გეოგრაფიის ყოველ გაკვეთილზე ხდება სხვადასხვა კომპეტენციის განვითარება. ერთ-ერთი მათგანი – რაოდენობრივი კომპეტენციაა. ის მათემატიკური კომპეტენცია, ცოდნის, უნარისა და დამოკიდებულების ერთობლიობაა, რომელიც ხელს უწყობს მათემატიკური აზროვნების განვითარებას; ლოგიკური და არგუმენტირებული  მსჯელობის გაღვივებას; მოვლენებისა და ფაქტების ანალიზის საფუძველზე დასკვნების გამოტანას და გადაწყვეტილებების მიღებას. ასევე, ხელს უწყობს მოსწავლეს გახდეს  მიზანმიმართული, ეხმარება კრიტიკული აზროვნებისა და ინტელექტუალური განვითარების ფორმირებაში, ინფორმაციის აღქმაში, პრობლემების  ანალიზისა და გადაჭრის გზების ძიებაში.

„რაოდენობრივი წიგნიერება იმ უნარ-ჩვევების ერთობლიობაა, რომელთა დაუფლება მოსწავლეს უადვილებს რიცხვის არსის გააზრებას, რაოდენობის სხვადასხვა ხერხით გამოსახვას, რიცხვებს შორის მიმართებების გაგებას, რაოდენობათა შედარებას. ეს უნარ-ჩვევები მოსწავლეს სჭირდება არა მხოლოდ მათემატიკის, არამედ სხვა საგნების შესასწავლადაც“, – ეროვნული სასწავლო გეგმა.

მე-20 საუკუნეში გეოგრაფიის გაკვეთილზე მასშტაბის გამოთვლით შემოვიფარგლებოდით. მოსახლეობის რაოდენობა, ქვეყნების ფართობები თუ მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე დასამახსოვრებელ-დასაზეპირებლად გვეძლეოდა. არც მდინარის ვარდნას ვანგარიშობდით და არც მოსახლეობის ბუნებრივი მატება გვქონდა გამოსათვლელი.

ყველა ამ მონაცემის გააზრება და გამოთვლის პროცესი პირდაპირ კავშირშია მათემატიკასთან და ავითარებს რაოდენობრივ კომპეტენციას.

გთავაზობთ რაოდენობრივი კომპეტენციის განვითარებაზე ორიენტირებულ აქტივობას.

აქტივობა 1. შეფარდებითი სიმაღლის, ვერტიკალური გრადიენტისა და ბარომეტრული საფეხურის განმარტებების სწავლის შემდეგ ამოცანების ამოხსნა და ანალიზის უნარის განვითარებაც შეიძლება. მასწავლებელი აძლევს ჯგუფებს ლეგენდას ინდიელთა ბელადზე. მოსწავლეებმა უნდა განიხილონ ის ჯგუფებში და უპასუხონ შეკითხვებს:

ლეგენდა: ინდიელთა ბელადმა მწვერვალ აკონკაგუაზე ახალგაზრდები გაგზავნა და დააბარა:

• წადით, ვიდრე ძალა გეყოფათ. ვინც დაიღლება შეუძლია დაბრუნდეს. მაგრამ თითოეულმა თქვენგანმა, იმ ადგილიდან საიდანაც დაბრუნდება, თითო ტოტი წამომიღეთ.

მალე პირველი ახალგაზრდა დაბრუნდა, რომელმაც კაქტუსის ღერო მოუტანა.

ბელადმა ჩაიცინა და უთხრა: შენ უდაბნო არ გადაგილახავს, მთის ძირშიც კი არ ყოფილხარ. მეორე ახალგაზრდამ ავშანის (აბზინდას) ვერცხლისფერი ტოტი მიუტანა.

• შენ მთის ძირთან იყავი, მაგრამ არც კი გიცდია ასვლა. 1000

მესამემ, რომელმაც ვერხვის ტოტი მიუტანა, შექება დაიმსახურა:

• შენ მიაღწიე მთის წყაროს.

მეოთხემ ხეჭრელას ბუჩქის ტოტი მიუტანა. ბელადმა ისიც შეაქო. 2000

მეხუთე კედარის ტოტით დაბრუნდა.

• შენ შუა გზიდან დაბრუნდი – უთხრა ბელდმა. 3000

მეექვსე ახალგაზრდა ცარიელი ხელით დაბრუნდა, თუმცა მისი სახე ბედნიერებისაგან ბრწყინავდა. მან აუხსნა, რომ ის იყო იქ, სადაც ხეები არ არის, მაგრამ იხილა ბრწყინვალე ზღვა. ბელადმა არა მარტო დაუჯერა, არამედ ყველაზე დიდი პატივი მას მიაგო.

• შენ სიმბოლოდ ტოტი არ გჭირდება, რადგან შენს თვალებში გამარჯვების სხივი ბრწყინავს, ეს შენი ცხოვრების ერთ-ერთი მწვერვალია. შენ იხილე მთა მთელი თავისი სიდიადითა და ბრწყინვალებით.

I ჯგუფის დავალება: რა სიმაღლეზე ავიდა მეორე ახალგაზრდა, რომელმაც ავშანის (აბზინდას) ვერცხლისფერი ტოტი მიუტანა? თუ მთის ძირში ტემპერატურა +26°-იყო და „მწვერვალზე“ +21°. ვერტიკალური გრადიენტი კი – 5°.

ამოხსნა: 1.  ჯერ უნდა გავიგოთ, რამდენი გრადუსით შეიცვალა ტემპერატურა?

+26°C- 21°C =5°C

2. შემდეგ მოცემული პასუხი უნდა გავყოთ 5°C -ზე, რადგან ვერტიკალური გრადიენტი 5°C -ია. ამით ვიგებთ რამდენჯერ 1000 მეტრი გაიარა ასვლისას, ანუ ტემპერატურას რამდენი 5°C მოაკლდა.

5°C/5=1

3. რადგან ერთ 1000 მეტრზე ავიდა ამიტომ:

  1*1000=1000 მ

პასუხი: მეორე ახალგაზრდა ავიდა 1000 მეტრ სიმაღლეზე.

