გალაკტიონის პოეზიაში ხშირად გვხვდება ალუზიები, რომლებიც ლექსის მხატვრული დრო-სივრცის არეალს აფართოებენ და ხელს უწყობენ პოეტური სათქმელის ღრმა გააზრებას. ამ ლექსშიც გვხვდება ალუზიები, რომლებსაც მკითხველი ლექსის განზომილებიდან სხვაგან გაჰყავს, რათა იმ „სხვის“ გაცნობიერებით უკეთესად გაიაზროს კონკრეტული მხატვრული სახეები და სიმბოლოები.  სქემატურად ეს ასე შეიძლება გამოვსახოთ:

“წვეთი სისხლის არ არის ჩემში არაქართული,

ძაფი ნერვის არ არის ჩემში  არაპოეტის”, _ წერს გალაკტიონი “ეფემერაში”. სწორედ ეს ქართული სისხლი აწერინებს მას ასეთი ტკივილით სავსე სტრიქონებს. “ვინაც გაიგებს ჩუქურთმას ქართულს, /ის პოეზიას ჩემსას გაიგებსო”, _ საქართველოს კულტურა, მისი აწმყო, წარსული და მომავალი არის ის ძლიერი ფესვი, რომლიდანაც გალაკტიონის პოეზიაა ამოზრდილი. მის ლექსებში არის “სამშობლოს გრძნობა გასაკვირველი”.

ამ ლექსში  კი _ “მშობლიური ეფემერა” _ წარმოჩენილია საქართველოს დაკარგული თავისუფლების გამო ტკივილი. ეფემერა _ ხანმოკლეს, წარმავალს ნიშნავს. გალაკტიონს უყვარდა ეს სიტყვა და ხშირად გვხვდება მის პოეზიაში: “ეფემერა”, “ისევ ეფემერა”, “საახალწლო ეფემერა”. ცნობილია წუთისოფლის ეფემერულობა. ბიბლიური სიბრძნე ღაღადებს: “ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო”.  ეფემერა სწორედ ამაოების სინონიმია.  პოეტს ზოგადსაკაცობრიო სატკივართან ერთად, მშობლიური ქვეყნის ტკივილი აწუხებს. პირველივე სტრიქონში იხატება ლირიკული გმირის გაუცხოება სამშობლოსთან:

“ვეღარ ვცნობილობ მშობლიურ ხეებს,

ზამთარს ბილიკი დაუტანია…

,,დიდი ხანია?’ – მივმართავ ტყეებს

და ტყე გუგუნებს: დიდი ხანია!”

რატომ ვეღარ ცნობს იგი მშობლიურ ხეებს, ქვეყანას? “ვცნობილობ”_ დიალექტური ფორმაა, რატომ გამოიყენა პოეტმა? ალბათ, იმიტომ, რომ უფრო მეტი მშობლიურობის განცდა შეექმნა. იმიტომ ვეღარ ცნობს, რომ სამშობლო, მისი სალოცავი ხატი, მის წარმოდგენაში არის ძლიერი, ამაყი, დაუმორჩილებელი. ახლა კი ხედავს დაბეჩავებულს, ღირსებააყრილს, თავისუფლებადაკარგულს. “ზამთარს ბილიკი დაუტანია” _ ლექსში იხატება ზამთრის პეიზაჟი. თოვლს დაუფარავს ბილიკები. აქ ზამთარი და ბილიკი სიმბოლურადაც უნდა გავიაზროთ. ზამთარი დასდგომია ქვეყანას _ ზამთარში ყოველივე კვდება. ბილიკები კი ხსნის გზაა. რა თქმა უნდა, პოეტი დაკარგულ დიდებას, თავისუფლებას, დამოუკიდებლობას მისტირის. იგი იმიტომ ვეღარ ცნობს სამშობლოს, რომ  არ უნდა ასეთი დაინახოს.

აქ არის ალუზიები  გრიგოლ ორბელიანის პოემა “სადღეგრძელოსი” და ლექსისა “თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში”.  თამადა ფარნავაზ მეფის სადღეგრძელოს ამბობს:

“ეს ვინ გამოჩნდა,

ვისი აჩრდილი დაჰმზერს ივერსა გაკვირვებითა,

ნუთუ ვეღარა უცვნია შვილი,

მისგან აღზრდილი ტრფიალებითა”.

უცებ გამოჩენილი დიდი მეფის, ფარნავაზის აჩრდილი გაკვირვებით დაჰყურებს საქართველოს და ვეღარ უცვნია. ეს მით უფრო გასაოცარია, რომ ფარნავაზმა გააერთიანა ქვეყანა, შექმნა სახელმწიფო და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მის დროს შეიქმნა ქართული ანბანი. ლეონტი მროველი ამას გვამცნობს “ქართლის ცხოვრებაში”. გრიგოლ ორბელიანს ამ ეპიზოდით იმის თქმა უნდა, რომ საქართველო ის აღარ არის, რაც იყო. თავისუფალი, ძლიერი. იგივე აზრი უფრო მძაფრად წარმოაჩინა გრიგოლ ორბელიანმა ლექსში “თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში”. აქ თამარ მეფე ვეღარ სცნობს ტაძარში სალოცავად მისულ ქართველს _ ლირიკულ გმირს. რატომ?

“და მე ვეღარ მცნობ

გულშემუსვრილსა,

დამცირებულსა,

ხმა-მიღებულსა,

ბედდაკარგულის ივერიის ძეს.

ეჭვით აღვსილსა,

უსასოდ ქმნილსა,

გულ-უიმედოს, გაუხარებელს”.

სასოწარკვეთა ეუფლება პოეტს: “ვაჰ, თუ რაც წახდეს,/ ვეღარა აღსდგეს, /ვეღარ აყვავდეს ახლის შვენებით, /და რაც დაეცა, /ის წარიტაცა შავმან ყორანმა, /ვით უმწე მსხვერპლი”. გალაკტიონის ლექსის ლირიკული გმირიც ვეღარ ცნობს სამშობლოს, რადგან ვერ წარმოუდგენია ქართველი ასეთი დაბეჩავებული, ბედსშეგუებული.

სამშობლოს ვერცნობა ტრაგედიაა მშობლისთვისაც და შვილისთვისაც. ამგვარი განცდა უმომავლობას, დაღუპვას ნიშნავს. გალაკტიონის სხვა ლექსებშიც არის ეს განცდა, მაგალითად, ჩნდება ალუზია  ლექსისა “გემი დალანდი”:

“მაგრამ სამშობლოს ძველ გზებით ვეღარ მოვაგენ

და არ მახსოვდა, მქონდა იგი თუ მომაგონდა”.

აქ ტკივილით გაისმის სტრიქონი: “მქონდა იგი თუ მომაგონდა” _ ეჭვებით სავსე გული მოჩანს ამ სტრიქონში. იქნებ არც არასოდეს მქონია ისეთი სამშობლო, როგორიც წარმომედგინაო. ლექსში ვკითხულობთ:

,,დიდი ხანია?’ – მივმართავ ტყეებს

და ტყე გუგუნებს: დიდი ხანია!”

დიდი ხანია, რაც ამ დღეშია ქვეყანა? _ ეკითხება ლირიკული გმირი გარემოს? სასოწარკვეთა გაისმის მის ამ შეკითხვაში და ტყე გუგუნებს _ დიდი ხანია. ამ გაპიროვნებით კარგად წარმოაჩინა პოეტმა, როგორ გაჟღენთილა ამ სატკივრით ყოველივე.

მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს ალუზია ოთარ ჭილაძის რომანისა “გოდორი”, რომელშიც აღწერილია, რომ მეთექვსმეტე საუკუნეში საქართველოსკენ გამოემართა ცნობილი იტალიელი მისიონერი ლუდოვიკო ბოლონიელი, მან იცოდა საქართველოს დიდებული ისტორიის შესახებ და სურდა საკუთარი თვალით ეხილა, თან საგანგებო მისიით მოდიოდა, მაგრამ როცა მოაღწია იმ გეოგრაფიულ სივრცეს, სადაც ეს მშვენიერი ქვეყანა ეგულებოდა, საქართველო იქ აღარ დახვდა, რა თქმა უნდა, ეს მეტაფორაა და მიუთითებს ქართული სულის გაქრობაზე. ეს იწვევს ალუზიას თანამედროვე პოეტის, ბესიკ ხარანაულის, სტრიქონებისას: “საქართველო აქროლდა, ვით ფოთლებში ქარია”.

გალაკტიონის ლექსში ვკითხულობთ:

“შეხავსებია კლდეები კლდეებს,

იქ ვიღაც კვნესის დიდი ხანია.

,,ამირანია?” – მივმართავ ტყეებს

და ტყე გუგუნებს: ამირანია!”’

ლირიკულ გმირი ხედავს დახავსებულ კლდეებს. ეს დახავსებულობაც წარმოაჩენს იმას, რომ ქვეყანა უმოძრაოა. ხავსი სევდისა და წუხილის სიმბოლოა. ქართული ანდაზაა: “აგორებულ ქვას ხავსი არ ეკიდებაო”. ესე იგი, ხავსი უმოძრაობაა, სიკვდილია. კლდეებიდან კვნესა გაისმის. ჩნდება ალუზია ილიას “ელეგიისა”:

“არსაიდან ხმა, არსით ძახილი,

მშობელი შობილს არრას მეტყოდა,

ზოგჯერ კი ტანჯვით ამოძახილი,

ქართვლის ძილშია კვნესა ისმოდა”.

ქართველი კვნესით გამოხატავს თავის უნუგეშო მდგომარეობას. იქ, სადღაც, კავკასიონის მთებში, პოეტს მიჯაჭვული ამირანი ეგულება. სწორედ მისი კვნესა გაისმის, რადგან დატყვევებას ვერ შეგუებია მისი დაუმორჩილებელი სული. მითის მიხედვით, ღმერთი ამირანს სჯის და კავკასიონის კლდეზე მიაჯაჭვავს, იმიტომ, რომ თავისი ძალითა და გამარჯვებით გაამაყებულმა ამირანმა მასთან შებრძოლებაც კი მოინდომა.

ამირანი, როგორც საქართველოს სიმბოლო, აკაკიმ დაამკვიდრა პოეზიაში, ამიტომაც შემოიჭრება ალუზია “თორნიკე ერისთავის” იმ ეპიზოდისა, რომელშიც ქართველთა ჯარი მღერის:

“კავკასიის მაღალ მთებზე

მიჯაჭვული ამირანი

არის მთელი საქართველო

და მტრები კი _ ყვავ-ყორანი,

მოვა დრო და თავს აიშვებს,

იმ ჯაჭვს გაწყვეტს გმირთაგმირი,

სიხარულად შეეცვლება

იმდენი ხნის გასაჭირი” (“თორნიკე ერისთავი”).

აკაკი ისტორიულ პოემაში (მეათე საუკუნის ამბავი) თანამედროვეობის (მეცხრამეტე საუკუნის) სულისკვეთება და სატკივარი მიჯაჭვული ამირანის სიმბოლოთი ამგვარად გამოხატა. საოცრად შთამბეჭდავია ტყის გუგუნით დასტური, რომ მთებში სწორედ ამირანი კვნესის. ესე იგი, საქართველო ცდილობს თავდახსნას, ჯერ არ გამქრალა იმედი.  თუმცა ეჭვი მაინც გაჰკრავს და ჩნდება ალუზია აკაკის ლექსისა  “ჭაღარა”:

“მაგრამ ვაიმე, რომ ეჭვი

მოუგზავნია ჯოჯოხეთს:

მაცდურ სარკეში მახედებს,

ოცნებას მიკლავს… გულს მიხეთქს!..

ამბობს: “ფრიდონ და ავთანდილ

ჯერ ვერ გადიხდის ომსაო!…

და შენც ტარიელს მოჰგავხარ

ისე, ვით კატა ლომსაო” (“ჭაღარა”).

მკითხველს უჩნდება ალუზია  გალაკტიონის სხვა ლექსისაც, რომელშიც წერია:

„ამ ბნელი ღამით ვიღაც დადის საქართველოში,

ამ ბნელი ღამით ვიღაცა კვნესის,

ვახსენოთ ჩვენ ის უკანასკნელ სადღეგრძელოში“ (“ამ ბნელი ღამით”).

ეს, რა თქმა უნდა, საქართველოს უკვდავი სულია, რომელიც ხანდახან რომელიმე მამულიშვილის სხეულში განხორციელდება ხოლმე. მამულიშვილს კი “ძილშიც არ სძინავს მამულის ბედით გულ-აღტყინებულს” (ილია). ლადო ასათიანი ამას ასე ლამაზად ამბობს:

“დავიღლები საქართველოს სიყვარულში,

სასთუმალზე ერთხელაც არ დავიძინებ” (“სალაღობო”).

გალაკტიონის ლექსში ვკითხულობთ:

“ეს მძაფრი კვნესა მიწამლავს დღეებს,

ის გული ისევ ჩემი გულია…

,,დაკარგულია? ‘ – მივმართავ ტყეებს

და ტყე გუგუნებს: დაკარგულია!”

