2016 წელს დანია კიდევ ერთხელ დასახელდა მსოფლიოში ყველაზე ბედნიერ ქვეყნად. დანიელი ქალბატონი მალინ რიუდალი თავის წიგნში „დანიელებივით ბედნიერები“ გვიყვება იმის შესახებ, თუ რა განაპირობებს ბავშვთა კეთილდღეობას ქვეყანაში. ის საუბრობს სასკოლო განათლებაზე და თითოეული მოსწავლის პიროვნული განვითარების მნიშვნელობაზე. ამონარიდები წიგნიდან:

არ არის მთავარი იყო სხვაზე უკეთესი

ბავშვთა განათლების სისტემაში აქცენტი კეთდება არა ტესტების წარმატებით გავლის უნარებზე, არამედ  თვითგანვითარებისა და ცნობისმოყვარეობის გაღვივებაზე. სკოლებში ცდილობენ დაარწმუნონ მოსწავლე, რომ ყველაზე ღირებული მისი პიროვნული თვისებები და უნარებია, იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რა ნიშანს მიიღებს ის. ბავშვს არწმუნებენ, რომ საზოგადოებაში თავის დამკვიდრება ნებისმიერს შეუძლია. მთავარია, თავის საყვარელ საქმეს პასუხისმგებლობით მოეკიდოს.

დანიური სისტემა არ არის მიმართული ელიტის აღზრდისკენ, არც მატერიალური და არც ინტელექტუალური თვალსაზრისით. სკოლის პროგრამა ისეა გაწერილი, რომ მოსწავლეების  უმეტესობამ იოლად შეძლოს მისი ათვისება. ამის შედეგად დანიაში იშვიათად ნახავთ განათლების სისტემიდან „ამოვარდნილ“ მოსწავლეებს.

დანიური მენტალიტეტის განსაკუთრებულობა სწორედ ის გახლავთ, რომ დანიელების მიზანი არ არის, იყვნენ საუკეთესოთა შორის საუკეთესოები. 1993-2006 წლებში დანიის სასწავლო დაწესებულებებში ჯგუფური გამოცდა „გუნდური სულისკვეთების დასამკვიდრებლადაც“ კი მოქმედებდა, სადაც თითოეული სტუდენტისა და მოსწავლის შეფასება მთელი გუნდის შედეგებზე იყო დამოკიდებული. 2006 წელს ხელისუფლებამ უარი თქვა ამ გამოცდაზე, რადგან სტუდენტის პიროვნული ღირსებები მეორე პლანზე რჩებოდა, მაგრამ ამან საზოგადოების უკმაყოფილება გამოიწვია. 2012 წელს გამოცდა ისევ გაოფიციალურდა. ამჟამად სასწავლო დაწესებულებები თავად წყვეტენ, სჭირდებათ თუ არა ეს გამოცდა.

წერა-კითხვის ცოდნასავით აუცილებელია, იყო ის, რაც ხარ

დანიის განათლების სისტემა, უპირველეს ყოვლისა, დამოუკიდებელი პიროვნების აღზრდისკენაა მიმართული და ეს არ არის მხოლოდ სიტყვები. კანონმდებლობით გაწერილია, რომ დაწყებითმა განათლებამ ბავშვს უნდა მისცეს არა მხოლოდ საბაზისო ცოდნა და უნარები, არამედ პიროვნულადაც უნდა განავითაროს. საბავშვო ბაღსა და მოსამზადებელ ჯგუფებში აუცილებელია, ბავშვმა გაიმდიდროს სიტყვათა მარაგი, გაეცნოს სკოლის წესებს; გაიგოს, რა არის ტოლერანტობა, მოემზადოს ცხოვრების სხვა ეტაპისთვის.

დაზუთხვას არ მიესალმებიან

ყველა სკოლა მიესალმება მოსწავლის მიერ დამოუკიდებლად მოპოვებულ ინფორმაციას, ექსპერიმენტებს, წყაროების გაანალიზებას. სწავლების პერიოდში მოსწავლეს „უნდა გაუჩნდეს შეკითხვები, რათა გამოიძიოს“, გამოთქვას საკუთარი აზრი, რითაც ის არა მხოლოდ თვითშეფასებას აიმაღლებს, არამედ საკუთარ შესაძლებლობებსაც  აღმოაჩენს. საზოგადოებისთვის სასარგებლო და მოთხოვნად თვისებებად მიჩნეულია კრეატიულობა, კრიტიკული აზროვნება, ინიციატივა და არა სახელმძღვანელოდან აბზაცების ზუთხვა.

მნიშვნელოვანია მოსწავლის კეთილდღეობა და არა შედეგი

სხვადასხვა ქვეყნის განათლების სისტემები ერთმანეთისთვის ტესტების შედეგების მიხედვით რომ შეგვედარებინა, დანიური საუკეთესოდ ვერ დასახელდებოდა, მაგრამ დანია განათლების დონით მსოფლიო რეიტინგების ათეულში შედის, 2016 წლის უმაღლესი განათლების ეროვნული სისტემების რეიტინგში კი მესამე ადგილს იკავებს.

ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრი ქვეყნების მოსწავლეთა გამოკითხვის მიხედვით ნათლად ჩანს, რომ მათ არ მოსწონთ სწავლა, კოლეჯში სიარული მოსაწყენია. დანიაში ცდილობენ ასეთ პრობლემებს თავი აარიდონ: მოსწავლემ სწავლით უნდა ისიამოვნოს, არ უნდა იქცეს ის მისთვის სატანჯველ მოვალეობად.

უფროსკლასელებისთვის მისაღები გამოცდები ნაკლებად სტრესულია, როცა ისინი თვითონ აკეთებენ არჩევანს. სპეციალურად იმ ახალგაზრდებისთვის, ვინც ჯერ კიდევ არ არის დარწმუნებული, რომ უნდა უმაღლესი განათლების მიღება ან სოციალიზაციის სირთულეებს განიცდის, შექმნილია პოსტსკოლები (Efterskole), რომელსაც ყოველწლიურად მოსწავლეთა 15%-ზე მეტი ეწერება. 14-18 წლის ახალგაზრდები აქ ერთ წელს ატარებენ, სანამ კარგად არ ჩამოყალიბდებიან, სად სურთ ჩაბარება. პოსტსკოლებში სწორედ ისეთ სფეროებს ეთმობა ყურადღება, რომლებიც სკოლაში არ ისწავლებოდა, ანუ მოზარდებს ეძლევათ საკუთარი ტალანტებისა და ნიჭის გამოვლენის შესაძლებლობა შემოქმედებაში, სპორტში, ხელსაქმეში. ასეთი სკოლების მესიჯი სოლიდარობა და თავისუფლებაა.

აგრეთვე, დანიაში მოქმედებს სახალხო სკოლების უნიკალური სისტემა, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნეში ეპისკოპოსმა ნიკოლაი გრუნდტვიგმა შექმნა. ეს არის, ე.წ. ცხოვრების სკოლა. აქ ნებისმიერი ასაკის მოსწავლეებს იღებენ. სკოლაში გივითარებენ შემოქმედებითობას, გასწავლიან საზოგადოებასთან თანაარსებობას. აქ უმეტესად ჰუმანიტარული მეცნიერებები ისწავლება. შეგიძლია დასვა ნებისმიერი შეკითხვა, ისაუბრო ნებისმიერ თემაზე. მოსწავლეები ხშირად განიხილავენ მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებს. ურთიერთობა და სწავლის სისტემა საფუძველშივე მოიაზრებს თანასწორობის პრინციპების დაცვას, ურთიერთპატივისცემას, საერთო საქმის გაზიარებას და თანამონაწილეობას. გრუნდტვიგის იდეის არსი ის იყო, რომ განათლება ყველასათვის ხელმისაწვდომი ყოფილიყო – ასეთ სკოლაში შეგიძლია, სწავლით ნამდვილი სიამოვნება განიცადო, შეჯიბრისა და დიპლომის აღებაზე ორიენტირების გარეშე. ამჟამად დანიაში 70 ასეთი სკოლაა.

თანაბარი შანსები

დანიელების მხოლოდ 11% მიიჩნევს, რომ მაღალი ხელფასი მნიშვნელოვანია. დანიაში, სადაც მსოფლიოში ლამის ყველაზე დიდი სახელმწიფო გადასახადებია, გამდიდრებისადმი სწრაფვა არაპოპულარულია. პროფესია, რომელსაც პრაგმატულად ირჩევ, არ არის თანხვედრაში პირად ინტერესებთან და სულიერ მოთხოვნილებებთან – ამას ბავშვებს სკოლაშივე შთააგონებენ. საქმე, რომელსაც აირჩევ, უბრალოდ, უნდა გიყვარდეს.

კმაყოფილების მომტანი პროფესიის არჩევაში ახალგაზრდებს პროფორიენტირებული განათლების სისტემა ეხმარება. სპეციალური სოციალური სამსახური უფროსკლასელ მოსწავლეებს უმაღლესი და საშუალო სასწავლო დაწესებულების შერჩევაში ეხმარება. ამისათვის უფროს კლასებში რეგულარულად ტარდება კრებები, სადაც მოსწავლეები მასწავლებელთან ერთად ინდივიდუალურად მსჯელობენ თავიანთ ინტერესებზე.

მალინ რიუდალი დანიას „ჭეშმარიტი სოციალური მობილობის“ ქვეყანას უწოდებს. ეს იმას ნიშნავს, რომ წარმატებულ ადამიანად შეიძლება იქცეს უკლებლივ ყველა, არ აქვს მნიშვნელობა, როგორ სწავლობდა. ამის ხელშემწყობი ისიცაა, რომ დანიაში განათლებას სახელმწიფო აფინანსებს – სტუდენტებს უხდის სტიპენდიას, რომელიც სწავლის საფასურის გადასახდელადაც საკმარისია და თავის სარჩენადაც, მათი მატერიალური მდგომარეობის მიუხედავად.