II ჯგუფის დავალება: რა სიმაღლეზე ავიდა მესამე ახალგაზრდა, რომელმაც ვერხვის ტოტი მიუტანა? თუ მთის ძირში ტემპერატურა +26°C-იყო და „მწვერვალზე“ +13°C. ვერტიკალური გრადიენტი კი – 5°C.

ამოხსნა: 1. ჯერ უნდა გავიგოთ, რამდენი გრადუსით შეიცვალა ტემპერატურა?

+26°C-13°C= 13°C

2. შემდეგ მოცემული პასუხი უნდა გავყოთ 5°C -ზე, რადგან ვერტიკალური გრადიენტი 5°C-ია. ამით ვიგებთ რამდენჯერ 1000 მეტრი გაიარა ასვლისას, ანუ ტემპერატურას რამდენი 5°C მოაკლდა.

13°C/5=2.6

3. რადგან 2, 6 ჯერ 1000 მეტრზე ავიდა, ამიტომ:

 2.6*1000=2600მ

ახალგაზრდა ავიდა დაახლოებით 2600 მეტრამდე.

III ჯგუფის დავალება: რა სიმაღლეზე ავიდა მეოთხე ახალგაზრდა, რომელმაც ხეჭრელას ტოტი მიუტანა? თუ მთის ძირში ტემპერატურა +26°-იყო და „მწვერვალზე“ +10°C. ვერტიკალური გრადიენტი კი – 5°.

ამოხსნა: 1. +26°C-10°C= 16°C

2. 16°C /5=3.2
3. 3.2*1000=3200მ

ახალგაზრდა ავიდა დაახლოებით 3200 მეტრამდე.

I V ჯგუფის დავალება: რა სიმაღლეზე ავიდა მეხუთე ახალგაზრდა, რომელმაც კედრის ტოტი მიუტანა? თუ მთის ძირში ტემპერატურა +26°C-იყო და „მწვერვალზე“ +7°C. ვერტიკალური გრადიენტი კი – 5°C.

ამოხსნა: 1. +26°C-7°C = 19°C

2. 19°C/5=3.4
3. 3.4*1000=3400მ

ახალგაზრდა ავიდა დაახლოებით 3400 მეტრამდე.

V ჯგუფის დავალება: რატომ მიაგო ბელადმა ყველაზე დიდი პატივი ახალგაზრდას, რომელიც ცარიელი ხელით დაბრუნდა? რას გულისხმობდა ის ბრწყინვალე ზღვაში? მწვერვალი აკონკაგუას სიმაღლე 6962 მეტრია. რა ტემპერატურა იქნებოდა მთის მწვერვალზე თუ ძირში +26°C იყო.

1. თავდაპირველად ვიგებთ რამდენი 1000 მეტრით ავიდა:

6962/1000=6.9

2. შემდეგი მოქმედებით ვიგებთ, რამდენი გრადუსით განსხვავდება ტემპერატურა მწვერვალზე მთის ძირთან შედარებით?

6.9*5=34.5°C

3. რამდენი გრადუსით შემცირდა ტემპერატურა მწვერვალზე?

+26°C- 34.5°C= -8.5°C

მეექვსე ახალგაზრდა არ შეუშინდა -8.5°C ყინვას და დაიპყრო მწვერვალი.

ჯგუფები ნამუშევრების პრეზენტაციას აკეთებენ და კლასი განიხილავს ყველა შემთხვევას.

შეჯამების ეტაპზე მოსწავლეებმა უნდა შეასრულონ ვერტიკალური ზონალობის გრაფიკული (ნახატი, ნახაზი) გამოსახულება და უპასუხონ შეკითხვებს:

1. მთებში ყველგან ერთი და იმავე რაოდენობის ბუნებრივი ზონაა?
2. რაზეა დამოკიდებული მთებში ბუნებრივი ზონების რაოდენობა?
3. რომელ მთებში იქნება მეტი ბუნებრივი ზონა?

რეფლექსიის ეტაპზე სახალისო იქნება სინქვეინის (ხუთსტრიქონიანი ლექსი) გამოყენება.

ანდების სიმაღლებრივი სარტყელობის სქემა.

გახსოვს? – შენი კომოდის ზედა უჯრაში, ტყავშემოკრული, ფრანგული კინოს ვარსკვლავების ფოტოებით გამოჭედილი ორი ალბომი იდო – ერთი შინდისფერი, ოდნავ შელახული, ამოცვენილი გვერდებით, მეორე – მოვერცხლისფრო, რომელშიც მხოლოდ ნარჩევი ფოტოები გქონდა ჩაკრული. იშვიათად ფერად, მეტწილად კი შავ-თეთრ ფურცლებზე დატყვევებულნი იყვნენ მაგარზე მაგარი ტიპები – ჟან გაბენი, რობერ ოსეინი, მილენ დემონჟო, ჟან მარე, ჟან-პოლ ბელმონდო, მიშელ მერსიე. ნეტავ იცოდე, როგორი რომანი მქონდა ბრიჯიტ ბარდოსთან. სწორედ იმ ბრიჯიტთან, საცურაო კოსტიუმში გამოწყობილი მზისგან გავარვარებულ ფილებზე რომ იწვა და ჩემკენ იყურებოდა. როგორ მჯეროდა, რომ სწორედ მე მიყურებდა იმ მომენტში. მხოლოდ მე და არავის სხვას…

მაგრამ, ყველა ამ ვარსკვლავის ფოტოს ჩრდილავდა ერთი ვარსკვლავის კოლექცია. ვარსკვლავის, რომლისადმი შენი სიყვარულიც იმდენად მკაფიოდ ჩამრჩა მეხსიერებაში, რომ როგორც კი გავიგე ალენ დელონი თბილისში ჩამოდის და კონცერტს გაუძღვებაო, სამსახურიდან ელვის სისწრაფით გავიქეცი, რათა შენთვის ყველაზე კარგი ბილეთების ყიდვა მომესწრო. „დაბერებულა“ – მითხარი შინ დაბრუნებულმა. ღმერთო, რამდენი სევდა იყო ამ ნათქვამში. სად არის ახლა ის ალბომები? დიდი ხანია აღარ მომიკრავს თვალი. არც კი ვიცი, მინდა თუ არა მათი გადაშლა. რაც წლები მემატება, მით უფრო გულჩვილი ვხდები ასეთი ამბების მიმართ. არადა, განა რა, სულ ოცდამეექვსეში ვარ გადამდგარი. ღირს კი ბრიჯიტთან შეხვედრა?