ტყის გუგუნი: “დაკარგულია” _ საოცარ სევდას ბადებს, მაგრამ ამ სევდას ლექსში არღვევს თერგის ხმაური. თერგი ხომ დაუდეგარი ცხოვრების სიმბოლოა ილიასთვის. თერგი თითქოს საქართველოს სულია. აქ ჩნდება ალუზიები გრიგოლ ორბელიანისა და ილიას პოეზიიდან. გრიგოლ ორბელიანი წერს: “თერგი რბის, თერგი ღრიალებს, კლდენი ბანს ეუბნებიან” (“საღამო გამოსალმებისა”). “თერგი სახეა ადამიანის გაღვიძებულის ცხოვრებისა…” (ილიას “მგზავრის წერილები”).

“გუგუნებს თერგი, ხმაურობს თერგი,

მზე ჩავა, ჯერ კი შორსაა ბინდი… “

“ჯერ კი შორსაა ბინდი” _ სიმბოლურად მიანიშნებს, რომ იმედი არის გადარჩენისა. დრო კიდევ არის ბრძოლისა, მზე ჯერ სულ არ ჩასულა. საქართველოს წარსული ხომ ხშირად ედარება ხოლმე დიდებულად ჩასვენებულ მზეს. ეს სტრიქონები ალუზიაა გრიგოლ ორბელიანის ლექსისა “საღამო გამოსალმებისა”. იქაც მზის ჩასვლაა აღწერილი და ამ ფონზე _ თერგის ხმაური, რომელიც ირგვლივ გამეფებულ სიმშვიდეს არღვევს. მზის ჩასვლას, დაისს, საოცარი, არამიწიერი ფერადოვნება ახლავს. სწორედ ამ ფერებს მოიხელთებს გალაკტიონი, იგი ფერადების ჯადოქარია. ნახეთ, როგორ ხატავს ამ ფერებს, რომლებიც ჰორიზონტს მზის ჩასვლისას ედება:

“ფერების ჭევრი ირევა ბევრი,

ლალების ტევრი – ლილა და შვინდი”.

აქ ფერები იხატება  ძვირფასი ქვით _ ლალით, იგი მუქი წითელია, ძოწისფერია, ელვარე წითელია, მაგრამ მხოლოდ ლალის ხსენება თუ წარმოადგენინებს მკითხველს, რა ფერშია შეღებილი ჩამავალი მზის ზეცა. ლალი _ ეს ძვირფასი ქვა ხშირად მეტაფორულად  გვხვდება “ვეფხისტყაოსანში”.  საგულისხმოა, რომ პოეტი კი არ წერს: შინდისფერიო, არამედ პირდაპირ ასახელებს შვინდს, თითქოს თვითონ შვინდი მოჩანს ცაზე _ ისეთი ხასხასა და ცოცხალია ეს ფერები. სხვა ლექსში წერს:

“ფერებს ყაზბეგზე სწერენ სხივები

მარადიული ოქროს კალმებით” (“მარადიული ოქროს კალმებით)”.

საოცარი მეტაფორაა. ჯერ ფერების განცდაა, მერე მუსიკისა და მხოლოდ შემდეგ გამოიკვეთება აზრი და ემოცია. მზის სხივებს თითქოს ხელში მარადიული ოქროს კალმები უპყრიათ და წერენ ფერებს _ აფერადებენ.

ფერი გალაკტონის პოეზიაში მუსიკასავით მნიშვნელოვანია. მის ლექსებში გასაოცარი ფერები გვხვდება.  მაგალითად, ივლისისფერი ყინვა, თოვლთა დაფნა, დაბინდულქლიავისფერი მთები. ლექსში ალუზიაა ყაზბეგისა. ეს მწერალი ძალიან უყვარდა გალაკტიონს. მის შემოქმედებაში ხომ საუკეთესოდ წარმოჩნდა თავისუფალი საქართველოს სული:

“მე კავკასიის ქედები მთხოვენ,

მე მთხოვს მუსიკა თერგის ხმაურის,

ვუსმინო ყაზბეგს, ხევის ბეთჰოვენს”.

ბეთჰოვენის ქარიშხლიან მუსიკას შედარა მისი შემოქმედება.

 ამ ლექსში კი:

“ყაზბეგის შუბლი შემოსეს ღრუბლით

და ცა ალუბლით სავსეა… კმარა,”

ცა ალუბლებით სავსეა _ ამ არაჩვეულებრივი მეტაფორით წარმოჩენილია ცის ფერადოვნება, რასაც უფრო ამძაფრებს მეტაფორა: “ყვავილთა ციდან კალათებს ცლიდნენ”. თითქოს ციდან ფერადი ყვავილები ცვივა. თან თითქოს სისხლზეა მინიშნება, არა მხოლოდ მიწაა გაჟღენთილი დაღვრილი სისხლით, არამედ _ ცაც. “დარიალიდან ზარავდა ზარა”. დარიალს მოაქვს თავისუფლების სუნთქვა. მკითხველს უჩნდება ალუზიები ტიციან ტაბიძისა და გიორგი ლეონიძის ლექსებისა. ტიციან ტაბიძე რომ წერს:  “და დარიალით გადარეული /თვალებს ცრემლების თერგი მირეცხავს” (“მე ყაჩაღებმა მომკლეს არაგვზე”). ან კიდევ: “დარიალიდან გადავარდნილი /ხაზარეთისკენ მისცურავს წერო” (გიორგი ლეონიძე “ღამე ივერიისა”).

თავისუფლების გზა რომ დაკარგულია, ეს კარგად ჩანს ლექსში: “ღრუბლები ჰგავდნენ ამღვრეულ ტვინებს”, რომელშიც აღწერილია საშინელი ავდარი  და მიმავალი მგზავრი, რომელსაც გზა ვეღარ გაუგნია, რადგან “დაკარგულია გზა მოხევესი”. აქ არის ალუზია ილიას “მგზავრის წერილების” მოხევე ლელთ ღუნიასი, რომელიც ხსნის გზას დამოუკიდებლობის მოპოვებაში ხედავდა: “ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნესო”. ამ ლექსში  კი ვკითხულობთ:

“სულ ერთი წამით განსაცდელ ჟამად,

შეხვედრა ჩუმი მე შენად მერგო,

მოგონებებით, რაც ჩემს გულს ანთებს,

იმ ძვირფას ლანდებს გადაეც, თერგო!”

მხოლოდ მოგონებები ასულდგმულებენ ლირიკული გმირის სასოწარკვეთილ გულს. ლექსის ბოლო სტროფში ლირიკული გმირი გასძახის კლდეებს:

,,ამირანია? ‘ _ კვლავ ვკითხავ ტყეებს

და ტყე გუგუნებს: ,,ამირანია!”

ეს პასუხი მაინც იმედიანად გაისმის, რადგან ამირანი კვნესის, ესე იგი, ბედს არ შეგუებია ქვეყნის სული და აუცილებლად გათავისუფლდება. მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს ალუზია ნიკო ლორთქიფანიძის მინიატურისა: “ლიტერატურული საღამო”, რომელშიც აღწერილია, რომ გმირს, მამულის სიყვარულით აღტაცებულს, როგორ გაუფაქიზდა სმენა, მას ირგვლივ ყოველივე მხოლოდ ერთ რამეზე ესაუბრება: მყინვარი, მისი ფანჯრიდან რომ მოჩანს და ჩაესმის მისი ქალწულივით ნაზი ხმა; მთვარიან ღამეში ბაგრატის ტაძრის ნანგრევებისა, მდინარე რიონი მხოლოდ ერთს ამბობენ: “მოუარეთ საქართველოს” და  გულშიჩამწვდომია  სტრიქონი: “ნუთუ გუშინწინ კოკისპირულმა წვიმამ რომ დაასხა, არ გაგიგონიათ გაუთავებელი, გაბმული ძახილი ყოველი წვეთისა: “მოუარეთ საქართველოს!” გალაკტიონის ეს ლექსიც საქართველოს მოვლის მოვალეობას შეახსენებს მკითხველს. ლექსი დაგვაფიქრებს სამშობლოზე, მის ბედზე, მის აწმყოსა, წარსულსა თუ მომავალზე.

ანტარქტიდა ყველაზე ბოლოს აღმოჩენილი კონტინენტია და დედამიწის სამხრეთ გეოგრაფიული პოლუსის გარშემო მდებარეობს. ანტარქტიდის ცენტრი თითქმის ემთხვევა სამხრეთ გეოგრაფიულ პოლუსს. კონტინენტის ყველაზე ჩრდილოეთი წერტილი კი სიფრეს კონცხია.

ანტარქტიდის ტერიტორია გეოგრაფიულ რეგიონებად და რაიონებად იყოფა, რომლებიც წლების წინ სხვადასხვა მოგზაურის მიერ იქნა აღმოჩენილი. მათ სახელი აღმომჩენის, მისი გამომკვლევის ან სხვა რომელიმე პირის  პატივსაცემად დაერქვა და მას „მიწას“უწოდებენ. ანტარქტიდის მიწებია: ადელის, ალექსანდრე I-ის, ვიქტორიას, ვილჰელმ II-ის, გეორგ V-ის, გრეიამის, კემპის, დედოფალ ელისაბედის, დედოფალ მოდის, დედოფალ მერის, კოტსის, მაკ-რობერტსონის, მერი ბერდის, პალმერის, პრინცესა ელისაბედის, უილკსის, ელსუორტის, ენდერბის მიწები და ედუარდ VII-ის ნახევარკუნძული. მათ გარდა, ანტარქტიდას ასევე კუთვნის ბერკნერის, სამხრეთი ორკნეის, სამხრეთი შეტლანდისა და ბალენის კუნძულები.

ჯერ კიდევ ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი არისტოტელე გამოთქვამდა ვარაუდს, რომ სამხრეთში აუცილებლად უნდა ყოფილიყო კონტინენტი, რომელიც აწონასწორებდა ჩრდილოეთის ნახევარსფეროში არსებულ უკვე ცნობილი კონტინენტების ტერიტორიებს. წიგნში „ანტარქტიდა — დიდებული მოთხრობები გაყინული კონტინენტიდან “ ნათქვამია, რომ, „ვინაიდან ჩრდილოეთის ნახევარსფერო „არქტოსის“,  ანუ დათვის თანავარსკვლავედის ქვეშ მდებარეობს, არისტოტელეს  (384—322 წწ. ძვ. წ.) აზრით, სამხრეთში არსებული უცნობი მიწა უნდა ყოფილიყო „ანტარქტიკოსი“, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სრულიად საპირისპირო”, ანუ ანტიპოდი.  ამგვარად, ანტარქტიდას, ფაქტობრივად, სახელი მის აღმოჩენამდე დაახლოებით 2 000 წლით ადრე დაერქვა!

1772 წელს ინგლისელმა მკვლევარმა და კაპიტანმა ჯეიმზ კუკმა ამ ნავარაუდევი სამხრეთი კონტინენტის მოსაძებნად სამხრეთის მიმართულებით გაცურა. მან მიაღწია ქარისგან დაუცველ კუნძულებსა და უზარმაზარ აისბერგებს, ანუ, როგორც თავად უწოდა მათ, „ყინულის კუნძულებს“. „ზოგი მათგანი, — წერდა ის, — გარშემოწერილობით თითქმის სამი კილომეტრი იყო, სიმაღლით კი 20 მეტრი, მაგრამ ზღვის ტალღების ძალა მაინც იმხელა იყო, რომ ტალღები მათ ზემოდან ეცემოდა“. კუკმა სამხრეთის მიმართულებით მოგზაურობა განაგრძო და 1773 წლის 17 იანვარს მისი გემი „რეზოლუშენი“ და მისი თანმხლები „ადვენჩერი“ იმ ხომალდებიდან პირველები იყვნენ, რომლებმაც სამხრეთის პოლარული წრე გადაკვეთეს. კუკი შეუპოვრად მიუყვებოდა თავის გზას პაკის ყინულებში, სანამ, საბოლოოდ, მათში არ ჩაიკეტა. „სამხრეთის მიმართულებით, ყინულის გარდა, ვერაფერს ვხედავდი“, — დაწერა მან თავის სავახტო ჟურნალში. ფაქტობრივად, ანტარქტიდასთან მას მხოლოდ 120 კილომეტრი აშორებდა, როდესაც ის უკან მობრუნდა.