მალინ რიუდალი წიგნზე მუშაობის დროს შეხვდა ადამიანს, რომელიც მუშათა ოჯახში, პატარა ქალაქში დაიბადა, დღეს კი ის კოპენჰაგენის ერთ-ერთ მსხვილ საადვოკატო ბიუროში მილიონზე მეტ კრონს იღებს. „სხვა ქვეყნის შვილი რომ ვყოფილიყავი, მეეჭვება ამისათვის მიმეღწია. ჩემს მეგობრებთან თანაბარ პირობებში ვიმყოფებოდი. იურიდიულ ფაკულტეტზე ვსწავლობდი, სტიპენდიას ვიღებდი და ვალი არასოდეს ამიღია. ვამაყობ, რომ დღეს თავისუფლად ვიხდი მაღალ გადასახადებს და შემიძლია ჩემს ქვეყანას ვემსახურო“.

ყველაფერი იდეალურად არ არის

ცხადია, დანიურ სისტემასაც აქვს ნაკლოვანებები. როდესაც სისტემა თანაბარ პირობებსა და უმრავლესობაზეა ორიენტირებული, მაღალია ნიჭიერი მოსწავლეების ვერშემჩნევის, მათი დაკარგვის რისკი. დანიური სისტემა გათვლილია საშუალო დონის შენარჩუნებასა და დაკმაყოფილებაზე, რამაც შეიძლება „დაჩრდილოს“ საინტერესო მოსწავლეების პოტენციალი.

ქრისტიანული მოძღვრების მიხედვით, ქალში, ღვთისმშობელში, მარიამის წიაღში სულიწმინდას გარდმოვლენით, იშვა ძე ღმერთი,იესო ქრისტე. სულიწმინდას მადლის მეტაფორულ-სიმბოლური ასახვა ხდება გენიალურ ვეფხისტყაოსანში  /ძველი ქართული მწერლობის უმეტეს ძგლებშიც/ ქალთა სახეების დახატვისას, როგორც აკადემიკოსი კორნელი კეკელიძე აღნიშნავდა:  ,,ყველაფერი ეს შესაძლებელი და მოსალოდნელი იყო იმდროინდელ საქართველოში, სადაც ქალში ხედავდნენ  არა ბოროტების საწყისს ევას, როგორც დასავლეთ ევროპაში, არამედ ბოროტების დამთრგუნველ იესოს დედას, იმ ღვთისმშობელს, რომლის წილხვდომილად რუსთაველის ეპოქის დასაწყისში გამოცხადებული იქნა საქართველო მწერლობაში. ეს მოსალოდნელი იყო საქართველოში, რომლის განმანათლებლად ნინოს სახით ქალი იყო აღიარებული /ქართ. ლიტ. ისტ. ტომი II, გვ. 84/ ამას დავუმატოთ ისიც, რომ საქართველოში ჯერ კიდევ წარმართულ ხანაში არსებობდა დიდი დედის- ნანას კულტი, დედა უფლის კულტი, მზის მდედრობითი ასპექტის კულტი და ა. შ. მრავლისმეტყველია ისიც, რომ თამარი ,,ქართველთ ლამაზი დედა” /ვაჟა/  წმინდა სამების მეოთხე იპოსტასად იქნა აღიარებული.

ყველა ამ ფსიქოლოგიური, ტრადიციული თუ ეპოქალური ასპექტის სიმბოლური ასახვა ხდება შოთა რუსთაველის ,,ვეფხისტყაოსანში”, სადაც ქალთა სახეები ღვთაებრივი ნათლითაა მოსილი, მაგრამ სკოლებში ,,ვეფხისტყაოსნის” ქალი პერსონაჟებიდან რატომღაც ნაკლები ყურადღება მახვილდება ასმათზე, არადა ის ,,საღვთო სიბრძნე”, რომელიც ,,ვეფხისტყაოსნის” პერსონაჟთა ენითაა გაცხადებული, თითქოს იდუმალი ენით უკავშირდება 9 წლის განმავლობაში გამოქვაბულის ბნელში ნათელ შუქად მყოფ ,,დად საესავ” ასმათს /როგორც მას უწოდებს ტარიელი/ თანაც ისიც უნდა დავსძინოთ, რომ ერთგულების და თავგანწირვის სიმბოლოდ ,,ვეფხისტაყაოსნის” ყმა პერსონაჟებიდან უმეტესად შერმანდინს მოვიხსენიებთ ხოლმე. შერმანდინისადმი დამოკიდებულების ეს ფორმა სკოლებში შეიძლება ილია ჭავჭავაძის ,,გლახის ნაამბობიდანაც” მოდიოდეს, გავიხსენოთ გაბრიელისა და დათიკოს უკანასკნელი შეხვედრა, როგორი ავთანდილიც შენ იყავი, ისეთი შერმანდინი მე ვიყავიო.

არადა ასმათი შერმანდინზე ბევრად საყურადღებო, იდუმალი სიღრმის პერსონაჟია. ,,ვეფხისტყაოსნის” ღვთაებრივ სტრიქოსანთა შორის უნდა ამოვიკითხოთ ამ ყველაზე უფრო იდუმალი და ,,ენაუთქმმელი” პერსონაჟის ,,მიჩქმალული გმირობა”. ჯერ თავად გავაცნობიეროთ და მერე მივიტანოთ მოსწავლეებამდე. ასმათთან, როგორც პერსონაჟთან მასწავლებლის ფსიქოლოგიური დამოკიდებულების დროს მჟღავნდება აზროვნების ისეთი კონტექსტი, რაზედაც  კონსტანტინე გამსახურდია ბრძანებდა: ,,მიჩქმალული გმირობის ქომაგიაო მწერალი და სხვა არაფერი“ . ,,ვეფხისტყაოსნის” გმირს არ შეიძლება უწოდო მიჩქმალული გმირი, მაგრამ ამ შემთხვევაში სტრიქონთა შორის გაბნეული ასმათის მიჩქმალული  სუნთქვა, ცრემლი და საოცარი გული უნდა ამოიცნოს და დაანახოს მასწავლებელმა მოსწავლეს.

ფილოსოფიაში მკვიდრობს ასეთი ტერმინი – ,,შინაგანი ადამიანი”, ასმათი სწორედ ის შინაგანი ადამიანია, რომელზედაც გადმოსულა სიკეთისა და სულიწმინდას ღვთაებრივი მადლი და ამიტომაც არ შეუძლია სულიერად გაშეშდეს, გაჩერდეს ,,ვინაიდან შინაგანი ადამიანის მიხედვით მესიამოვნება ღმერთის რჯული” /რომაელთა მიმართ. თავი 7, ლექსი 12/ და სწორედ ღმერთის სჯულის კანონით უკავშირდება ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანის სიყვარულის მთელი პოემა ასმათს. ამავე ძალით არიან დაკავშირებული ამ საოცარ ქალთან ნაწარმოების რაინდი პერსონაჟები და შეიძლება ითქვას სიკეთის არსების გამარჯვებაც რამდენადმე ასმათის ,,გულის გარშემო ” იკვეთება.

,,ჭეშმარიტების მომენტის მახასიათებელია დუმილი და სიმარტოვე” /მ. მამარდაშვილი ,,საუბრები ფილოსოფიაზე”/ სწორედ ამგვარ დუმილზე უბრძანებიათ: ,,დუმილი ოქროს არს რჩეულიო” იქნებ ამიტომაც ასმათი ,,ვეფხისტყაოსნის” პერსონაჟთაგან, ერთ-ერთი ყველაზე მდუმარე პერსონაჟია. მისი სიტყვამრავლობა მხოლოდ ,,ცნობიერთა დოსტაქარ”, ,,ბუნება ზეარს” ავთანდილთან მიმართებით მჟღვანდება, და არც ეს არის შემთხვევითი, რადგან ასმათი ხშირად ცრემლიან დუმილში გამჟღავნებული მოყვისასდმი თანადგომით, ისეთივე ბუნება ზეარსი პერსონაჟია, როგორც ავთანდილი; ნაწარმოებში ფუნქციის ფსიქოლოგიური დატვირთვითაც ჰგავს ეს ორი პერსონაჟი ერთმანეთს. შეიძლება ითქვას უასმათოდ შეუძლებელი იქნებოდა ავთანდილს ავთანდილობა გაეწია ტარიელისათვის. ისევე როგორც ასმათს გაუჭირდებოდა ტარიელისათვის ასმათობის გაწევა უავთანდლოდ.

ამ საოცარ ქალზე გადმოსულ სულიწმინდის მადლს შეუძლია ადამიანის მთელი არსის შერხევა. თავად მადლს ასმათისას შეუძლია შვას მის ირგვლივ სიკეთე და სიყვარული, როგორც ეს ხდება პოემაში, სადაც ასმათი არის პოემის სასწაულთა შორის ერთ-ერთი დიდი სასწაული ,,სული გრძნობებით სავსე” /კანტი/.

არც ის არის შემთხვევითი, რომ ასმათს, როგორც პერსონაჟს, გამოქვაბულის ბნელში გვაცნობს რუსთაველი. რადგან ქვაბი ისევე როგორც ჭა, სიმბოლოა საღვთო ბნელისა /ტარიელი აპოფატიკის სიმბოლო, საღვთო ბნელში მაძიებელი ღვთისა/, იგი არის სიმბოლო უგუნობისა, დაფარულისა, ჩახურულისა, შეუღწევლისა, სიმბოლო გულის, როგორც სპირტუალური ცენტრისა“. /ზ. გამსახურდია, ,,ვეფხისტყაოსნის სახისმეტეყველება“, გვ. 265/ აქ მოიპოვება მიუღწეველი საუნჯე, მისტიური ცენტრი სულისა. მითებსა და ლეგენდებში სიმდიდრე და განძი მოიპოვება მუდამ ქვაბებში. ამავე დროს ქვაბი საყოველთაოდ გავრცელებული სამკვიდრებელია ქრისტიან მოღვაწეთა და წმინდანებისა. აქ მოიპოვება უმაღლესი მე და თუ ქვაბში საყვარლის დაკარგვით ცნობამიხდილ ტარიელს ახლავს ერთადერთი ასმათი, ის არის აქ განმახორციელებელი მისტიური ჩაღრმავების და ცნობიერების სიღმისა. და თუ ტარიელის გზა გულის, გრძნობის გზაა, ,,მისტიური ღვთისმეტყველების“ გზაა, გამოქვაბულის ბნელში მყოფი ასმათი ის ნათელი შუქია, რომელმაც ეს გზა უნდა გაანათოს. ქვაბი სიმბოლურად ღვთაებათა შეხვედრის ადგილიცაა და სწორედ გამოქვაბულში ახვედრებს ასმათი ტარიელსა და ავთანდილს ერთმანეთს.