ძალიან დიდი ხნის წინ, მგონი მაშინ, როცა მომიყევი, თუ როგორ ოცნებობდი საფრანგეთში მოგზაურობაზე,  საკუთარ თავს პირობა მივეცი, რომ პარიზს შენ გარეშე არ ვნახავდი. სამწუხაროდ, ადამიანებს პირობების დარღვევა სჩვევიათ, მათ შორის ყველაზე ხშირად კი – საკუთარი თავისთვის მიცემულ პირობებს ვარღვევთ. გვავიწყდება ათასგვარი ფიცი, მაგალითად იმის შესახებ, რომ 18:00-ის შემდეგ აღარ შევჭამთ ან ორშაბათიდან სიგარეტს თავს დავანებებთ. ეს ფიცი არც კი გამხსენებია, როდესაც ტელეფონით გახარე, რომ პარიზის საგზური მოვიგე და ევროპის ჩემპიონატის გახსნით მატჩს დავესწრებოდი. ასე, დილით დაწყებული დიეტასავით შემომერღვა შენთვის, უფრო სწორად კი საკუთარი თავისთვის მიცემული პირობა. მგონი ბედიც მიძალიანდებოდა. ალბათ ამის ნიშანი იყო, რომ ჯერ გამგზავრებამდე რამდენიმე დღით ადრე ავიაკატასტროფა და საკუთარი სიკვდილი მესიზმრა, მერე კი ფრენას ძლივს მივუსწარი. ვიღაც გაუჩერებლად იმეორებდა ჩემს სახელს: „დავით გორგილაძეს ვთხოვთ გამოცხადდეს” და ასე უსასრულოდ. მე კი, რკინის ჩიტისკენ მიმავალს, ვერ გადამეწყვიტა, ეს აეროპორტის რომელიღაც პატარა ჯიხურში მჯდომი გოგონას ხმა იყო, რომელიც მექანიკურად ამბობდა ამას, თუ ჩემი მფარველი ანგელოზის, რომელსაც ნიშნის მოცემა სურდა.

დადებული პირობა მხოლოდ ბორტზე ასულს გამახსენდა, როცა პირობის შესრულება უკვე შეუძლებელი იყო, სინანული კი – დაგვიანებული. პირობასთან ერთად, გამახსენდა ჩემი ლექტორისა და მეგობრის, დათო პაიჭაძის ნათქვამი: “როდესაც რეპორტაჟს აკეთებ, წარმოიდგინე, რომ შენს თანამგზავრს თვალები აქვს დახუჭული, შენ კი ხელი მასზე ჩაკიდებული და ცდილობ აუხსნა, სად ხართ, რა ხდება ირგვლივ”. ცხადია, ციტატის სიზუსტეზე თავს ვერ დავდებ, მაგრამ წამოდგენით კი წარმოვიდგინე, რომ ჩემ გვერდით, ის თვალდახუჭული თანამგზავრი სწორედ შენ იყავი, მაგრამ არაფრის მოყოლა არ იყო საჭირო, ჩემი თვალებიდან შენც ხედავდი – რასაც დავინახავ მე, დაინახავ შენც – ასე გადავწყვიტე.

როცა პარიზის თავზე აღმოვჩნდი, ილუმინატორიდან ეიფელის კოშკის ძებნა დავიწყე, მაგრამ, შეიძლება ერთი მხრივ ჩემი ასტიგმატიზმის, მეორეს მხრივ კი ცაზე ჩამოკიდებული, ბამბის ნაკუწების მსგავსი ღრუბლების გამო, ვერ ამოვიღე მიზანში. ვერც შარლ დე გოლის აეროპორტიდან ამსტერდამის ქუჩაზე მიმავალმა დავლანდე სადმე მისი მსგავსი. განგებას ჩემთან ბრძოლა არც საფრანგეთის მიწაზე შეუწყვეტია: სასტუმროს ნომერში, ქუჩებში სახეტიალოდ რომ ვემზადებოდი, სარკის წინ მდგომს, სრულიად მოულოდნელად სათვალე ორად გამიტყდა. რეპორტაჟი მოულოდნელად შეწყდა, რადგანაც იმისთვის, რომ ვინმეს რამე აღუწერო, თავად უნდა ხედავდე მას. მე კი, იმ მომენტში ვხედავდი მხოლოდ ლანდებს, რომლებიც პარიზის ქუჩებში დააბიჯებდნენ. მაღაზია ხელის ცეცებით ვიპოვე. ფრანგულენოვან კონსულტანტს დიდხანს ვუხსნიდი რა მჭირდებოდა. ვამბობდი ყველა იმ ინგლისურ სიტყვას, რაც შეწებებასთან, შეერთებასთან არის კავშირში. თამაში “ფურცლობანა” დამეხმარა იმაში, რომ ხელით ამეხსნა მისთვის, თუ რა მჭირდებოდა.

• აააა, სკოჩ? – მკითხა კონსულტანტმა.
• აგაშენა ღმერთმა – აღმომხდა ქართულად.