ყინულოვანი კონტინენტის აღმოჩენის ოფიციალურ თარიღად 1820 წლის 28 იანვარი ითვლება. ამ დღეს რუსულმა ექსპედიციამ თადეოზ ბელინჰაუზენისა და მიხეილ ლაზარევის მეთაურობით ანტარქტიდის ნაპირებს მიაღწია. ადამიანებმა კი ფეხი ჩვენი პლანეტის ყველაზე  ცივ კონტინენტზე  პირველად 1895 წლის 24 იანვარს დადგეს. ადერის კონცხს ნორვეგიული ხომალდი „ანტაკტიკი“ მიადგა და ოთხი ადამიანი – კაპიტანი ლ. კრისტენსენი, ექსპედიციის ხელმძღვანელი ჰ. ბული, პოლარული მკვლევარი კ. ბერჰგრევინკი და მეზღვაური ა. ფონ ტუნცელმანი ნაპირზე გადავიდნენ. მათ სანაპიროზე მღიერების, ხავსებისა  და ქანების  ნიმუშები შეაგროვეს. 1909 წელს ნორვეგიელმა მოგზაურმა რუალ ამუნდსენმა სამხრეთ პოლუსის დასაპყრობად მზადება დაიწყო. 1911 წლის 14 დეკემბერს ნორვეგიელები ანტარქტიდაზე გადავიდნენ და სამხრეთ პოლუსს მიაღწიეს. მათ 99 დღე-ღამის განმავლობაში  ორივე მიმართულებით 2800 კმ. გაიარეს. სამხრეთ პოლუსის დაპყრობას პარალელურად ცდილობდა ინგლისელთა ექსპედიციაც რობერტ სკოტის მეთაურობით, მაგრამ  მათ პოლუსს  დაგვიანებით მიაღწიეს და უკანა გზაზე  სურსათის უკმარისობისა და ტექნიკის მწყობრიდან გამოსვლის გამო დაიღუპნენ.

ანტარქტიდა დედამიწის ყველაზე მაღალი კონტინენტია, რომლის ზედაპირის საშუალო სიმაღლე ზღვის დონიდან   2000 მეტრზე მეტს შეადგენს, ხოლო კონტინენტის ცენტრში  4000 მეტრს აღწევს. ამ სიმაღლის დიდ ნაწილს შეადგენს კონტინენტის მუდმივი ყინულის საფარი, რომლის ქვეშაც დაფარულია კონტინენტალური რელიეფი. კონტინენტის ყველაზე მაღალი წერტილია ზ.დ-დან  4892 მეტრი სიმაღლის ვინსონის მასივი ელსუორტის მთებში. ხოლო ყველაზე დაბალი ადგილი დასავლეთ ანტარქტიდაზეა, სავარაუდოდ, რიფტული წარმოშობის ბენტლის ღრმული. მისი სიღრმე, რომელიც ყინულითაა სავსე,  2555 მეტრია ზღვის დონიდან დაბლა. თანამედროვე მეთოდების გამოყენებით ჩატარებული კვლევების შედეგად დადგინდა, რომ ამ ყველზე სამხრეთით მდებარე კონტინენტის დაახლოებით მესამედი მსოფლიო ოკეანის დონის დაბლაა.

ანტარქტიდა გამოირჩევა უკიდურესად მკაცრი, ცივი კლიმატით. 1983 წლის 21 ივლისს აღმოსავლეთ ანტარქტიდაში საბჭოთა ანტარქტიდულ სადგურ ”ვოსტოკში” დაფიქსირდა ჰაერის ყველაზე დაბალი ტემპერატურა დედამიწაზე მეტეოროლოგიური  დაკვირვებებისა და გაზომვების მთელი ისტორიის მანძილზე — – 89,2 °C. ეს რაიონი ითვლება დედამიწის სიცივის პოლუსად. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ  2013 წლის 9 დეკემბერს ამერიკის გეოფიზიკური კავშირის კონფერენციაზე ამერიკელი მკვლევრების ჯგუფმა აღმოაჩინა, რომ 2010 წლის 10 აგვისტოს ანტარქტიდის ერთ-ერთ წერტილში ჰაერის ტემპერატურა −93,2 °С-მდე (-135,8 F) დაეცა. ეს ინფორმაცია გამოაშკარავდა ნასას თანამგზავრული მონაცემების ანალიზის შედეგად, მაგრამ ამ ინფორმაციის ერთ-ერთი ავტორის, ტ. სკამბოსის (ინგლ. Ted Scambos) აზრით, მიღებული მონაცემი არ იქნება დარეგისტრირებული,  როგორც რეკორდული, რადგანაც ის გამოვლინდა თანამგზავრული აღრიცხვის შედეგად და არა თერმომეტრის მეშვეობით.  ანტარქტიდა არა მხოლოდ ყველაზე ცივი, არამედ ყველაზე ქარიანი კონტინენტიცაა დედამიწაზე. აქ ქარის სიჩქარე არცთუ ისე იშვიათად საათში 300 კმ აღწევს.  გეოლოგებმა დაადგინეს, რომ ანტარქტიდის წიაღი  მნიშვნელოვანი რაოდენობით სასარგებლო წიაღისეულს შეიცავს – რკინის მადანს, ქვანახშირს. ასევე  ნაპოვნია სპილენძის, ნიკელის, ტყვიის, თუთიის, მოლიბდენის, მთის ბროლის, გრაფიტის მადნის კვალი. გარდა ამისა, ანტარქტიდაზე მდებარეობს მტკნარი წყლის მსოფლიო მარაგის დაახლოებით 80%, რომლის უკმარისობაც უკვე  ბევრ ქვეყნაში შეინიშნება. ანტარქტიდის ყინულოვანი საფარი მსოფლიოს მყინვარების 90%-ს შეადგენს. თუ მთელი ანატრქტიდის ყინული დადნება, მაშინ მსოფლიო ოკეანის დონე 61 მეტრით აიწევს. თუმცა საშუალო ტემპერატურა აქ -37 გრადუსია, ამიტომ მსოფლიოს დატბორვა არ ემუქრება.

მუდმივი მოსახლეობა ანტარქტიდაზე არაა. აქ 40-ზე მეტი მუდვივმოქმედი პოლარული სადგური ფუნქციონირებს, სადაც სეზონის მიხედვით  ზაფხულში 4000 ადამიანი, ხოლო  ზამთარში 1000 ადამიანამდე ცხოვრობს. არგენტინელი ემილიო მარკოს პალმა პირველი ადამიანია დედამიწაზე, რომელიც ანტარქტიდაზე დაიბადა და ამიტომაც გინესების წიგნშია შეყვანილი. იგი 1987 წლის 7 იანვარს პოლარულ სადგურ ”ესპერანსაში” დაიბადა. თუმცა ზოგიერთი ისტორიკოსი ამ ფაქტს  არ ეთანხმება და ამტკიცებს, რომ ჯერ კიდევ 1913 წელს ანტარქტიდაში ნორვეგიელი სოლვეიგ გუნბერგ იაკობსენი დაიბადა, მაგრამ ეს  კუნძულ სამხრეთ გეორგიაზე  მოხდა, რომელსაც ანტარქტიდას ვერ ვუწოდებთ.

საერთაშორისო შეთანხმებით ანტარქტიდა ერთადერთი რეგიონია ჩვენს პლანეტაზე, რომელიც არცერთ სახელმწიფოს არ ეკუთვნის. სამხედრო ობიექტების განლაგება, ასევე სამხედრო და შეიარაღებული გემების შესვლა სამხრეთი განედის 60-ე გრადუსის სამხრეთით აკრძალულია. 1980-იან წლებში ანტარქტიდა გამოაცხადეს უბირთვო ზონად, რამაც გამორიცხა მის ტერიტორიულ წყლებში გემ-ატომმავლების გამოჩენა, ხოლო მატერიკზე — ატომური ენერგობლოკების განლაგება. დღეისათვის ხელშეკრულების მონაწილეა 50  სახელმწიფო (ხმის უფლებით) და ათობით ქვეყანას კი დამკვირვებლის სტატუსი აქვს.

ანტარქტიდაზე ყველა სასაათო სარტყელი გადის. კონტინენტს  მინიჭებული აქვს ინტერნეტის პირველადი დომენი .aq და სატელეფონო პრეფიქსი +672.

ანტარქტიდა ადამიანებისთვის ბოლო სარეზერვო რესურსია დედამიწაზე. სხვა კონტინენტებზე ნედლეულის ამოწურვის შემდეგ ადამიანები სავარაუდოდ მის რესურსებს აითვისებენ. რადგანაც ანტარქტიდა მსოფლიოს ქვეყნებისათვის რესურსების ერთადერთ წყაროდ დარჩება. შეიძლება ითქვას, რომ მისი რესურსებისთვის ბრძოლა უკვე დაწყებულია, რაც ერთ მშვენიერ დღეს შეიძლება გაცხარებულ სამხედრო კონფლიქტშიც კი გადაიზარდოს.

დღეისათვის კონტინენტზე მიმდინარეობს კლიმატურ და მეტეოროლოგიურ პროცესებზე დაკვირვება, რომელიც ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს გოლფსტრიმის თბილის დინების მსგავსად, კლიმატწარმომქმნელი ფაქტორია მთელი დედამიწისთვის. ანტარქტიდაში ასევე შეისწავლება კოსმოსური სივრცის ზეგავლენა და პროცესები, რომლებიც დედამიწის ქერქში მიმდინარეობს.

გლობალური დათბობის გამო ანტარქტიდის ნახევარკუნძულზე აქტიური ფორმირება დაიწყო ტუნდრამ. მეცნიერთა პროგნოზით, 100 წლის შემდეგ ანტარქტიდაზე შეიძლება გაჩნდეს პირველი ხეები. ანტარქტიდის ნახევარკუნძულზე ოაზისს  400 კმ² ფართობი უკავია, ოაზისების საერთო ფართობი კი ჯამში  10 ათასი კმ²-ია, ხოლო იმ რაიონების ფართობი (თოვლს გარეშე კლდეების ჩათვლით), რომელზეც ყინული არ არსებობს  30—40 ათას კმ²-ს შეადგენს.

მიუხედავად ანტარქტიდის მკაცრი ბუნებრივი პირობებისა, მას ყოველწლიურად  დაახლოებით 6 ათასი ტურისტი სტუმრობს. მათი უმრავლესობა  ანტარქტიდის ნახევარკუნძულზე გადადის, სადაც ტურისტული ბაზა და აეროდრომია განლაგებული.  1990-იანი  წლებიდან ტურისტებმა როსის ზღვისკენაც აიღეს გეზი.  ტურისტების უმრავლესობა ანტარქტიდულ კრუიზებს  გემებით აწყობს.

ამრიგად, ფაქტობრივად, ანტარქტიდა  შეიძლება უზარმაზარ ბუნებრივ ლაბორატორიად ჩავთვალოთ, რომელიც დედამიწისა და მისი ატმოსფეროს, ისევე როგორც გარემოში გლობალური ცვლილებების, მათ შორის, ადამიანთა საქმიანობასთან დაკავშირებული  ცვლილებების შესასწავლად არის განკუთვნილი.

„პეპლის ეფექტი“

„პეპელა, რომელიც ფრთებს აიქნევს აიოვაში,

შეიძლება გამოიწვიოს ეფექტების ზვავი ინდონეზიაში, წვიმების სეზონზე…“

„ჩვენ ისე მივეჩვიეთ სტრუქტურებს, ხშირად ვერ ვაცნობიერებთ,

რა სასწაულია მათი არსებობა…“

ჰაკენი

ქაოსი და კოსმოსი – როგორც ორი ურთიერთსაპირისპირო კატეგორია, წარმოადგენს ყოველგვარი არსებობის ორგანიზაციულ საფუძველს. ქაოსისა და კოსმოსის სემიოტიკურ ჭრილში განხილვა – ეს არის თანამედროვე მეცნიერებების ერთგვარი სინერგეტიკა – სხვადასხვა ბუნების მქონე ქვესისტემებისაგან შემდგარ სისტემებში დაადგინოს კანონზომიერებები და შექმნას თვითორგანიზაციის თეორიული მოდელები სხვადასხვა სისტემისთვის.

სინერგეტიკა – ეს არის ქაოსიდან კოსმოსის (წესრიგის) დაბადება. ეს ძალიან ჰგავს კვანტურ ფიზიკას, როდესაც სისტემის შიგნით არსებობს განსხვავებულ შესაძლებლობათა ერთობლიობა, განსხვავებული სტრუქტურები.

კერძო მეცნიერებების საზღვრები ირღვევა, ისინი ერწყმიან ერთმანეთს, ირევიან… წარმოიქმნება ერთგვარი ქაოსი, რომლიდანაც ახალი წესრიგი უნდა დაიბადოს. სწორედ ეს არის სინერგეტიკა.

ზოგჯერ კი მეცნიერებისთვის ქაოსი სულაც არ არის ქაოსი…. ის არის რთულად ორგანიზებული წესრიგი…

სინერგეტიკის არსი კარგად იხსნება რეი ბრედბერის 1952 წელს დაწერილი მოთხრობით – „ჭექა-ქუხილის ხმა“, რომელშიც შორეულ წარსულში პეპლის სიკვდილი ცვლის მომავლის სამყაროს.

კომპანია შექმნის დროის მანქანას, რომლის მეშვეობით  უზრუნველყოფს კლიენტთა გადაყვანას ძველ სამყაროში და დინოზავრებზე ნადირობას. იმისათვის, რომ ყველაფერმა მშიდობიანად ჩაიაროს, აუცილებელია 3 წესის დაცვა:

• არასდორს არ უნდა გადახვიდე ბილიკიდან;
• არაფერი არ უნდა დატოვო იმ ძველ სამყაროში;
• და არაფერი არ უნდა წამოიღო  თან იმ ძველი სამყაროდან.