ასმათისა და ავთანდილის პირველი შეხვედრაც გავიხსენოთ, ფაქტიურად ეს შეხვედრა ასმათთან როგორც პერსონაჟთან, პირველი შეხვედრაცაა. როგორც ავღნიშნეთ ასმათთან ეს შეხვედრა ავთანდილთან მიმართებით ხდება და როცა ავთანდილისაგან ასმათის ,,პირველი გაცნობა შედგა“ ასმათის მისამართით რუსთაველი დასძენს, ,,სარჩელი უგავს ბჭობასო“, ე. ი. ასმათის თითოეული სიტყვა სამართლის განცხადებაა და ამას ბრძნებს რუსთაველი, როცა ასმათთან ,,პაექრობაში“იხატება ნაწარმოების ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი ავთანდილი, რომლის სახითაც განაცხადა ,,ვეფხისტყაოსნის“ აფორიზმთა უმრავლესობა რუსთაველმა.
ამ შეხვედრისას ,,გაცუდდა“ ბუნება ზეარსი ავთანდილის წინასწარი ბჭობა ,,ქალი შევიპყრა მის ყმისა ამბავი ვაამბობინო“, რადგან შეუძლებელია ასმათის დადრეკა და დამორჩილება ფიზიკური ძალითა და შიშით და როცა ვერც დანის ყელზე დაბჯენით და მუხლმოდრეკითაც ვერას გახდა ,,ცნობიერთა დოსტაქარი“ მიხვდა, რომ ერთადერთი სიყვარული იყო ის საღვთო სიბრძნე, რომლის წიაღშიც შეიძლებოდა ასმათის დანახვა და დამორჩილება. ცრემლი სულიწმინდას მადლიაო ნაბრძანებია და პირველად სწორედ მონანიე ცრემლმა დაახლოვა ეს ორი სიყვარულით ამაღლებული პერსონაჟი ერთმანეთს.

,,ავთანდილ ქვე ზის ტირილად აღარას მიუბარია,

კვლა იქით ქალი ატირდა, მისთვის გულ-ნალმობარია“.

სიყვარულის გონება გულია, ეს გულიც იგზნო ავთანდილმა და ასმათის საოცარი სულიერი ძალაც აღიარა. ,,სულთა მოგცემ გულისთვისო“- განუცხადა ასმათს.

,,თავი ჩემად სამასხურად, თუცა ავად მოგაწონე,

მიჯნურისა შებრალება ხამს ესეცა გაიგონე,

სხვაგნით, ყოვლგნით უღონო ვარ, არვინ არის ჩემი ღონე,

სულთა მოგცემ გულისათვის სხვა მეტიცა რა გაქონე“.

ვისაც თავის თავში შეცნობილი აქვს ღვთიური მე მან ისიც უწყის, რომ ამგვარი ცნობიერება ტკივილიდან იწყება. ასმათმა იცის ვინ არის, ვის ემსახურება. თავისი ღვთიური ფუნქციაც გაცნობიერებული აქვს და ავთანდილსაც ამგვარად აცნობს თავს.

,,მე ასმათ მქვიან, რომელსაც წვა მაქვს ცეცხლისა ცხელისა,

სულთქმა სულთქმისა ბევრისა, მაშა თუ არ ეთხელისა“.

,,სულთქმა სულთქმისა ბევრისა“ – ეს მეტაფორული სახე ყოვლისმომცველად გვიხატავს ასმათის ფსიქოლოგიურ-ფილოსოფიურ პორტრეტს. წუთით დავფიქრდეთ, თუ როგორ გვიჭირს ადამიანებს პასუხი გავცეთ ერთი შეხედვით უბრალო კითხვაზე, ,,ვინ ვართ და რისთვის გავჩნდით?“ ამგვარ კითხვაზე პასუხის ფსიქოლოგიური დატვირთვით ასმათს, ისევ ავთანდილი თუ შეიძლება შევადაროთ.

,,მე იგი ვარ, ვინ სოფელსა არ მოვკრეფ კიტრად ბერად,

ვინ სიკვდილი მოყვარისტვის თამაშად და მიჩანს მღერად“

ახლა ავთანდილისა და ტარიელის პირველი შეხვედრაც გავიხსენოთ: ასმათის საოცარმა არსებამ შესძლო ერთად შეეყარა ეს ორი  რაინდი და თუ პირველსავე შეხვედრისას ,,მათ აკოცეს ერთმანეთსა, უცხოობით არ ადრიდეს, /ყელი ყელსა გარდააჭდეს ერთმანეთსა აუტირდეს“. ამ საოცარი თბილი შეხვედრის მიზეზითა-მიზეზი, გარდა ამ ორი რაინდის სულიერი სიახლოვისა, ასმათის იდუმალ და მოსიყვარულე ბუნებაშიც იხატება. „ალბათ არ შევცდებით – განმარტავს გრიგოლ ნოსელი- თუ პირველ მიზეზს ჩვენი ყოფნისას ვუწოდებთ დედას, სიყვარული და სიკეთე ღვთის არის წიაღი, საიდანაც ჩვენ წარმოვიშვით“. სწორედ ასმათია რაინდთა შეხვედრის ის საღვთო წიაღი, რომელიც ისევ გრიგოლ ნოსელის სიტყვებით, რომ ვთქვათ, ,,მკვიდრობს განწმენილ ადამიანში და შობს მრავალ კეთილშობილ შვილებს: რწმენას, ღვთისმოსაობას, სამართლიანობას, სიწმინდეს, თავშკავებას, უბიწობას“. და მართლაც ყველა ეს უბიწოება ისადგურებს ასმათის გარშემო, ხოლო ,,თუ რას აკეთებს“ რაინდთა ამ პირველი შეხვედრის დროს ასმათი, ამაზედ რუსთაველი მხოლოდ ერთხელ, მაგრამ ყოვლისმომცველი ფრაზით ბრძანებს: ,,ასმათი სულთა უღებდა სიტყვათა საკვირველითა“. მაშინ კი როცა ავთანდილი განუცხადებს ტარიელს ,,ამან დღემან დამავიწყა გული ჩემი ვინ დაბინდა“… ღვთიური სიყვარულით ამაღლებული ასმათი დასძენს: ,,არს უკეთესი რაღაცა სწადს განგებასა ზენასა“.

უხარბო, უშიშო და უანგაროა სიყვარული. ასეთივეა ასმათი, უამრავი საჭურჭლე მიართვა ტარიელმა ასმათს მიჯნურთან შეხვედრის საზღაურად. მაგრამ ამ სამსახურის საზღაური მხოლოდ სიყვარულით თუ გადაიხდევა.

,,ასმათს მივართვი რჩეული თვალი ოქროსა ჯამითა

მან მითხრა არა არ მინდა ვარ გამაძღარი ამითა“.

ერთი აიღო ბეჭედი, მართ აწონილი დრამითა;

ესე კმა ნიშნად, სავსე ვარ სხვად ხელის შესაბამითა.“

ახლა არაბეთიდან, პირობისამებრ, ტარიელთან შესაყრელად დაბრუნებული ავთანდილის შეხვედრა გავიხსენოთ ასმათთან. /,,წასვლა ავთანდილისა და ტარიელის შეყრა მეორედ“/

ძნელია ადამიანმა თავისთავში მარადიულად ატაროს უფლისმიერი სიმშვიდე. ავთანდილის სიმშვიდეც დაირღვა წამით, როცა არაბეთიდან დაბრუნებულ რაინდს ვეფხისტყაოსანი ტარიელი დათქმულ ადგილზე არ დაუხვდა. მუნათი ჰკადრა მეგობარს და ასმათს შესჩივლა:

,,ქალსა ეტყვის, აჰა დაო ეგეთიცა კაცი ნუა

ეგე ფიცი ვით გატეხა! არ ვეცრუე ვით მეცრუა“.

… ამგვარ ფსიქოლოგიურ განწყობას ჩვეულებრივ ,,ყოფიერ ცხოვრებაში წუწუნს ეძახიან“. რა თქმა უნდა  ,,ვეფხისტყაოსნის“ ზეცნობიერ რაინდს ამ გამთქმას ვერ შეჰკადრებ, მაგრამ აქ მაინც ირღვევა ავთანდილის ზეცნობიერი სიმშვიდე. მისი განსჯა ვერ წვდება  ტარიელის მდგომარეობის სიმძიმეს.

როგორც პლატონი ამბობს ,, მშვენიერი მშვენიერითაა მშვენიერიო“: აბა ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ ავთანდილის საყვედურს მეგობრისადმი ასმათიც დასთანხმებოდა. მაშინ დაირღვეოდა სულის მშვენიერების ის მარადიული ჰარმონია, რითაც ,,ვეფხისტყაოსნის“ გმირები ასე ძვირფასია ჩვენთვის. გულთამხილავი ასმათი კი ბრძანებს:

 ,, აწ გული უნდა ფიცის და პირისა გასრულებასა

 იგი უგულო მოელის მართ დღეთა გასრულებასა“.

გულია ღვთის საჭურჭლე. გულიდან საზრდოობს  ადამიანის ჭეშმარიტი მე და სიყვარული. ნესტან-დარეჯანის დაკარგვით ტარიელისათვის გული დაიკარგა და რაღა თქმა უნდა სხვა ყველაფერი ამ გულთან მიმართებით დაირღვა.