თვალები დავიბრუნე თუ არა, დაწებებული სათვალით ეიფელის კოშკის საძებნელად წავედი. დილა იყო. მეეზოვეები ქუჩის კიდეებს ასუფთავებდნენ, დახლიდარები შუშის ვიტრაჟებზე კრუასანებისა და სენდვიჩების პირველ პარტიებს ალაგებდნენ, მეშაურმეები ხორცის შებრაწვას იწყებდნენ, სამსახურისკენ მიმავალი ქალები გზად ყავას ყიდულობდნენ და თავიანთ კოხტა Peugeot-ში ფრთხილად სხდებოდნენ. აქეთ-იქიდან ისმოდა: „სავა, სავა“. ვცდილობდი, ის ადგილები, რომლებსაც გვერდით ჩავუვლიდი, მიმემსგავსებინა იმ ადგილებისთვის, რომლებიც შენს ალბომში მქონდა ნანახი. პერიოდულად გამვლელებს ვეკითხებოდი გზას. თავდაპირველად სათვალის გამო მრცხვენოდა, მერე აღმოვაჩინე, რომ ვისაც დაველაპარაკე, არცერთს არ მიუქცევია ყურადღება სკოჩგადახვეული სათვალისთვის. ვიფიქრე, ნეტავ თბილისში რამდენი შემომხედავდა და იფიქრებდა: „საწყალი, ეტყობა ახალი სათვალის ფული არ აქვს“, ან „ამას უყურე ერთი, რანაირი სათვალით დადის, ნეტა არ რცხვენია?“ არ მრცხვენოდა და იცი რატომ? მივხვდი, რომ სათვალე მე მიკეთია, შესაბამისად, გარშემო კაციშვილს არ ეხება, დამტვრეული იქნება ის, მთელი, შავი, წითელი თუ ყვითელი.

ეიფელის კოშკს არა და არ სურდა თვალში მომხვედროდა. ზუსტად ისე, როგორც მეგ რაიანის გმირს ემალება ფილმში „ფრანგული კოცნა“. პარიზელები გზას მასწავლიდნენ, აქეთ ჩაუხვიე, იმ შენობასთან მარჯვნივ, დაღმართს ჩაუყევი, ხიდზე გადადი… მივდიოდი და მემალებოდა, მივდიოდი და მემალებოდა, თუმცა თითქოს კეფასთან ვგრძნობდი მის ჟანგიან სუნთქვას, თითქოს გნომების ოქროში დავაბიჯებდი და ახლომახლო სმაუგს ეძინა. ერთ კოხტა კაფეს გავცდი, ზებრაზე გადავედი და ვაიმე, ეს რა იყო… იმის მიუხედავად, რომ მდინარის მეორე ნაპირზე იდგა, თითქოს გვერდით იყო, დიდი და ზვიადი, თვალებში მიყურებდა და მეუბნებოდა: „აი, სულ ეს ვარ, რაც ვარ“. ნაბიჯს ავუჩქარე, მინდოდა სწრაფად მივსულიყავი და skype-ის დახმარებით ახლოდან მეჩვენებინა შენთვის რკინის გიგანტი, რომლის ნახვაც მთელი ცხოვრებაა ასე გინდა, მაგრამ უიღბლობამ, რომელიც თბილისში, შარვალზე მოხვედრილი ტალახივით ამეკრო, ტელეფონი 0%-ზე დამახვედრა.

დიდხანს ვიჯექი იქ, სადაც შენთან ერთად, ადრე თუ გვიან, აუცილებლად დავჯდები. დაღლილი ვიყავი, სათვალეზე გადახვეული სკოჩი ცხვირს მიფხაჭნიდა, ძალიან მცხელოდა, მშიოდა და ამავდროულად ვიყავი ბედნიერი. ბედნიერი იმით, რაც ხდებოდა ჩემ გარშემო და ბედნიერი იმით, რაც მოხდებოდა მომავალში. მეტს არაფერს  მოგიყვები. დანარჩენს შენ თვითონ ნახავ, რადგანაც ოცნება ოხერი რამაა, მას ახდენა შეუძლია.

წიგნები, გმირები, რომლებსაც ჩვენ წლების თუ რაღაც დროის შემდეგ ვუბრუნდებით, მუდმივად სახეცვლილი გვხვდებიან. ეს, რა თქმა უნდა, მეტაფორულად რომ ვთქვათ, თორემ ვიცვლებით ჩვენ. შეხედულებები, აზრები, იდეები, სურვილები გვეცვლება.

ნებისმიერ სასკოლო ასაკში ძალიან დიდი სისწრაფით ხდება მოსწავლეების შეხედულებების ცვალებადობა, ვიდრე ეს შემდგომ ასაკობრივ პერიოდებში. ტექსტები, რომლებსაც მათთან განვიხილავთ ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, სულ სხვაგვარად იქნება აღქმული რამდენიმე წლის შემდეგ. თუმცა არის ერთი საკითხი. აღქმული იქნება, თეორიულად თუ ვიტყვით, თორემ რეალურ ცხოვრებაში უბრუნდებიან კი მოსწავლეები ტექსტებს?

რა უნდა გააკეთოს ამისთვის მასწავლებელმა? პირველ რიგში ალბათ საჭიროა, რომ ლიტერატურა დაანახოს მოსწავლეს არა როგორც ცალკეული ტექსტების გროვა, არამედ როგორც ერთი უწყვეტი პროცესი თავისი ლოგიკურობით, თუ ალოგიკურობის ლოგიკით. ამ შემთხვევაში აუცილებელიც კი გახდება, რომ მან გაიხსენოს, ისევ გადაშალოს, წაიკითხოს წარსულში ნასწავლი ტექსტები, რათა რომელიმე ახალთან გაავლოს პარალელები და სხვადასხვა მხრივ განიხილოს.

მეორე მოტივატორი შესაძლოა იყოს დღიურის წარმოება, სადაც მოსწავლე ჩაიწერს განვლილი ტექსტებიდან მისთვის საინტერესო ფრაზებს, მოქმედ პირებს, რაც მთავარია, საკუთარ შეხედულებებსა და აზრებს კონკრეტულ ნაწარმოებზე. ასე მას უფრო გაუადვილდება, სწრაფად მოიძიოს განვლილ მასალაში საჭირო ინფორმაცია და აკონტროლოს საკუთარი შეხედულებები. საკუთარ ნაწერს – დღიურს ადმიანი უფრო ხშირად უბრუნდება გადასახედად, ვიდრე დიდ ტომებს, წიგნებს, სადაც ყველაფერი ვრცლად წერია და ჭირს მოკლე დროში გადახედვა. დღიურის წარმოება მას ასევე განუვითარებს სხვა უნარებსაც – თხრობის, მსჯელობის, ლოგიკური თანმიმდევრულობის, დამოუკიდებლობის და ა.შ.