მაგრამ ერთხელ, წარუმატებელი ნადირობის დროს, ერთი კლიენტი შემთხვევით გზიდან გადავა და ოქროსფერ პეპელას მოკლავს… სწორედ ეს ფაქტი გახდება მომავალში დიდი და საშინელი ცვლილებების მიზეზი.

საქმე ის არის, რომ დეტერმინურ-ქაოსური სისტემები მგრძნობიარეა უმნიშვნელო ზემოქმედებაზეც კი. ქაოსურ სამყაროში ძნელია წინასწარ განსაზღვრო, თუ რა ვარიაციები შეიქმნება კონკრეტულ დროს და კონკრეტულ ადგილას… ედუარდ ნორტონ ლორენცმა ამ მოვლენას „პეპლის ეფექტი“ უწოდა.

სტრუქტურები

ჩვენი სამყარო შეგდება განსახვავებული საგნებისაგან, მათგან ზოგიერთი რამ ადამიანმა შექმნა – სახლი, მანქანა, ინსტრუმენტები… დანარჩენი შექმნილია ბუნების მიერ.

სწავლულთათვის ეს სამყარო არის სტრუქტურათა სამყარო, რომელსაც აწესრიგებს მკაცრი კანონზომიერება. მოწესრიგებული სტრუქტურები მხოლოდ კოსმოსში არ შეინიშნება, მიმოვიხედოთ ჩვენ ირგვლივ და უამრავ ასეთ სტრუქტურას აღმოვაჩენთ. მაგალითად, ფიფქები… თვალის აგებულება… ცხოველთა და მცენარეთა ჰარმონიას ხშირად მოვყავართ აღტაცებაში, არანაკლებ აღგვაფრთოვანებს ცეკვები, ცხენთა ჯირითი და სხვა.

ადამიანთა საზოგადოებაც ქმნის არანაკლებ განსხვავებულ სტრუქტურებს, როგორც სოციალურ-პოლიტიკურ, ასევე – სულიერ სფეროში (ენა, მუსიკა, მეცნიერება).

„ჩვენ ისე მივეჩვიეთ სტრუქტურებს, ხშირად ვერ ვაცნობიერებთ, რა სასწაულია მათი არსებობა…“ –  წერს  ჰაკენი წიგნში: „ბუნების საიდუმლო, სინერგეტიკა…“

ფორმათა სამყარო სტრუქტურათა გარეშე არ არსებობს… განსხვავებული პარამეტრების სტრუქტურები კვეთენ და თანაარსებობენ. თუ დავაკვირდებით, ადამიანთა ურთიერთობებიც სტრუქტურირდება (მეგობრობა, ოჯახი, ჯგუფი, კოლექტივი) და რაც არ სტრუქტურირდება, უბრალოდ, წყვეტს არსებობას.

50-იან წლებში საინტერესო ექსპერიმენტები ჩაატარა ამერიკელმა ფსიქოლოგმა სოლომონ ეშმა, თუ როგორ სტრუქტურირდება საზოგადოებაში ჯგუფები. ნოლენ-ნეიმანი ამ ექსპერიმენტს შემდეგნაიარად აღწერს თავის წიგნში:

ცდისპირთა ამოცანა მდგომარეობდა იმაში, რომ მოცემული მონაკვეთის ნიმუში სიგრძით უნდა შეედარებინათ 3 მონაკვეთისათვის და აერჩიათ ერთი შესაბამისი (1-ლი, მე-2 ან მე-3). დავალება არ იყო რთული. პირველ ცდაზე ყველა ცდისპირმა ზუსტად ამოიცნო შესაბამისი სიგძის მონაკვეთი. ამის შემდეგ ექსპერიმენტის ხელმძღვანელმა ასისტენტებთან შეთანხმებით, შეცვალა პირობები. ასისტენტებმა დაიწყეს მიყოლებით არასწორი პასუხების გაცემა. ამის შემდეგ საინტერესო იყო, რა მოხდებოდა: საცდელი ჯგუფიდან  რამდენი გაიმეორებდა შეცდომას, რამდენი იყოყმანებდა და რამდენი დაიცავდა საკუთარ პოზიციას ყოყმანის გარეშე.

ექსპერიმრნტის შედეგი იყო ძალიან საინტერესო: აღმოჩნდა, რომ ყოველი 10 ცდისპირიდან 2 მტკიცედ იცავდა თავის პოზიციას, 2 ყოყმანობდა და 6 იმეორებდა უმრავლესობის მცდარ აზრს.

სინერგეტიკის საფუძველში არსებული უნივერსალური კანონზომიერების მიხედვით, მსგავს სიტუაციებში წარმოიქმნება განსხვავებულ მსჯელობათა კონკურენცია, ერთ-ერთი მსჯელობა, რომელიც აღმოჩნდება დომინანტური (არა აქვს მნიშვნელობა, როგორ იქნა მიღწეული) ქმნის უმრავლესობას. უმრავლესობაში ადამიანები თავს „დაცულად“ გრძნობენ და ამითაა განპირობებული მათი დაუფიქრებელი არჩევანი.

ასე რომ, საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაში მონაწილეობს სინერგეტიკული ეფექტი…

განათლება

სემიოტიკური და სინერგეტიკული თეორიების აქტუალიზება თანამედროვე სამყაროში იმაზე მიანიშნებს, რომ იცვლება ადამიანის ცნობიერება, რაც ვლინდება ყველა მიმართულებით  ქაოსურ პროცესებში; ეს არ არის უბრალოდ ცვლილებების მოთხოვნილება, ესაა – ჩვენი ცნობიერების გადაწყობა და აღქმისა და შემეცნების პარამეტრების სრული შეცვლა, აზროვნების ახალი პარადიგმის ჩამოყალიბება. ამის ნიშნები შეგვიძლია ყველგან ვიპოვოთ: პირადი და ინტიმური ურთიერთობებიდან დაწყებული სოციალური მოვლენებით დამთავრებული. ყველგან გაცვდა ძველი სტრუქტურები, არსებული განათლების სისტემა ჩამორჩება ეპოქის მოთხოვნებს, ის ცოდნა, რომელსაც სკოლა და უნივერსიტეტი იძლევა, არასაკმარისია. განათლების სისტემამ შეაჩვია ადამიანი ნიშნების, ფაქტების, მოვლენების ცალსახა გაგებას: ანუ რომელიმე ერთი ახსნა უფრო პრიორიტეტულად იქნა მიჩნეული და ყველა ეძებს, ჩასწვდეს, „რისი თქმა უნდოდა მწერალს“.  აღქმის ამ პარადიგმიდან უნდა გადავიდეთ სხვა ფოკუსზე: როგორ გავიგე ის, რაც მწერალმა თქვა…? ამას მოჰყვება კითხვა: ის, როგორც მე გავიგე, ნამდვილად ის არის ნეტავ, რაც მწერალმა ჩაიფიქრა? და ვინ იცის, „ნამდვილად რისი თქმა უნდოდა მწერალს“, ან რა არის სინამდვილე?

თუ ტექსტმა ფიქრისთვის განგვაწყო და რეფლექსია გამოიწვია, – ამაზე დიდი გაგება არ არსებობს. სულ არ არის მნიშვნელოვანი, ვინ როგორ გაიგო „კომბლე“ ან „ვეფხისტყაოსანი“, მნიშვნელოვანია, შენ როგორ გაიგე? ისიც ფაქტია, რომ სხვა კონტექსტში და სხვა დროს ჩვენი აღქმა აუცილებლად შეიცვლება იმავე ტექსტის ან პერსონაჟის მიმართ, რაც ნიშნავს, რომ კარგი ტექსტები არასდროს არ სრულდებიან და ცოცხლდებიან მხოლოდ მაშინ, როდესაც ჩვენ ვკითხულობთ მას… სამყარო კი „გვაქვს უთვალავი ფერითა“ და ეს მშვენიერია. კოლექტიურ აზროვნებაზე ორიენტიებული სისტემები უნდა შეიცვალოს ინდივიდუალურ აზროვნებაზე ორიენტირებული განათლების სისტემის შექმნით.

მოკლედ, ადამიანსაც და ტექსტებსაც აქვთ კვანტური შესაძლებლობები. სინერგეტიკული გააზრება კი გვაძლევს საშუალებას „გავხსნათ საზღვრები“ და ჯერ დავინახოთ ეს შესაძლებლობები, ხოლო შემდეგ გავაკეთოთ არჩევანი. სისტემის ღიაობა აუცილებელია ახალი პარადიგმის ჩამოყალიბებისთვის, რადგან ჩაკეტილ სისტემაში ცვლილებები ისეთივე შეუძლებელია, როგორც დახურულ ჭურჭელში მაჭრის დადუღება…

საქართველოს კანონმდებლობისა და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს განმარტების მიხედვით

საქართველო ცნობს სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ფასეულობებს. საქართველოში ყველას, გარდა ადმინისტრაციული ორგანოსა, აქვს გამოხატვის თავისუფლება. ეს გულისხმობს:

–           აზრის აბსოლუტურ თავისუფლებას;

–           პოლიტიკური სიტყვისა და დებატების თავისუფლებას;

–           ნებისმიერი ფორმის ინფორმაციისა და იდეების მოძიების, მიღების, შექმნის, შენახვის, დამუშავებისა და გავრცელების უფლებას;

–           ცენზურის დაუშვებლობას, მედიის სარედაქციო დამოუკიდებლობასა და პლურალიზმს, ჟურნალისტის უფლებას, ინფორმაციის წყაროს საიდუმლოობის დაცვასა და საკუთარი სინდისის შესაბამისად სარედაქციო გადაწყვეტილებების მიღებას;

–           სწავლის, სწავლებისა და კვლევის აკადემიურ თავისუფლებას;

–           ხელოვნების, შემოქმედებისა და გამოგონების თავისუფლებას;

–           ნებისმიერ ენაზე მეტყველების, ნებისმიერი დამწერლობის გამოყენების უფლებას;

–           ქველმოქმედების უფლებას;

–           მხილების თავისუფლებას და მამხილებელთა დაცვას;

–           თავისუფლებას იძულებისაგან, გამოთქვას თავისი შეხედულება რწმენის, აღმსარებლობის, სინდისისა და მსოფლმხედველობის, ეთნიკური, კულტურული და სოციალური კუთვნილების, წარმოშობის, ოჯახური, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, აგრეთვე ყველა იმ გარემოების შესახებ, რომელიც შეიძლება გახდეს მისი უფლებებისა და თავისუფლებების შელახვის საფუძველი.

საქართველოს კანონმდებლობით, აზრი დაცულია აბსოლუტური პრივილეგიით, ხოლო მოწოდება დაცულია კვალიფიციური პრივილეგიით. მოწოდება იწვევს კანონით დადგენილ პასუხისმგებლობას მხოლოდ მაშინ, როცა პირი ჩაიდენს განზრახ ქმედებას, რომელიც ქმნის კანონსაწინააღმდეგო შედეგის დადგომის აშკარა, პირდაპირ და არსებით საფრთხეს.

ახლა წარმოიდგინეთ ასეთი შემთხვევა:

გაზეთ „დახვეულ ქაღალდში” გამოქვეყნდა საზოგადოებისთვის კარგად ცნობილი, ბატონი კიკაცოს სალანძღავი სტატია. არადა, ბატონი ყოველთვის აქტიურად არის ჩართული სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებისთვის მნიშვნელოვანი საკითხების განხილვაში და ყოველთვის საჯაროდ აფიქსირებს თავის შეხედულებებს. სტატიაში კიკაცო მოხსენებულია უზნეო ადამიანად, გარყვნილ კაცად, რომელიც საზოგადოებაში დამკვიდრებულ შეხედულებებს არად აგდებს და ყველა წესს აბუჩად იგდებს. სტატიით აღშფოთებულმა კიკაცომ, მიმართა სასამართლოს. მისი აზრით, სტატია შეიცავს მის მიმართ ცილისწამებას. ამიტომ მან მოითხოვა გაზეთს დაკისრებოდა ჯარიმა 5000 ლარის ოდენობით.

როგორ ფიქრობთ, სასამართლო დააკმაყოფილებს კიკაცოს მოთხოვნას?

მსგავს საქმეზე  საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა, რომლის მიხედვითაც შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ბატონი კიკაცო ს სარჩელს სასამართლოში წარმატების პერსპექტივა არ ექნება.

უზენაესი სასამართლოს განმარტებით, გამოხატვის თავისუფლება არის დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი ფუნდამენტური საფუძველი. გამოხატვის თავისუფლება არის საზოგადოების განვითარებისა და პიროვნების თვითრეალიზაციის მთავარი პირობა. ამიტომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა მხოლოდ იშვიათად შეიძლება აღმოჩნდეს აუცილებელი.