ავთანდილთან ამ ,,დიალოგისას“ ასმათი ყველაზე მეტ მრავალსიტყვაობას იჩენს. რადგან აქ მან უნდა ახსნას გულის საიდუმლო ლოგიკა და აქვე განუცხადებს ავთანდილს გულის სიბრძნიდან მომდინარე  ჭეშმარიტებას:

„გული ცნობა და გონება  ერთმანეთზედა ჰკიდია,

 რა გული წავა, იგიცა წავლენ და მისკენ მიდიან,

 უგულო კაცი ვერ კაცობს,  კაცთაგან განაკიდიან“

ეს აფორიზმი საოცარო სიცხადით წვდება ტარიელის ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას და ამავე დროს საოცარი სიცხადით გვიმხელს ასმათის შინაგანი ბუნების სიღრმეს. ამგვარი რამ მხოლოდ ასმათს შეეძლო ეთქვა ავთანდილისათვის  და მუნათიც ცხადად ეკადრებინა:

 ,,შენ უმართლე ხარ, ემდურვე, შენ გაეყარე ძმობილსა

 მაგრა ვით ითქმის, ვით გახდა, ვით რა გიამბო ცნობილსა

 ამას მით ვამბობ, მინახავს, მე უბედურსა შობილსა“

ასმათის სიბრძნე ამ შემთხვევაში ცხოვრების ტკივილით  დანაპურები, ტარიელთან ერთად ,,გამოქვაბულში თანაცხოვრებით“ შეძენილი სიბრძნეა, ასმათმა ტარიელის ცხოვრებითა და გვემით იცხოვრა ფიზიკურადაც, მართალია ავთანდილის მოყვასის არ დამვიწყებელი რწმენის რაინდია, მაგრამ რაც უნდა ძლიერ გიყვარდეს ადამიანი, რაც უნდა ერთგულებით იყო მისადმი გამსჭვალული, დრო და სივრცე მაინც შობს ,,რაღაც შორეულს“, რომელიც გიშლის ჩაწვდე მოყვასის შინაგან ფსიქოლოგიურ არსს. ისიც ხომ ცნობილია, რომ ყოველი ადამიანი, მეორე ადამიანის მდგომარეობას საკუთარი ,,სადგომიდან“, საკუთარი მე-ს ცნობიერი მდგომარეობიდან ჭვრეტს. ამიტომაც შეუძლებელია არაბეთიდან დაბრუნებულმა ავთანდილმა, მიუხედავად ბუნება ზეარსობისა, ტარიელის მდგომარეობა განჭვრიტოს ისე, როგორც ეს შეუძლია გამოქვაბულში მყოფ ასმათს. ამიტომაც ასმათსავე აქვს უფლება ავთანდილს განუცხადოს:

,,თვით როცა ჰბრძანოთ, მართალ ხართ: ,,სხვა სხვისა ომსა ბრძენია“. აქ ასმათის ერთი იდუმალი ფუნქციაც იკითხება: იგი ღვთის სიმშვიდის და წონასწორობის მატარებელია თავის-თავში, რითაც ძალუძს თავისი დუმილიანი თუ სიტყვიერი განაცხადით გარშემო მყოფთ თავის ნამდვილ ადამიანურ დანიშნულებაზე მიანიშნოს. იგი ასე ვთქვათ ,,აბრუნებს“ ტარიელს ,,ტარიელობასთან“, ავთანდილს- ავთანდილობასთან. ხოლო, როცა მეგობრის მოსაყვედურე ავთანდილს განუცხადა: ,,ქმნენ რაცა შენი ფერიაო“, ამით ისიც განუცხადა: – შენ ავთანდილი ხარ. შენ მოყვასისათვის თავგანწირვა აგამაღლებს“და არა საყვედური მოყვასისადმიო.

,,ესე არაკი მართალი ჩანს, ქვასა ზედა წერია,

ვინ მოყვარესა არ ეძებს, იგი თავისა მტერია

აწ ზაფრანია ვის წინა ვერ ვარდი ჰგვანდის, ვერ ია

თუღა მონახავ, მონახე, ქმნენ, როცა შენი ფერია“.

ასმათისა და ავთანდილის ამ ,,შესიტყვებისას“ ფსიქოლოგიური და აზრობრივი უპირატესობა აშკარად ასმათის მხარეზეა. ამას ავთანდილიც აღიარებს და თავის ჭეშმარიტ მე-სთან შერწყმული განაცხადებს:

,, სჯობს გამორჩევა, აზრობა საქმისა დასაგვანისა,

აწ მეცა მიჯობს მონახვა, მის მზისა ლერწამ ტანისა“.         

ასე რომ ავთანდილთან ამ შეხვედრისას ასმათის ასმათობამ ავთანდილის ავთანდილობა განაპირობა .

… ასე თანდათან ირკალება რწმენისა და სიყვარულის გზები ასმათის გარშემო.  ასმათი კი უმეტესად დუმს, მისი წმინდა ცრემლის მადლით თითქოს დნება გამოქვაბულის კედლები…

… ბოლოს სძლია ბოროტს კეთილმან, რისი გამარჯვებაც  ასე ღვთიური სიმშვიდით სწამდა გამოქვაბულის ბნელში მყოფ ასმათს. სულიწმინდას მადლი გაეფინა გამარჯვებულ სიყვარულს  და ასმათმაც განაცხადა:

                      ,, ასმათ ჰკადრა:  მადლი ღმერთსა , ვარდი ვნახენ არ დაზრულნი,

                         ბოლოს ასრე გააცხადნა გონებამან დაფარულნი,

                         სიკვდილიცა სიცოცხლედ მიჩს, ოდეს გნახენ მხიარულნი

                         სჯობან ყოვლთა მოყვარულთა პატრონ – ყმანი მოყვარულნი“.

დასკვნის სახით:

ჩვენ შევეცადეთ შეძლებისდაგვარად გაგვეშუქებინა ,, ვეფხისტყაოსნის“ ყველა ის თავი თუ სტროფი, რომელიც ყველაზე უკეთ წარმოგვიდგენს ასმათს, ნაწარმოების ერთ-ერთ ყველაზე უფრო იდუმალ, სულიწმინდას მადლით მოსილ პერსონაჟს.

ერთი ნაცნობი მყავდა. ადამიანების დახმარება უყვარდა. ოღონდ ზოგჯერ დაპირებები ზედმეტი გამოსდიოდა და ვეღარ ასრულებდა. ამიტომ, ისეც ხდებოდა, ადამიანებს გაინაწყენებდა ხოლმე. არადა, ყველაფერს გულით ჰპირდებოდა, მაგრამ ოდნავ გადაჭარბების გამო, ბოლომდე შესრულება არ გამოსდიოდა.

ჰოდა, მიდიოდა და მიდიოდა მის სამუშაო ოთახში ხალხი. ზოგს ალბათ მართლაც უჭირდა, ზოგიც ფიქრობდა, იქნებ და რამეს გამოვრჩეო. ერთხელ, ამ ჩემი ნაცნობის სამუშაო ოთახში ერთი ქალის სტუმრობას შევესწარი. ქიმიასთან დაკავშირებით მასალები უნდა წამეკითხა და რეცენზია დამეწერა. ჰოდა, ოთახის იქითა კუთხეში ჩუმად ვიჯექი და ვკითხულობდი. ვცდილობდი, მაქსიმალურად ფრთხილად მოვქცეულიყავი, რომ სამუშაო პროცესისთვის ხელი არ შემეშალა. შემოსული ქალი შვილისთვის სამსახურს ეძებდა, თან აუცილებლად სპეციალობით უნდა დასაქმებულიყო  და ანაზღაურებაც კარგი  ჰქონოდა.

– რა სპეციალობის არისო თქვენი შვილი,- დაინტერესდა ჩემი ნაცნობი. ოკეანოლოგი გახლავთო, მიუგო ქალმა. უჰ, მძიმე სპეციალობა ჰქონიაო, გულწრფელად შეწუხდა ჩემი ნაცნობი.

და მართლაც, ოკეანოლოგმა საქართველოში რა უნდა აკეთო? არა, ნახევარზე მეტი საქართველო არასპეციალობით არის დასაქმული (ან სულაც  დაუსაქმებელია), ამიტომ, ოკეანოლოგისთვისაც გამოინახებოდა რამე, მაგრამ სჯობს იქ წახვიდე, სადაც ოკეანეა.

ოკეანის ქიმიური შემადგენლობა მრავალფეროვანია. მეთვრამეტე საუკუნის შუა პერიოდიდან, როცა მრეწველობა განვითარდა, ოკეანის ქიმიურმა მრავალფეროვნებამაც იმატა. მიხვდით, ალბათ, სინამდვილეში ანთროპოგენური ფაქტორით დაბინძურება გაიზარდა. თუმცა, დღეს ნორმალურ შემადგენლობაზე დავწერ, ოღონდ ყველაფერზე არა.  მხოლოდ რამდენიმე ბიოგენურ ელემენტზე.

ბიოგენური ყველა ის ქიმიური ელემენტია, რომელიც   ცოცხალ ორგანიზმებში ორგანული ნაერთების სახით შედის  და აუცილებელია მეტაბოლიზმისთვის. H, O, C, N, P, Si, S, Mg, Ca, K, Fe, Al, Mn…

აქედან, აზოტის, ფოსფორის და სილიციუმის  ნაერთები განსაკუთრებით უნდა გამოვყოთ, რადგან  ისინი ფიტოპლანქტონის განვითარების სტიმულირებას ახდენენ.  ფიტო და ზოოპლანქტონში ამ ელემენტების გარკვეული თანაფარდობა გამოანგარიშებულია. საშუალოდ ფიტოპლანქტონისთვის C:Si:N:P=42:28:7:1 (მასის ერთეული) და 108,5:31:15,5:1 (მოლური ფორმით). ზოოპლანქტონისთვის  C:N:P=40:7,4:1 (მასის მიხედვით) ან 106:16:1 მკ/მოლი.

აღნიშნული თანაფარდობის მიხედვით რიჩარდსმა 1965 წელს ოკეანის ორგანული ნივთიერების სტექიომეტრული მოდელი შეიმუშავა, სადაც ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტები ნახშირწყლების, ამიაკი და ფოსფატის სახით არიან წარმოდგენილნი.

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₆H₃PO₄

ამ მოდელში წარმოდგენილი თანაფარდობა ძალიან ახლოს დგას ოკეანეში ბუნებრივი ორგანული ნაერთების თანაფარდობასთან.

სტექიომეტრული მოდელის ფარგლებში ორგანული ნივთიერების დაშლა, ჰიდროლიზი და დაჟანგვა შემდეგი სქემით წარიმართება:

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₁₆H₃PO₄=106 CH₂O+16 NH₃+ H₃PO₄

106 CH₂O+106 O₂=106 CO₂+106H₂O

16 NH₃+32 O₂=16HNO₃+16H₂O

ანუ:

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₁₆H₃PO₄+138 O₂=106 CO₂+122H₂O+16HNO₃+ H₃PO₄

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ 1მგ ორგანული ნახშირბადის დაჟანგვისას იხარჯება 3,47 მგ (2,43მლ) ჟანგბადი, გამოიყოფა 0,79მკ/მოლი  ფოსფორი და 12,64მკ/მოლი აზოტი.

