველას წინაშე. საკუთარ “ქვეცნობიერსაც” კი შესანიშნავ “პასუხებს სცემს” და ვერავითარ შემთხვევაში ვერ დავეთანხმები მოსაზრებას, რომ ილიას ქვრივი დაკომპლექსებული ქალია, მისი გიორგი კი გადედლებული ვაჟი. ეს მიდგომა ყირაზე აყენებს ილიას მოთხრობას – ოთარაანთ ქვრივის არჩევანი შეგნებული ადამიანის არჩევანია – მან შვილისთვის თავგანწირვა აირჩია და იმის გამო კი არა, რას იტყოდა ხალხი, ანდა, იმის გამო კი არა, რომ რომელიმე “ძველი კომპლექსი” მართავდა, არამედ მისთვის, რომ მისი ერთადერთი ვაჟი მამინაცვალს არ დაეჩაგრა. არაფერია ამაში “კომპლექსური” და გაუგებარი. ამ გზას, შესაძლოა, დაადგეს თანამედროვე ქალიც, ვისაც კარგად აქვს გასიგრძეგანებული მეორედ გათხოვების მოსალოდნელი საფრთხეები. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ოთარაანთ ქვრივის თაყვანისმცემელი სოსია მეწისქვილე არ არის ქვრივის ტოლი და სწორი, იგი პასიური ადამიანია, ბრძოლის უნარს მოკლებული, მხოლოდ გრძნობადი არსებაა და არა – ქმედითი. ქვრივისთვის კი, ისევე, როგორც ილიასთვის, უმოქმედობა სიკვდილია.
ასე რომ, არც ქვრივის და არც გიორგის პიროვნებაზე არ “უმუშავიათ” კომპლექსებს, ისინი იმდენად შეგნებული და მართალი ადამიანები არიან და, ამავე დროს, იმდენად მაღალი ინტელექტის მატარებელნი, რომ კომპლექსებს მხოლოდ ბრალად თუ წავუყენებდით. კომპლექსებს რომ დაეძლიათ, არც არჩილიანთას გაუშვებდა ქვრივი და ნებაყოფლობით არ გადააბარებდა თავის ვაჟს იმ ოჯახს, სადაც უთუოდ ელოდა დიდი განსაცდელი, როგორც შვილს, ისე – დედას. ამიტომაც ის ცნობილი სიტყვები – “დედა-შვილობაში შენ-ჩემობა რად არისო?!” ოთარაანთ ქვრივის ღრმა ინტელექტზე მეტყველებს, თვითკრიტიკის დიდ ნიჭზე, რაც, როგორც წესი, დაკომპლექსებულ ადამიანებს არ (ან ნაკლებად) ახასიათებთ.
კვლავ პირველ სიტყვაზე მივიდეთ. ილია და აკაკი თავიანთ ეპოქაში განდეგილობას ისევ ეროვნულ საქმეს უკავშირებდნენ, მათი მრწამსით, მოღვაწეობის ყველა სფერო ეროვნულსა და საზოგადოებრივ საქმეს უნდა მოხმარებოდა. ამის ნათელი დასტურია გაბრიელ სალოსის სახე “თორნიკე ერისთავში” და, თავად, თორნიკეს პერსონაჟი. ასევე, საყურადღებოა, აკაკის დიდი სიყვარული ქრისტიანობისა და ეკლესიისადმი, თუმცა, ამავე დროს, – მხატვრული შემოქმედების ჩაყენება მთლიანად საერო სამსახურში. აკაკიზეც ხომ ვერ ვიტყვით, ორთოდოქსიითა და პურტანიზმით გამოირჩეოდაო.
ახლა ვაჟაზეც ვთქვათ.