მესამე ვარიანტად შეგვიძლია გამოვიყენოთ საზაფხულო თუ ზამთრის არდადეგებზე კლასგარეშე კითხვა. ვთხოვოთ მათ, რომ გადახედონ, წაიკითხონ ის ნაწარმოებები, რაც გასულ წლებში ისწავლეს და სკოლაში დაბრუნებულებმა ზეპირსიტყვიერად ან წერილობით წარადგინონ საკუთარი მოსაზრებები; რაზე შეეცვალათ აზრი, პერსონაჟზე, მოვლენაზე, ავტორზე.

გმირები, რომლებიც ტექსტებში არიან ჩვენით მანიპულირებენ, ჩვენ არ ვცვლით მათ. ისინი გვცვლიან ჩვენ. დაახლოებით ისეა, რომ ერთ კონკრეტულ ნივთს შუქის დაცემის და ჩრდილის მიხედვით უყურო. ნივთი მუდმივად იგივე იქნება, შენ კი შეიძლება სხვადასხვა საგნად აღიქვა. ალბათ ასე ვითარდება ხედვა, აზროვნება.

ახალი ტექსტის აღქმის დროს მოსწავლეს გაუჭირდება იმის ანალიზი, თუ რა შეიცვალა მის ხედვებში, რადგან პირველად ეცნობა კონკრეტულ ნაწარმოებს.თუმცა როდესაც უკვე განვლილს და გააზრებულს თავიდან წაიკითხავს, აუცილებლად აღმოაჩენს ცვლილებებს საკუთარ თავში და ნახავს, რომ თითქოს სტატიკური გმირები, იმით, რომ ტექსტი არ იცვლება და მუდმივად რჩება იმ ნარატივად, რაც არის, გვცვლიან ჩვენ, თვითონ კი მუდმივად ისინი არიან, რაც იყვნენ – ჩვენი ახალ-ახალი „მეს“ ამრეკლი სარკეები.

ოდესმე თუ უთქვამთ თქვენთვის, რომ არასასიამოვნო ხმა გაქვთ და უმჯობესი იქნებოდა, არ გემღერათ, დაივიწყეთ! ეს მოსაზრება მცდარია. ადამიანისთვის სიმღერა სავსებით ბუნებრივი მდგომარეობაა.

პირველი, რასაც ჩვილი დაბადებისთანავე ცდილობს, „ხმის მოსინჯვაა“. დამეთანხმებით, დაუჯერებლად ძლიერი და წკრიალა ხმაა ერთი ციდა არსებისთვის.

ადამიანები არაერთ მუსიკალურ ინსტრუმენტს ვიცნობთ, რომელთა უმრავლესობა ჩვენვე შევქმენით. ერთ–ერთი მრავალფუნქციური ინსტრუმენტი კი თავად ადამიანია. უფრო სწორად, მისი სახმო სიმები. ხმა (Voice) ჩვენი სხეულისა და ცნობიერების ნაწილია. ის იმდენად სრულყოფილია, რომ ძალუძს მოხიბლოს, უბრძანოს, დაარწმუნოს, სთხოვოს, აცდუნოს. სინაზე, მრისხანება, ვნება, ეჭვი, საყვედური, მზრუნველობა თუ აღფრთოვანება – ყოველი ეს გრძნობა და ემოცია შეიძლება მხოლოდ ხმით გამოიხატოს. ამასთან ერთად, ყოველი ხმა, ისევე როგორც  სული, უნიკალურია. ხმა ჩვენი სულის ანარეკლია.

ხმის ფლობა საკუთარი თავისა და სიტუაციის ფლობასაც ნიშნავს. უნდა გვახსოვდეს, რომ ხმის მართვის – სიმღერის ნიჭი სპეციფიკური უნარია. ზოგს ეს უნარი ბუნებრივად აქვს, ზოგი კი მის გამომუშავებას მრავალი წლის განმავლობაში ცდილობს. ხმის მართვის სწავლა ისევეა საჭირო, როგორც ხატვისა, ცეკვისა ან ცურვისა.

ხმა ცოცხალ არსებებს შორის ურთიერთობას ემსახურება. ადამიანებს შორის ეს მეტყველებისა და სიმღერის საშუალებით ხორციელდება.

სახმო აპარატი სამი განყოფილებისგან შედგება:

1. ზედა სასუნთი ორგანოებისგან, რომლებიც ჰაერს აწვდის სახმო ნაპრალს;
2. ხორხისგან, სადაც მოთავსებულია სახმო ნაკეცები (სახმო სიმები ანუ ხმის იოგები);
3. საარტიკულაციო აპარატისგან, რომელიც აღჭურვილია რეზონატორების ღრუების სისტემით და ხმოვანი და თანხმოვანი ბგერების წარმოქმნას ემსახურება.

მეტყველებისა და სიმღერის პროცესში სახმო აპარატის ყველა ეს განყოფილება ურთიერთკავშირში მუშაობს. შეგახსენებთ, რომ ადამიანის სახმო აპარატი სასულე ტიპის მუსიკალურ ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება. მასში ბგერა ჰაერის მოძრაობით წარმოიქმნება. ფილტვებიდან ამომავალი ჰაერის ნაკადი დრეკად აპკებს არხევს, ხოლო აპკები, თავის მხრივ, ბგერით ტალღებს წარმოშობს. ადამიანის ორგანიზმში ასეთ აპკებს ვიბრატორები – ხორხში განლაგებული სახმო სიმები წარმოადგენს.

ხმის სიმაღლე სახმო იოგების კუნთოვანი დაჭიმულობის ხარისხით განისაზღვრება – რაც უფრო მეტად არის დაჭიმული სახმო სიმები, მით უფრო მაღალია ბგერა, ხოლო ხმის სიძლიერე სახმო იოგების სიმკვრივესა და ფილტვებში ჰაერის წნევაზეა დამოკიდებული.