ჟანგბადის მარაგის ამოწურვის შემთხვევაში ორგანული ნივთიერების დაჟანგვა ნიტრატების ჟანგბადის ხარჯზე შეიძლება წარიმართოს (დენიტრიფიკაცია).

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₁₆H₃PO₄+94,4 HNO₃=106 CO₂+55,2 N₂+177,2H₂O+ H₃PO₄

ნიტრატების  მარაგის ამოწურვის შემდეგ ორგანული ნივთიერების დაჟანგვა სულფატების  ჟანგბადის ხარჯზე  წარიმართება (სულფატრედუქცია).

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₁₆H₃PO₄+53SO₄^2-=106 CO₂+53S^2- +16NH₃+106H₂O+ H₃PO₄

შედეგად, ამიაკის და სულფიდების აკუმულაცია მიმდინარეობს.

აზოტის არაორგანული ნაერთები ოკეანეში ძირითადად ამონიუმის, ნიტრატ და ნიტრიტ იონების სახით არის წარმოდგენილი. ინტენსიური ფოტოსინთეზის პირობებში შეიძლება არაორგანული აზოტის მთლიანი ასიმილირება მოხდეს და ფოტოსინთეზი შეჩერდეს.  რთული ორგანული ნაერთებიდან  აზოტის მინერალურ ფორმაში გადასვლა პირდაპირი და არაპირდაპირი რეგენერაციის პროცესში ხდება. პირდაპირი რეგენერაცია ფოტოსინთეზის ზონაში მიმდინარეობს, როდესაც ცხოველების საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის მიერ გამოყოფილი ფერმენტების და ბაქტერიების მეშვეობით მათივე ცხოველქმედების პროდუქტები სწრაფად მინერალიზდებიან და ორგანული აზოტის ნაწილი კვლავ მინერალურ ფორმაში გადადის. აზოტის არაპირდაპირი რეგენერაცია განპირობებულია ორგანული დეტრიტის (დეტრიტი წარმოადგენს წყლის სიღრმეებში შეწონილ მდგომარეობაში მყოფ ორგანულ-მინერალურ ნაწილაკებს) დაშლით ოკეანის სიღრმეებში.

ფოსფორი, აზოტის მსგავსად, ჩართულია ციკლში, სადაც ორგანულიდან არაორგანულ ნაერთებში გადადის.  საშუალოდ, წლიურად ოკეანეში 25 ტონამდე შეწონილი არაორგანული ფოსფორი შედის. მისგან დაახლოებით 0,5 ტონა იხსნება, დანარჩენი ფსკერზე ილექება. ზოგადად, მსოფლიო ოკეანის მონაცემებით, ფიტოპლანქტონის მიერ დალექილი ფოსფორის გამოტანა 1070X10⁶ ტონაა. გამოდის, რომ ცოცხალი ორგანიზმების მოთხოვნა ფოსფორის ოკეანის შიდა ბრუნვით არის დაკმაყოფილებული.

ყველაზე გავრცელებულ და შედარებით შესწავლილ ფორმას წარმოადგენს ორთოფოსფორმჟავას იონები. ფოსფატები წყალხსნარში ჰიდროლიზდებიან და წარმოქმნიან  PO₄^–,  HPO₄^2- და  H₂PO₄^–,იონებისგან შემდგარ წონასწორულ სისტემას. არაორგანული ფოსფორი შეითვისება მცენარეების მიერ, გარდაიქმნება ფოსფო ორგანულ ნაერთებად და ზოოპლანქტონის და ოკეანის სხვა ორგანიზმების მნიშვნელოვანი საკვები კომპონენტი ხდება. ფოსფორის გადასვლა ორგანულიდან არაორგანულ ფორმაში ცხოველების საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის მიერ გამოყოფილი ფერმენტებისა და ბაქტერიების მეშვეობით მიმდინარეობს. უფრო მდგრადი ფოსფო ორგანული ნაერთების მინერალიზაცია კი ოკეანის ფსკერზეა, დეტრიტზე ბაქტერიების მოქმედებით.

ოკეანეში სილიციუმის შემცველობა, სხვა ბიოგენური ელემენტების შემცველობას ოდნავ აღემატება. ოკეანის წყლებში სილიციუმი H₂SiO₃ და H₂SiO₄-ის გვხვდება. ან მათი დისოციაციის და პოლიმერიზაციის პროდუქტების სახით. ასევე შევხვდებით კვარცის, სილიკატების და ალუმინოსილიკატების  შემადგენლობაში შემავალ კრისტალურ SiO₂-ს. ოკეანის წყლიდან სილიციუმის უტილიზაციის ძირითადი გზა ბიოგენურია.

სხვათა შორის, ნატრიუმის სილიკატით ერთი საინტერესო ცდის გაკეთება შეიძლება. ნებისმიერ სამრეწველო მაღაზიაში თხევად სილიკატურ წებოს შეიძენთ. დიდ ქიმიურ ჭიქაში ჩავასხათ ნატრიუმის სილიკატი და 1:1 პროპორციით განვაზავოთ წყლით. შემდეგ, შიგნით შაბიამნის რამდენიმე კრისტალი ჩავაგდოთ და დაველოდოთ. კრისტალებისგან ლამაზი „ტოტები“ გამოიზრდება. თუ სხვა ფერადი მარილების კრისტალებსაც მივამატებთ, მაშინ „ბაღის“ გაშენებაც შეგვიძლია. რეაქცია შემდეგნაირად მიმდინარეობს:

Na₂SiO₃+CuSO₄=Na₂SO₄+CuSiO₃

ე.წ. „ტოტები“ სწორედ სპილენძის სილიკატი გახლავთ.

ოკეანის ნაპირზე პირველად კანადაში, ვანკუვერში მოვხვდი. სამეცნიერო კონფერენციაზე ვიყავი. სესიები სასტუმროში ტარდებოდა. თავად სასტუმრო კი ოკეანის ნაპირას იყო. ამიტომ, შესვენებებზე სანაპიროზე ჩავდიოდი, საოცარ ჰაერს ვსუნთქავდი და იქვე მოყაყანე გარეულ იხვებს ვაკვირდებოდი. ისინიც მაკვირდებოდნენ და თავიანთ ენაზე რაღაცას მიყვიროდნენ.

ოკეანე მშვიდი იყო, თუმცა  გაბრაზება ცუდი ეცოდინებოდა. ვიქტორ ჰიუგო ალბათ გაბრაზებულ ოკეანეზე  წერდა:

„თითოეულ ზვირთს ნადავლი აქვს გაჩრილი პირში;

ერთი ცარიელ ნავს მიათრევს, სხვა კი მეზღვაურს“ .

(Oceano nox თარგმანი:დავით აკრიანი)

საერთოდაც, ოკეანით პოეტები ინტერესდებოდნენ. მისი ერთი ხსენება… და  ლექსი სუნთქვას გიკრავს.

„წინ, მეეტლევ!

ეგ ცხენები გააქანე, გააქანე!

მსურს, რომ ერთხელ კიდევ ვნახო

გაზაფხულის მთები მწვანე.

მსურს, რომ დაფნით გადავხლართო

მძიმე ფიქრთა ოკეანე…

წამიყვანე!“ (გალაკტიონი)

სხვაგან ვკითხულობთ, ოკეანეს პატარა მდინარის შურსო…

„შენი ბედი ენატრება ოკეანეს,

ეხარბება შენი სიპატარავე…“ (თემურ ჩალაბაშვილი).

ჰო, პატარა სივრცე და პატარა პრობლემები, მცირე ბრუნვა, მცირე დაბინძურება…

თუმცა, ვანკუვერში ოკეანე თითქოს სუფთად გამოიყურებოდა. აი, სიღრმეებში რა ხდებოდა, ეგ ოკეანოლოგმა არკვიოს.

სიცხე, კილომეტრებზე გადაჭიმული ქვიშა, ქვები და პეიზაჟი, რომელიც მთვარის ლანდშაფტს წააგავს – ყველა ეს სცენა ჩვენთან უდაბნოსთან ასოცირდება. ბევრ ადამიანს მიაჩნია, რომ უდაბნო არაფრით საინტერესო და გამორჩეული არაა, თუმცა სულ ტყუილად. მაგრამ ჩვენი სამყარო ხომ მეტად მრავალფეროვანია და დედამიწის უდაბნოებიც არაა ერთნაირი. ეს ქვიშის, თიხის, ქვების თუ ყინულის უზარმაზარი ტერიტორიებიც კი გამორჩევიან თავისი უნიკალური თვისებებით და მრავალ მოგზაურსა თუ თავგადასავლის მაძიებელს იზიდავენ.

ალბათ რთული დასაჯერებელია, მაგრამ ლენსიოს-მარანენსის უდაბნო, რომელიც ბრაზილიაში, მარანიონის შტატში ეროვნულ პარკში მდებარეობს სავსეა ლაგუნებით. თეთრი დიუნებისა და ცისფერი ლაგუნების მონაცვლეობა მეტად შთამბეჭდავ სანახაობას ქმნის. ლაგუნებში, რომლებიც აქ წვიმის შედეგად ჩნდებიან, საოცრად გამჭვირვალე წყალია. მათში თევზები, კუები და მოლუსკები ბინადრობენ, თუმცა მათი დანახვა მხოლოდ ზამთრის მიწურულს და ზაფხულის დადგომამდეა შესაძლებელი.

ფერადი უდაბნო აშშ-ში, არეგონის შტატში მდებარეობს და ვრცელი ბორცვებისგან, ზეგნებისა და ციცაბოფერდობებიანი ცალკეული მაღლობებისგან შედგება. ესაა მშრალი ტერიტორია მეტად მწირი მცენარეულობით, სადაც აქტიურად მიმდინარეობდა ეროზიული პროცესები. სახელი „ფერადი უდაბნო” მას აქ გავრცელებული სხვადასხვა ფერის დანალექი ქანების გამო ეწოდა, რომლებიც მკაცრი პეიზაჟის ფონზე კარგად მოჩანს. ფერადი უდაბნოს რელიეფს ხშირად ადარებენ ტორტს სხვადასხვა ფერად შეფერილ ფენებს. ფენების ფერთა გამა დანალექ ქანებში სხვადასხვა მინერალური ნივთიერებების შემცველებისა და მათი დალექვის სიჩქარის შედეგია.