ვაჟას ზერელე მცოდნეებმაც კი იციან, რომ, ილიასგან განსხვავებით, მასთან კიდევ უფრო “რთულად არის საქმე”. ვაჟას არც კი აინტერესებს ზემოაღნიშნული თემები. მის ძირითად პოემებსა თუ მოთხრობებში არც მღვდელი გვხდება, არც ბერი (მთავარ პერსონაჟად). ამას თავისი მიზეზი აქვს, რა თქმა უნდა. იმ სივრცეში, სადაც მისი პოემები თუ პროზაული ნაწერების მოქმედება ვითარდება, ტრადიციული ეკლესიური ქრისტიანობა ნაკლებად “მუშაობს”, რადგან არათუ მე-19 საუკუნეში, დღესაც კი, ჩვენს მთიანეთში დიდი დოზით არის შემორჩენილი წარმართული რიტუალი, იქ მღვდლის პარალელურად არსებობენ ხატისკაცები ან ხევისბერები, რაც მთისთვის დამახასიათებელი სოციალური ინსტიტუტებია. მთის ზნეობა და ეთიკა მთლიანად არის გაჯერებული საუკუნოვანი ტრადიციით, რომელსაც ხშირად წარმართული ძირები აქვს და ან არის ადაპტირებული ქრისტიანულ ტრადიციებთან, ან – არა. მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ვაჟა არაქრისტიანი, წარმართი ანდა რომელიმე სხვა კულტის მსახურია. უკვე კარგად არის ქართულ ფილოლოგიურ მეცნიერებაში ვაჟას მსოფლხედვა შესწავლილი და პოპულარიზებული და მკვლევართა დიდი ნაწილი თანხმდება კიდეც, რომ ვაჟას მხოფლხედვა, არც მეტი, არც ნაკლები, მთლიანად ეყრდნობა ქრისტიანულ ფასეულობებს, რომ მთელი მისი ჰუმანიზმი და პატრიოტიზმი სხვა არაფერია, თუ არა მაღალი ქრისტიანობა, ქრისტიანობის ლიბერალური ფასეულობების სინთეზი, რომლის უმთავრესი მახასიათებლებია ყველაზე მაღალი გაგების ეკუმენიზმი, საყოველთაო სიყვარული ადამიანისა, საყოველთაო პატივისცემა სხვა ეთნოსის, სხვა აღმსარებლობის, უცხო კულტურისადმი. ვაჟას მთელი სიდიადე სწორედ ამ საყოველთაობაშია ანუ კათოლიკობაშია და ამიტომ არის მისი შემოქმედება მიჩნეული ახალი ქართული ლიტერატურის მწვერვალად, მწერლობად, რომელიც არ იკეტება არც ეპოქაში, არც სივრცეში, არც რომელიმე კულტურაში და რომ მისი სულიერი წვდომები მხოლოდ მომავლის ადამიანის აღმოსაჩენია. ვაჟამ არ იცის ზღვარი ადამიანის სიყვარულში, მის თანაგრძნობასა და თანალმობაში. ისევე, როგორც ქრისტიანობამ არ იცის მოყვასის გარჩევა ეთნოსისა და სჯულის მიხედვითაც კი. ქანაანელი დედაკაცის ამბავს გავიხსენებთ თუ მეზვერისა და ფარისევლის იგავს. რა იქნებოდა ახალი მოძღვრება, თუ ძველი აღთქმის სჯულს ვერ გადააჭარბებდა თავისი სულიერების ხარისხით და ინტელექტის დიაპაზონით?! _ ძველის განმეორება და მეტი არაფერი. ქრისტემ კი შაბათის “დაძლევა” ანუ კლიშეების მსხვრევა და კიდევ – მტრის სიყვარული ასწავლა ახალ ადამიანს, ანუ, მიზნად დაუსახა ისეთი ლოდის გადაგორება, რომელსაც მთელი კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე ეჭიდავება ადამიანი და რომელიც მას კი არ აძლიერებს, არამედ სრესს და თელავს. “ხოლო მე გეტყვი თქუენ – გიყვარდეთ მტერიცა თქვენი”, ვინაიდან მოყვასის სიყვარულს მოწოდებაც არ სჭირდება, აქ სიყვარული სავსებით ბუნებრივი “ანგარიშით” ცოცხლობს – გიყვარს – უყვარხარ, სიყვარულს სიყვარულით პასუხობ, მაგრამ რას ნიშნავს, გიყვარდეს ის, ვინც არათუ არ გიყვარს, არამედ შენი საფრთხეც არის, შესაძლოა, შენს სიცოცხლესაც ემუქრება?! აგერ, 20 საუკუნეა, ცდილობს მის ამოხსნას ადამიანი და, ჩვენდა სავალალოდ, ჯერ ვერაფერი გაუგია. ვაჟამ სიყვარულის ამ სახეობაზე მოუთხრო თავის მკითხველებს, არც პეტრეზე და არც იოანეზე, არამედ, მტრის სიყვარულის შესაძლებლობაზე, შურისძიების დავიწყებაზე, საყოველთაო შერიგებაზე ანუ ასე უსამართლოდ გავულგარულებულ ეკუმენიზმზე, ერთიან დიდ რელიგიაზე, რომლის წიაღში ადამიანები “ერთმანეთისას იტყვიან, ერთურთის დანდობისასა” და, სასტიკად გაუსწორდა მოძველებულ, ბნელ ტრადიციებს, რომელთა დაცვა ვიეთთ თემისა და ტომის სიყვარული ჰგონიათ.