ჩვენი ყურისთვის აღსაქმელ ხმას სახმო სიმები იძენს რეზონატორების დახმარებით – ფილტვების, ცხვირის ღრუს, პირის ღრუსა და სხვა ორგანოების გავლის შემდეგ. რეზონატორები ხმას აძლიერებს და მას თითოეული ადამიანისთვის დამახასიათებელ ელფერს სძენს. ხმის ტემბრი, მისი სიძლიერე რეზონატორის ფორმებსა და ზომებზეა დამოკიდებული. ამიტომ განსხვავდება ერთმანეთისგან მამაკაცის, ქალისა და ბავშვის ხმები, ამიტომ არის ყველა ხმა ინდივიდუალური.

სახმო ნაკეცების სიგრძე, ჩვეულებრივ, ხმის ტიპზეა დამოკიდებული. ყველაზე გრძელი ნაკეცები – 24-25 მმ – ბანს აქვს, ბარიტონის სახმო ნაკეცების სიგრძეა 22-24 მმ, ტენორისა – 18-21 მმ, მეცოსოპრანოსი – 18-21 მმ, ხოლო სოპრანოსი – 14-19 მმ.

ხმას ენერგიას აწვდის სუნთქვა (ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით მომავალში გესაუბრებით). ხმის სიძლიერე დამოკიდებულია ჰაერის ნაკადის ენერგიაზე, რომელიც სახმო ნაპრალს გაარღვევს, ანუ ჰაერის ნაწილაკების რხევის ამპლიტუდაზე. ხმის სიძლიერეზე დიდ გავლენას ახდენს პირისა და ხახის ღრუების ფორმა და პირის გაღების ხარისხი. რაც უფრო მეტად გაიღება პირი, მით უკეთესად გაიფრქვევა ხმა გარე სივრცეში.

აქ სახმო სიმებიც არ არის მთავარი. ისინი, პირდაპირი მნიშვნელობით, ყელის კუნთებზეა დამოკიდებული, რომელთა ძალა ყელის ღრუს შეკუმშვა-გაფართოებას ემსახურება. დიაფრაგმის პოზიციის სწორი ცვლა კი ბგერის სიძლიერესა და სიმაღლეს უზრუნველყოფს.

ხმის სიძლიერე დაკავშირებულია არა მხოლოდ ბგერის ძალასთან, არამედ ტემბრთანაც. ტემბრი კი, თავის მხრივ, ხმის ბგერის ობერტონულ შემადგენლობაზეა დამოკიდებული.

ტემბრი მომღერლის ხმის ხარისხის განმსაზღვრელია. კარგი სასიმღერო ხმის ტემბრს ახასიათებს სიმკვეთრე, უნარი, იქროლოს დარბაზში და „ხორცშესხმული“ ჟღერადობით გარს შემოეხვიოს მსმენელს. სასიმღერო ხმა მაშინ არის სასიამოვნო, როდესაც მისი პულსაციის სიხშირე წამში 5-6 რხევას უდრის ანუ იქმნება ეგრეთ წოდებული ვიბრატო. ვიბრატო ხმას „მფრინავ“ ხასიათს ანიჭებს და ტემბრის შემადგენელ ნაწილად აღიქმება.

როგორც ვიცით, ხმას ახასიათებს მოცულობა (დიაპაზონი), სიმაღლე (დამოკიდებულია რხევათა სიხშირეზე), სიძლიერე (რხევათა ამპლიტუდის მიხედვით) და შეფერილობა (განუმეორებელი ტემბრი).

სასიამოვნო ხმა იმგვარი ხმაა, რომლის ტემბრში ჩადებულია ყველა სიხშირე (დაბალი სიხშირიდან მაღალ სიხშირემდე). ხმის ტემბრსა და მის სილამაზეზე გავლენას ახდენს არა მხოლოდ სახმო იოგები და სუნთქვა, არამედ ადამიანის ფიზიკური მონაცემებიც. ტემბრი დამოკიდებულია სხეულის აღნაგობაზე, ფილტვების მოცულობასა და თავის ქალას ძვლების წყობაზე, მეტიც – დაღლილობის ხარისხსა და მეტყველების სიჩქარეზეც კი (რაც უფრო ნელია მეტყველება, მით დაბალია და მდიდარია ხმა). კარგი (გამართული) აღნაგობა – სწორი სუნთქვის, ხოლო სწორი სუნთქვა კარგი ხმის საწინდარია.

ტემბრმა შესაძლოა საგრძნობი ცვლილებები განიცადოს, თუ შევძლებთ ბგერის გატარებას სხეულის სხვადასხვა რეზონირებულ ნაწილში: გულმკერდში, მუცელში, კბილებში, შუბლში, კეფაში. პაროდისტები სხვის ხმების მიბაძვას სწორედ რეზონატორების მართვის საშუალებით ახერხებენ.

სპეციალისტების აზრით, შესაძლებელია „ლაპარაკი პირით“, „ლაპარაკი ყელით“, „ლაპარაკი მკერდით“ და „ლაპარაკი მუცლით“. რასთან გვაქვს საქმე? ადამიანის სხეულის მონაწილეობასთან ხმის გამოცემის პროცესში. ბუნებრივად, ხმის გამოცემისას ადამიანის მთელი სხეული ჟღერს (რეზონირებს). შინაგანი დაძაბულობის შედეგად ხმის ვიბრაციები წყვეტს სხეულში გამჭოლ მოძრაობას და მხოლოდ ყელის დონეზე რჩება („ლაპარაკი ყელით“). ეს ტემბრს მეტისმეტად აღარიბებს. „ლაპარაკი მკერდით“ ნიშნავს ხმის საშუალებით მკერდის ავსებას ვიბრაციებით, ხოლო „ლაპარაკი მუცლით“ – მუცლის ვიბრაციებით ავსებას.