ასეთი აუცილებლობის ფარგლები კიდევ უფრო მცირდება, როდესაც საქმე ეხება პრესის თავისუფლებას, ვინაიდან პრესის თავისუფლებას ძალიან მაღალი ღირებულება აქვს დემოკრატიულ საზოგადოებაში და მის შეზღუდვას განსაკუთრებული გამართლება სჭირდება. უზენაესი სასამართლო მიუთითებს, რომ ასეთია ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა და ამ პრაქტიკით დადგენილ სტანდარტებს შეესაბამება ასევე საქართველოს კანონი „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ”.

უზენაესი სასამართლოს განმარტებით, ცილისწამების განსაზღვრისთვის აუცილებელი პირობაა ფაქტისა და მოსაზრების (აზრის) გამიჯვნა, ვინაიდან „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ” კანონის თანახმად, აზრი დაცულია აბსოლუტური პრივილეგიით და, ამდენად, შეფასებითი მსჯელობა არ შეიძლება მიჩნეულ იქნას ცილისწამებად.

უზენაესი სასამართლოს მოსაზრებით, როდესაც კერძო პირები საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე სხვადასხვა სფეროში მოღვაწეობენ, და პრესისა თუ მასმედიის სხვა საშუალებით მონაწილეობას იღებენ საკითხების საჯარო განხილვაში, მათ მეტი მოთმინება მოეთხოვებათ კრიტიკისადმი. ამიტომ საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხებზე დებატებში მონაწილეობის დროს კერძო პირის მიმართ შეურაცხმყოფელი ტერმინების გამოყენება არ შეიძლება მიჩნეულ იქნას ცილისწამებად.

„ამან ხომ მომინელა!“ „რამ დააწერინა ამდენი?!“ „რაა ეს, ტარიელი სულ რომ ტირის?! ტირილი რა კაცის საქმეა?!“ „აღარ უნდა დამთავრდეს?!“ – ეს ის ფრაზებია, პედაგოგებს ასე ხშირად რომ გვესმის მოსწავლეებისგან ქართულ ენაზე შექმნილი ყველაზე გენიალური ნაწარმოების – „ვეფხისტყაოსნის“ მისამართით.

ვრცელი ლიტერატურული ტექსტების სწავლება დიდ სირთულეებთანაა დაკავშირებული. ხშირად მიკითხავს საკუთარი თავისთვის: როგორ გავუადვილო და გავუხალისო ჩემს მოსწავლეებს სასწავლო პროცესი? როგორ გავხადო მოსწავლე ამ პროცესის აქტიური მონაწილე მისი ცოდნის, ინტერესების, შესაძლებლობებისა და გამოცდილების გათვალისწინებით? როგორ დავგეგმო და განვახორციელო პროცესი ისე, რომ შესაძლებლობა მივცე ახალგაზრდებს, გამოამჟღავნონ დამოუკიდებელი და თანამშრომლობითი მუშაობის, კრიტიკული აზროვნებისა და არგუმენტირებული მსჯელობის, შეძენილი ცოდნის ტრანსფერის, თვითგამოხატვის, თვითრეალიზაციის, საკუთარი და სხვისი საქმიანობის შეფასებისა და სხვა უმნიშვნელოვანესი უნარები?

ბოლოს ერთ დასკვნამდე მივედი: ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება საამისოდ სწორედ პროექტზე მუშაობაა. მეთოდების მრავალფეროვნება, სასწავლო პროცესის ერთობლივი დაგეგმვა, თითოეული მოსწავლის ცოდნის, ინტერესების, შესაძლებლობების გათვალისწინება მოდუნებისა და მოწყენის საშუალებას არ იძლევა; პირიქით, დიდ ინტერესს იწვევს და მოტივაციას ზრდის. ყველაფერი ერთად კი ვრცელი ლიტერატურული (და არამხოლოდ) ტექსტების საფუძვლიან შესწავლაში გვეხმარება.

თავდაპირველად ინტერესის აღძვრის მიზნით ჩემს მეათეკლასელებს მოვასმენინე ლევან ბერძენიშვილის ლექცია „ვეფხისტყაოსნის“ ეპოქა“  შემდეგ ნაწარმოებსა და მის ავტორზე რამდენიმე განსხვავებული მოსაზრება გავაცანი:

რობერტ სტურუა: „ბავშვობაში მამაჩემი მიკითხავდა „ვეფხისტყაოსანს“. ბევრს ვერაფერს ვხვდებოდი, მაგრამ სიუჟეტი ვიცოდი. რუსულ სკოლაში ვსწავლობდი და, ამდენად, დაკომპლექსებული გახლდით. როცა მოგვიანებით ქართულად წავიკითხე, მართალი გითხრათ, ძალიან გამიჭირდა.
მეჩვენება, რომ ესაა ირონიული ნაწარმოები ქართულ ზნე-ჩვეულებებზე; რადგან ავტორი პირდაპირ ვერ წერს ქართველების სიმდაბლეზე, რომანტიზმით უკეთებს კონტრასტს ჩვენს ცხოვრებას… მოვიგონე პერსონაჟი – კაცი, რომელიც ვერ იტანს ამ წიგნს, მაგრამ ნაწარმოებს დგამს იმისთვის, რომ აუხსნას ქართველებს ეს იდიოტიზმი. არ შეიძლება დაიჯერო, რომ ეს არის შენი ენციკლოპედია, რომელიც გამოხატავს ქართულ სულს… არანაირ ქართულ სულს არ გამოხატავს, რადგან ლაპარაკია მხოლოდ იდეალებზე, რომანტიზმზე და არც ერთი სიტყვა არაა სიმართლისა. პერსონაჟი, რომელიც ყველაფერს აბითურებს, ცინიკოსი კი არ არის, მეცნიერია, რომელიც შეწუხებულია იმით, თუ რატომ ითვლება ეს წიგნი ქართული პოეზიის, აზროვნებისა და ფილოსოფიის ერთადერთ შედევრად. დასაწყისში ასეთი ეპიზოდია – წიგნი უჭირავს ხელში და ამბობს: „აქ არის ქართული სული?“ მოისვრის და დაიფანტება ფურცლები. ნებისმიერი მაყურებელი ჩავარდება შოკში. ის კი განაგრძობს: „ასეთი ბუტაფორია 7 ცალი მაქვს ყუთში, გადასაყრელად“.

ლევან რამიშვილი: „ვეფხისტყაოსანს“ არაფერი აქვს საერთო ქრისტიანობასთან. რუსთაველს თავისი განუმეორებელი მსოფლმხედველობა აქვს, რომელსაც ძალზე ღრმა შინაგანი კავშირი აქვს აღმოსავლურ ფილოსოფიურ სისტემებთან, მაგრამ არაფერს იმეორებს, არავის ბაძავს…“

ნოდარ დუმბაძე: „აგერ, რვა საუკუნის მანძილზე აძლევს სულიერ საზრდოს საქართველოს და ვინ იცის, კვლავ რამდენ საუკუნეს იქნება იგი ჩემი ერის სულიერი საუნჯე… და თუ თქვენ მე გიყვარვართ, თუ გჯერათ ჩემი, თუ მთვლით მწერლად, რომლის სიტყვას რაიმე ფასი აქვს თქვენთვის, პატიოსან სიტყვაზე უნდა მენდოთ, უნდა დამიჯეროთ, რომ მსგავსი რამ კაცობრიობას ჯერ არ შეუქმნია. ეს არის მზე, რომელიც ჯერჯერობით, საუბედუროდ, საქართველოს ცაზე ბრუნავს მხოლოდ“.

გაიმართა დისკუსია: რამ გამოიწვია ასეთი განსხვავებული შეფასებები? მაგრამ ჭეშმარიტების დასადგენად საკმარისი არ აღმოჩნდა წინა კლასებში მიღებული ცოდნა. მოუნდათ უფრო მეტის გაგება და საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვა, მოტივაცია და ინტერესი გაუჩნდათ. მეც პროექტის იდეა გავაცანი მათ. უცებ აიტაცეს ინიციატივა. განვსაზღვრეთ და გავაანალიზეთ პრობლემა. სასწავლო პროექტის დაგეგმვასა და განხორციელებაში ჩემი მოსწავლეები აქტიურად ჩაერთნენ. ჩამოვაყალიბეთ ამოცანის გადაჭრის შესაძლო ვარიანტები, შემოქმედებითად მივუდექით და ავირჩიეთ გადაწყვეტის ორიგინალური გზა. ჩემი მოსწავლეები სრულიად ახალი ამოცანის წინაშე დადგნენ, რაც არსებითად განსხვავდებოდა ტრადიციული გაკვეთილისგან.

დადგინდა პროექტის ვადა – 2-2.5 თვე.

შეიქმნა რამდენიმე ჯგუფი, უნარებისა და შესაძლებლობების მიხედვით განაწილდა სამუშაო.

სასწავლო მიზნები ასე განისაზღვრა:

• ცოდნის შეძენა-გაღრმავება;
• საინფორმაციო სივრცეში ორიენტაციისა და დამოუკიდებელი სწავლის უნარის განვითარება;
• ანალიტიკური, შემოქმედებითი და კრიტიკული აზროვნების უნარების ჩამოყალიბება;
• სხვადასხვა საგანში დაგროვილი ცოდნის სინთეზირება;
• ინფორმაციის მოძიების, დახარისხების ჩვევების გამომუშავება;
• თანამშრომლობითი, საკომუნიკაციო უნარების განვითარება;
• სასწავლო რესურსების შექმნა.

ჯგუფებმა დაინაწილეს სახელმწიფოები: არაბეთი, ინდოეთი, მულღაზანზარი, ხატაეთი, ზღვათა სამეფო, ქაჯეთი. მათ ევალებოდათ ამ სახელმწიფოებთან დაკავშირებული ინფორმაციის მოგროვება, თავმოყრა და მოდელირება პერიოდული პრესის სახით, ანუ ეს ინფორმაცია თავს იყრიდა ხელნაწერ გაზეთებში, რომლებსაც ისინი პარასკეობით გვაცნობდნენ. გაზეთებს ჰქონდა რამდენიმე რუბრიკა: „ახალი ამბები“, „პოლიტიკა“, „ეკონომიკა“, „კულტურა“, „სპორტი“ და სხვა. ინფორმაცია რუბრიკებად ნაწილდებოდა ძირითადი საკითხების დამუშავების შემდეგ:

1. „ვეფხისტყაოსნის“ ეპოქა, ავტორი;
2. ტექსტის წაკითხვა, განხილვა, მსჯელობა, საზეპიროების დასწავლა; მხატვრული ანალიზი;
3. პერსონაჟები, პრობლემატიკა, მოტივები.

ვიყენებდით მოსწავლეთა ასაკობრივი მზაობის შესაბამის რესურსებს, რომელთა ნაწილი მათ მიერვე იყო მოფიქრებული და დამზადებული. გუნდის წევრებს შორის ფუნქციები ისე განაწილდა, რომ წარმოჩენილიყო ყოველი წევრის ძლიერი მხარე. ჯგუფები შეიკრა ინტერესთა შესაბამისად, რომლებიც პროექტზე მუშაობის პროცესში წარმოიშვა. მოსწავლეები ერთმანეთთან და ჩემთან სამუშაოდ იყენებდნენ სოციალურ ქსელს და ელფოსტას. მიუხედავად იმისა, რომ მონაწილეები ჯგუფებად იყვნენ დანაწილებულნი, ერთიანი სამუშაო პროცესი არ საქსაქსულა. დაგეგმილი აქტივობები ემსახურებოდა თეორიული ცოდნის პრაქტიკულ გამოყენებას.

პროექტის მიმდინარეობისას მე კონსულტანტის როლს ვასრულებდი, ვხელმძღვანელობდი სამუშაოებს, ძიებისა და კვლევის დროს მოსწავლეებს ვაძლევდი მიმართულებას, ვუთითებდი ინფორმაციის წყაროებს.

პროექტი ძალიან სახალისოდ, შინაარსიანად წარიმართა. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი იყო შემაჯამებელი ოთხი გაკვეთილი, რომლებიც ორ დღეზე განაწილდა. ამ პროექტ-გაკვეთილებს მოსწავლეებმა უწოდეს „ვეფხისტყაოსნის“ დღეები“, მოიწვიეს მასწავლებლები და პარალელური კლასების მოსწავლეები, ჩართეს ისინი აქტივობებში.

პირველი დღე

• შინასაკლასო კონფერენცია

წარმოდგენილი მოხსენებებიდან მოვისმინეთ 5 საუკეთესო:

1. „ჩემი თვალით დანახული ქრისტიანული მორალი „ვეფხისტყაოსანში“;
2. „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში გამხელილი დიდი სიყვარული – მითი თუ რეალობა?“;
3. „იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ფრესკა და თანამედროვეობა“;
4. „როგორ ვხედავ დემნა ბატონიშვილის სახეს „ვეფხისტყაოსანში“;
5. „ჩემი „ვეფხისტყაოსანი“.