2.6 კვ. კმ ფართობის უდაბნო კარკროსი ჩვენი პლანეტის ყველაზე პატარა უდაბნოა და კანადაში, იუკონის შტატში მდებარეობს. მშრალი კლიმატისა და ქარების შედეგად აქ ქვიშიანი დიუნები და გარემოსთან ადაპტირებული მეტად იშვიათი მცენარეულობა წარმოიქმნა. წინა საუკუნის 90-იან წლებში ადგილობრივ ხელისუფლებას სურდა უდაბნოდან ნაკრძალი შეექმნა, მაგრამ ადგილობრივი მოსახლეობისგან წინააღმდეგობას წააწყდა და განზრახვაზე ხელი აიღო.

მსოფლიოში ყველაზე დიდი თაბაშირის უდაბნო აშშ-ში ნიუ-მეხიკოს შტატში მდებარეობს. თაბაშირის დიუნებს აქ დაახლოებით 712 კვ.კმ. ფართობი უკავია. სხვა უდაბნოებისგან განსხვავებით აქ ქვიშა მართლაც შედარებით გრილია ზედაპირიდან დიდი აორთქლებისა და ტენიანობის გამო.

ეგვიპტეში მდებარე დაუსახლებელ შავ უდაბნოში ვულკანური წარმოშობის ბორცვები დიდი რაოდენობით წვრილი შავი კენჭებითაა დაფარული. თუ ერთ-ერთ რომელიმე ბორცვზე მაინც ახვალთ, თქვენ წინ განუმეორებელი პეიზაჟი გადაიშლება – ირგვლივ მთლიანად შავი ფერის ლანდშაფტია.

ბოლივიაში მდებარე უდაბნო სოლონჩაკ იუნიმ სრულიად შეიძლება შეცვალოს თქვენი წარმოდგენა უდაბნოს შესახებ. სინამდვილეში ის დამშრალი მარილიანი ტბაა, რომლის რელიეფი აბსოლუტურად ბრტყელია და ამასთან ისეთი დიდი და გამჭვირვალეა, რომ გეჩვენება თითქოს ცა ირეკლება და ცისფერის სხვადასხვა გამას ქმნის. ამ უდაბნოს მეორე მიმზიდველი ასპექტი სხვდასხვა ფერის მრავალი ტბაა, რომელთაც ეს ფერები მრავალფეროვანი მინერალების წყალობით მიიღეს.

სოლონჩაკ იუნის – დედამიწაზე ყველაზე დიდი მარილიანი უდაბნოს ფართობი 10 582 კვ.კმ-ია. აქაური მარილი დიდი რაოდენობით შეიცავს ნატრიუმს, კალიუმს, ლითიუმსა და მაგნიუმს. ზოგიერთი მეცნიერის მოსაზრებით უდაბნოში დაახლოებით 10 მლრდ. ტონა მარილია, დაახლოებით 25 ათასი ტონას კი ყოველწლიურად მოიპოვებენ.

ნასას მონაცემებით ჩილეში მდებარე უდაბნო ატაკამა ყველაზე მშრალი ადგილია მსოფლიოში. იგი 50-ჯერ უფრო მშრალია, ვიდრე სიკვდილის ხეობა (კალიფორნია, აშშ). უდაბნოს ფართობი 105 ათასი კვ. კმ-ია და ძირითადად მარილისგან, ქვიშისგან და ლავური ნაკადებისგან შედგება. რეგიონში ნალექების საშუალო რაოდენობა წელიწადში 1 მმ-ია. ზოგიერთ მეტეოსადგურზე არასდროს დაფიქსირებულა არანაირი ნალექი. უდაბნოში ისეთი მშრალი ჰავაა, რომ ისეთ მაღალ მთებშიც კი, რომელთა სიმაღლე 6500 მ-ს აღწევს მყინვარები არ გვხდება.

თაკლა-მაკანი მსოფლიოში ერთ-ერთი უმსხვილესი ქვიშიანი უდაბნოა. იგი მდინარე ტარიმის აუზში 270 ათას კვ. კმ-ზეა გადაჭიმული, მისი სიგრძე 1000 კმ-ია, ხოლო სიგანე – 400 კმ. უდაბნოს ჩრდილო და სამხრეთ ნაწილებს კვეთს აბრეშუმის გზის ორი ტოტი. 2008 წელს ჩინეთის ყველაზე დიდ უდაბნოში აღინიშნა დიდთოვლობა და ყველაზე დაბალი ტემპერატურა დაფიქსირდა.

სიმპსონის, იგივე წითელი ქვიშის უდაბნო ავსტრალიაშია და მნახველს თავისი წითელი ფერის დიუნებით აოცებს. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ სწორედ აქ მდებარეობს პარალელურად გადაჭიმული ყველაზე გრძელი დიუნები. მათ შორის ყველაზე ცნობილი დიუნაა Big Red, რომლის სიმაღლე 40 მ-ია. დიუნები ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენაა გადაჭიმული და მათი რიცხვი უდაბნოში 1100-ია. მიუხედავად მკაცრი კლიმატისა, აქ ხარობს მცენარე სპინიფექსი, რომელიც ამაგრებს ქვიშას და 180-მდე სახეობის ფრინველის, ასევე ხვლიკებისა და ჩანთოსნების საარსებო გარემოა. უდაბნო ეროვნული პარკის სტატუსს ატარებს და აქ ყოვეწლიურად ათასობით ტურისტი ჩამოდის. მათ არ აშინებთ აუტანელი სიცხე (ზაფხულში ტემპერატურა 50 გრადუსია), ქვიშიანი ქარიშხალი და გაუვალი გზები, თუმცა რამდენიმე ფატალური შემთხვევის შემდეგ ავსტრალიის მთავრობის გადაწყვეტილებით სიმპსონის უდაბნო განსაკურებით ცხელ პერიოდში დროებით იკეტება.

აფრიკის უდაბნო ნამიბია ყველაზე ძველი უდაბნოა დედამიწაზე. ატაკამის მსგავსად ისიც მშრალია. წელიწადში აქ 10 მმ ნალექი მოდის. ამიტომ მისი უზარმაზარი სივრცეები უნაყოფო და უდაბურია. მისი სახელი ადგილობრივი ნამას ხალხის ენიდან წარმოსდგება და ნიშნავს ”ადგილს, სადაც არაფერია”. სამაგიეროდ აქ შეიძლება ნახოთ მსოფლიოში ყველაზე მაღალი დიუნები, რომელთა სიმაღლეც 300 მ-ს აღწევს. უდაბნოში აღმოჩენილია ურანის, ვოლფრამისა და ალმასის საბადოები.

უზბეკეთისა და ყაზახეთისა ტერიტორიებზე მდებარე უდაბნო არალკუმი კი ყველაზე ახალგაზრდაა დედამიწაზე. არალის ზღვამ, რომელიც ფართობით ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ მეოთხე ადგილზე იყო მსოფლიოს მლაშე ტბებს შორის, გასული საუკუნის 60-იანი წლებიდან თავისი ტერიტორიის 90% დაკარგა. ამის მიზეზი საბჭოთა კავშირის დროს განხორციელებული ირიგაციული პროექტები იყო, რის შედეგადაც არალკუმუს ფართობი გაიზარდა. აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ არალკუმუ ჩვენს პლანეტაზე ყველაზე შხამიანი უდაბნოა. პესტიციდები და სასუქები, რომლებითაც ოდესღაც ბამბის მოსავლიანობის გაზრდას და მავნებლებთან ბრძოლას აწარმოებდნენ, მდინარეების სირდარიასა და ამურდარის წყლების საშუალებით ტბაში ხვდებოდა. ახლა კი დამშრალი ტბის ადგილას დაგროვილი ეს შხამები მტვრის სახით ქარს საკმაოდ შორ მანძილზე გადააქვს, თვით უდაბნოს ფარგლებს გარეთაც კი. ეს ტოქსიკური ნივთიერებები თვით ანტარქტიდის პინგვინების სისხლშიც კი იქნა აღმოჩენილი.

ფართობით ყველაზე დიდი უდაბნო საჰარა ჩრდილოეთ აფრიკაშია და თავისი ტერიტორიის სიდიდით შეიძლება ევროპას ან აშშ-ს შევადაროთ. მისი ფართობი 9 მლნ კვ. კმ-ია და აფრიკის 11 ქვეყნის ტერიტორიაზე ვრცელდება. აქვე იქნა დაფიქსირებული დედამიწაზე ყველაზე მაღალი ტემპერატურაც +57,8 გრადუსი ცელსიუსი. საჰარაში ყოველწლიურად დაახლოებით 160 მირაჟი შეინიშნება. მოგზაურებისთვის სპეციალური რუკაც კი არის შედგენილი, რომლის დახმარებითაც შესაძლებელია გავიგოთ, რომელ ადგილას შეიძლება დიდი ალბათობით დავინახოთ ჭის, პალმების ხეივნის, ოაზისების ან ქედების მირაჟები.

ანტარქტიდა ყველაზე ცივი უდაბნოა დედამიწაზე. 1983 წელს სწორედ აქ აღინიშნა ყველაზე დაბალი ტემპერატურა-89°С, რაც რეკორდული მაჩვენებელია. უდაბნო ტენიანია, თუმცა არა ატმოსფერული ნალექების გამო. მის ტენიანობას აქ არსებული ყინულის საფარი განაპირობებს, რომელსაც კონტინენტის 98% უკავია. სიცივის გამო აქ ნალექი ცოტა მოდის, რის გამოც ანტარქტიდა სამართლიანად ითვლება ყველაზე ცივ უდაბნოდ.

„ბავშვების აღზრდა სრულად არის დამოკიდებული იმაზე,

თუ როგორ ექცევიან მათ უფროსები და არა იმაზე, თუ რა

დამოკიდებულება აქვთ უფროსებს აღზრდის მიმართ“

ჰილბერტ ჩესტერტონი (ინგლისელი მწერალი).

„გარდატეხის ასაკი“ – ამ წერილს შეგნებულად შევურჩიე ასეთი სათაური, რადგან აღნიშნული ტერმინი, ვფიქრობ, გასაგებია, როგორც მშობლებისათვის, ასევე სხვადასხვა სააღმზრდელო დაწესებულებებში მომუშავე სპეციალისტებისათვის, მასწავლებლებისათვის და უბრალოდ ბავშვთა და მოზარდთა ასაკობრივი განვითარების თავისებურებებით დაინტერესებული მკითხველებისათვის.