ისიც ცნობილია, როგორი მკაცრი და შეუპოვარი იყო ვაჟა ცხვრის ტყავში გახვეული მგლების, ანუ ანაფორას შეფარებული მღვდლების მიმართ. ამ დამოკიდებულების გამო მას დღემდე ლანძღავენ და გმობენ შუასაუკუნეობრივი სქოლასტიკური აზროვნების ადამიანები. ასეთი შინაარსის მოხსენებაც კი წაუკითხავთ სამეცნიერო კონფერენციაზე. ნაშრომის ავტორს ვაჟას ანათემაც მოუთხოვია და ბოლშევიკების მიერ მისი ვაჟიშვილის დახვრეტა მამის მკრეხელობის პასუხად მიუჩნევია, ანუ _ “ქრისტიანული სამართლიანობის აღდგენად”. ამ სულისკვეთებას რამდენი ადამიანი იზიარებს, ვინ იცის, მაგრამ ჩვენს გარშემო ადამიანთა გარკვეული ნაწილი ისე მსჯელობს და ისე აღიქვამს ქრისტიანობას, რომ, რად უნდა ლაპარაკი, სიხარულით დაუმატებს ფიჩხს ვაჟას დასაწვავ კოცონს?! არ დაგვავიწყდეს, თვალის გამოთხრაც ამ სამართლიანობის აღდგენად მიაჩნია ზოგიერთ “მხურვალე” ქრისტიანს. ვერაფერს იტყვი, ნამდვილი “მეცნიერული სიზუსტით” არის მწერლის ცხოვრება და შემოქმედება შესწავლილ-განჩხრეკილი. ვაჟასნაირ წამებულს სიკვდილის შემდეგ რომ ამდენ ქვას ესვრი, რომელ ქრისტიანობასა და ადამიანობაზე ვლაპარაკობთ?!
ქრისტეს მთელი მოღვაწეობაც სინაგოგებში გამოჭიმულ, გაზულუქებულ მწიგნობრებსა და ფარისევლებს მიემართებოდათ, მათ, ვისაც ყველაფერი ეპყრათ ხელთ, გარდა სულიერებისა. ამიტომ შეეშინდა ჰეროდეს ქრისტეს ვარსკვლავის გამოჩენისა, რადგან მან მხოლოდ მიწიერი ტახტის არსებობა იცოდა, სხვა სახედველი არ გახსნოდა და არც გაეხსნა, ისე ჩავიდა თუ გადავარდა “გარესკნელის ბნელში”.