• პერიოდული პრესის მიმოხილვა(მოდელირება)

არაბეთი – „არაბეთის პალიტრა“

ინდოეთი – „ინდოეთის ქრონიკები“

ხატაეთი – „ხატაეთი და ხატაელები“

მულღაზანზარი – „სამეფო კარის ამბები“

ზღვათა სამეფო – „ცხოვრება… სამყარო… შენ…“

ქაჯეთი – „სამეფოს სიახლენი“

მეორე დღე

• სახალისო აქტივობები

ბლუმის ტაქსონომიაზე დაყრდნობით შერჩეულ იქნა სხვადასხვა დონის დავალებები: ინტელექტუალური თამაში, ილუსტრაციის მიხედვით შინაარსის გადმოცემა, შესაბამისობის დადგენა, ლოგიკური კავშირების დადგენა და ზედმეტის გამორიცხვა და სხვა.

1. 1. რა? სად? როდის? (15 კითხვა დალაგებულია ფორმატზე, თითოეულს მინიჭებული აქვს ქულა. თამაშობს ორი 4-5-კაციანი ჯგუფი. კითხვები სხვადასხვა დონისაა: ერთქულიანი, ორქულიანი და სამქულიანი, – და დანომრილია. მონაწილე ირჩევს სასურველი დონის კითხვას. მოგებულია ის ჯგუფი, რომელიც მეტ ქულას დააგროვებს)
2. 2. მიაცილე პერსონაჟი თავის ქვეყანაში (დიდი ფორმატის რამდენიმე ფურცელზე ჩამოწერილია სახელმწიფოები „ვეფხისტყაოსნიდან“, სტიკერებზე წერია პერსონაჟების სახელები. მოსწავლემ სტიკერი უნდა მიამაგროს იმ ფორმატზე, რომელი სახელმწიფოდანაცაა პერსონაჟი)
3. 3. შეუსაბამე პერსონაჟებს მათ მიერ გამოთქმული აფორიზმები (ერთი მოსწავლე კითხულობს აფორიზმებს; სხვები ასახელებენ პერსონაჟს, რომელიც ნაწარმოებში ამ აფორიზმს ამბობს)
4. ლოტო (ეს თამაში ყველამ იცის, მაგრამ რესურსი მოსწავლეებმა საკუთარი ხელით დაამზადეს. ფურცელზე წერია აფორიზმების დასასრული, კოჭებზე – დასაწყისი. წამყვანი ამოიძახებს აფორიზმის დასწყისს. მოთამაშე, თუ მის ქაღალდზე წერია ამოძახებული აფორიზმის დასასრული, ხელს ასწევს. გამარჯვებულია ის მოსწავლე, რომელიც ყველაზე მალე შეავსებს რიგს)
5. 5. სიტყვობანა (ცხრილი შევსებულია ასოებით, ვერტიკალურსა და ჰორიზონტალურ რიგებში მოსწავლეებმა უნდა ამოიკითხონ „ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟების სახელები ან ტოპონიმები)
6. დაალაგე ილუსტრაციები თანმიმდევრობით (მოსწავლემილუსტრაციები თანმიმდევრობით უნდა დაალაგოს სიუჟეტური ქარგის მიხედვით, მოცემულ ცხრილში უნდა შეუსაბამოს რიცხვებს ილუსტრაციის ნომერი)
7. შეარჩიე ილუსტრაცია და გადმოეცი ეპიზოდის შინაარსი (მოსწავლესრამდენიმე ილუსტრაციას ვთავაზობთ. ის ირჩევს ერთს და მოგვითხრობს ამ ეპიზოდის შინაარსს)
8. რომელი პერსონაჟია ზედმეტი? (ჩამოწერილია რამდენიმე პერსონაჟი. ერთი არღვევს კანონზომიერებას, იგი არ არის იმ სახელმწიფოდან, რომლიდანაც დანარჩენები)
9. 9. სად არის დარღვეული იერარქია? (ჩამოთვლილია პერსონაჟები სხვადასხვა სახელმწიფოდან; ერთ ჩამონათვალში იერარქია დარღვეულია)
10. 10. შესაბამისობა პერსონაჟებსა და მათ ატრიბუტებს შორის (მოსწავლემ უნდა დაადგინოს შესაბამისობა ნაწარმოების პერსონაჟებსა და მათ ატრიბუტებს შორის, მოცემულ ცხრილში ატრიბუტის აღმნიშვნელ ასოს მიუწეროს პერსონაჟის შესაბამისი ნომერი)
11. 11. შესაბამისობა სახელმწიფოებსა და მათ ხელისუფალთა შორის (მოსწავლემ უნდა დაადგინოს შესაბამისობა სახელმწიფოსა და მის ხელმწიფეს შორის)
12. 12. ჩასვი გამოტოვებული საკუთარი სახელი (მარტივი და სახალისო თამაშია იმის დასადგენად, იცის თუ არა მოსწავლემ მიჯნურებისა და მეგობრების ვინაობა ნაწარმოებში)
13. 13. შეუსაბამე აქსესუარი პერსონაჟს (შავ ყუთში აწყვია სხვადასხვა აქსესუარი: რიდე, მარგალიტის მძივი, ძვირფასი ბეჭედი… მოსწავლემ, რომელიც ერთ მათგანს ამოიღებს, უნდა გამოიცნოს, რომელ პერსონაჟს უკავშირდება ეს აქსესუარი)
14. 14. კონკურსი, რომელსაც მოსწავლეებმა სახალისოდ უწოდეს „ბატის ფრთა 2016“ („ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟები 11 ნომინაციაში იყვნენ წარდგენილნი; ჟიურიმ გამარჯვებულები დაასახელა):
15. ნომინაცია „უიღბლო სასიძო“

 ხვარაზმშას ძე, როსანი, მელიქ-სურხავის ვაჟი

2. ნომინაცია „ყველაზე ფიცხი“

დავარი, ნესტანი, როსტევნი, ფარსადანი, ავთანდილი

3. ნომინაცია „შორსმჭვრეტელი მამა“

როსტევანი, ფარსადანი, სარიდანი

4. ნომინაცია „საკუთარი ვერაგობის მსხვერპლი“

ფრიდონის ბიძაშვილები, ჭაშნაგირი, სამი ხვარაზმელი ძმა

5. ნომინაცია „საუკეთესო იუმორი“

ტარიელი, ფრიდონი, ავთანდილი

6. ნომინაცია „ყველაზე უღირსებო“

უსენი, ჭაშნაგირი

7. ნომინაცია „ყველაზე ერთგული“

ასმათი, შერმადინი

8. ნომინაცია „ყველაზე უმნიშვნელო“

როსტევანის მესაწოლე, ტარიელის ფარეში

9. ნომინაცია „არამთავარი, მაგრამ მნიშვნელოვანი“

მონა ქაჯეთიდან, ფატმანის ზანგი მონები

10. ნომინაცია „ყველაზე ხარბი“

როსტევანის ვეზირი სოგრატი, მელიქ-სურხავის მცველები

11. ნომინაცია „ყველაზე დიდი ავანტიურა“

ფარსადანი, ასმათი

დასასრულ, შევაფასეთ პროექტის ეფექტურობა. აღინიშნა, რომ მოსწავლეები იყვნენ აქტიურები, მიმართეს თვითგანათლებას, მოძებნეს საჭირო ინფორმაცია (წიგნები, გამოკვლევევი, ელექტრონული რესურსები), აღიჭურვნენ ახალი ცოდნით, შეაფასეს როგორც საკუთარი, ასევე ერთმანეთის მიერ გაწეული სამუშაო. თვითშეფასება მათ დაეხმარება ეფექტიან, დამოუკიდებელ სწავლაში.

მოსწავლეებს განუვითარდათ სხვადასხვა უნარები:

• პრობლემის განსაზღვრის (იდენტიფიცირების);
• ინფორმაციის მოძიების;
• თეორიული ცოდნის პრაქტიკაში გამოყენების;
• საქმიანობის ორგანიზების;
• შემოქმედებითობის;
• მოძიებული ინფორმაციის კლასიფიკაციისა და კატეგორიზაციის;
• შედეგების ანალიზის.

პროექტგაკვეთილი ნამდვილად იძლევა უნიკალურ შესაძლებლობებს სასწავლო მიზნების მისაღწევად.

თანამედროვე გარემოს სავალალო ეკოლოგიური მდგომარეობა იმის აუცილებლობას ქმნის, რომ პედაგოგმა ქიმიის საგნის სწავლება მჭიდროდ დაუკავშიროს არსებულ რეალობას. ეკოლოგიური პრობლემებიდან გამომდინარე, საგანმანათლებლო დაწესებულებებში სულ უფრო მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს ეკოლოგიური აზროვნების ფორმირებას, სამყაროსა და ადამიანის ერთიანობის გაცნობიერებას. ამ მიზნის განხორციელებას ხელს უწყობს, მრავალფეროვანი ღონისძიებების ორგანიზება, სკოლებში კლუბური მუშაობა, ფაკულტატივები, ასევე სხვადასხვა სახის კლასგარეშე და არასაგაკვეთილო მუშაობის ფორმების გამოყენება, რაც ხელს შეუწყობს მოსწავლეებში ეკოლოგიური აზროვნების ჩამოყალიბებას.

 მსოფლიო ცივილიზაციისათვის ეკოლოგიური საფრთხის შემცველ ფაქტორთა ვრცელ ჩამონათვალს, უკვე ნახევარი საუკუნეა კიდევ ერთი დაემატა – ჩვენი საარსებო პლანეტის დიოქსინებით მოწამლვის საშიშროება! პრობლემის გადასაჭრელად, აუცილებელია ამ პრობლემის არსის წვდომა. დიოქსინების პრობლემამ უნდა დაგვაფიქროს – ჩვენი პლანეტის ადამიანთა ქმედებების ეკოლოგიურ პასუხისმგებლობასა და ეკოლოგიურ განათლებაზე.

დიოქსინები – ცოცხალი ორგანიზმებისათვის უცხო წარმომავლობის ნივთიერებებია (ქსენობიოტიკები), რომლებიც ზოგიერთი ტექნოლოგიური ნარჩენებიდან და პროდუქციიდან აღწევენ ცოცხალ და არაცოცხალ გარემოში. დიოქსინები არ წარმოადგენენ ადამიანების ცხოველქმედების პროდუქტს, არამედ მიკრომინარევების სახით თანამდევნი არიან. ათწლეულების მანძილზე, ათასობით და მილიონობით ტონა ტექნოლოგიური ნარჩენების მავნებლობის ფონზე, უმნიშვნელო რაოდენობის დიოქსინთა ნეგატიური ზეგავლენა ცოცხალ პლანეტაზე შეუმჩნეველი იყო. არადა, სწორედ დიოქსინების მიკრომინარევები, რომლებიც უჩვეულო ფიზიკო-ქიმიური თვისებების კომპლექსითა და უნიკალური ბიოლოგიური აქტივობით ხასიათდებიან, შესაძლოა ბიოსფეროს ხანგრძლივი და სახიფათო დასნებოვანების წყარო გახდნენ – ეს კი გაცილებით დიდი საფრთხის შემცველია, ვიდრე სხვა ნივთიერებებით გარემოს დაბინძურება.

ღონისძიების მიზანი: გლობალური მასშტაბის ეკოლოგიურ პრობლემებზე მოსწავლეთა ყურადღების მიპყრობა და მათი გააზრება; მოზარდთა ეკოლოგიური თვითშეგნების ჩამოყალიბება-განვითარება.

მოქმედი პირები: სასამართლოს მდივანი, მოსამართლე, პროკურორი, ადვოკატი, ნაფიცი მსაჯულები, ექიმი-ტოქსიკოლოგი, ექსპერტ-ქიმიკოსი, ექსპერტ-ეკოლოგი, დაზარალებული.

ღონისძიების მსვლელობა (სცენარი)

მდივანი: სასამართლო მოდის! გთხოვთ ადგეთ! (შემოდიან მოსამართლე, პროკურორი).

მოსამართლე: დაბრძანდით!  დღეს ისმინება საქმე „დიოქსინების დანაშაული კაცობრიობის წინაშე!“  ბრალდებულმა დიოქსინებმა ყველგან შეაღწიეს. ისინი აღმოჩენილია მდინარეებისა და ტბების წყლებში,  ფიტო- და ზოოპლანქტონში, თევზებისა და ცხოველების ქსოვილში, დედის რძეშიც კი. მათ ბრალად ედება, ჩვენს პლანეტაზე ყველაფერი ცოცხალის მოსპობა. დიოქსინებს მოიხსენებენ, როგორც „ქიმიურ შიდსს“ ან “დეგრადაციის ჰორმონებს“. მეცნიერთა  უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ამ ნივთიერებებს არ გააჩნიათ „მოქმედების ზღვრები“, ანუ დიოქსინების  ნებისმიერი უმცირესი კონცენტრაციაც კი ტოქსიკურ  ქმედებას ავლენს.

სიტყვა ეძლევა დაზარალებულ ივანე პეტრიაშვილს.