„გარდატეხის ასაკის“ კრიზისი, ისევე, როგორ ნებისმიერი სხვა კრიზისი – არ არის რაღაც სტიქიური უბედურება, ის მხოლოდ განვითარების აუცილებელი ეტაპია, რომელსაც გვერდს ვერავინ აუვლის. მაგრამ შესაძლებელია მისი სასიკეთოდ გამოყენება!“ (ე. შევჩენკო; ნაწყვეტი წიგნიდან: „ხუთი საუკეთესო საშუალება, რათა ვიცხოვროთ სიმშვიდესა და სიყვარულში“).  უმრავლეს შემთხვევებში მშობლებისთვის საჭიროა საკუთარი ქცევების შეცვლა. ანუ, მშობელმა უნდა დაიწყოს საკუთარ შვილთან ერთად ზრდა, რათა გახდეს სრულფასოვანი მშობელი“. ეს მოსაზრება ძალიან მომეწონა და მართლაც, მოდით, ვცადოთ, გავხდეთ „ზრდასრული უფროსები“.

„გარდატეხის ასაკის“ თავისებურებებზე უამრავი ლიტერატურა არსებობს, რაც ყურადღებიან უფროსებს შესაძლებლობას აძლევს აღიჭურვონ ცოდნით და მიიღონ მათთვის საჭირო პრაქტიკული რჩევა-დარიგებები.

თავად მოზარდები, ვფიქრობ, ნაკლებად უთმობენ დროს ამ საკითხის შესწავლას და ამიტომ მათთვის ამ პერიოდში მიმდინარე პროცესები სრულიად მოულოდნელი და გაუგებარია. მოზარდები იბნევიან, მათ ვერ გაურკვევიათ, საიდან მოდის:

• ცუდი ხასიათი;
• მოულოდნელი ცრემლები („რა მჭირს? რა მემართება? ადრე სულაც არ ვიყავი ასეთი გულჩვილი“);
• გაღიზიანება და მოულოდნელი „აფეთქებები“ („მე ხომ წყნარი და მშვიდი ტიპი ვიყავი? ახლა უცებ ისე ავყვირდები, საკუთარ ხმასაც ვეღარ ვცნობ“);
• ყველაზე და ყველაფრის მიმართ ცინიკური დამოკიდებულება („მე ხომ ჩემები ძალიან მიყვარდა? ახლა რა ხდება ვერ ვიგებ, ყველას ვეუხეშები. იმ დღეს პატარა და ისე ვატირე…“)

სწორედ, საკუთარი შინაგანი სამყარო აშინებს ამ ასაკში მოზარდს. და ამ შიშს ჰქვია: არაპროგნოზირებადი,  გუნება-განწყობის მკვეთრი ცვლილება; მოულოდნელი გარდაქმნა ყველასა და ყველაფრისადმი დამოკიდებულებაში. მოზარდი აცნობიერებს საკუთარ თავში უმართავ ძალებს და აშინებს ამ ძალების სიღრმე და სიძლიერე. ამ ყველაფერს კიდევ ემატება მშობლების/უფროსების მხრიდან ვერგაგება და უკმაყოფილება. ამიტომაც არის, რომ მოზარდებს ხშირ შემთხვევაში ურჩევნიათ დაიმალონ, საკუთარ თავში ჩაიკეტონ.

ამ დროს მშობლები, როგორც წესი, იწყებენ გამოკითხვას:

• „რა გჭირს? რა გემართება?
• შენ ხომ ადრე ასეთი არ იყავი?
• საერთოდ ვეღარ გცნობთ, აი მასწავლებლებმაც გვისაყვედურეს, რომ შეიცვალე და სკოლაშიც ცუდად იქცევი; შენს ნიშნებზე ხომ ლაპარაკიც ზედმეტია, სრულიად აიღე ხელი სწავლაზე“;
• მთელი ღამეები არ გძინავს, სულ ინტერნეტში ზიხარ;
• მარტო ჩვენ კი არა, ვერავინ ვეღარ გცნობს, ყველას თავს არიდებ;
• ვიღაც გაურკვეველ ტიპებთან დაიწყე მეგობრობა;
• წარმოდგენა მაინც თუ გაქვს, როგორ ვნერვიულობთ ჩვენ შენზე? არა, რაში გაინტერესებს, ჩვენი განცდები, შენ მხოლოდ საკუთრი თავი გაღელვებს;
• რამდენიც არ უნდა გელაპარაკო, მაინც შენსას აკეთებ, საერთოდ აღარ მისმენ.

ვფიქრობ, ნაცნობი ფრაზებია. ამ ფრაზებს უფროსები არცთუ იშვიათად ხმამაღლა და გაღიზიანებით წარმოთქვამენ, რითაც მოზარდს კიდევ უფრო უმტკიცდება იმის განცდა, რომ ის ახლობელი ადამინებისათვისაც კი  უცხო და მიუღებელი გახდა. მისი აღარავის ესმის.

განვაგრძოთ, მოვლენებზე თვალის დევნება და ადვილად მივხვდებით, რომ ასეთ ვითარებაში ნებისმიერი მოზარდი, მიუხედავად იმისა, რთული ხასიათი აქვს თუ არა, იდეალისტად მიიჩნევს თავს თუ რეალისტად, სერიოზულია თუ ხუმარა, ინტელექტუალია თუ არა, მორცხვია თუ თამამი, გულწრფელია თუ ნაკლებად გულწრფელი, მშვიდია თუ შფოთიანი, მაინც დაიწყებს გარეშე პირის ძიებას, რომელსაც ყველაფერს მოუყვება და ისიც გაუგებს, უთანაგრძნობს. იქნებ რამე სასიკეთოც ურჩიოს. სწორედ ამიტომ ცდილობენ მოზარდები უფრო მეტად იყვნენ სახლიდან შორს, სხვა ადამიანებთან. იწყება მეგობრების, კეთილის მსურველების ძიება და ზოგ შემთხვევაში, სამწუხაროდ,  შესაძლებელია არცთუ ისე სახარბიელო წრეში აღმოჩნდნენ.

ფსიქოლოგებს მიაჩნიათ, რომ არის მომენტები, როდესაც ყველაზე უკეთესი, რაც მშობელს შეუძლია გააკეთოს – ეს არის მოზარდისთვის თავის დანებება.

უკვე მივხვდი, რომ ამის წაკითხვისას მრავალი მშობელი შეეწინააღმდეგება, ე.წ. „თავის დანებების ტაქტიკას“.

• „თქვენთვის ადვილი სათქმელია“;
• „რამე რომ მოხდეს? ეშმაკს არ სძინავს“;
• „ვცადე რამოდენიმეჯერ, მაგრამ ისე ვნერვიულობ, არაფრით გამომდის“.

გეთანხმებით, მაგრამ ხომ იცით: რომ „აკრძალული ხილი უფრო გემრიელია?“ და ამიტომ  უნდა ითქვას, რომ ნებისმიერმა აკრძალვამ ამ ასაკის მოზარდისათვის სრულიად შესაძლებელია მაპროვოცირებელი როლი ითამაშოს და სურვილი გაუჩინოს მას, დაარღვიოს აკრძალვა. გასათვალისწინებელია კიდევ ერთი გარემოება, აკრძალვები კიდევ უფრო მეტად გააღრმავებს უფსკრულს უფროსებსა და მოზარდს შორის.

ხშირად მითქვამს, რომ ბავშვის მიმართ გამოჩენილი ზრუნვა და კონტროლი უნდა იყოს დაბალანსებული და არცერთმა არ უნდა გადაწონოს მეორე. „გარდატეხის ასაკში“, კი გაცილებით მნიშვნელოვანია გავაძლიეროთ მოზარდთან ურთიერთობა. ასეთ დროს ფსიქოლოგები გირჩევენ, რომ დაპატიჟოთ თქვენი შვილის მეგობრები სახლში სტუმრად და გაიცნოთ ისინი, იმის ნაცვლად, რომ უსაყვედუროთ მას მეგობრებთან ხშირი ურთიერთობების გამო და გამუდმებით ეჭვქვეშ დააყენოთ მათი ღირსებები. ესაუბრეთ თქვენი შვილის მეგობრებს, ეცადეთ მათ თვალშიც გაიძლიეროთ ავტორიტეტი და ამით საკუთრი შვილის თვალშიც მეტ ნდობასა და ავტორიტეტს მოიპოვებთ.

ვცდილობ, უფროსებს დავანახვო, რომ სწორედ მათი თანაგრძნობა, ყურადღება, დახმარება, ზომიერი ზრუნვა, და არა ჰიპერმეურვეობა, არის ის, რასაც შეუძლია სიტუაციას სასიკეთოდ შეცვლა. ამ თემაზე დაწერილ ლიტერატურაში აუცილებლად ამოიკითხავთ, რომ ამ დროს მთავარია, დაეხმაროთ თქვენს მოზარდს გააცნობიეროს, თუ რა ხდება მის თავს და რომ მსგავსი რამეები არის სრულიად ნორმალური და ბუნებრივი. მნიშვნელოვანია მის გვერდზე ყოფნა, რათა მოზარდმა სიმშვიდე და სულიერი წონასწორობა აღიდგინოს. მნიშვნელოვანია, გააცნობიერებინოთ მას, რა და რატომ ხდება მის ცნობიერებაში.

შეეცადეთ, ავუხსნათ თქვენს მოზარდ შვილებს, რომ, როდესაც რაღაც გაურკვეველს, უცხოს აწყდებიან, მაშინ იბნევიან, თითქოს სიბნელეში აღმოჩნდებიან და იმის ნაცვლად, რომ ხელების ცეცებით ეცადონ გარემოში ორიენტირებას, ყოველთვის შეუძლიათ დახმარება ითხოვონ და მიიღებენ კიდევაც მას გამოცდილი უფროსებისაგან, რომლებსაც კარგად ახსოვთ ის დრო, როდესაც მსგავს სიტუაციაში თავად აღმოჩნდნენ. ახსოვთ, როგორ მარტოსულად გრძნობდნენ თავს და ეგონათ, რომ ეს „კოშმარი არასოდეს დასრულდებოდა“.