თუ ხმა არასაკმარისადაა გავარჯიშებული, ვხვდებით მის შემდეგ ნაკლოვანებებს: დახშულ, ხრინწიან და არაგამომსახველ ხმას, შეზღუდულ დიაპაზონს, დაჭიმულ, ყელისმიერ ხმას… მიზეზი მრავალია. უპირველეს ყოვლისა, არასწორი რეჟიმი (თამბაქოსა და ალკოჰოლის მოხმარება, უძილობა, გაციების დროს და მის შემდეგ ხმის ძლიერი დატვირთვა, ხმამაღლა სიმღერა, ყვირილი და ა.შ.).

რაც შეეხება სუსტ, არც ისე ლამაზი ტემბრის ხმას, რეგულარული ვარჯიშის მეშვეობით შეიძლება გავაძლიეროთ ბგერა, გავაფართოოთ დიაპაზონი, ავამოქმედოთ რეზონატორები და ამით გავაუმჯობესოთ ტემბრი. მაგრამ თუ დიდი ხანია, საკუთარი ხმა მთელი სისავსით არ გამოგიყენებიათ, უნდა აღადგინოთ სახმო მუსკულატურა და თანდათან განავითაროთ ხმის მოქნილობა. ხმა ხომ მუდმივ გასუფთავებას, აწყობასა და გამოყენების შესწავლას მოითხოვს.

იმისთვის, რომ საკუთარი ხმა სიამოვნებას განიჭებდეთ, ხმის ეკოლოგიაზე მუდმივ ზრუნვას ნუ დაივიწყებთ.

ზოგს დღესაც მიაჩნია, რომ პიროვნული მახასიათებლები თანშობილი თვისებებია. დიდი ბრიტანეთის ქალაქ სტირლინგის უნივერსიტეტის თანამშრომლების მიერ ჩატარებულმა კვლევამ კი აჩვენა, რომ უმუშევრობამ ეს მახასიათებლები შეიძლება დრამატულად შეცვალოს. მაგალითად, თუ მანამდე ადამიანი იყო კეთილსინდისიერი, სასიამოვნო და ღია, ის სრულიად საპირისპირო თვისებებს გამოავლენს. ასე რომ, ისეთ გარეგან ფაქტორს, როგორიც უმუშევრობაა, უფრო დიდი ფსიქოლოგიური ზეგავლენა აქვს ადამიანებზე, ვიდრე აქამდე ეგონათ.

ოთხი წლის განმავლობაში მიმდინარე გამოკვლევაში 6769 გერმანელი მოქალაქე მონაწილეობდა: 3733 კაცი და 3036 ქალი. აქედან 210 ადამიანი კვლევის მიმდინარეობისას ერთი ან რამდენიმე წელი  უმუშევარი იყო. მათ გარდა, სხვა 251 ადამიანი ერთ წელზე ნაკლები დროის განმავლობაში არ მუშაობდა.

გამოკვლევის ინტერესი „დიდი ხუთეული“ იყო: ღიაობა, პატიოსნება, ექსტრავერსია, თანხმობისათვის მზაობა და ნეიროტიციზმი.

ორი წლის განმავლობაში უმუშევარ მამაკაცებში დასაქმებულ მამაკაცებთან შედარებით თანხმობისადმი მზაობა იზრდებოდა. ორი წლის შემდეგ კი უმუშევრებში ეს თვისება იკლებდა და იმაზე დაბალი მაჩვენებელი ჰქონდა, ვიდრე დასაქმებულ მამაკაცებში იყო.

ქალებში სამსახურის დაკარგვისთანავე შეიმჩნეოდა თანხმობისადმი მზაობის დაქვეითება და უმუშევრობის მომდევნო ეტაპებზე კიდევ უფრო დაბლა იწევდა მისი მაჩვენებელი. მოგვიანებით ისინი ოჯახურ საქმიანობებში ეფლობოდნენ და იქ ახდენენ თვითრეალიზაციას.

უმუშევრობის საწყის სტადიაზე მამაკაცები თანხმობისადმი მზაობასა და სხვების მიმართ კეთილგანწყობას ავლენენ, რათა ამ გზით დაუდასტურონ სხვებს, რომ ისინი დასაქმებას იმსახურებენ. მაგრამ, რაც დრო გადის, მათ მით უფრო უქვეითდებათ ამ დამოკიდებულების შენარჩუნება.

ახლა რაც შეეხება კეთილსინდისიერებას. რაც უფრო დიდხანსაა ადამიანი უმუშევარი, მით მეტად უქვეითდება ეს პიროვნული მახასიათებელი. მკვლევრების აზრით, კეთილსინდისიერება დაკავშირებულია შემოსავალით მიღებულ სიამოვნებასთან. ქალებში ეს მახასიათებელი დიდი ხნის უმუშევრობის შემდეგ ქვეითდება და მერე ისევ იზრდება. შესაძლოა, ქალები კეთილსინდისიერების გრძნობას დიდხანს იმიტომ ინარჩუნებენ და დაქვეითების შემთხვევაში მალევე აღიდგენენ, რომ ისინი ოჯახურ საქმეებში, სხვების დახმარებაში პოულობენ კომპენსაციას და თავს მაინც დასაქმებულად თვლიან.

ღიაობა – უმუშევრობის პირველი წლების განმავლობაში მამაკაცების ღიაობა არ იცვლება, მაგრამ მოგვიანო პერიოდში დროის მსვლელობის პარალელურად ეს მახასიათებელი ილახება. ამ მახასიათებლის ხარისხი ქალებში უფრო ადრე იწყებს კლებას, მაგრამ მოგვიანო პერიოდში ის ისევ იზრდება.

გამოკვლევამ აჩვენა, რომ  უმუშევრობას მამაკაცებისთვის უფრო ტრაგიკული ცვლილებები მოაქვს, ვიდრე ქალებისთვის. მამაკაცებში სულ უფრო იკლებს თანხმობისადმი მზაობა, ღიაობა და კეთილსინდისიერება. ამ პიროვნული თვისებების დაკარგვის შემდეგ კი შეუძლებელია დასაქმების მოძებნა.