* * *
და ბოლოს, მოღვაწე რის მოღვაწეა, თუ თავისი ეპოქის სულისკვეთება ვერ ამოიცნო?! რომ არა ეს ნიჭი, როგორ ეტყვის იგი თავის ხალხს იმ სათქმელს, რაც მხოლოდ მან უნდა უთხრას, როგორ დააყენებს “მრევლს” სწორ გზაზე, როგორ დაუსახავს ორიენტირებს, თუ დრო და ადგილი არევია?! მისი უპირველესი მოვალეობა სწორედ “ეპოქის ენის” წაკითხვაა და იმ პრიორიტეტების ზუსტი მონიშვნა, რაც მის ერს თუ, ზოგადად, კაცობრიობას სჭირდება. ასეთი კაცები მიგვანიშნებენ, საით წავიდეთ, სად არის ჩვენი გზა ხსნისა, საით და როგორ უნდა ვვიდოდეთ, რომ “ადგილამდე” ჩასვლა შევძლოთ. რეტროგრადები და ობსკურანტები სწორედ ამგვარი ნათელი სახეების წინააღმდეგ გამოენთებიან ხოლმე და მთელი სისასტიკით, ღრიალითა და სტვენით ცდილობენ, ჩაახშონ ხმა, რომელიც ღაღადებს, მაგრამ, საბედნიეროდ, ის კი არ უწყიან, რომ არც ამ ხმის ჩახშობა ხერხდება, არც ამ გზის ნარ-ეკლით დაფარვა. ბოლოს და ბოლოს, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ჯვარზე გააკრეს ანდა ტყვიაც არ დაიშურეს და ასე ჩამოაცილეს საზოგადოებას ასეთი ადამიანები, ანდა, თუ იმდენი ძალა და ღონე არ ეყო იმავე საზოგადოებას, რომ შიმშილითა და სიცივით არ მოუკვდეს ვაჟასნაირი თუ ფიროსმანისდარი გენიოსები. როგორც თავად ილიას უყვარს თქმა – სანთელ-საკმეველი თავის გზას არ კარგავს. ასეთ დაუკარგავ გზად გვესახება ილიას, ვაჟას, აკაკის მიერ განცდილი და განმარტებული ქრისტიანობა, რომელსაც ვერც ღობეს შემოარტყამ, ვერც ყორეს, რადგან მათი თვალსაწიერი ყოველგვარ ღობე-ყორეს თვალშეუდგამი სიმაღლიდან გადასცქერის. მხოლოდ ბრიყვებს ჰგონიათ, რომ საუნჯის მიტაცება შესაძლებელია. რა ქნან, სიბრიყვე “ავალდებულებთ”!
და კიდევ, ილიას მრავალმხრივობის, მისი მასშტაბური აზროვნების და არა – ჩარჩოებსა და კედლებში მოქცეული რწმენის დასტურად ერთი მოკლე ციტატაც გამოგვადგება “განდეგილიდან”. ეს არის ბერის პასუხი მწყემსი ქალის კითხვაზე:
“-მაშ, ვინც ქვეყნად ვართ, ყველა წარვწყდებით,
ვეღარ დავიხსნით ცოდვისგან სულსა?!” (ქალი)
“-ხსნა ყველგან არის, ხოლო გზა ხსნისა
ასეთი მერგო მე – უბედურსა”. (ბერი)
სწორედაც რომ, ხსნა ყველგან არის, სადაც ადამიანი თავის ჭეშმარიტ მისიას, თავის ადამიანობას, ამ უდიდეს მოვალეობას, მაღალი სინდისისა და კაცთმოყვარეობის კარნახით ემსახურება.
ამიტომ არიან ვაჟას “უცხონებელი” გმირები უფრო ახლობელნი, ვიდრე ერთი ერისა და ერთი ეკლესიის შვილები, რომელთაც თავიანთი მაღალი მისია დაუვიწყებიათ და მხოლოდ ფორმალური, გახევებული ტრადიციით იბრძვიან იმის წინააღმდეგ, რაც ხმელ ხესაც კი ანედლებს – ანუ, მართალი სამართლის წინააღმდეგ.