უფროსებს ისიც უნდა ახსოვდეთ, რომ მოზარებს ამ ასაკში არა მხოლოდ საკუთრი ხასიათობრივი თუ მსოფმხედველობრივი ცვლილებები აფრთხობთ და აღიზიანებთ, არამედ მათ შესაძლებელია უფრო მეტად სხეულებრივი ცვლილებები ანერვიულებდეთ. დაკვირვებულ მშობლებს უთუოდ შეუნიშნავთ სარკის წინ საათობით მოტრიალე შვილები, რომლებიც უკმაყოფილოდ შესცქერიან საკუთარ ანარეკლს. ეს ცვლილებები მოზარდებში სერიოზული სტრესის და იმედგაცრუების საბაბი შეიძლება გახდეს, მით უფრო, რომ, სავარაუდოდ, ის შეიძლება „უიმედოდ იყოს შეყვარებული“.

აქ კიდევ ერთხელ დავაყენე საკუთარი თავი ჩემი მკითხველის ადგილას: „თქვენთვის ადვილია, თქვენ ხომ ფსიქოლოგი ხართ და, ესე იგი, ჭკუის სწავლებას შეჩვეული“.

სამაგიეროდ, თქვენ ხართ მშობლები/აღმზრდელები, რომლებსაც ძალიან გიყვართ საკუთარი შვილები და გსურთ, რომ თქვენმა შვილებმაც იცოდნენ ეს. ვიცი, რომ არის მომენტები, როცა ფიქრობთ, რომ თქვენს მოზარდ შვილს ეჭვი ეპარება თქვენს სიყვარულში, რადგან ზოგჯერ „ნერვები აღარ გყოფნით“ და საყვედურობთ, ხანდახან უყვირით კიდეც მას. მართლაც ძალიან რთულია, უყურო საკუთარ მოზარდ შვილს, რომელიც გამუდმებით გეუხეშებათ, აღარ გიჯერებთ და საერთოდაც ისე შეიცვალა, რომ ვეღარც კი ცნობთ. ასეთ წუთებში ფიქრობთ, რომ ძალიან ცუდ დღეში ხართ, საკუთარი თავი გეცოდებათ და აღარ იცით, როგორ მოიქცეთ.

სწორედ ამიტომ არის მნიშვნელოვანი შესაბამისი სპეციალისტების დახმარება, რათა შეძლოთ შედარებით მაინც შეინარჩუნოთ სიმშვიდე. სიმართლე ის გახლავთ, რომ თქვენზე კარგად ვერავინ დაეხმარება თქვენს შვილს და სწორედ თქვენზეა დამოკიდებული თუ რამდენად იქნებით მზად, იცხოვროთ დროებით შეცვლილ რეალობაში. აუცილებელია იფიქროთ, რომ თქვენს შვილს ამ ეტაპზე თქვენზე მეტად უჭირს და მხარდაჭერა სჭირდება. ის უნდა გაიზარდოს, გადალახოს ასაკობრივი სირთულეები და აღიდგინოს დარღვეული წონასწორობა.

,,ბოლო ზარის” დღეს მასწავლებლებმა მოსწავლეები გარდაცვლილი თანაკლასელის სასაფლაოზე წაიყვანეს. გზად სატვირთო ავტომობილი გააჩერეს, რომლის მძღოლიც ,,ნასვამი” იყო. მასწავლებლებმა მოსწავლეები სატვირთო ავტომობილის ძარაზე შემოსვეს.

მძღოლმა საგზაო მოძრაობის წესები დაარღვია, ავტომობილი გადაბრუნდა და ერთ-ერთი მოსწავლე ქვეშ მოიყოლა. მან ჯანმრთელობის მძიმე დაზიანება მიიღო.

ეს ამბავი 1996 წელს მოხდა. უზენაესმა სასამართლომ კი ზიანის ანაზღაურების შესახებ გადაწყვეტილება 2013 წელს მიიღო.

ვინ უნდა აგოს პასუხი მოსწავლისთვის მიყენებული მატერიალური თუ მორალური ზიანის გამო? მასწავლებლებმა? სკოლამ? განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ? ამ კითხვებს უზენაესმა სასამართლომ უპასუხა.

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების თანახმად, პედაგოგები მოქმედებდნენ, როგორც სამინისტროს სისტემის დასაქმებული პირები და არა როგორც ფიზიკური პირები. სამსახურებრივი მოვალეობების განხორციელების შედეგად დამდგარ ზიანად კი მიიჩნევა ისეთი ზიანი, რომელიც დადგა პირის მიერ შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ქმედებების განხორცილების ან სამსახურებრივი უფლებამოსილებების გადამეტების დროს. როგორც წესი, უფლების გადამეტებისას ხდება ზიანის მიყენება. უფლებამოსილების გადამეტება, გაუფრთხილებლობა ადასტურებს სამსახურებრივი მოვალეობის დარღვევას და არ ნიშნავს, რომ ასეთ შემთხვევაში თანამშრომელი მოქმედებს როგორც კერძო პირი.

სასამართლოს განმარტებით, სამინისტრო თავის მიზნებს აღწევს თავისი სისტემის თანამშრომლების საქმიანობის მეშვეობით, რომელთა მოქმედება სამინისტროს მოქმედებად ითვლება. პედაგოგების ქმედება კი უკავშირდებოდა სასწავლო პროცესის დასრულებას. სკოლის დამამთავრებელი კლასის  მოსწავლეების სკოლის ტერიტორიის გარეთ პედაგოგებთან ერთად გასვლა თავისთავად გულისხმობდა პედაგოგების ვალდებულებას, გამოეჩინათ წინდახედულება, სიფრთხილე, ეზრუნათ მოსწავლეთა უსაფრთხოებაზე. პედაგოგების ქმედება არის სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას განხორციელებული, მიუხედავად იმისა, რომ ზიანი სკოლის ტერიტორიის გარეთ დადგა.

სასამართლოს დასკვნით, სკოლა, რომელშიც დასაქმებული იყვნენ პედაგოგები, სამინისტროს სისტემაში შემავალი საგანმანათლებლო დაწესებულება იყო. ამიტომ, სასამართლოს მტკიცებით, პედაგოგთა მიერ მიყენებული ზიანისთვის პასუხისმგებელი არის სამინისტრო.

უზენაესი სასამართლოს განმარტებით, პირი მხოლოდ მაშინ აგებს პასუხს მიყენებული ზიანისთვის, როცა მისი ქმედება ადეკვატურ კავშირშია დამდგარ შედეგთან. პედაგოგთა მართლსაწინააღმდეგო და ბრალეული ქმედების შედეგად მოსწავლეები სკოლის ტერიტორიის გარეთ არაფხიზელ მდგომარეობაში მყოფი მძღოლის მართვის ქვეშ მყოფი სატვირთო ავტომობილის ძარაზე აღმოჩნდნენ, სადაც  არ იყო უზრუნველყოფილი მათი უსაფრთხოება. ავტომობილი არ იყო განკუთვნილი მგზავრთა გადასაყვანად, მათ სიცოცხლეს და ჯანმრთელობას შეექმნა მნიშვნელოვანი საფრთხე, მოსწავლეს კი მიადგა მძიმე მატერიალური და მორალური ზიანი.

საინტერესოა, რომ სასამართლომ არ დააკმაყოფილა მოსარჩელის მოთხოვნა მატერიალური ზიანის ნაწილში, რადგან ის ხანდაზმულად ცნო. თუმცა, იმსჯელა მორალური ზიანის ნაწილზე. კერძოდ, მორალური ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა ხანდაზმული  არ არის, რადგან მორალური ზიანის მიყენება არ უკავშირდება უშუალოდ ჯანმრთელობისათვის ვნების მიყენების მომენტს. მორალური ზიანი შესაძლოა მოგვიანებით სხვადასხვა ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად დადგეს. ეს ფაქტორები შეიძლება იყოს – მკურნალობის უშედეგობა, ხანგრძლივი უმწეო მდგომარეობა, აქტიური ცხოვრების შეუძლებლობა, ცხოვრების წესისა და რიტმის შეცვლა, მკურნალობის უშედეგობა, ცხოვრების ხალისის დაქვეითება, ნერვიული დაძაბულობა, არასრულფასოვნების კომპლექსის განვითარება და სხვა ფაქტორები.

კანონით არ არის განსაზღვრული მორალური ზიანის ოდენობა. მორალური ზიანის ანაზღაურების თითოეული შემთხვევა ინდივიდუალურია და მრავალ სხვადასხვა პირობაზეა დამოკიდებული. მის ოდენობას განსაზღვრავს სასამართლო გონივრული და სამართლიანი ანაზღაურების სახით. მოცემულ შემთხვევაში სახეზეა დელიქტით გამოწვეული მძიმე შედეგი. რადგან, სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლება არის ადამიანის აბსოლუტური უფლება და სამართლებრივი დაცვის საგანი, ხოლო მიღებული ტრავმების შედეგად დარღვეულია მოსარჩელის ორგანიზმის მნიშვნელოვანი ფუნქციები, რამაც გამოიწვია მისი შრომის უნარის დაკარგვა, ყოფა-ცხოვრების არსებითი გაძნელება, თვითრეალიზებისა და სრულფასოვანი ცხოვრების შესაძლებლობის მკვეთრი შემცირება, სასამართლომ განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს დააკისრა ზიანის ანაზღაურება 50.000 ლარის ოდენობით. გადაწყვეტილების მიღების დროს, უზენაესმა სასამართლომ მსგავს საქმეებზე ზიანის ოდენობის განსაზღვრის სასამართლო პრაქტიკაც გაითვალისწინა.

ამ გადაწყვეტილების შესახებ შესაძლოა განსხვავებული მოსაზრებები არსებობდეს, რადგან სკოლა ავტონომიური დაწესებულებაა, საჯარო სამართლის იურიდიული პირია, რომელიც, დადგენილი შეზღუდვების ფარგლებში, დამოუკიდებლად ახორციელებს საქმიანობას. მაგრამ, ფაქტია, ეს არის სასამართლო გადაწყვეტილება, რომლითაც იქმნება სასამართლო პრაქტიკა და ის, გარკვეულწილად, გავლენას ახდენს შემდგომ გადაწყვეტილებებზე მსგავსი საქმეების შემთხვევაში.