როგორც ჩანს, საზოგადოებისთვის უმუშევრობას მხოლოდ ეკონომიკური მნიშვნელობა არ აქვს. უმუშევარი ადამიანების მიმართ არსებობს სტიგმა და მათ ცუდი თვალით უყურებენ. ბიოგრაფიაში დაფიქსირებული უმუშევრობა ადამიანის დასაქმების შესაძლებლობას ამცირებს. თუ დასაქმება დაგვიანდა, კაცების პიროვნული მახასიათებლები ისე შეიცვლება, რომ სამუშაო ბაზარზე მათი ადგილი აღარ მოიძებნება.

ბოისი ურჩევს კანონმდებლებს, რომ იზრუნონ შრომის ბაზარზე და დასაქმების პროგრამებზე, რათა არ მოხდეს საზოგადოებაში პიროვნული თვისებების დრამატული ცვლილებები.  უმუშევრობის შემცირებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს არა მარტო ეკონომიკის არამედ ინდივიდების პიროვნული ზრდის კუთხითაც.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• Basic personality changes linked to unemployment, study finds; Kim I Mills; American Psychological Association, 2015
• Personality change following unemployment, Christopher J Boyce et al., Journal of Applied Psychology, 2015

მას ხშირად ვხედავდი სკოლის ეზოში, დერეფანში, ქუჩაში… მოჰყავდა დედას, მამას, ძმას, ბებიას… მისი მოახლოებისას ყველა, ვინც სკოლის შესასვლელთან  ვიდექით,  ერთდროულად ვიხრებოდით  და ფართოდ ვაღებდით ორივე კარს. ვუყურებდი ამ ცქრიალა, მოღიმარ, სიცოცხლით სავსე პატარა გოგონას და ვცდილობდი, სხეულში დავლილი ჟრუანტელისთვის რომელიმე გრძნობის სახელი დამერქმია – სიყვარული, სიბრალული,  სინანული, წყენა, უსამართლობა, აღტაცება… ვერ ვყალიბდებოდი. მალე ყუჩდებოდა ეს ეიფორია, რადგან თავით ვეშვებოდი იმ ბობოქარ ზღვაში, სკოლა რომ ჰქვია.

 15 სექტემბერი იყო. მე-5 კლასში დამრიგებლად წარმადგინეს. ბიჭებიც და გოგონებიც მოფუსფუსე, მოშრიალე და დაუდგრომელნი იყვნენ. როცა მთელი კლასი გატრუნული იყო, მაშინაც კი ისმოდა ,,ფუსფუსფუს..” ,,შრრშრრშრრრ”. ,,ახლა კი დამერხა” – გავიფიქრე და მუდმივად მათზე მეფიქრებოდა, ვის როგორ მივდგომოდი, ვისთვის როგორი ,,გასაღები”მომეძებნა და ა. შ. ყველაფერი თავისით დალაგდა. როგორც ყოველთვის,  წამალი სიყვარული, ნდობა  და გულწრფელობა აღმოჩნდა. სამი წლის წინანდელ ამბავს გიყვებით და დღემდე არსებობს საიდუმლოები, რომლებსაც ჩვენი კლასის კედლებს გარეთ არ გაუღწევია…

ერთ დღეს კლასში შევედი და იქ მარიამი დამხვდა. ეს ის ცქრიალა გოგონა იყო, ხშირად რომ ვხედავდი და გასაცნობად ახლოს მისვლა ვერასდროს გამებედა. ისიც ჩემს სადამრიგებლო კლასში ყოფილა. არ მახსოვს პირველად ვინ ახლდა. მხოლოდ ჩვენი შეხვედრა და მისი სიკეთითა და სიყვარულით ანთებული თვალები მახსოვს. ისევ აფორიაქდნენ ჩემში  გრძნობები. ვერაფრით გავარკვიე, რას განვიცდიდი, თუმცა რა მნიშვნელობა ჰქონდა, ჩემ წინ მარიამი იჯდა. ლამაზად გამოწყობილი, დავარცხნილი თმითა და მოდური ჩანთით (როგორც ყოველთვის). ჩემი სკოლაში მოღვაწეობის 7-წლიანი გამოცდილება, მასწავლებლის სერტიფიკატი, მრავალი ტრენინგი და დაგროვილი ცოდნა თუ კომპეტენცია ერთ დღეში განულდა. მე უბრალოდ არ ვიცოდი, როგორ მოვქცეულიყავი ამ საოცარი გოგონას წინაშე ისე, რომ არც ყურადღება დამეკლო და არც ზედმეტი თანაგრძნობა გამომეჩინა. ჩვენ ორიდან,  ერთადერთი ,,სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე”  მე ვიყავი. ვიდექი და გაოცებული ვუსმენდი მის მსჯელობებს, დასკვნებს, ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით გამოთქმულ აზრებს. მარიამი თავად მასწავლიდა მასთან ურთიერთობისთვის საჭირო ანა-ბანას…

იმ შრიალ-ფუსფუსებს აღარ იკითხავთ? ტაციაობა ჰქონდათ, ვინ დაჯდებოდა მარიამთან, ვინ გაასეირნებდა დასვენებაზე, ვინ უყიდდა ბუფეტში ლობიანს, ვინ დარჩებოდა მასთან სპორტის გაკვეთილზე… ეხუმრებოდნენ, ეკამათებოდნენ, ეფერებოდნენ ისე, როგორც ყველა ერთმანეთს და ,,ინკლუზიური მე” – მრავალტრენინგგამოვლილი და ინკლუზიურ განათლებასთან დაკავშირებით  ლიტერატურა წაკითხული, ვიდექი და 10-11 წლის ბავშვებისგან ვსწავლობდი…

 პ.ს. ამ კლასის დამრიგებელი აღარ ვარ, მაგრამ ჩვენ დღემდე ვმეგობრობთ. მარიამი ხშირად მწერს. როდესაც ვუთხარი, რომ ცოტა რთულია მუშაობა და მაგისტრატურაზე სწავლა ერთდროულად, მან გამამხნევა და მიპასუხა, რომ მე ძლიერი ვარ და ყველაფერი გამომივა. ჩვენ აუცილებლად წავალთ კინოში, მერე პარკში და  მარიამის სამომავლო გეგმებზე ვისაუბრებთ.