დაზარალებული: მე გახლავართ ივანე პეტრიაშვილი. ჯარიდან დაბრუნებულმა, მუშაობა დავიწყე  „ქიმმრეწვის“ ცეხში, რომელიც ქლორფენოლს აწარმოებდა. სამსახურში აყვანამდე, როგორც წესი, გავიარე სამედიცინო შემოწმება. მინდა მხედველობაში იქონიოთ, რომ კომისიის დასკვნის თანახმად, სრულიად ჯანმრთელი ვიყავი. სამუშაოს დაწყებიდან 7-8 თვის შემდეგ კანზე გამონაყარი დამეწყო. მკურნალობის შედეგად გამონაყარი ალაგდებოდა, თუმცა მერე კვლავ ჩნდებოდა. ამას თან დაერთო მუდმივი ინფექციები და ხშირი გაციება, რომლებიც ბოლომდე არ რჩებოდა. დანარჩენ თანამშრომლებსაც იგივე ბედი ეწიათ და ცეხი მალევე დახურეს. რამდენიმე წლის შემდეგ კი შევიტყვეთ სიმართლე – რა იყო ჩვენი უბედურების მიზეზი. ჩვენ დავინვალიდდით! მე და ჩემი მეგობრები ვითხოვთ მორალურ და მატერიალურ კომპენსაციას, იმ მძიმე ზიანისათვის, რაც ჯანმრთელობის ფასი დაგვიჯდა. გთხოვთ, საქმეს თან დაურთოთ ჩემი ჩვენება და სამედიცინო დასკვნები.

მოსამართლე: ბატონო ივანე, თქვენი ჩვენებიდან ჩანს, რომ ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებას, „ქიმმრეწვში“ მუშაობას უკავშირებთ.

დაზარალებული: დიახ, თქვენო აღმატებულებავ!

მოსამართლე: გთხოვთ, სასამართლოს წარმოუდგინეთ, ტოქსიკოლოგიური ექსპერტიზის დასკვნა.

ექიმი-ტოქსიკოლოგი: ჩვენი ლაბორატორია იკვლევს ზოგიერთი ნივთიერებების ტოქსიკოლოგიურ გავლენას ადამიანის ორგანიზმზე. ქლორფენოლის ცეხში მომუშავე პერსონალის უმრავლესობა იტანჯებოდა კანზე გამონაყარით. ჩვენ ამ დაავადებას ვუწოდეთ „ქლორ-აკნე“. დიდხანს ვერ ვადგენდით დაავადების მიზეზს, რადგან ქლორფენოლს არ აქვს კანის გამაღიზიანებელი მოქმედება, ეს 100%-ით დადგენილია. მაშინ ჩვენ წამოვწიეთ ჰიპოთეზა- სინთეზის პროცესში, ქლორფენოლების პარალელურად წარმოიშობა მომყოლი ნივთიერებები, რომლებიც წარმოადგენენ „ქლორ-აკნეგენურ ფაქტორს“. ჩვენი მიგნება სწორი აღმოჩნდა. მალევე განვსაზღვრეთ, რომ გამომწვევი მიზეზი იყო დიოქსინები. მიუხედავად იმისა, რომ დიოქსინთა რაოდენობა საკმაოდ მცირე იყო, მათი ტოქსიკურობის ხარისხი გამაოგნებელი აღმოჩნდა – ერთი მათგანი 70 000-ჯერ უფრო ტოქსიკურია, ვიდრე კალიუმის ციანიდი, რომლითაც გრიგორი რასპუტინის მოწამვლა უნდოდათ. „ქიმმრეწვის“ თანამშრომელთა სისხლში მართლაც აღმოჩნდა დიოქსინები, ეს მიუთითებს ორგანიზმის მოწამვლაზე, რაც დაავადების გამომწვევი მიზეზია.

მოსამართლე: ბატონო ექსპერტო, დიოქსინები მხოლოდ ქიმიური წარმოების მუშაკებს უქმნიან საფრთხეს?

ექიმი-ტოქსიკოლოგი: სამწუხაროდ, არა თქვენო ღირსებავ. რადგანაც ადამიანებმა მაშინვე ვერ შეიტყვეს დიოქსინების ზეტოქსიკურობის შესახებ, მათ მოასწრეს მთელ პლანეტაზე გავრცელება და საკვების მეშვეობით შეაღწიეს ადამიანის ორგანიზმში. დიოქსინები საფრთხეს წარმოადგენენ არა მარტო მათი წარმოქმნის ადგილას, არამედ ათასობით კილომეტრის რადიუსშიც.

მოსამართლე: დაბრძანდით. ჩვენ ვაგრძელებთ სასამართლო სხდომას. სიტყვა ეძლევა ექსპერტ-ქიმიკოსს.

ექსპერტ-ქიმიკოსი: დიოქსინები – სუპერტოქსიკური ნაერთების ჯგუფის ზოგადი დასახელებაა. მათ მიეკუთვნება პოლიქლორირებული დიბენზოდიოქსინები და დიბენზოფურანები (სურ. 1.)

სურ. 1. პოლიქლორირებული დიბენზოფურანი (ა),
დიბენზოდიოქსინი (ბ)

დიოქსინებს განარჩევენ ქლორის ატომთა რაოდენობით (მონო-, დი-, ტრი-, ტეტრაქლორდიოქსინი და ა.შ.). გარდა ამისა, ქლორის ატომების მდებარეობის მიხედვით, პოლიქლორდიოქსინებს შეიძლება იზომერები ჰქონდეთ. ამ იზომერების ტოქსიკურობის ხარისხი განსხვავებულია, ყოველი მათგანისათვის ის საერთაშორისო შკალით 1-დან 0-მდეა (ცხოველებზე ჩატარებული ცდების თანახმად). უმაღლესი ტოქსიკურობის ხარისხი გააჩნია 2,3,7,8-ტეტრაქლორდიბენზო-პარა-დიოქსინს. (სურ.2.)

სურ.2. 2,3,7,8-ტეტრაქლორდიბენზო-პარა-დიოქსინი

ისტორიული ცნობა: 1976 წლის 10 ივლისს, ქალაქ სევეზოს (იტალია) ქიმიურ საწარმოში პერსონალის მიერ დაშვებული შეცდომის გამო მოხდა 2,3,7,8-2,3,7,8-ტეტრაქლორდიბენზო-პარა-დიოქსინის გაჟონვა. ამან გამოიწვია მასშტაბური ეკოლოგიური კატასტროფა, რამაც ასობით ადამიანი დააზიანა. კატასტროფის შედეგების ლიკვიდაციისათვის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე ნიადაგის ზედა ფენის აღება გახდა საჭირო, რათა თავიდან აეცილებინათ ქვეყნის მასშტაბით დასნებოვანება.

მოსამართლე: ბატონო ექსპერტო, მოახსენეთ სასამართლოს – თქვენთვის ცნობილია ავარიის სხვა შემთხვევებიც, თუ სევეზოს მაგალითი ერთადერთია?

ექსპერტ-ქიმიკოსი: თქვენო ღირსებავ, სამწუხაროდ, ეს ერთეულ შემთხვევას არ წარმოადგენს, თუმცა სევეზოს კატასტროფა ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბურია. უფრო მეტიც, ხშირ შემთხვევაში, ავარიების შესახებ ინფორმაციის დაფარვას ცდილობდნენ და ფართოდ არ აშუქებდნენ.

მოსამართლე: მოახსენეთ სასამართლოს, იყენებდნენ თუ არა დიოქსინებს სამხედრო მიზნებისათვის?

ექსპერტ-ქიმიკოსი: ვიეტნამის ომის დროს ამერიკელებმა გამოიყენეს დეფოლიანტი- ნივთიერება, რომელიც ფოთოლცვენას იწვევდა. ეს უკანასკნელი დაბინძურებული იყო დიოქსინებით, რაც დასტურდება ამერიკელ და ვიეტნამელ ჯარისკაცთა სისხლის ანალიზში მათი შემცველობით. დიოქსინების მნიშვნელოვანი რაოდენობაა აღმოჩენილი მათი შვილებისა და შვილიშვილების სისხლშიც და ისინი თანდაყოლილი დაავადებებით იტანჯებიან.

მოსამართლე: სასამართლო განაგრძობს მოსმენას. სიტყვა ეძლევა ექსპერტ-ეკოლოგს. ბატონო ექსპერტო, რა გზებით აღწევენ დიოქსინები ადამიანის ორგანიზმში?

ექსპერტ-ეკოლოგი: ჩვეულებრივ პირობებში, დიოქსინები კრისტალური ნივთიერებებია, ნაკლებად აქროლადი. მათ გააჩნიათ უნარი მიეკრონ მტვრის, ჭვარტლის, ნაცრის ნაწილაკებს და ამ გზით  ბიოსფეროში მოხვედრის ადგილიდან საკმაოდ დიდ მანძილზე ვრცელდებიან.

დიოქსინები ცუდად იხსნებიან დისტილირებულ წყალში, მაგრამ შეუძლიათ წარმოქმნან კომპლექსები გუმინების ფუძეზე, რომლებიც ბუნებრივ წყლებშია. ეს კი ზრდის წყალში მათ შემცველობას. ადრე თუ გვიან, დიოქსინები ხვდებიან ცოცხალ ორგანიზმში. ბიოლოგიური ჯაჭვის გავლისას, ყოველ საფეხურზე ხდება შხამის დაგროვება. მაგალითად, მტაცებელთა ორგანიზმში დიოქსინების კონცენტარაცია, შეიძლება მილიარდჯერ აღემატებოდეს წყალში მათ შემცველობას. გარემოსა და ორგანიზმში მათი დაშლის პერიოდი ათეულობით წელია. დიოქსინები მაღალი ტემპერატურის მიმართ მდგრადობას იჩენენ. შესამჩნევ დაშლას იწყებენ 1200-ზე მაღალ ტემპერატურაზე. ამგვარად, დიოქსინები ფაქტობრივად არ იშლებიან, მუდმივად ცირკულირებენ ბიოსფეროში. ადამიანის ორგანიზმში, ისინი წყლიდან, ჰაერიდან და საკვებიდან აღწევენ და გროვდებიან (იხ. ცხრილი).

ცხრილი

ადამიანის ორგანიზმში, დიოქსინების შეღწევის გზები

მოსამართლე: ბატონო ექსპერტო, მოახსენეთ სასამართლოს, რომელ საკვებშია დიოქსინების ყველაზე მეტი შემცველობა?

ექსპერტ-ეკოლოგი: იმდენად, რამდენადაც დიოქსინები კარგად იხსნებიან ცხიმებში, მათი შემცველობა ცხიმიან საკვებში უფრო მაღალია. ხორცსა და თევზეულში ისინი უფრო ჭარბადაა, ვიდრე ხილსა და ბოსტნეულში.

მოსამართლე: ბატონო ექსპერტო, ქიმიური წარმოებების გარდა, კიდევ არის დიოქსინების წყარო?

ექსპერტ-ეკოლოგი: დიახ, ასეთი წყაროები არსებობს. ეს ავტომობილების გამონაბოლქვი აირია, მით უფრო, თუ საწვავში ტეტრაეთილტყვიისა და დიქლორეთანის მინარევებია. ასეთი საწვავის წვისას, წარმოიქმნება დიოქსინები. ისინი შეიძლება წარმოიქმნან ქლორის ნაერთების შემცველი საყოფაცხოვრებო ნაგვის დაწვისას, მაგალითად, პოლივინილქლორიდის ნაწარმის, ავტომობილისა და ტრანსფორმატორის ნამუშევარი ზეთების წვისას. ცნობილია, რომ ქაღალდის წარმოებაში, ცელულოზის მათეთრებლად ქლორს იყენებენ. დიოქსინების ჯამური შემცველობა ქაღალდის რიგ ნაწარმში (ხელსახოცები, ფილტრები, ჩაის პაკეტები და ა.შ.) შეიძლება საკმაოდ დიდი იყოს, ამიტომ ახლა შემუშავების პროცესშია, ცელულოზის უქლოროდ გათეთრების ტექნოლოგიური პროცესი. ვერ გამოვრიცხავთ დიოქსინების წარმოქმნას, ორგანული ნაერთებისგან (განსაკუთრებით ფენოლებისგან) ცუდად გაფილტრული წყლის ქლორირებისას.

მოსამართლე: მადლობთ. ბატონო ექსპერტო, როგორც თქვენი ნაამბობიდან ვიგებ, თანამედროვე ეპოქაში შეუძლებელია ადამიანმა დიოქსინებთან კონტაქტი აიცილოს.

ექსპერტ-ეკოლოგი: სამწუხაროდ, თქვენო ღირსებავ, ეს ასეა, თუმცა ყველა განვითარებული ქვეყანა იღებს პროგრამებს დიოქსინების რაოდენობის შემცირებისთვის. ამ პრობლემის გადაჭრა საკმაოდ რთულია. მთავარ ამოცანაა – არ დავუშვათ ბიოსფეროში დიოქსინების ახალი რაოდენობის მოხვედრა.