მაგრამ ვაჟას თუ ილიას მსოფლხედვა, მათი ჰუმანიზმი, მაინც მომავლის საზოგადოების, პროგრესული ადამიანებისგან შედგენილი საზოგადოებისთვის იქნება მისაღები და არა – ვიწრო ჩარჩოებში, დამცრობილ-დაპატარავებული ქრისტიანობით მოვაჭრე საზოგადოებისა, რომელსაც თავისი სიპატარავით სურს იმის ახსნა-განმარტება, რაც თავისთავად არის უკიდეგანო და უსაზღვრო, თავისი არსით არის საყოველთაო და ყოვლისმომცველი. ასეთი ქრისტიანობა სჭირდება მომავლის კაცობრიობას, რომელმაც უნდა შეარიგოს, არკი დააშოროს და დააცალკევოს ფორმალური, გარეგანი ნიშნით დაცალკევებული საზოგადოებები. ამის დემონსტრაციაა სამთა ღამეული შეხვედრები “სტუმარ-მასპინძლის” ფინალში და გველის მიერ ლუხუმის განკურნება “ბახტრიონში”, იქ, სადაც ყველა ფორმალობა და კლიშე დაძლეულია და სადაც ნამდვილ ადამიანებს – სხვადასხვა ერისა და რწმენის შვილებს – და არსებებს, რომელთაც, ყველა წესით და რიგით, ერთმანეთთან არ მიესვლებათ – ადამიანსა და გველს – მაინც აერთიანებთ ზოგადი სიკეთე. ამ სიკეთისა და ერთურთის დანდობის წყალობით კი შესაძლებელი ხდება სანატრელი ჰარმონიის, ჭეშმარიტი ღვთაებრივი მიზნის მიღწევა. ყველა სხვა გზა და ბილიკი მხოლოდ ანგრევს, ხლეჩს და აპირისპირებს მათ, რომელთა დაპირისპირება ცოდვა და დანაშაულია.
და მაინც, ყველაზე უკეთესი გზა რომელია საკუთარი, ინდივიდუალური იდეალების გამოსახატავად?! რა თქმა უნდა, ის გზა, რომელსაც აირჩევ, რომელზეც დგახარ (შეგნებულსა და ჩამოყალიბებულ პერსონებზე ვწერ, რა თქმა უნდა). ერთია, რომ პატივს სცემს სხვათა არჩევანს, მაგრამ საქმე, რომელსაც ემსახურება საზოგადო მოღვაწე, ნათლად გვაჩვენებს, რომ მისთვის უმთავრესი საშუალება თავისი მისიის აღსასრულებლად სწორედ ამ გზაზე წარმოუდგენია. ამიტომაც ამბობს განდეგილში, ისევ ბერის პირით – “ხსნა ყველგან არის”.
თუ რამე აფერხებს და აკნინებს ადამიანის სულიერ განვითარებას, ჩაკეტილობა, რეტროგრადობა, ვიწრო აზროვნება და მხოლოდ “საკუთარ ბოსტანში” ძრომიალია. მოგეხსენებათ, ჩაკეტილი საზოგადოებები სექტების სახელით არის ცნობილი, ხოლო სექტანტური აზროვნება ნიშნავს – ერთადერთ ჭეშმარიტებად მხოლოდ იმ გზის აღიარება, რომელზეც დგახარ, რომელსაც მხოლოდ შენი საზოგადოების წევრები მისდევენ. ამგვარ მოძღვრებებს რა შეუძლიათ, არაერთხელ გავმხდარვართ მოწმენი – ერთმა ამგვარმა ჯგუფმა იმდენად დაიჯერა თავისი შესაძლებლობების, რომ გაფრენა გადაწყვიტა და ცხვირ-პირი დაიმტვრია, თუმცა, “ზურგზე არ დაცემულან”, ამ დაცემის მიზეზს “მიაგნეს” – გადმოხტომა დაგვაგვიანდაო. ამგვარი ამბები ერთი შეხედვით სასაცილო ჩანს, თუმცა, თავისი არსით ძალზე დრამატული და დამაფიქრებელია, ბოლოს და ბოლოს, ასეთი ფარისევლური სწავლებების მიღმა ადამიანები დგანან თავიანთი ცხოვრებით. ფანატიზმის მსგავს შემთხვევებს ყველა ორთოდოქსულ რელიგიებში შევხვდებით, ასე რომ, არ აქვს მნიშვნელობა, რომელ ეკლესიას ეკუთვნი, თუ გონიერებაც არ გინათებს გზას და თუ ფანატიზმისკენ ხარ მიდრეკილი. თუ ვინმეს და რამეს უხდება გონიერება და აზროვნების სიფათოვე, ისევ ქრისტეს სწავლებას, როგორც ახალ აღთქმას, კაცობრიობის გადასარჩენად დადებულს თავად უფლის მიერ.