მოსამართლე:  სიტყვა ეძლევა პროკურორს.

პროკურორი:  დიოქსინები, კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე მომწამლველი ხელოვნური ნაერთებია. ეს ტოტალური საწამლავი, მცირე დოზებშიც კი ასნებოვნებს ყველა ცოცხალ ორგანიზმს – ბაქტერიით დაწყებული, თბილსისხლიანებით დამთავრებული. ეს ძალიან ვერაგი მტერია იმდენად, რამდენადაც დიოქსინებს გააჩნიათ ფარული ქმედების ხანგრძლივი პერიოდი. ქსოვილში დაგროვებისას ისინი არღვევენ ცვალებად შინაგან სამყაროსთან ორგანიზმის ადაპტაციის მექანიზმს. ახდენენ კარცეროგენულ, მუტაგენურ და ტერატოგენურ მოქმედებას (აღწევენ პლაცენტაში და ნაყოფზე ტოქსიკურ ქმედებას ახდენენ). საფრთხეს წარმოადგენს ისიც, რომ დიოქსინები აძლიერებენ სხვა ნივთიერებების მავნე ზემოქმედებას, მაგალითად, ნიტრატებისას. დიოქსინების ტოქსიკურობა, საკმაოდაა შესწავლილია, მაგრამ ადამიანის ორგანიზმზე მათი მოქმედების საბოლოო მექანიზმი ბოლომდე ჯერ კიდევ არაა შესწავლილი. მე მიმაჩნია, რომ დიოქსინები კაცობრიობის უსასტიკესი მტრებია, რომლებიც მას განადგურებით ემუქრება. თუ ჩვენ დღეს არ მივიღებთ ზომებს, ხვალ შეიძლება ძალიან გვიანი იყოს.

მოსამართლე: სიტყვა ეძლევა დაცვის მხარეს. რა შეგიძლიათ გვითხრათ დამნაშავის გასამართლებლად?

ადვოკატი: თქვენო ღირსებავ, მე არ უარვყოფ ზოგიერთ ჩემი დაცვის ქვეშ მყოფთა ბრალეულობას, მაგრამ მსურს დავიცვათ ობიექტურობა. დიოქსინების მთელი ოჯახის ტოტალურად დადანაშაულება არ შეიძლება, მათგან ზოგი სულაც არაა ტოქსიკური. აქვე მინდა ხაზი გაუსვა, რომ დიოქსინები – ქსენობიოტიკებია, ანუ ისინი თვით ადამიანის მიერაა ხელოვნურად შექმნილი. აღსანიშნავია, რომ მამონტებისა და გაყინული ესკიმოსების გვამებში, დიოქსინები არ იქნა აღმოჩენილი. შესაბამისად, ადამიანი თავად არღვევს საკუთარ საცხოვრებელ გარემოს ფინანსური სარგებლისა და მატერიალური კეთილდღეობისათვის. პრობლემის გადაწყვეტის გზა კი ერთია – პლანეტის მკვიდრმა, ყოველმა ადამიანმა ეს პრობლემა მთელი სერიოზულობით უნდა გააცნობიეროს, მოსალოდნელი საფრთხე დაინახოს და ყოველმხრივ შეუწყოს ხელი გარემოს დაცვასა და გაჯანსაღებას. “ბინძურ მწარმოებელთა“ მიმართ საჯარიმო სანქციები ისე უნდა გამკაცრდეს, რომ მათ მიერ გამოყენებული სახიფათო ტექნოლოგიები არამომგებიანი გახდეს.

მოსამათლე: მადლობთ, ბატონო ადვოკატო.

მდივანი: გთხოვთ, ფეხზე ადგეთ, ცხადდება განაჩენი.

მოსამართლე: „გარემოს დაცვის შესახებ“ კანონის საფუძველზე, დიოქსინები დამნაშავედ იქნენ ცნობილი, ბიოსფეროს დაბინძურებისა და ადამიანის ჯანმრთელობისათვის ზიანის მიყენებაში. ყველა წარმოება, რომელიც დაკავშირებულია ქლორორგანული ნივთიერებების წარმოებასთან, ნარჩენების გადამუშავებასთან, აყვანილ იქნენ უმკაცრეს ეკოლოგიურ კონტროლზე. ბიოსფეროში დიოქსინების შემცველობის შემცირების პროგრამა პრიორიტეტულად იქნეს მიჩნეული. მაქსიმალურად შემცირდეს, ჩვენი პლანეტის, ამ სუპერტოქსიური ნივთიერებებით დაბინძურება და ამ მიმართულებით მიღებულ იქნეს ქმედითი რეგულაციები და განხორციელდეს შესაბამისი ქმედებები!

წყარო:

1.Dioxin. https://www.epa.gov/dioxin

2.Dioxins. https://www.breastcancerfund.org/clear-science/radiation-chemicals-and-breast-cancer/dioxins.html?referrer=https://www.google.ge/

3.Dioxins and their effects on human health. https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs225/en/

შემეცნებითი თამაშები გეოგრაფიის გაკვეთილს საინტერესოსა და სახალისოს ქმნის. თამაში მოსწავლეებს უყალიბებს კომუნიკაციის უნარსა და გუნდური მუშაობის პრინციპებს.

მინდა შემოგთავაზოთ კითხვები შემეცნებითი თამაშისთვის „Brain Ring“. მოსწავლეები ჯგუფებში მუშაობენ. თამაში შედგება რამდენიმე ბრძოლისგან. „Brain Ring“ მიმდინარეობს გარკვეული (მაგ. 5) ქულების დაგროვებამდე. თითოეული სწორი პასუხისთვის გუნდი ერთ ქულას იღებს. თუ პასუხი ვერც ერთმა გუნდმა ვერ გასცა, მაშინ თამაშდება 2 ქულა. თუ კვლავ ვერ გასცეს პასუხი, მაშინ – 3 ქულა. წამყვანს უფლება აქვს არ გასცეს სწორი პასუხი და შემდეგ რაუნდებში გაათამაშოს ეს კითხვები.

გამარჯვებულია ის გუნდი, ვინც პირველი დააგროვებს 5 ქულას.

 თუმცა თამაშის წესები შესაძლებელია მოსწავლეებმა თავად შეიმუშაონ.

თემა ლათინური ამერიკა:

 პირველი ბრძოლა:

1. რატომ უწოდებენ რეგიონს ლათინურ ამერიკას?
2. რომელი ევროპული ქვეყნები ეცილებოდნენ ერთმანეთს სამხრეთი ამერიკის დაპყრობისთვის?
3. რატომ უწოდებენ ამერიკელ აბორიგენებს ინდიელებს?
4. ვინ იყვნენ კონკისტადორები? (ესპანელი დამპყრობლები, ზოგადად გაღატაკებული ჯენტლმენები, რომელთაც მემკვიდრეობა არ ერგოთ. კორტესი, პისარო, ალმაგრო);
5. რომელი ცივილიზაციები დაიპყრეს კონკისტადორებმა და სად ცხოვრობდნენ ისინი? (ინკები – ამჟამინდელი პერუს, ბოლივიისა და ეკვადორის ტერიტორიებზე; აცტეკები – მექსიკის ტერიტორიაზე; მაიას ტომები – იუკატანის ნახევარკუნძულზე, გვატემალასა და ჰონდურასის ტერიტორიებზე).
6. რომელი ქვეყანა გაბატონდა სამხრეთი ამერიკის კონტინენტზე? (ტორდესილასის ხელშეკრულება დაიდო 1494 წლის 7 ივნისს, ტორდესილასში (ესპანეთი), რომის პაპის ალექსანდრე VI-ის ინიციატივით, ესპანეთსა და პორტუგალიას შორის. ხელშეკრულების საფუძველზე, დადგენილ იქნა გამყოფი ხაზი, დასავლეთის გრძედის 46° მერიდიანი, რომლის დასავლეთით აღმოჩენილი ყველა ახალი ტერიტორია ცხადდებოდა ესპანეთის საკუთრებად, ხოლო მისგან აღმოსავლეთით აღმოჩენილი ახალი მიწები – პორტუგალიის სამფლობელოებად. დასავლეთის 46° მერიდიანი (მარცხნივ) მაგრამ შემდგომში პორტუგალიელებმა დაარღვიეს ეს ხელშეკრულება, როდესაც მერიდიანის დასავლეთითაც აითვისეს მიწები და შექმნეს კოლონია ბრაზილია).
7. ყველაზე დიდი ქვეყანა სამხრეთ ამერიკაში? (ბრაზილია).
8. ყველაზე მაღლა მდებარე დედაქალაქი? (ლა-პასი).
9. რომელ ქვეყანას ეკუთვნის გალაპაგოსის კუნძულები და რითია ის ცნობილი? (ეკვადორს. აქ გავრცელებულია გიგანტური კუები).
10. ამ კუნძულს აბორიგენები რაპა-ნუის უწოდებდნენ. იგი ჰოლანდიელებმა აღმოაჩინეს და რელიგიური დღესასწაულის სახელი უწოდეს. რომელ კუნძულზეა საუბარი და რითია იგი ცნობილი? (აღდგომის კუნძული. ჩილეს ეკუთვნის. ქვის ქანდაკებები).

მეორე ბრძოლა:

11. ყველზე დიდი „ზღვის გადაღმა დეპარტამენტი“? ( ფრანგული გვიანა).
12. რომელი ქვეყნის გერბზეა გასაღები გამოსახული და რატომ? (კუბის. ახალი ცხოვრების, ახალი სინათლის სიმბოლო).
13. რას უწოდებენ ქალაქს, რომელიც მდებარეობს გუანაბარის უბეში? ( რიო-დე-ჟანეირო. იანვრის მდინარე).
14. რომელი მცენარეები გავრცელდა ევროპაში? (კარტოფილი, სიმინდი, პომიდორი, კაკაო, წიწაკა).
15. რატომ გავრცელდა კარტოფილი იმ ქვეყნებშიც, სადაც ცივი კლიმატია? (კარტოფილის სამშობლო პერუ მთიანი რეგიონია, სადაც ცივი კლიმატია).
16. ხე, რომლის სახელიც მიიღო ლათინური ამერიკის ყველაზე დიდმა ქვეყანამ? (სიტყვა „ბრაზილია“ მომდინარეობს მცენარე ბრაზილიური ხისგან. პორტულაგიურ ენაში ამ ხეს პაუ-ბრაზილი ჰქვია, სიტყვა ბრაზილი ნიშნავს „წითელი, როგორც ნაკვერჩხალი“, რაც ლათინური ბრასა-დან (ნაკვერჩხალი) მომდინარეობს).
17. რატომ უწოდებენ სამხრეთ ამერიკას ყველაზე ტენიან კონტინენტს? (რადგან სამხრეთი ამერიკის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი მდებარეობს ეკვატორულ და სუბეკვატორულ კლიმატურ სარტყლებში, აგრეთვე გავლენას ახდენს პასატები, რომლებიც ატლანტის ოკეანიდან უბერავს).
18. შინაური ცხოველები, რომლებიც იძლევიან მატყლს. (ლამა და ალპაკა).
19. ლათინური ამერიკის სტეპი. (პამპა).
20. რა არის პატაგონია? ( გეოგრაფიული რეგიონი, რომელიც მოიცავს სამხრეთ ამერიკის უკიდურესი სამხრეთის საკმაოდ დიდ ნაწილს. მდებარეობს არგენტინასა და ჩილეში).

მესამე ბრძოლა:

21. ვინ არიან კრეოლები? (ასე უწოდებდნენ ესპანელი კოლონიზატორების შთამომავლებს ლათინურ ამერიკაში. მოგვიანებით, ეს სახელი გავრცელდა სხვა თეთრკანიანთა შთამომავლებზეც).
22. ქვეყნებში, სადაც “თეთრი” მოსახლეობა ჭარბობს. (არგენტინაში, ურუგვაიში).
23. გავრცელებული რელიგია ლათინურ ამერიკაში. (კათოლიკური).
24. ცეკვები, რომლების სამშობლოც ლათინური ამერიკაა? (ტანგო, სამბა).
25. უდიდესი ფეხბურთელები (პელე და მარადონა).
26. უდიდესი აგლომერაციები. ( მეხიკო, ბუენოს-აირეი, რიო-დე-ჟანეირო).
27. სად არის ნავთობმომპოვებელი რეგიონები? (კარიბის აუზი, მექსიკა, ვენესუელა).
28. მსოფლიოში უდიდესი ბანანის ექსპორტიორი ქვეყნები? (ბრაზილია, კოსტა რიკის, კოლუმბია, ეკვადორი).
29. რას ნიშნავს ანდები ინკების ენაზე? ( სპილენძის მთებს).
30. ნავთობმომპოვებელი ორგანიზაცია ოპეკის წევრი ქვეყანა? (ვენესუელა).

კიდევ უამრავი, განსაკუთრებით, სააზროვნო უნარებზე ორიენტირებული კითხვის დამატება შეიძლება. ვეცდები შემდეგში კვლავ მოგაწოდოთ შეკითხვები.