კიდევ ერთხელ გავიმეოროთ:
“მაშ, ვინც ქვეყნად ვართ, ყველა წარვწყდებით,
ვეღარ დავიხსნით ვერაფრით სულსა?”
“ხსნა ყველგან არის”…………….
ფრაზის გაგრძელება უკვე განდეგილის მიერ საკუთარი ტრაგედიის უნებური დადასტურებაა.
და ბოლოს – საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ ილია წმინდანად შერაცხვა იმას ადასტურებს, რომ ეკლესია იღებს, იწყნარებს და წმინდანადაც კი რაცხავს ადამიანს, რომელსაც ე.წ. ორთოდოქსულ-ეკლესიური ცხოვრებით არ უცხოვრია, არამედ, შეგნებული ქრისტიანობით იცხოვრა და მთელი ცხოვრებით დაადასტურა ამ იდეალებისადმი ერთგულება. საბოლოოდ კი მოწამეობრივად აღესრულა, არა, უშუალოდ, ქრისტიანობის დაცვისთვის, არამედ სწორედ ეროვნული იდეალების ერთგულებისათვის. ამ აქტით ეკლესიამ ორგვარი “მესიჯი” დაუტოვა საზოგადოებას – პირველი – რომ ეკლესიის და “სასუფევლის კარი ღიაა” იმ საერო მოღვაწეთათვისაც კი, რომელნიც სქოლასტიკურ ჩარჩოებს და ვიწრობებს თავიანთი “ფართო აღმსარებლობით” არღვევდნენ და მეორე – უფრო მეტი ალბათობით – იგი ისაკუთრებს ილიას და ამიერიდან მთელი მისი მხატვრული შემოქმედება თუ საზოგადოებრივი საქმიანობა მხოლოდ მართლმადიდებელი ქრისტიანობის დოგმატიკიდან უნდა შეფასდეს, რაც, თავისთავად ცხადია, მკაცრად განსაზღვრულ ჩარჩოში აქცევს მწერლის შემოქმედებას, ეს კი, რბილად რომ ვთქვათ, არათუ მიუღებელი, შეუძლებელიც არის. ილია ჭავჭავაძემ საერო ცხოვრებით იცხოვრა და მისი შემოქმედებაც ყველა ასპექტით კვლევას საჭიროებს.
რაც შეეხება ვაჟა-ფშაველას და ეკლესიისა თუ მრევლის დამოკიდებულებას მისდამი – ჯერჯერობით აზრთა სხვადასხვაობაა და, ბრძოლაც კი მიდის ვაჟა-ფშაველას, როგორც არა-ჭეშმარიტი ქრისტიანის, არამართლმადიდებელი თუ არადამაკმაყოფილებლად “წესიერი” ქრისტიანის წინააღმდეგ და იმის მიხედვით, შეიწყნარებს თუ არა ეკლესია ვაჟას, როგორც ქრისტიანს, დიდად არის დამოკიდებული არა ვაჟას აღქმა ქართული კრიტიკული აზრის მიერ, არამედ – ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის სულიერი თავისუფლება და მასშტაბები. რადგან დღეს ჩვენი ეკლესიის წინაშე დგას სერიოზული, ლამის, სექტანტური ფანატიზმის დონემდე დაშვებული საფრთხე, ამიტომ უფრო მეტი ძალისხმევაა საჭირო, რათა გადაარჩინოს ნამდვილი, საყოველთაო, “კათოლიკე” ქრისტიანობა, ის ქრისტიანობა, რომელიც ქართველებს ისტორიაში გვამართლებს და რომელმაც რვა საუკუნის წინ შეაძლებინა ქართველ მწერალს, უმაღლესი გაგების ქრისტიანული პოემა დაეწერა, რომლის სიმაღლეს მხოლოდ ვაჟა თუ უსწორებს თვალს უკანასკნელი ორი საუკუნის ქართულ მწერლობაში.
